Bosna i HercegovinaBRČKO DISTRIKT

BOSNE I HERCEGOVINEInternacionalni

univerzitetBrčko

Босна и ХерцегoвинаБРЧКО ДИСТРИКТ

БОСНЕ И ХЕРЦЕГОВИНЕ

Интернационални универзитет Брчко

PRAVNI FAKULTET-OSNOVNE STUDIJE

POREZI KAO GLAVNI IZVORI JAVNIH PRIHODA

(Seminarski rad)

Predmet: Javne finansije i finansijsko pravo

Mentor: Student:

Brčko, decembar 2014.

Sadržaj:

Uvod............................................................................................................................................11.Porezi kao glavni izvori javnih prihoda...................................................................................2

1.1.Klasifikacija javnih prihoda..............................................................................................41.2.Prihodi od stanovništva i pravnih lica...............................................................................51.3.Porezi kao osnovni oblik javnih prihoda...........................................................................7

1.3.1.Klasifikacija poreza OECD.......................................................................................81.3.2.Osnovna obilježja poreza............................................................................................91.3.3.Podjela i vrste poreza................................................................................................11

1.3.3.1.Direktni i indirektni porezi.................................................................................111.3.3.2. Osobni i objektivni porezi.................................................................................121.3.3.3.Fundirani i nefundirani porezi...........................................................................121.3.3.4. Katastarski i tarifni porezi.................................................................................131.3.3.5.Opći i namjenski porezi.....................................................................................131.3.3.6.Reparacioni i kvotni porezi................................................................................131.3.3.7. Sintetički i analitički porezi..............................................................................131.3.3.8.Redovni i vanredni porezi..................................................................................141.3.3.9. Porezi u novcu i naturi......................................................................................14

1.4.Takse kao izvor javnih prihoda.......................................................................................14

1.4.1.Utvrđivanje visine i naplate takse.............................................................................141.4.2. Elementi taksa..........................................................................................................15

1.5.Carine kao oblik javnih prihoda..................................................................................151.6.Organi za utvrđivanje i naplatu javnih prihoda...............................................................16

Zaključak...................................................................................................................................20Literatura...................................................................................................................................21

Uvod

Tema koju ćemo obrađivati za ovaj seminarsi rad iz predmet Javne finansije i finansijsko pravo jeste „Porezi kao glavni izvori javnihprihoda“. U ovom seminarskom radu nastojat ćemo objasniti značaj poreza kao glavnog izvora javih prihoda za funkcioniranje ka i finansiranje jedne države. Državi kako bih izvršila dužnosti iz svoje nadležnosti na koje je obavezna po osnovi odredbi ustava, zakona i drugih propisa, potrebno je da posjedi određena materijalna sredstva koja prekuplja iz različitih izvora. Sredstav kojima se podmiruju rashodi same države nazivaju se javnim prihodima.

Također u okviru rada će se prikazati klasifikacija javnih prihoda, podjela i vrste poreza, osnovna obilježja poreza, taksama kao izvoru javnog prihoda, carinama kao obliku javih prihoda, a zatim ćemo nesto kratkospomenuti o organima za određivanje i naplatu javnih prihoda.

Jedan od osnovnih izvora javnih prihoda jesu porezi. Oni su osnovni izvori prikupljanja prihoda kojima savremene države podmiruju svoje rashode iz svoje nadležnosti, nezavisno od toga podmiruju li se ti rashodi u industrijski razvijenim zemljama ili u zemljama u tranziciji.

1. Porezi kao glavni izvori javnih prihoda

Prihod predstavlja sve transakcije koje povećavaju neto imovinu države. Transakcija je uzajamna veza između dvije jedinice na osnovu njihovog uzajamnog sporazuma. Svaka transakcija označava transfer ili razmjenu. Transakcija predstavlja razmjenu kada jedna jedinica obezbjeđuje dobra, usluge, imovinu ili rad drugoj jedinici i kao naknadu dobija dobra, usluge, imovinu ili rad u istoj vrijednosti. Transakcije kao razmjena su: naknade za rad koje se plaćaju zaposlenima, nabavke dobara i usluga, prodaja poslovnih zgrada i dr. Transfer predstavlja transakciju kada jedna jedinica obezbjeđuje dobra, usluge, imovinu ili rad drugoj jedinici, a da ne dobija nikakvo dobro, uslugu, imovinu ili rad u zamjenu. Država je uključena u veliki broj transfera, koji mogu da budu obavezni ili dobrovoljni. Porezi i doprinosi za socijalno osiguranje predstavljaju obavezne transfere, a subvencije, donacije, socijalna pomoć dobrovoljne transfere.

Kod određenih transakcija teško je napraviti razliku između transfera ili razmjene, ili je u pitanju kombinacija razmjene i transfera. U takvim slučajevima, stvarna trnsakcija bi trebalo da bude podjeljena u dvije transakcije, i to jedna koja bi bila samo razmjena, i druga, koja bi bila samo transfer. Primjera radi, političko-teritorijalna jedinica može prodavati imovinu koja se nalazi u njenoj svojini, po cjenama koja je očigledno niža od njene tržišne cjene.Takva prodaja bi trebalo da bude podjeljena na razmjenu po tržišnoj cjeni imovine i na transfer čija bi vrijednost po svom iznosu odgovarala razlici između stvarne vrijednosti transakcije i tržišne vrijednosti imovine.)1

Javni prihod predstavlja povećanje neto imovine općeg sektora države /eng.general government sector/ izazvano nekom transakcijom ( plaćanjem poreza, prodajom dobra i usluge, transferom sredstava bez naknade i dr.)2

U Priručniku za statistiku državnih finasija Međunarodnog Monetarnog fonda, prihvaćen je princip fakturisane realitzacije (eng. accrual basis) za potrebe evidentiranja prihoda, što znači da se knjiženje vrši u momentu dospjelosti. Razlog zbog čega je prihvaćen princip fakturisne realizacije je u tome što omogućava najbolju primjenu makroekonomskog uticaja koji imaju državne finansije i fiskalna politika. Kod ovog principa po pravilu prihod se evidentira u ranijem vremenskom periodu nego kada se primenjuje cash princip.)3

Klasifikacija OECD bazira se na principu naplaćene realizacije, što znači da se knjiženje vrši u momentu kada je država naplatila određeni prihod. Događa se da se razlikuje vrijeme knjiženja od momenta kada je izvršena transakcija iz koje je proistekao prihod. Kada

1 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.59.2 Goverament Finance Statistics Manual 2001, Washington, D.C.2001, str .24.3 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.62.

poslodavac obračuna poreze i doprinose po odbitku u jednoj godini, a plati u narednoj godini uključuju se u prihode u sledećoj godini. Utvrđeni pojedini porezi, a naročito doprinosi za socijalno osiguranje se nikada i ne naplate. Zbog toga, razlika između utvrđenih poreza i doprinosa i očekivane naplate predstavlja potraživanje koje nema stvarnu vrijednost, što znači da treba da bude u onom iznosu, koji se realno očekuje da će biti naplaćen. Ponekad se izvrši naplata u kasnijem vremenskom periodu. Zbog toga se primat daje principu fakturisane, a ne napalćene realizacije.)4 Komitet za fiskalne poslove OECD je na svom zasjedanju u sječnju 2001. godine podržao ideju, da se srednji rok bazira na metodi fakturisane, a ne naplaćene realizacije, naglašavajući pri tome da se prelazak sa jednog na drugi princip obavi evidentiranjem na što fleksibilniji način.

Za izvršavanja brojnih funkcija i zadataka koje imaju savremene države potrebna su odgovarajuća materijalna sredstva. Javni prihodi predstavljaju sredstva, čija je namjena pokrivanje i finansiranje javnih rashoda, odnosno to su sredstva koja služe za zadovoljenje potreba organa državne uprave, vojske, policije, socijalne zaštite i drugih javnih potreba. Država danas raspolaže raznovrsnim prihodima čija visina i struktura zavise od političkih, ekonomskih, socijalnih i drugih faktora unutar svake privrede.

Javni prihodi imaju sledeće karakteristike:1) da se ubiraju, po pravilu, u novcu,2) da se ubiraju redovno godišnje,3) da trošenje ne dovodi u pitanje postojeću imovinu,4) da služe podmirivanju troškova koji imaju opći karakter.

