1

Jiildi 1ffaa

Qophii: Jibriil Abdalla (Sammubani.com)

2

QABIYYEE

Siirah (Seenaa Nabii Muhammad (Saw))-Seensa ....................................................................... 4

Nabii Muhammad (Saw) Ergamuun Dura Jaarraa 6ffaa Keessa Haala Addunyaa (Zamana Wallaalumma (Jaahiliyyah)) ...................................................................................................... 10

1-Motummoota Gurguddoo Addunyaa Jaarraa 6ffaa ........................................................... 11

2-Haala ummata Hindii, Awrooppaa fi Arabaa ..................................................................... 12

Jaarraa 6ffaa keessaa haala Amantii Addunyaa .................................................................... 16

Nabii Muhammad (SAW) Maaliif Araboota irraa ergaman? .................................................... 21

Gosoota Arabaa Yeroo Durii Makkaa Fi Naannawa Ishii Turan .............................................. 27

Gosa Qureesh ........................................................................................................................... 27

Makkaan Keessatti Sanama (Taabota) Gabbaruun Akkamitti Jalqabamee? ....................... 28

Seenaa Warra Arbaa (As’haabul Fiil) ........................................................................................ 32

Sanyii Nabiyyii (Sallallahu Aleyh Wassallam (Saw)), Dhaloota fi Guddinna .......................... 39

Dhaloota Nabiyyii (Saw) ......................................................................................................... 40

Dubartoota Nabiyyii(Saw) Harma Hoosisan ......................................................................... 40

Haliimaa As-Sa’diyyah ........................................................................................................ 41

Du’a Haadha Nabiyyii (Saw), fi Nabiyyiin Akaakayyuu Isaa Jalatti Guddachuu Ergasii Abbeeraa Isaa Jalatti ............................................................................................................... 46

Hojii Tiikaa Irratti Bobba’uu ................................................................................................... 51

Eeggumsa Rabbiin Nabiyyiif Godhee ..................................................................................... 57

Nabiyyiin (Saw) Khadijaaf Daldaluu fi Ishii Fuudhuu .............................................................. 63

Ka’aba Ijaaru Keessatti Hirmaachuu .......................................................................................... 67

Nabiyyummaa Muhammad (Saw) Fudhachuf Qophii Namootaa ............................................ 69

Nabiyyiin Ergamuun Dura Haalli Namoonni Irra Gahan ...................................................... 75

Mallattoolee Nabiyummaa Nabiyyiin (Saw) Argan .................................................................. 78

Bu’iinsa Wahyii Fi Daaw’aa (Waamicha) Dhoksaa ................................................................... 78

Yeroo Jalqabaatiif Nabiyyi (Saw) Irratti Wahyiin Bu’uu ...................................................... 78

Abjuu Gaarii ............................................................................................................................. 79

Yommuu Haqni Goda Hiraa Keessatti Itti Dhufu .................................................................. 80

Marsaalee Da’awaa Nabiyyii (Saw) ........................................................................................... 84

Da’waa (Waamicha) Dhoksaa (Ad-Da'watu Sirriyatu) ........................................................ 84

Jalqabamuu Da'waa Iccitii .................................................................................................. 87

Mana Al-Arqam Ibn Abi Al-Arqam (Daarul Arqam) ......................................................... 96

3

Amaloota Sahaabota Jalqabaa Nabiyyii (Saw) .................................................................. 97

Amaloota Armaan Olii Argachuuf Wantoota Sababa Ta’an ................................................ 102

1-Seera Rabbii Hubachuu fi Itti Buluu ............................................................................. 102

2-Amanti Sirreessu ............................................................................................................ 103

3-Qur’aana Keessatti Ibsa Jannataa fi Bu’aa Inni Sahaabota Irratti Fide ...................... 104

4-Qur’aana keessatti ibsa Jahannami fi dhiibaa (bu’aa) inni Sahaabota irratti fide .... 107

5-Qadaa fi Qadaratti Amanuu fi Bu’aa Sahaabota Irratti Fide ........................................ 108

6-Sahaabonni Haqiiqaa (Dhugummaa) Namaa Beeku ................................................... 110

Da’waa (Waamicha Gara Islaamaa) Ifaa .............................................................................. 112