Javni prihodi predstavljaju sredstva koja država i drugi javno - pravni subjekti prikupljaju putem poreza, taksa, doprinosa, javnih zajmova i sl., radi podmirivanja određenih društvenih potreba. Kako ubiranje javnih prihoda, u stvari, znači preraspodjelu nacionalnog dohotka, u novije vrijeme oni su od posebnog značaja ne samo za podmirenje općih i zajedničkih potreba države i njenih građana, nego i kao instrument ekonomske politike putem kojeg se može bitno uticati na kretanje nacionalnog dohotka, na privredni rast, na zaposlenost i na privrednu stabilnost.

Javni prihodi, njihova raspodjela i javni rashodi (ukupni sustav javnih finansija), uređuju se zakonima. U principu, prava i ovlaštenja da uspostavljaju, uvode i određuju visine stopa za pojedine vrste javnih prihoda (tri elementa fiskalnog suvereniteta), i dioba tih prava i ovlaštenja na pojedine javno-pravne subjekte (dioba fiskalnog suvereniteta), zavise od državnog uređenja. Danas, u svijetu, nema države (osim Australije) u kojoj su sva tri elementa fiskalnog suvereniteta kumulirana na jednom mjestu, a raspodjela javnih prihoda obavlja se prema kriterijumima optimalnog zadovoljavanja javnih potreba. U federativnim (federalnim), pa i u unitarnim državama, to se pitanje riješava fiskalnim sporazumima. Njima se, u stvari, raspoređuju i konkretizuju kompetencije i odgovornosti unutar sustava.

Javni prihodi su u funkciji ostvarivanja ciljeva politike državnih i drugih upravnih organa. Oni su značajna osnovna institucija državnih finansija. Javni prihodi su dio novostvorene vrijednosti, a njihova upotreba neugrožava postojeću imovinu. Proširivanjem državnih aktivnosti povećavaju se potrebe za raznim oblicima javnih prihoda.

4Opt.cit. str.63.

Sustav javnih prihoda predstavlja skup raznovrsnih instrumenata i izvora koje koristi država za finansiranje javnih potreba. Javni prihodi se ostvaruju na osnovu oporezivanja, prihoda javnih preduzeća, upotrebe državne imovine, naknada za usluge državnih organa, javnog duga i dr.

1.1. Klasifikacija javnih prihoda

Veliki broj vrsta i instrumenata javnih prihoda zahtjeva da se izvrši i njihova klasifikacija, prije svega, zbog lakšeg izučavanja njihovih osnovnih karakteristika (vrsta, prednosti, slabih strana, mogućnosti primjene i sl.), a zatim mogućnosti njihove praktične primjene i efekata u fiskalnoj i uopće finansijskoj politici. Finansijska teorija istražuje njihove oblike, prirodu, karakter i dr., a finansijska politika mogućnosti njihove primjene i efekte koji se žele postići.Javni prihodi se u teroji javnih finansija klasifikujui na različite kategorije. Danas je uobičajena podjela na sledeće oblike:5

1) Redovni i neredovni prihodi,2) Orginami i derivatni,3) Javnopravni i privatnopravni,4) Prihodi od stanovništva i pravnih lica,5) Fiskalni i nefiskalni,6) Prihodi u novcu i naturi,7) Parafiskaliteti - kao poseban oblik prihoda

Prema vremenu u kojem se stiču i formiraju, prihodi se dijele na redovne i vanredne. Redovni javni prihodi su oni koji se redovno, u određenom periodu, prikupljaju (npr. svake godine, tromjesečno) iz tzv. stalnih ekonomskih izvora. Redovni izvori kao stalan i siguran izvor prihoda služe uglavnom za podmirivanje redovnih potreba države.

Neredovni javni prihodi se samo povremeno javljaju, znači u vanrednim slučajevima, a uglavnom služe za pokrivanje vanrednih rashoda javnih tijela. Nemaju neki veći bilansni značaj u savremenim državama, a imaju značaj ako se ekonomska, politička i socijalna situacija u zemlji ne može ocjeniti kao normalna. Osnovni oblici vanrednih prihoda su javni zajmovi i vanredni javni prihodi. U vanrednim okolnostima ( rat, elementarne nepogode, nesreće i slično) savremena država traži vanredne javne prihode radi podmirenja vanrednih javnih rashoda. Vanredni javni prihodi imaju izuzetno veliki varijabilitet pojavljivanja ( ratna odšteta, primarna emisija, reparacije, pokloni, i slično). U vanrednim okolnostima se kao neredovni javni prihod uvodi vanredni porez (povećanje postojećih poreskih stopa, uvođenje, jednokratnog poreza, poreza na ratnu dobit i slično). Danas, razvojem modeenih funkcija države i čestih potreba specifične intervencije u privedi, ovakvi oblici prihoda sve se više afirmišu u ukupnim prihodima (posebno javni dug).

5 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.62 Jelčić B. (1979): Nauka o financijama, Informator, Zagreb, str.45.

Posebna i često korištenja vrsta neredovnih javnih prihoda jeste prodaja nepokretne i pokretne državne imovine. Od nepokretne imovine najčešće se prodaju stambene i poslovne zgrade, zemljište, šume, a od pokretne imovine oprema , mašine i ratna sredstva. Država može biti vlasnik domaćih i inostranih hartija od vrijednosti koje se mogu otuđiti. Javni zajam je u posljednje vijreme veoma korišten neredovni javni prihod, što znači unaprijed korištenje dijela javnih prihoda budućih generacija.6 Jednu sve-obuhvatnu klasifikaciju javnih prihoda dao je prof. Božidar Raičević gdje se polazi od podjele javnih prihoda na redovne i neredovne, odnosno redovnih na fiskalne i nefiskalne javne prihode.)7 Neredovni prihodi će se prestati formirati kada nestane razloga zbog kojih se formiraju.

Prema metodu stjecanja prava na javne prihode, u odnosu na nosioce dohotka i obveznika, javni prihodi se djele na originarne i derivativne. Originarni prihodi (ill izvorni prihodi) su oni koji država ostvaruje svojom privrednom aktivnošću ili po osnovu prava vlasništva. Uglavnom su to prihodi od državnih preduzeća i drugih oblika državne aktivnosti. Država se javlja kao privredni subjekt koji organizuje proces proizvodnje, promet i dr. preko državnih preduzeća, a prihod, ostvaren njihovom aktivnošcu, spada u originarni prihod. Derivativni (izvedeni) se, uglavnom prikupljaju na bazi finansijskog suvereniteta, te po tome imaju prinudni karakter. Ti prihodi se zovu derivativnim zato što ih država izvodi iz ostvarenog dohotka pravnih ili fizičkih lica. Osnovni oblici ovih prihoda su porezi, doprinosi i takse.

Podjela na javnopravne i privatnopravne prihode bitno se ne razlikuje od podjele na origiranarne i derivativne prihode. Ova podjela se može izvršiti prema karakteru vlasti i odnosa u kojima se, s jedne strane, pojavljuje država, a s druge, fizička ili pravna lica. Javnopravni su takvi prihodi koje država, putem svog političkog i finansijskog suvereniteta, ubira iz dohotka, odnosno drugih oblika imovine pravnih i fizičkih lica (porezi, socijalni doprinosi, takse, naknade za korištenje prirodnih dobara u općoj upotrebi, novčane kazne i oduzeta imovinska korist).

Privatnopravne prihode država ostvaruje na osnovu svoje privredne aktivnosti, na osnovu vlasništva nad preduzećima (državna svojina i državna preduzeća). Tu država učestvuje u ostvarivanju prihoda kao bilo koji subjekat privatnog prava (kamate, dividende, prihodi od davanja u zakup proizvedene imovine,sporedne prodaje dobara i usluga koje vrše državne netržišne institucije, donacije i dr.).

1.2. Prihodi od stanovništva i pravnih lica

Ovo je, danas, jedna od osnovnih podjela, a ona zavisi od toga od kojeg se subjekta u privredi ubira javni prihod.

Prihodi od stanovništva potiču od dohotka ili drugih oblika imovine građana. To su razni oblici poreza, taksa, doprinosa i sl., koje obavezno plaćaju fizičke osobe, odnosno na koje su dobrovoljno pristale (razni oblici doprinosa, zajmova i sl.).