Wantoota Barbaachisoo Mushrikoonni Fudhachuu Didanii Fi Faalleessan ..................... 115

Da’watti Duuluuf Tooftaalee Mushrikoonni Fayyadaman ................................................. 143

Azaa (Rakkoo) Nabiyyii (Saw) fi Sahaabota Irra Gahee ......................................................... 149

Hikmaa (Ogummaa) Makkaan Keessatti Waraana Banuu Irraa Of Qusachuu Keessa Jiru fi Nabiyyiin (Saw) Ijaarsa Keessaa Jabeessu Irratti Xiyyeefachuu ........................................... 170

Isiniif Amanti Keessantu Jira, Anaafis Amanti Kiyyatu Jira ................................................ 177

Nabiyyummaa Booda Gara Dhuma Waggaa 7ffaatti Uggurri Dinagdee fi Hawaasummaa .. 182

Godaansa Gara Habashaa ......................................................................................................... 186

Bara Gaddaa fi Qormaata Xaa’if ................................................................................................ 202

Al-Israa’a Wal-Mi’araaj- (Halkaniin Gara Al-Quds Deemu Ergasii Gara Samii Ol-Bahuu)-Kabajuu Fiixee Ol’aanaa İrra Gahe ........................................................................................... 205

4

Siirah (Seenaa Nabii Muhammad (Saw))-Seensa Dhugumatti Faaruun hundi kan Rabbiiti. Isa ni faarsina, ni gargaarsifanna,

araarama Isa kadhanna. Sharriwwan nafsee teenyaa fi hamtuwwan hojiiwwan

keenyaa irraa Rabbiin eeggamna. Nama Rabbiin qajeelche kan isa jallisu hin jiru.

Nama Rabbiin jallinna keessatti dhiise kan isa qajeelchu hin jiru. Rabbii

Tokkicha shariika hin qabne malee dhugaan gabbaramaan akka hin jirre ragaa

nan baha. Akkasumas, Muhammad gabrichaa fi Ergamaa Isaa ta’uu ragaa nan

baha.

ها ﴿ ي

أ ين ٱي ٱءامنوا لذ قوا ٱ تذ للذ سلمون ۦحقذ تقاته نتم م

ل تموتنذ إلذ وأ ﴾١٠٢و

“Yaa warra amantan! Sodaa dhugaa Rabbiin sodaadhaa. Muslimoota taatanii

malee hin du’inaa.” Suuratu Aali-Imraan 3:102

Qajeelcha [fi seenaa] nabiyyi barachuun Muslimoota hundaaf dhimma garmalee

barbaachisaa ta’eedha. Kaayyoolee baay’ee galmaan gaha. Isaan keessaa ijoon:

Namummaa Ergamaa Rabbii (SAW), hojiwwan isaa, dubbiwwan isaa fi wantoota

inni mirkaneesse beekun Isatti hidhachuu. Muslimni akka nabiyyi (SAW) jaallatu

taasisu. Nuti yeroo Nabiyyiin Qureeshotatti daaw’a godhuu bira hin jirru. Kanaafu,

akkamitti osoo isa hin beekin isa jaallachuu dandeenyaa? Kanaafu, karaan tokkichi

nabiyyi (SAW) itti jaallatanii fi hordofan seenaa isaa (siiraa) barachuudha.

Seenaa Nabiyyii barachuu fi qo’achuu keessa, Nabiyyiin abbaa manaa akkami,

hogganaa akkamii, bulchaa akkamii, barsiisaa akkamii, abbaa murtii akkamii,

daa’i akkami, Zaahida akkamii akka ture beekna. Haala fi eenyummaa keenya

osoo adda hin baasin hundi keenyayu seena Nabiyyii qo’achuu irraa faaydaa

guddaa arganna. Daa’in (namni gara Islaamatti namoota waamu) maloota,

marsaalee daaw’aa, marsaalee hundaaf karaa sirrii hordofuu qabu seenaa Nabiyyii

(SAW) keessatti ni argata. Seenaa kanarraa wanti daa’in fayyadamu: namootaan

akkamitti akka wal qunnamuu fi Islaamatti waamu, Nabiyyiin (SAW) jecha Rabbii

oltaasisuuf humna guddaa akka baase itti dhagahamu, gufuwwanii fi rakkoolee isa

qunname akkamitti akka too’ate, rakkoolee cimaa fi fitnaa fuundura dhaabbanni

sirriin maal akka ta’e ni barata.

Barsiisaan-manatti ykn mana barnootatti ijoollee barsiisus seenaa Nabiyyii (SAW)

keessatti nabiyyiin dhaloota hawaasa Musliima seenaa guddaa hojjatan akkamitt

akka barsiise fi guddise ni barata. Dhaloonni jalqabaa harka nabiyyii irratti

baratanii fi guddatan dhaloota hundarra gaarii ta’anii fi seenaa eenyullee hin

hojjatin hojjatanii kan darbaniidha. Bahaa dhiya addunyaa keessatti adli

(haqummaa) babal’isan.

5

Hogganaan waraanaas seenaa Nabiyyii keessatti (SAW) sirna jabaa wal qabate,

tooftaa garmalee gadi fagoo fi cimaa ta’e, loltuu fi ummata karaa adda addaatin

hogganu ni argata. Nabiyyiin (SAW) akkamitti haqaan akka hojjatu, ummata

muslimaa tokko godhe fi hawaasa keessatti namoota gadhee akka munaafiqota

waliin akkamitti akka jiraate ni barata.

Ammas aalimman (hayyoonni), Qur’aana hubachuuf seenaa nabiyyii (siiraa)

qo’achuu qabu. Sababni isaas, seenaan Nabiyyii wanta Qur’aana keessa jiru hojiin

agarsiisa, sababa aayan itti buute ibsa, aayata baay’ee ifa godha. Kanaafu, kuni

hundi Qur’aana hubachuu, murtiwwanii fi barnoota isa keessaa baasuu irratti isaan

gargaara.

Ammas, daldalaan siiraa irraa kaayyoo daldalaa, karaa fi sirna itti daldalan barata.

Namoonni rakkoolee fi qormaata adda addaan qoramaniis obsaa fi gadi

dhaabbannaa guddaa sadarkaa ol’aanaa baratu. Karaa daaw’a Islaamaa keessatti

jabeenyi isaanii ni jabaata, Rabbiin irratti hirkachuun isaanii ni guddata, xumurri

gaariin warroota taqwaa qabaniif akka ta’e ni mirkaneefatu.

Ummanni siiraa keessatti adaba (naamusa) ol’aanaa, amaloota faarfamoo, amantii

qulqulluu, ibaadaa sirrii, qulqullinna qalbii, karaa Rabbii keessatti qabsoo

jaallachuu, karaa Isaa keessatti shahiidummaa (wareegamaa) barbaadu fi kan biroo

baratu. Kanaafi, Ali bin Husseen (Rahimahullahu) akkana jedha: “Akkuma

Qur’aana irraa suurah (boqonnaa) barannu duula Nabiyyis (SAW) barachaa turre.”

Ammas, Ismaa’il bin Muhammad bin Sa’d bin Abi Waqqaas akkana jedha:

“Abbaan kiyya duulaa Ergamaa Rabbii (SAW) nu barsiisaa fi nutti lakkaa’a ture.

Akkanas jedha: tuni hambaa abbooti keessaniiti, kanaafu yaadannoo ishii hin

gatinaa.” (Bidaayata wa nihaaya-2/242-Ibn Kasiir)

Siiraa nabiyyii barachuun ummata barsiisu fi motummaa ijaaru keessatti karaa

Islaama fi Muslimoota ittiin jabeessan beekuuf hayyoota, hoggantoota fi abboota

murtii ni gargaara. Guddinnaa fi kufaatiif wantoota sababa ta’an baru. Nabiyyiin

akkamitti hawaasa Musliima akka ijaaranii fi tokko taasisan, mushrikoota fi

kaafirotatti akkamitti akka duulee, Makkah gara Madiinah Hijraa (godaansa)

tooftaa sirrii akkamitti akka baase ni barata. Kuni hundi diinatti akkamitti akka

duulanii fi akkamitti diina jalaa akka bahan nama barsiisa. Siiraa keessaa barnoota

himame hin dhumneetu jira.