Prihodi od pravnih osoba (privrednih i drugih pravnih osoba) su prihodi koje država ostvaruje od privrednih i drugih subjekata u obliku poreza na dobit , poreza na imovinu,

6 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.138.7 Opt.cit. str. 138.

doprinosa, taksa, carina i sl. U formiranju i ponašanju javnih prihoda od velikog je značaja ne samo njihova visina, već i struktura po subjektima koji ih formiraju. U kapitalizmu, zbog privatno-vlasničke osnove sustava, visoko je učešće prihoda od fizičkih osoba. Nasuprot tome, u državama s državnom i društvenom svojinom sredstava proizvodnje dominirajući oblik su prihodi od pravnih osoba.

Nefiskalne javnie prihode džava ostvaruju po osnovu poklona, domjenskih prihod (prihodi od državne imovine) prihodi državnih ustanova, odnosno državnih preduzeća. Državne ustanove i preduzeća osnivaju se na komercijalnoj i nekomercijalnoj osnovi, a razlozi njihovog osnivanja su sledeći:

1. iz finansijskih razloga kako bi država ostvarila odgovarajuće prihode,2. iz ekonomskih razloga, kada država osim ostvarivanja prihoda želi ostvariti i

odgovarajuću proizvodnju, za koju nije zainteresovan privatni sektor,3. iz socijalno-političkih razloga, kada država želi da ostvari odgovarajuće

populacione i zdravstvene ciljeve.

Prihodi savremenih država ubiraju se po pravilu u novcu , bez obzira da li se radi o prihodima koji se prikupljaju naplatom poreza, doprinosa, taksa, zajma, poklona. Uz prihode u novcu danas se ređe susreću prihodi koji se ostvaruju u naturi. Ovi prihodi su vanredni prihodi i zauzimaju skromno mjesto u ukupnim prihodima savremenih država. Najčešći slučaj prihoda u naturi su oni prihodi koje država ostvaruje na osnovu poklona od fizičkih i pravnih lica, odnosno na osnovu nasljeđivanja (npr. zbirke slika, zgrade, zemljište i sl), koji po odluci poklonodavca, odnosno ostavioca treba da služe za kulturne, zdravstvene, naučne ili neke druge svrhe.)8

Parafiskalni prihodi su specijalni oblik javnih prihoda koji nisu namjenjeni potrebama budžeta, već neposrednom podmirivanju određenih društvenih potreba. Ovaj oblik prihoda, kao izvan-budžetski, i ne potpada pod direktno regulisanje od strane lokalnih organa države. Parafiskalni prihodi se javljaju paralelno s fiskalnim, gotovo isti su im izvori, efekti u privredi, samo što imaju specifične namjene. Prema namjeni parafiskalni prihodi mogu biti: ekonomski i socijalni.

U ekonomske se ubrajaju razne takse u korist javnih ustanova koje se same finansiraju, kao npr. zanatske komore, fond solidarnosti, stambeni fond, poljoprivredna komora i dr. To su specifični i konkretni oblici finansiranja, za koje ne postoji osnova u sredstvima budžeta.

U savremenoj finansijskoj teoriji u osnovne oblike državnih ili javnih prihoda spadaju: porezi, doprinosi, takse, carine, parafiskaliteti i dr. Jedna od osnovnih karakteristika gotovo svih ovih oblika prihoda jeste obaveznost koju utvrđuje država, odnosno uža javno-privatna tjela. Druga karakteristika im je čisto ekonomska – ne podliježu zakonima tržišta, odnosno igri ponude i tražnje. Njih u osnovi utvrđuju organi javno-pravnog tjela, zbog čega imaju javno-pravni karakter.

Fiskalni prihodi služe za finansiranje državnih potreba (pokriće javnih rashoda) koje javna vlast čini u vršenju svojih funkcija.

8 Jelčić B. (1979): Nauka o financijama, Informator, Zagreb, str.38

Principi korištenja i efekti javnih sredstava znatno se razlikuju od principa reprodukcije sredstava privrednih subjekata. Tok cirkulacije i povraćaja (kružno kretanje sredstava) ovde, uglavnom ne postoji, osim kada se radi o prihodima iz neposredno proizvodne funkcije države (originarni javni prihodi).

1.3. Porezi kao osnovni oblik javnih prihoda

Porezi su osnovni oblik ili instrument formiranja javnih prihoda, pokrića budžetskih rashoda i zadovoljavanja javnih potreba. Danas mnogi finansijski teoretičari savremenu državu nazivaju »poreskom državom«, jer žele naglasiti kakav značaj na nju imaju porezi. Za sada, međutim, još ne postoji jedinstveno gledište i stav u vezi s pitanjem što su porezi, možda i zbog toga, jer su porezi povjesna kategorija koja se vrlo često mjenjala kroz sve društveno-ekonomske formacije, u gotovo svim vremenskim periodima. Sadržaj poreza se mjenjao paralelno s promjenama političkih, društveno-ekonomskih i drugih odnosa. Oni su direktan refleks tih odnosa, odnosno sustava.

Razvojem države, njenih institucija i intervecionizma, mijenja se i mjesto i karakter poreza i njegova uloga u ukupnim javnim prihodima. Mnogobrojne definicije poreza, koje se inače međusobno razlikuju, u zavisnosti su od perioda i sustava u kojem nastaju, kao i klasne pripadnosti autora. Upravo je to razlog da ni danas ne postoji jedna opće prihvaćena definicija.Teškoće u definiciji i objašnjenju poreza proizlaze iz činjenice da povjesno postoje tri osnovna načina uvođenja i nametanja poreza:

1) Nametanje poreza obavezno silom (pokorenim narodima),2) Uvođenje poreza na osnovu ugovora između određenih staleža, klasa i vladara (države u vrijeme kasnog feudalizma),3) Ustavno uvođenje i plaćanje poreza, što je karakteristično za uvođenje poreza u savremenim državama.Sva tri oblika trebalo bi da uđu u definiciju poreza, što je, svakako, vrlo teško,

posebno kada se želi jedinstvena definicija. Kroz ovaj rad navest ću samo neke poznatije definicije poreza: »Porezima smatrano davanje novca, ili drugih materijalnih davanja, državi ili drugim javnopravnim tjelima u cilju zadovoljavanja javnih potreba od strane javne vlasti, koji se ubiru na osnovu jednostrano utvrđenog načina i jednostrano utvrđenim iznosima prema nekom općem mjerilu«. (Eheberg)9

Prema Gastonu Jezeu10, porezi se definišu na slijedeći način: »Porez je davanje u novcu, koji država ubire od pojedinca na osnovu svoje vlasti, bez direktne protivnaknade, a u cilju pokrića javnih tereta«. Ova definicija sadrži u sebi dosta općih i prihvatljivih elemenata za sve sustave.Porez se, dakle, što se iz definicije vidi, izvodi iz slijedeće tri osnovne karakteristike:

1) Obaveznost davanja, čak i prinudnim putem (po čemu se razlikuje od svakog dobrovoljnog davanja).

9 Carl Theodor von Eheberg, njemački ekonomist iz 19. stoljeća10 Gaston Jèze, francuski pravnik sa početka 20. stoljeća

2) Ne postoji direkta protivnaknada od strane države ili drugog javnopravnog tijela poreskom obvezniku (za razliku od taksa, kod kojih postoji uska veza između davanja i činjenja usluge).3) Poreska davanja su bespovratna (po čemu se, u osnovi razlikuju od zajmova).Danas se sve više nameće zahtjev da se u definiciju poreza uvrsti obilježje da su porezi

i instrument državnog intervencionizma u privredi. Jedan od značajnih pokušaja nalazimo u slijedećoj definiciji: «Porez je doprinos građana za pokriće tereta javne vlasti u okviru određene ekonomske i socijalne politike« (Baudhuin)11. Ekonomska i socijalna djelovanja poreza dolaze u prvi plan, dok čisto fiskalna djelovanja postaju sekundarana. Dakle, na poreze se ne gleda više kao klasično sredstvo koje ima jedini cilj da državi pribavi finansijska sredstva za pokriće javnih rashoda, već oni imaju određene šire ekonomske i socijalne funkcije u privredi. U tom smislu nailazimo na nešto proširenu definiciju poreza: «Porez je novčano davanje fizičkih i pravnih osoba, kao i eventualnih javnih preduzeća, prema njihovoj poreskoj sposobnosti koje ubire javna vlast, oslanjajući se pri tome na svoju silu i to bez direktne protivnaknade, a u cilju pokrivanja javnih tereta države i ostalih javnih teritorijalnih tijela, ili u cilju intervencije javne vlasti« (Lucien Mehl)12.

Dakle, porezi mogu služiti isključivo za intervencionističke ciljeve, a ne za zadovoljavanje pokrića javnih rashoda, kao prema ranijim definicijama. Porezima se sve više daje određena regulativna funkcija u oblasti proizvodnje, raspodjele i potrošnje, zbog čega bi u definiciju poreza morale ući gotovo sve njihove osnovne karakteristike. Međutim, danas se obično manje pristupa istraživanju samo osnovnih obilježja poreza, a sve više primjeni i djelovanju poreza, što je u teoriji i fiskalnoj politici znatno korisnije. Upravo u ovom pravcu se gotovo u potpunosti orijentisala moderna finansijska teorija i politika.

Porez predstavlja, svakako, najnaznačniji oblik javnih prihoda u svim savremenim državama. On se određuje kao instrumenat javnih prihoda kojim država (tj.političko-teritorijalne jedinice) od subjekata koje su pod njenom poreskom vlašću prinudno uzima novčana sredstva, bez neposredne protivusluge, radi zadovoljavanja svojih finansijskih potreba i ostvarivanja drugih ciljeva (ekonomskih, socijalnih, zdravstvenih, ekoloških idr.)13 U brojnim definicijama poreza navode se osnovne njegove karakteristike kao oblika javnih prihoda.Ove definicije se razlikuju, zavisno od perioda u kome su nastale. Prof. B. Jelčić u djelu ''Nauka o porezima'' navodi oko tridesetak definicija poreza koje se smatraju najuobičajnijim. Analizom navedenih definicija, može se zaključiti da uz sličnosti postoje manje i više razlike u shvatanju poreza.

1.3.1. Klasifikacija poreza OECD

Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj predstavlja međunarodnu organizaciju koja ima zadatak da pospješuje takvu ekonomsku politiku čiji je cilj da se postigne najviši stabilan ekonomski rast i zaposlenost, rastući standard života, održavanje finansijske 11 F. Baudhuin, belgijski ekonomist12 Lucien Mehl, francuski ekonomist13 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.60 Popović D. (1997): ''Nauka o porezima i poresko pravo'', Open Socierty Institute/Constitucional Legislative Institute, Budapest, str.15.

stabilnosti, kako bi se na taj način doprinjelo razvoju svjetske privrede. Komitet za fiskalne poslove OECD ustanovljen je 1971. godine, sa zadatkom da istražuje metode pomoću kojih se oporezivanje može iskoristiti za poboljšanje u alokaciji i upotrebi ekonomskih resursa.14 Da bi se stvorili uslovi za komparativne analize poreskih sustava (sistema) i poreskih politika zemalja-članica, Komitet je izradio Klasifikaciju poreza OECD i upustvo za tumačenje.)15

Klasifikacija poreza OECD smatra se najpotpunijom klasifikacijom raznovrsnih poreskih oblika koje se sreću u savremenim državama, u koju su uključeni i doprinosi za obavezno socijalno osiguranje, a koji se plaćaju javnim fondovima socijalnog osiguranja. Iz opće definicije poreza , koji se shvata kao prinudno davanje državi, iza koje ne stoji neposredna protivusluga, mogla bi proisteći dilema da li je dopriosima za socijalno osiguranje uopće mjesto u ovakvoj klasifikaciji. Naravno, doprinosi za dobrovoljno socijalno osiguranje ni u kojem slučaju ne mogu biti uključeni u ovu klasifikaciju. To isto važi i za doprinose koji se plaćaju privatnim, a ne javnim fondovima socijalnog osiguranja. Doprinosi koji se plaćaju za obavezno socijalno osiguranje koji se plaćaju javnim fondovima socijalnog osiguranja svrstani su u podjelu poreza, jer u većini zemalja koristi od socijalnog osiguranja zavise od visine uplate doprinosa, ali razmjeri tih koristi ne moraju biti vezani za iznos plaćenih doprinosa.)16 Prema klasifikaciji OECD svi porezi su svrstani u šest velikih grupa.

1.3.2. Osnovna obilježja poreza

Na osnovu definicije poreza, postoji nekoliko karakteristika po kojima se porezi razlikuju od drugih oblika javnih prihoda.)17

Porezi su savremenim državama najznačniji finansijski instrument kojim država ostvaruje prihode tako što za iznos prihoda smanjuje dohodak odnosno imovinu fizičkih i pravnih lica, a tako prikupljena sredstva koristi za finansiranje brojnih zadataka iz svoje nadležnosti. Porezi su instrument preraspodjele (kroz mehanizam sekundarne raspodjele odnosno preraspodjele društvenog proizvoda) dohotka odnosno imovine. Kao najznačajniji instrument, porezima država od fizičkih i pravnih lica, nad kojima ima suverinitet, oduzima dio novostvorene vrijednosti u godini u kojoj se obavlja oporezivanje, bilo dio akumulisane novostvorene vrijednosti iz prethodnih godina (imovina) i tako prikupljena sredstva koristi za finansiranje javnih rashoda.Poreski prihodi su, dakle, derivativni (izvedeni) prihod, a nisu rezultat njene ekonomske aktivnosti, aktivnosti koju država vrši kao i ostali privredni subjekti. Nasuprot porezima kao derivativnim prihodima, sredstva koja država ostvaruje nastupajući kao i drugi privredni subjekti, prodajući svoje proizvode ili usluge ne predstavljaju derivativne, već originarne (izvorne) javne prihode.)17

Budući da se porezima smanjuje raspoloživi dohodak, odnosno imovina fizičkih i pravnih lica koja su podnijela poreski teret, prirodno je da ta lica neće rado prihvatiti obavezu

14 Popović D. (1997): ''Nauka o porezima i poresko pravo'', Open Socierty Institute/Constitucional Legislative Institute, Budapest, str. 65.15 OECD Classification of Taxes and Interpretative Guide, str.27-46.16 Opt.cit. str.29.17 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.142. Popović D. (1997): ''Nauka o porezima i poresko pravo'', Open Socierty Institute/Constitucional Legislative Institute, Budapest, str.35.

plaćanja poreza. Plaćanje poreza je za obveznike žrtva koju su dužni podnositi.)18 U demokratskim društvima se, po pravilu uvođenje poreza ima legitimitet u vidu izglasavanja odgovarajućeg zakona u parlamentu ili na referendumu, ali to ne znači da svaki građanin podržava uvođenje određenog poreza, niti rashode koji se njime finansiraju. Često, oni koji su podržali ove mjere, nerado vide sebe u ulozi onih koji treba stvarno da plate porez. Otuda naplata poreza u svim savremenim državama počiva na prinudi (prisili). Naime, ako se u redovnom postupku ne izmiri poreska obaveza, pristupa se prinudnoj naplati, koju država ostvaruje primjenom svoga aparata sile. Moguće je, zaključiti da u demokratskim društvima nema elemenata prinude kod uvođenja, već samo kod naplate poreza. U nedemokratskim društvima, međutim, elemenata prinude ima i u fazi uvođenja, a ne samo u fazi naplate poreza.)19

Jedna od osnovnih funkcija javnih finasija je u alokaciji ekonomskih resursa. Značajan dio nacionalnog dohotka uzima se putem poreza od fizičkih i pravnih lica i usmjerava se u javnu potrošnju. Prikupljenim sredstvima finasiraju se javni rashodi i obezbjeđuje potrošnja koja je drugačija nego što bi bila da je izostala javna intervencija. Da nisu podvrgnuti oporezivanju, privreda i stanovništvo bi koristili raspoloživi dohodak za određene namjene i u određenim proporcijama. Oporezivanjem je izvršena realokacija ekonomskih resursa i obezbjeđeno finansiranje javnih rashoda koji su u konkretnoj džavi uslovljeni političkim, kulturnim, povjesnim i mnogim drugim okolnostima.)20

Kod poreza se ne javlja neposredna protiv-usluga od strane države onome koje platio porez. Na taj način se porez kao javni prihod razlikuje od mnogih drugih javnih prihoda (taksa i doprinosa). Međutim, odsustvo neposredne protivusluge od strane države to ne znači da poreski obveznici nemaju nikakvu korist od toga što su platili porez. Ta korist je općeg karaktera i njena visina nije određena visinom plaćenog poreza. Između plaćenog poreza i i rashoda koji se podmiruju oporezivanjem nema korelacije niti je korist koja rezultira iz porezom finansiranih rashoda vezana za iznos plaćenog poreza.)21

Na osnovu definicije poreza, postoji nekoliko karakteristika po kojima se porezi razlikuju od drugih oblika javnih prihoda :)22

1) Porez je javni (državni) prihod koji se plaća za zadovoljavanje općih interesa,2) Porez je prinudno davanje koje se naplaćuje kroz finansijsku prinudu državne vlasti,3) Porez je davanje poreskih obveznika bez direktne protivnaknade, što je usko vezano za nepovratnost poreza,4) Porez je davanje iz viška proizvoda ili, što je rijetko, iz imovine,5) Porezi su redovni prihodi,6) Jednostrano su utvrđeni od strane države,

18 Jelčić B. (1979): Nauka o financijama, Informator, Zagreb, str.49.19 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.142. Popović D. (1997): ''Nauka o porezima i poresko pravo'', Open Socierty Institute/Constitucional Legislative Institute, Budapest, str.36.20 Opt.cit. str. 106.21 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.142. Popović D. (1997): ''Nauka o porezima i poresko pravo'', Open Socierty Institute/Constitucional Legislative Institute, Budapest, str.36.22 Radičić M., Ristić Ž., Komazec S. (2000) '''Poreski sistem i politika'', Viša poslovna škola, Beograd, str.35. Uporedi: Jelčič B. (1979): '''Nauka o financijama'', Informator, Zagreb, str.47.