Gabaabumatti ummata Muslima kanaaf dachii keessatti haala mijeessun,

injifannoo fi jabeenyi isaaniif deebi’uu kan danda’uu qajeelcha Nabiyyii (SAW)

yoo hordofaniidha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

6

“Jedhi, “Rabbiif ajajamaa, Ergamaafis ajajamaa. Yoo garagaltan, isarra

wanta baachifame qofatu jira, isin irras wanta baachifamtantu jira. Yoo

isaaf ajajamtan, ni qajeeltu. Ergamaa irra itti geessu ifa ta’e malee homtu

hin jiru.” Suuratu An-Nuur 24:54

Kana jechuun wanta Rabbiin subhaanahu wa ta’aala itti isin ajaju hojjadhaa, wanta

Inni irraa isin dhoowwu irraa fagaadhaa. Akkasumas, wanta Ergamaan Rabbii

(SAW) itti isin ajaju hojjadhaa, wanta inni irraa dhoowwu irraa fagaadhaa. Kana

keessa qooda guddaa fi gammachuuf milkaa’inna keessantu jira. Garuu Rabbii fi

Ergamaa Isaatiif ajajamuu yoo diddanii fi irraa garagaltan, “isarra wanta

baachifame qofatu jira.” Kana jechuun itti gaafatamummaa fi dirqamni Ergamaa

irra kaa’ame ergaa Rabbii ummatatti geessu qofa. “isin irras wanta

baachifamtantu jira” kana jechuun ergaa kana fudhachuu, ulfeessu (ol-

guddisuu) fi akka inni ajajuutti hojjachuudha. (Tafsiir ibn Kasiir 5/560)

“Yoo isaaf ajajamtan, ni qajeeltu.” Kana jechuun Ergamaa Rabbiif yoo

ajajamtan hojii fi dubbiin gara daandii qajeelatti ni qajeeltu. Isaaf ajajamu malee

karaan biraa qajeelinnatti isin geesu hin jiru. Kanaan alatti qajeelinna argachuun

waan hin danda’ameedha. “Ergamaa irra itti geessu ifa ta’e malee homtu hin

jiru.” Kana jechuun itti gaafatamummaan Ergamaa Rabbii irra jiru haala ifa ta’een

ummatatti ergaa Rabbii (Subhaanahu wa ta’aalaa) geessudha.

Aayanni armaani olii milkaa’inni nabiyyi (SAW) hordofuu keessa akka jiru ifa

gooti. Muslimoonni guddinna, badhaadhinnaa fi tasgabbii galmaan gahuuf yoo

dharra’an aayanni armaan gadi lamaan ulaagaalee muraasaa isaan guutuu qaban

dubbatu.

7

“Isin keessaa kanneen amananii fi hojii gaggaarii hojjatan, akkuma warroota

isaan dura darban bakka buuse dachii keessatti bakka isaan buusuu, amanti

isaaniif jaallatte isaaniif mijeessu fi sodaa isaanii booda nageenyatti isaaniif

jijjiruu Rabbiin waadaa galee jira. Isaan Ana gabbaru, homaa Natti hin

shaarrakan (hin qindeessan). Sana booda namoonni kafaran, warri suni

isaanumatu finciltoota. Akka rahmanni isiniif godhamuuf salaata sirnaan

salaataa, zakaas kennaa, Ergamaafis ajajamaa.” Suuratu An-Nuur 24:55-56

“amanti isaaniif jaallatte isaaniif mijeessu” jechuun Islaama isaaniif jaallate

amanti hundaa ol gochuu fi ifa baasudha. Ergamaan Rabbii fi sahaabonni isaa

ulaagaalee dachii keessatti jabeenyaa fi humna argachuu guutanii jiru.

Ulaagaaleen kunniin: haala sirrii ta’een amananii jiru, gosoota hojii gaggaarii

kamiyyuu hojjatan, jireenya isaanii guutuu keessatti Rabbiin qofa gabbaran, gosa

shirkii kamiyyuu itti duulanii jiru.

Yommuu isaan ulaagaalee kanniin guutan, Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa

Nabiyyii fi sahaabota dura akkuma Fira’awna balleessuun banii Israa’il dachii

keessatti bakka buuse, Nabiyyii fi hordoftoota isaas, dachii keessatti bakka buuse

jira. Magaalaa Makkaa harka Mushrikootati buusun Nabiyyi irratti moosise.