7) Derivativni (izvedeni) su prihodi države,8) Redovno se naplaćuju u novcu,9) Porezi su nedestinirani javni prihodi i dr.

Tim svojim osobinama porezi snažno djeluju na preraspodjelu nacionalnog dohotka. Ove osobine posebno je istakla savremena finansijska teorija, čime se porezima daje značajna funkcija u vođenju određene ekonomske i socijalne politike. To je i novi kvalitet i obilježje poreza.

Porezi postaju snažno sredstavo kojima se djeluje na proces proizvodnje, raspodjele, potrošnje, investicija, demografske faktore, izvoz-uvoz i niz drugih privrednih agregata. Porez kao instrument fiskalne politike postaje jedan od osnovnih sredstava stabilizacione politike, posebno usmjerene u pravcu borbe protiv inflacije, pošto deluje na sužavanje novčane tražnje na tržištu i na uspostavljanje robno-novčane ravnoteže.

Posebno značajno obilježje poreza je teritorijalni princip plaćanja poreza. Obaveza plaćanja poreza vezuje se za državljanstvo, jer se plaća na osnovu teritorijalne pripadnosti i finansijskog suvereniteta države. Sve fizičke i pravne osobe koje ostvaruju prihod koji podliježe oporezivanju plaćaju porez bez obzira da li su državljani zemlje u kojoj obavljaju svoju djelatnost. Pripadnost određenoj teoriji uzrokuje obavezu plaćanja poreza.

1.3.3. Podjela i vrste poreza

U savremenom poreskom sustavu oporezivanje se vrši primjenom velikog broja poreskih oblika. U razvijenijim poreskim sustavima postoji od deset do trideset različitih poreskih oblika. Sistematizacija i podjela poreza na pojedine oblike vrši se prema određenim zajedničkim karakteristikama, a radi lakšeg izučavanja pravnih, ekonomskih, finansijskih, socijalnih, tehničkih i drugih oblika djelovanja oporezivanja. Podjela poreza i isticanje karakteristika pojedinih poreskih oblika omogućava i istraživanje:

- Prednosti pojedinih oblika poreza,- Nedostataka pojedinih oblika poreza,- Adekvatnosti broja poreskih oblika,- Određivanje ciljeva koji se mogu odabrati kroz djelovanje pojedinih poreskih oblika, kao i njihovu primjenu u poreskoj i ekonomskoj politici,- Međunarodno oporezivanje strukture i djelovanja poreskog sustava i tarife.U finansijskoj teoriji i praksi prihvaćena je, uglavnom, ovakva podjela poreza:23

1.3.3.1. Direktni i indirektni porezi

Da li su porezi indirektni ili direktni to zavisi od toga da li se zasnivaju na potrošnji dohotka (indirektni) ili na samom dohotku (direktni). Direktni se obično smatraju porezi na dohodak, porez na imovinu i porez na prinos. Ovo je jedna od osnovnih podjela poreza.

23 Uporedi: Jelčič B. (1979): ''Nauka o financijama'' Informator, Zagreb, str.66-78, kao i: Popović D. (1997): ''Nauka o porezima i poresko pravo'', Open Socierty Institute/Constitucional Legislative Institute, Budapest, str.43-64.

Direktni porezi su karakteristični po sledećem:

1) Relativna stabilnost, što znači stabilnost u priticanju javnih prihoda po ovoj osnovi, bez obzira na kretanje privrede,2) Pravednost, s obzirom da se određuje i naplaćuje neposredno od poreskog obveznika - prema njegovoj ekonomskoj snazi,3) Neelastičnost, što se može smatrati negativnom karakteristikom, s obzirom da su neosjetljivi na konjukturna kretanja,4) Ne postoji opća obaveza plaćanja poreza za sve,5) Troškovi ubiranja su relativno visoki i6) Neugodni su za poreskog obveznika, jer se direktno obračunavaju i naplaćuju iz dohotka.

Posredni (indirektni) su karakteristični po sledećem:

1) Elastičnost im je velika,2) Obaveznost plaćanja je sve više izražena,3) Ugodniji su za poreskog obveznika, jer ih samo indirektno osjeća uglavnom kroz cjene proizvoda i usluga,4) Dovoljnost i izdašnost, što osigurava poreskoj vlasti da ih koristi za prikupljanje potrebnih finansijskih sredstava za pokriće kolektivnih potreba,5) Nesocijalni su, s obzirom da ih svi plaćaju, bez obzira na visinu dohotka i 6) Lako se prevaljuju, pa su nepodesni za razne ekonomske, socijalne i druge svrhe.

1.3.3.2. Osobni i objektivni porezi

Osobni (lični) su oni porezi kod kojih se uzimaju u obzir subjektivna svojstva poreskog obveznika (broj djece, starost, zdravstveno stanje i dr.).

Subjektivni porezi su obično porezi na dohodak, na ukupni prihod, na imovinu. Kod predmetnih poreza poreska osnovica se uzima u zavisnosti od vrijednosti imovione.

Kod subjektivnih ili personalnih poreza poreska politika može znatno više da se rukovodi socijalno-političkim motivom i principima.

Danas su gotovo svi direktni porezi subjektivni, dok je ovaj oblik najviše zastupljen kod poreza na dohodak.

Objektivni porezi su, po pravilu, svi posredni porezi. S obzirom da se ne poznaje poreski destinatar, to socijalno-politički principi teško mogu da se primjene kod ovih poreza.

1.3.3.3. Fundirani i nefundirani porezi

Fundirani porezi se odnose na poreze na imovinu ili kapital, to su porezi koji potiču od sigurnog i trajnog poreskog izvora.Nefundirani porezi su oni koji potiču iz prihoda koje je poreski obveznik ostvario radom.

1.3.3.4. Katastarski i tarifni porezi

Katastarski porezi se razrezuju na osnovi katastarskih knjiga u koje se uvode svi elementi oporezivanja.

Tarifni se utvrđuju na osnovi tarifnih stavova ili drugih propisa koji su od interesa sa stanovišta oporezivanja.

1.3.3.5. Opći i namjenski porezi

Radi finansiranja općih javnih potreba, određuju se opći porezi, dok se za određenu namjenu, zadatk ili konkretne zadatke, razrezuju i naplaćuju čisto namjenski porezi.

1.3.3.6. Reparacioni i kvotni porezi

Reparacioni porezi su takvi porezi koje država utvrdi, i to prije nego su porezni obveznici upoznati s visinom svog tereta. Kod kvotnih poreza obveznici ne znaju unaprijed iznos poreza koji treba platiti, ali se zna iznos sredstava (poreska osnova) na koju će se platiti porez. Nekada su dominirali reparacioni porezi, posebno u periodu kada su državne potrebe bile manje (feudalno uređenje), kada se porez nije smatrao redovnim prihodom, tada se utvrđivala ukupna suma poreza koju je trebalo naplatiti, a zatim se ta suma raspoređivala na manje teritorijalne jedinice i, konačno, na pojedine poreske obveznike. Danas je redovit slučaj da se porezi razrezuju i naplačuju preko utvrđivanja poreske osnovice svakog poreskog obveznika, uz primjenu propisanih poreskih stopa, tako da se ukupan iznos poreza ne zna unaprijed, već se saznaje kad se završi postupak razreza. Budući da uvjek jedan dio poreza ostaje nenaplaćen, tako se i iznos razrezanog poreza ne može smatrati kao planirani porez za naplatu (ostvareni). To su kvotni oblici poreza.

1.3.3.7. Sintetički i analitički porezi

Sintetički porezi su takvi porezi kod kojih se oporezuje ukupna snaga poreskog obveznika. Pri tome se uzimaju u obzir drugi elementi poreskog obveznika koji mogu imati uticaja na ukupno plaćeni porez. Često se sintetički porezi kombinuju s jedinstvenom poreskom stopom.

Analitički porezi su oni kod kojih se vrši oporezivanje pojedinih oblika prihoda ili imovinskih djelova, bez obzira na osobu - poreskog obveznika. Analitički porezi su efikasnije sredstvo u sprovođenju diferencijalne poreske politike, kao i u ostvarivanju određenih socijalnih, ekonomskih i drugih ciljeva.

1.3.3.8. Redovni i vanredni porezi

Za finansijsku teoriju i politiku značajna je podjela na redovne i vanredne poreze. Redovni se ubiru u određenim intervalima vremena i na njh država računa radi pokrića redovnih javnih rashoda. Vanredni se naplaćuju samo jednokratno ili s vremena na vrijeme, prema određenim potrebama. Oni se uvode u vezi s nekim vanrednim prilikama (ratna šteta, doprinos za narodnu odbranu, doprinos za izgradnju potresom porušenih gradova i sl.). Treba naglasiti da se mnogi vanredni porezi često pretvaraju u redovne, jer se ne ukidaju kada te vanredne prilike prođu. Obveznik (privreda, stanovništvo) se brzo prilagođava takvom porezu, dok stalni rast javnih rashoda doprinosi tome da se država teško odriče jednom uvedenog i već ustaljenog poreskog oblika. Primjećeno je da je otpor poreskih obveznika daleko veći kod novih poreza nego kod onih "na koje su se već navikli".

1.3.3.9. Porezi u novcu i naturi

Savremeni porezi gotovo se isključivo plaćuju u novcu, tako da je porez u naturi više rijetkost i ostatak prošlosti.

1.4. Takse kao izvor javnih prihoda

U finansijskoj teoriji pod taksama se podrazumijevaju prihodi koji predstavljaju novčani ekvivalent za usluge koje čine javni organi ili druga javno - pravna tijela fizičkim ili pravnim licima. Time se takse javljaju kao protivnaknade za izvršene usluge od strane javno - pravnih tijela. Ta karakteristika taksa omogućava nam da ih odvojimo od poreza. Za razliku od poreza, koji predstavalju obavezna davanja »koja država ubire silom svog fiskalnog suvereniteta«, prilikom plaćanja takse osobe slobodno odlučuju koju će uslugu i za koju vrijednost tražiti. Kod poreza ne postoji direktna protivnaknada, s obzirom na to da služe za finansiranje općih potreba. Istina, postoje i takve sprecifične takse koje se moraju platiti, mada se ne želi koristiti usluga, npr. takse koje se plaćaju pri korištenju puteva (drumarina, putarina i dr).

1.4.1. Utvrđivanje visine i naplate takse

Utvrđivanje visine taksa predstavlja u finansijkoj teoriji i praksi poseban problem. Visina taksa zavisi od niza elemenata, na primjer:

1) Zavisi od troškova koje državni organi čine kada vrše uslugu koja je predmet plaćanja takse. Usluga ima apstraktan karakter, te je teško utvrditi stvarne troškove prilikom činjenja i plaćanja takse. Treba naglasiti nematerijalan karakter usluga, obzirom na to da samo takve usluge mogu biti samo predmet taksa. Riječ je, prije svega, o uslugama za koje su osobno (lično) zainteresovani tražioci usluga, a ne država.

2) Zavisi od koristi koju ima takseni obveznik od učinjene usluge. 3) Visina taksa zavisi i od toga da li se usluga čini isključivo korisniku usluge ili postoji i opći interes za određenu radnju. 4) Postoje slučajevi kada se ne plaća taksa, bez obzira na troškove koji se stvaraju činjenjem usluge. Društvo u cjelini preuzima troškove na sebe i podmiruje ih uglavnom iz poreza.5) Društvo ponekad utvrđuje takse u smislu svog negativnog stava prema nekom obliku djelatnosti, te su one daleko više od stvarnih troškova. Tako se takse u sudskom sporu određuju prema vrijednosti spora, prema trajanju, prema broju akata i dr. Visoke Direktna naplata postoji kada se taksa plaća u gotovom novcu, uz izdavanje odovarajuće priznanice.

1.4.2. Elementi taksa

I kod taksa javljaju se neki termini koji nisu identični terminima kod drugih fiskalnih prihoda, pa ćemo ih ovdje navesti i ukratko objasniti. Kao značajnije elemente takse obično navodimo:

1) Predmet takse je radnja državnog organa ili neka činjenica za koju je zakonom (odlukom) nadleženog državnog organa propisano plaćanje takse;2) Takseni obveznik je fizičko ili pravno lice na čiji zahtjev se obavlja radnja predviđena u taksenoj tarifi, odnosno u interesu u kojem se preduzimaju radnje za čije je obavljanje propisana obaveza plaćanje takse. Takseni obveznik je i lice koje se koristi pravom, predmetom ili uslugom za čije je korištenje propisana obaveza plaćanja takse;3) Taksena osnovica je vrijednost usluge koja služi za obračun takse (npr: vrijednost spora, vrijednost radnog sata i sl.); 4) Taksena stopa je utvrđeni iznos koji takseni obveznik treba da plati za jedinicu osnovice. Određuje se u fiksnom iznosu u procentu ili paušalno;5) Taksena tarifa je sistematski sređen popis radnji, opis korištenja određenim pravima, uslugama, predmetima i sl, za čije se izvršenje odnosno korištenje naplaćuje taksa i iznos koji se pri tome plaća;6) Taksena oslobađanja mogu biti osobna (lična) i predmetna. Osobna oslobađanja propisana su, u pravilu, iz socijalnih razloga (loš materijalni položaj taksenog obveznika). Predmetna oslobađanja od plaćanja takse odnose se na pojedine radnje, mjere, korišćenje određenih prava i sl.-nezavisno o licu koje je iniciralo određenu djelatnost državnog organa, koje se koristi određenim uslugama i pravima itd. (npr: prijedlozi i prijave podnijetih u javnom interesu, radnje učinjene po službenoj dužnosti);7) Takseni sustav predstavlja skup svih taksenih oblika koje koristi određena zemlja

1.5. Carine kao oblik javnih prihoda

Carine predstavljaju vrstu fiskalnih prihoda, odnosno posebnu dažbinu koju država naplaćuje prilikom prelaska robe preko državne, odnosno carinske granice. Spadaju u

posredne poreze i predstavljaju jedan od najznačajnijih instrumenata spoljnotrgovinske razmjene.

Značaj carina sa fiskalnog stanovišta naročito je bio izražen u starom i srednjem vjeku. Danas, medutirn, carine više služe ekonomsko-političkim nego čisto fiskalnim ciljevima, zbog čega se često izučavaju i van nauke o finansijama, a u sklopu političke ekonomije, spoljnotrgovinske i devizne politike.24 Kao insrument spoljno-trgovinske politike, carine mogu da djeluju na formiranje i mjenjanje odnosa troškova i cjena na domaćem tržištu, a preko cjena i na uvoz i izvoz, na ravnotežu trgovinskog i platnog bilansa na ubrzanje ili usporavanje razvoja određene grane ili privrede, zaposlenost, tražnju i potrošnju i sl.Ciljevi zbog kojih se uvode carine mogu biti:(a) fiskalni - da se prikupe odgovarajuća finansijska sredstva državi (kod nas federaciji:)25

(b) ekonomski - mogu biti brojni i raznovrsni. Pijre svega, carinom se može štititi domaća privreda, ili samo određena grana od spoljne konkurencije. Carinom se može povećati cjena uvoznoj robi, potencirati razvoj određene grane, djelovati na strukturu troškova i raspodjelu društvenog proizvoda, investicije i sl. Ukoliko je osnovni cilj uvođenja carina osiguranje potrebnih novčanih sredstava za pokriće državnih rashoda, primaran je fiskalni cilj, a ukoliko se carina uvodi zbog zaštite domaće privrede, primaran je ekonomski karakter carine.(c) socijalni - ogleda se u tome da se kroz sniženje carina na određene proizvode, bitne za životni standard određenih socijalnih grupa, djeluje na pojeftinjenje, odnosno stimulisanje potrošnje.