Nabiyyi booda sahaabonni biyyoota adda addaa banuun Islaama babal’isan. Yeroo

jalqabaaf Islaamni Makkaan keessatti yommuu labsamu Muslimoonni lakkoofsan

baay’ee xiqqoo waan ta’aniif sodaa guddaa keessa turan. Rabbiin sodaa kana isaan

irraa oofun nageenya isaaniif kenne. Yommuu isaan ulaagaalee isaan irraa

barbaadamu guutan, Rabbiin waadaa Isaa ni guuteef. Haaluma kanaan, hanga

Qiyaamatti namoota ulaagaalee kanniin guutan, Rabbiin waadaa kana ni guutaaf.

Muslimoonni yeroo ammaa saboota addunyaa hogganuu irraa wanti duubatti

isaan hanbise, ergaa Rabbii isaanii waan dagatanii fi bakka isaatii waan gadi

buusaniifi. Beekumsaa fi hojiidhaan akka horofaa saamunaa ta’an. Dadhabbinni

iimaanaa, gogiinsi ruuhi, jigiinsi yaadaa, dhiphinni nafsee, jeeqamuun sammuu fi

8

kufaatin amalaa (akhlaaqaa) Muslimoota muudate kuni sababa bakki duwwaan

Qur’aana kabajamaa, qajeelcha nabiyyii, Kalifoota qajeelfamanii fi ummata

jidduutti uumameeni.

Gabaabumatti kallattii jireenyaa kamiiniyyuu Nabiiyyiin (SAW) fakkeenya

hundarra gaarii (best role model) namaaf ta’u. Jecha keenyarra jechi Qur’aanaa

kana caalaa ibsa:

قد كن لكم ف رسول ﴿ ٱلذ سوة حسنة ل من كن يرجوا للذ

ٱأ لوم ٱو للذ ٱوذكر ألخر ٱ ﴾٢١كثريا للذ

“Dhugumatti nama Rabbii fi Guyyaa Aakhiraa kajeeluf ammas Rabbiin

baay’isee yaadatuuf Ergamaa Rabbii keessa hidhannaa (fakkeenya) gaariitu

isiniif jira.” Suuratu Al-Ahzaab 33:21

Ergamaa Rabbii (SAW) tti hidhachuuf seenaa isaanii (siiraa) beekun garmalee

barbaachisaadha. Umriin ijoollummaa nabiyyii, ijoolleef fakkeenya gaarii ta’a.

Umriin dargaggummaas dargaggootaaf fakkeenya gaaridha. Marsaalee umrii

kamirrayyuu namoota jiraniif fakkeenya gaariidha. Siiraan Nabiyyii (SAW)

Arabiffaan baay’ee barreefame jira. Ingiliffaa fi Afaanota addunyaa birootinis

barreefame jira. Garuu gara afaan keenyaatti yommuu dhufnu siiraan Afaan

Oromootiin haa barraa’u malee dubbistootaaf wanta barbaadamu kennuufi hin

danda’u. Kuni isaan ajiifachuu fi ifaaje isaanii tufachuufi miti. Barreesitoonni

siiraa Afaan Oromootin barreessan hanga danda’an ifaajani jiru. Jazaakumullahu

kheyran jennaan. In sha Allah wanta hanqatee itti guutuu fi barnoota siiraa irraa

baratamu kutaa kutaan qoodun hanga danda’ame seenaa warqii kana kitaabban

beekkamo fudhatama argatan irraa ni dhiyeessina. Seenaa kana bakka afuritti

qoonne ilaalla.