1.6. Organi za utvrđivanje i naplatu javnih prihoda

Pravo države da uvodi poreze i da ih naplaćuje od subjekata koji se nalaze, pod njenom vlašću proističe iz ustava. Ovlaštenje države da svoje finansijske potrebe namjeruje iz dohotka, odnosno imovine ovakvih lica naziva se poreskom vlašću. Volja države da se koristi svojom poreskom vlašću, da primjenjuje poresku jurisdikciju, odnosno svoje subjektivno poresko pravo pokazuje se na dva različita načina:

Država se služi svojim pravom na oporezivanje tako što njena zakonodavna vlast donosi poreske zakone, u kojima se daje opis poreskog činjeničnog stanja. Iz tih zakona proistekao je skup konkretnih ovlaštenja poreskih upravnih organa, na osnovu koji oni donose upravne akte u poreskoj materiji, predstavlja poreski zahtjev u širem smislu. Takav poreski zahjtev sadrži ovlaštenja koja deluju protiv svih dužnika na osnovu kojih upravna vlast može od njih tražiti da vode poslovne knjige, podnesu poresku prijavu dozvole kontrolu poslovnih knjiga, plate porez itd.

Kada se zakonski opis poreskog činjeničnog stanja ostvari na konkretan načinu u odnosu na neko lice koje se nalazi pod poreskom vlašću države, ona preduzima aktivnosti preko svoje upravne vlasti da efikasno izvrši poreski zahtjev. U ovom slučaju radi se o poreskom zahtjevu u užem smislu, koji predstavlja ovlaštenje određenog poreskog upravnog organa da traži saradnju od konkretnog obveznika kod utvrđivanja i naplate konkretnog

24 Raičević B. (2004) “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova, Ekonomski fakultet, Beograd. str.205.25 Opt.cit.str.206.

poreskog oblika. Poreski zahtjev u užem smislu predstavlja konkretizovan i sasvim individualiovan oblik subjektivnog poreskog prava države.

Zakonski opis poreskog činjeničnog stanja definiše se kao ukupnost apstraktnih pretpostavki sadržanih u poreskim zakonima, čijim konkretnim ostvaranjem nastupaju određene poreskopravne posljedice. Zakonski opis poreskog činjeničnog stanja obuhvata: a) poreskog povjerioca; b)poreski dužnik (poreski obveznik); c) poreski objekat; d) pripisivanje (veza između poreskog obveznika i poreskog objekta);e) poresku osnovicu: f) poresku jedinicu; g) poresku stopu i h) poresku olakšicu.

Na primjeru Zakona porezu na imovinu moguće je sagledati kako se formuliše zakonski opis poreskog činjničnog stanja. Poreski povjerilac je kod uvođenja poreza FBiH, a kada je reč o pripadnosti ovog poreza povjerioci su FBiH i kantoni. Poreski obveznik je pravno i fizičko lice koje je imalac prava koja predstavljaju predmet oporezivanja na nepokretnoszima koje se nalaze na teritoriji Federacije. Poreski objekat je imovina, odnosno stvarna prava na nepokretnostima. Pripisivanje se pokazuje u formulaciji veze koja postoji između poreskog obveznika i poreskog objekta (''lice koje imalac prava''). Poreska osnovica u odnosu na pravo svojine predstavlja tržišna vrijednost nepokretnosti. Poresku jedinicu predstavlja dio poreske osnovice prema kojem se utvrđuje iznos poreza koji treba da se plati. Poreska olakšica je predviđena je u obliku poreskog oslobođenja (ekonomske zgrade u poljoprivrijedi) ili u obliku poreskog kredita (umanjenje utvrđenog poreza), na koje obveznik ima pravo ako članovi njegovog domaćinstva stanuju u stambenoj zgradi ili stanu.

Kada se u realnom životu desi događaj koji se može podvesti pod zakonski opis poreza na imovinu (npr. kada lice A stekne pravo na stan), nastaje poreski zahtjev u užem smislu, odnosno filijala Poreske uprave za teritoriju na kojoj se nalazi nepokretnost postaje ovlaštena da traži saradnju od lica A kao obveznika kod utvrđivanja i naplate ovog poreskog oblika.

Subjektnom poreskom pravu države korespondira poreska dužnost lica koja se nalaze pod njenom vlašću.Poreska dužnost ima materijalnu i formalnu stranu. Materijalna strana poreske dužnosti pokazuje se u smanjenju dohotka, a ponekad imovine poreskog obveznika za određeni, na osnovu zakonskih propisa utvrđen novčani iznos i, u povećanju javnih prihoda za taj iznos. S druge strane, ne samo poreski obveznik nego i druga lica moraju sarađivati kod utvrđivanja i naplate poreza sa poreskim organima. U toj saradnji se pokazuje formalna strana poreske dužnosti. Ona nije imovinske prirode, već se satoji u u zakonskoj obavezi poreskih obveznika i drugih lica da sarađuju sa upravnim organima kod pripremanja i izvršavanja materijalne strane poreske dužnosti.

Poreska dužnost je opći pojam, bez konkretnog opredjeljenja i odnosi se na sve poreze u državi. Na pitanje kakav će porez plaćati i kojoj mjeri, odnosno na koji način, odgovara poreska obaveza, koja je konkretizovana u zakonu.

Poreski zahtjev ( u užem smislu) – konkretizovan na pojedinačno određeno lice i poreska obaveza predstavljaju dvije strane poresko pravnog-odnosa u širem smislu.

Poreskopravni odnos u širem smislu je javnopravni odnos između dvije određene strane, na osnovu koje je on jedna strana (poreski povjerilac) ovlaštena da od druge strane (poreskog dužnika) traži određeno davanje, činjenje, nečinjenje ili trpljenje, a druga strana je

dužna to ispuni. Sa stanovišta povjerioca poresko pravni odnos predstavlja poreski zahtjev ( u užem smislu), a sa stanovišta dužnika, on znači poresku obavezu.

Poreski povjerioci se u finansijskoj literaturi nazivaju i aktivnim poreskim subjektima. Oni su nosioci subektivnog poreskog prava, na osnovu koga država od subjekata koji su pod njenom poreskom vlašću obezbjeđuje finansijska sredstva, radi pokrivanja svojih finansijskih potreba.

Pod državom se ne podrazumjeva samo cetralna vlast. U složenim državama ustavom je određeno da poreski povjerioci mogu biti i federalne jedinice, općine i sl.

Poreski dužnici su pravna i fizička lica koja su dužna da izvrše dugovanu radnju iz poreskopravnog odnosa. Oni su nosioci prava i obaveza iz tog odnosa, koji može biti imovinskopravne i neimovinskopravne prirode. Jedna definicija poreskog dužnika bila bi:

Poreski dužnik je samo onaj koji duguje porez , za porez odgovara, porez za trećeg obustavlja i naplaćuje po odbitku, podnosi poresku prijavu, kao i onaj dužan da pruža obezbjeđenje, da vodi knjige i nacrte ili da ispunjava druge, u poreskim zakonima propisane dužnosti.

Zajedničko za sve poreske dužnike je da moraju imati poreskopravnu sposobnost. Pravna teorija određuje pravnu sposobnost kao jedan naročiti pravni kavalitet, koji se sastoji u u podobnosti da se bude imalac prava i obaveza. Pravni subjekti su imaoci pravne sposbnosti. Pravna sposobnost nije opće određeni pojam, nego tehnički instrumenat koji treba da bude primjeren zahtjevima određene grane prava. Zato se poreskopravna sposobnost ne poklapa sa građanskopravnom sposobnosšću. Poreskopravna sposobnost je posebna pravna sposobnost. Pasivni subjekat poreskopravnog odnosa (poreski dužnik) može biti svaki subjekat koji je podoban da preuzme prava i dužnosti utvrđene poreskim zakonima.

Pasivni poreski subjekti – imaoci poreskopravne sposobnosti – mogu biti fizička i pravna lica. Fizičko lice kao poresko pravni subjekt je čovjek. U svim savremenim zakonodavstvima sva ljudska bića su poresko pravni subjekti i imaju isti obim i kvalitet poreskopravne sposobnosti, bez obzira na spol, uzrast, duševno stanje, telesno zdravlje, nacionalnu, rasnu ili vjersku pripadnost. U pogledu fizičkog lica ne postoji razlika između poreskopravne i građanskopravne sposobnosti.

Pravno lice predstavlja organizaciju koja je imalac prava i obaveza, koja je, dakle, pravno sposobna. U savremenim pravnim sustavima svaki čovjek( fizičko lice) je pravni subjekt, ali svaka organizacija nije pravno lice. Da bi neka organizacija bila pravno lice, potrebno je da spada u u vrstu organizacija koje su podesne da budu pravna lica, da zadovolji pravni subjektivite, predviđene za tu vrstu organizacija u koju spada (npr.za komanditno društvo-pismeni ugovor o osnivanju, određeni ulog osnivača, postojanje bar dva člana, komplemntara i komanditora) i da je pravni subjektivitet bude priznat na način predviđen za njenu vrstu (npr.za komanditno društvo – upis ugovora o osnivanju u sudski registar).

Neka pravna i fizička lica predstavljaju stranku poreskog imovinskog odnosa, a isto vremeno mogu ( ali ne moraju) biti i stranka poreskog upravnog odnosa ( poreski obveznik, poreski platac, poreski destinatar, poreski jemac (jamac)). Poreski obveznik je fizičko ili pravno lice koje stvarno dužno da plati porez. Poreski obveznik je istovremeno i poreski dužnik (predstavlja širu kategoriju) ne mora biti poreski obveznik. Poreski platac je fizičko ili pravno lice koje po zakon obavezuje da obračuna i uplati porez. To može biti poreski

obveznik,ali neko drugo lice, najčešće, isplatilac prihoda koji se oporezuje (poslodavac koji isplaćuje platu, korporacija koja ispalćuje dividendu itd.). Poreski platac nije poreski obveznik, jer nastupa za račun obveznika, zakonski ima obavezu kao poreski dužnik, jer jemči za naplatu svih onih poreza kod kojih je predviđen naplata po odbitku.

Poreski destinatar je ono lice koje je po intenciji zakonodavca pozvano da snosi poreski teret, odnosni lice čija se ekonomska snaga umanjuje plaćanjem poreza. Poreski destnatar može biti poreski obveznik, ali može biti i drugo lice . Takav je slučaj kod poreza na promet gdje poreski teret podnosi krajnji potrošač (kupac), a ne prodavac, koji je određen za poreskog obveznika.

Poreski jemac je ono lice koje na osnovu zakona ili na fakultativnoj osnovi odgovara za poresku obavezu drugog lica – poreskog obveznika. U trgovačkom pravu se pravi razlika između odgovornosti za tuđe obaveze i jemstva.Neko lice koje je odgovorno za obaveze u pravnom prometu drugog lica, ono preuzima odgovornost za sve buduće obaveze tog drugog lica.Kod jemstva jedno lice, najčešće na bazi ugovora, ili na osnovu zakona preuzima odgovornost za obaveze drugog lica: jemac odgovara za obaveze iz određenog ugovora. Ova bi razlika mogla biti relevatnai u poreskom pravu. Lice odgovorno za tuđu poresku obavezu odgovaralo bi za sve obaveze poreza jednog obveznika, a jemac za tačno određen porez koji obveznik duguje. No, kako odgovornost za tuđu obaveze po svojoj prirodi u osnovi predstavlja jemstvo, termin ''poreski jemac'' se u poreskim zakonima u FBiH upotrebljava da označi svako lice odgovorno za tuđu poresku obavezu.

Ostali poreski dužnici obuhvataju lica koja su imaoci obaveza iz poresko upravnog odnosa. Općinski sud je dužan da pravosnažno rešenje o nasljeđivanju dostavi nadležnom poreskom organu u roku od 10 dana od pravosnažnosti riješenja, nadležni organ koji vrši upis prava na nepokretnostimai zemljišnim i katastarskim knjigama ne može da izvrši upis ako nema dokazo plaćenom porezu na prenos apsolutnih prava, odnosno o plaćenom porezu na nasljeđe i poklon. Da sve ovo zakonski država ne sprovodi, ona ne bi mogla da normalno funkcionira i kao takva da opstane.

Zaključak

Porezi su jedan od prihoda države i u čitavom poreznom sustavu su najvažniji i najizdašniji javni prihod. Porezi su zapravo jedan oblik prisilnog davanja koji nameće država, koji nije namjenski usmjeren i koji nema izravnu protučinidbu.U novije vrijeme moderne i suvremene države primjenjuju sve više poreza.

Postoje različite vrste poreza koji se mogu kvalificirati prema različitim kriterijama. U tom smislu treba voditi računa o poreznoj snazi i drugim subjektivnim okolnostima, s obzirom na to porezi se dijele na subjektivne (porez na dohodak pojedinca ili porodice) i objektivne (porez na neki dio imovine).

Osnovna svrha ubiranja poreza je finansiranje budžeta i propisanih nadležnosti države i njenih jedinica. Porezi su najvažniji izvor budžeta i bez njih država ne bi mogla da funkcionira i finansira javna dobra i zajedničke potrebe, kao što su odbrana, zaštita svojine i prava građana, javni red i mir, obrazovanje, zdravstvo, infrastruktura i slično.

Pored ovog glavnom cilja, drugi ciljevi oporezivanja su: a) redustribucija dohotka ili imovine, gde se neki građani opterećuju porezom više, a drugi manje, b) destimulisanje neželjenog ponašanja, kao potrošnje duvana i alkohola kroz visoke akcize, i/ili v) ugradnja stabilizatora ukupnog dohotka zemlje kroz progresivno oporezivanje, kako veruju neki ekonomisti.

Važna osobina pojedinih poreza je vrsta poreske stope. Ona može biti proporcionalna, kada stopa ostaje ista bez obzira na rast dohotka, progresivna, kada stopa raste sa povećanjem doohotka, i regresivna, kada se stopa smanjuje sa povećanjem dohotka.

Na kraju samog zaključka vrlo je važno napomenuti i same principe oporezivanja, jer još od Adama Smitha su se ekonomisti bavili istraživanjem funkcioniranja poreznog sustava. Oni su pokušali utvrditi na kojim načelima bi se porezni sustav trebao temeljiti. Adam Smith je bio prvi koji je istaknuo svoja poznata četiri (4) porezna kanona u djelu Bogatstvo naroda, 1776. :

1. Svaki građanin dužan je državi plaćati porez i to prema svojim ekonomskim mogućnostima.

2. Obveza plaćanja poreza treba biti regulirana zakonom. Porez ne smije biti proizvoljan nego unaprijed poznat poreznom obvezniku.

3. Porez se naplaćuje onda kada je to najpovoljnije za poreznog obveznika.4. Troškovi ubiranja poreza moraju biti što niži, kako bi teret poreznih obveznika bio što

podnošljiviji, a prihod državne blagajne što veći.

Literatura

1. Jelčič B.; (1979.); '''Nauka o financijama''; Informator, Zagreb.2. Prof. Dr. Kresoja M.; (2014.); Javne finansije i finansijsko pravo (Skripta);3. Lovćević J.; (1997.); Institucije javnih finansija, VI izdanje; Službeni list SRJ,

Beograd.4. Leitneir A.; (1939.); Uvod u studij poreznog prava, vlastita naklada; OECD

Classification of Taxes and Interpretative Guide, str.27-46, Zagreb5. Popović D.; (1997.); Nauka o porezima i poresko pravo; Open Socierty

Institute/Constitucional Legislative Institute, Budapest.6. Radičić M., Ristić Ž., Komazec S.; (2000.); '''Poreski sistem i politika''; Viša poslovna

škola, Beograd.7. Raičević B.; (2004.); “Fiskalna ekonomija” Zbornik radova; Ekonomski fakultet,

Beograd. 8. Stanković O.- Vodinelić V.; (1992.); Uvod u građansko pravo-Knjiga prva; Nomos

Beograd.9. Vasiljević M.;(1992.); Trgovinsko pravo; ABC Glas, Beograd.

-Pravni propisi:1. Zakon o porezima na imovinu („Službenom glasniku Brčko distrikta BiH“,

broj 27 od 17. septembra 2007. godine; Službeni glasnik Brčko distrikta BiH, broj 11/03)

2. Zakon o porezima na dohodak (Službeni glasnik Brčko distrikta Bosne i Hercegovine, broj 2/10)

-Web stranice:http://hr.wikipedia.org/wiki/Porezhttp://bs.wikipedia.org/wiki/Porezhttp://www.naslovi.net/search.php?q=porez