1ffaa- Nabiyyin ergamuun dura jaarraa 6ffaa keessa haala addunyaa (Zamana

Wallaalumma (Jaahiliyyah))

2ffaa- Dhaloota Nabiyyii dura wantoota adeemsifaman

3ffaa- Dhaloota booda: Daa’imummaa irraa hanga Nabiyummaatti

4ffaa- Nabiyummaa irraa hanga du’aatti

Laa hawla walaa quwwata illaa billah

Kitaaba wabii seensi kuni irraa fudhatame

As-Siiratu Nabawiyyati--fuula 5-9, Alii Muhammad Sallaabi [Arabic]

Noble Life of The Prophet [English]

9

10

Nabii Muhammad (Saw) Ergamuun Dura Jaarraa 6ffaa Keessa Haala Addunyaa (Zamana Wallaalumma (Jaahiliyyah))

Addunyaan wantoota wal faalleessan lamaan tan guuttamteedha. Ifa fi dukkanni,

adii fi gurraachi, mu’minaa fi kaafirri, fi kkf wantoota wal faallessaniidha. Seenaa

dhala namaa keessatti nabiyyoonni ifa beekumsaa namootaaf ibsuun dukkana

namarraa oofu. Yeroma Nabiyyoonni kunniin du’anii fi hordoftoonni isaanii itti

gaafatamummaa isaanii bahuu dhiisan, dukkanni wallaalummaa fi zulmii

addunyaa haguuga. Seenaa keessatti, nabiyyoonni dukkana kana oofan yeroo adda

addaa ni bahu. Wal-duraa duubaan yeroo isaanii eeggatanii erga dhufanii booda

Nabiyyiin xumuraa Nabii Muhammad (SAW) dhufuun addunyaaf ibsaa guddaa

ta’anii jiru. Ibsaa kana dura haalli addunyaa jaarraa 6ffaa maal akka ture beekun,

gatii nabiyummaa, maaliif akka ergamee fi jijjirama inni fide salphatti akka

hubannu nu taasisa. Waa’ee kana osoo hin beekin cal’isne dhaloota nabiyyii irraa

yoo kaane rakkoodha. Kanaafi, hayyuun beekkamaan Abul Hasan Nadawii akkana

jedha:

“Dubbisaan taatewwanii fi murtiwwan kitaabban siiraa (seenaa Nabiyyii) keessatti

argu hubachuu hin danda’u, haala hawaasummaa, diinagdee, siyaasaa, uumamaa

fi teessuma lafaa biyya tanaa fi naannawa ishii, wanta hawaasni irraa ijaarramee fi

qileensa baramaa, walitti dhufeenya isaanii, hijra fi Islaamni babal’achuun dura

aadaa fi haala waliin jireenyaa ummataa yoo beeke malee. Dubbisaan kana hunda

yoo wallaalee fi kitaabban siiraa keessatti adeemsa yoo jalqabe, akka waan holqa

keessa deemaa jiru isatti fakkaata. Holqa keessatti waan naannawa isaa jiru hin

argu. Dhimma irraa homaa quba hin qabu.

Haaluma kanaan, mootummoota yeroo sanii fi biyyoota ollaa [yoo wallaale], balaa

guddaa daaw’an Islaama deebisee fi humni guddaan isaaf ifa hin ta’u. Hamma

mootummoota naannawa san jiran Islaamni dubbise, Nabiyyiin (SAW) ergaa

isaatti akka amananii fi murtii Islaama akka fudhatan waame, qaroominna isaan

irra gahan, humna waraanaa fi badhaadhinna, irree fi aangoo mootummoonni kuni

itti fayyadamaa turan yoo beeke malee [wareegaa fi humna guddaa Nabiyyii fi

sahaabonni isaa kafalan beekuu hin danda’u].”1

Kanaafu, seenaa Nabiiyyitti seenun dura haala mootummoota yeroo sanii, haala

amanti, haala hawaasummaa fi teessumma lafa Arabiyaa beekun nu barbaachisa.

Kuni hundi barbaachisummaa Nabiyyii akka hubannuu fi gaafii guddaa,

1 Siiratu Nabawi- fuula 49, Abul Hasan Nadawi

11

“Nabiyyin xumuraa (SAW) maaliif Makkaa fi Araba keessaa filatame?” jedhuuf

deebii akka argannu nu taasisa.

Kutaa kana bakka sadiitti qoodun ilaalla: Isaanis: (1)-Mootummoota Gurguddoo

yeroo sanii, (2)-Haala ummata Hindii, Awrooppaa, Arabaa fi (3) haala

amantiiwwan yeroo sanii

1-MOTUMMOOTA GURGUDDOO ADDUNYAA JAARRAA 6FFAA

Jaarraa 6ffaa yommuu jennu Nabii Muhammad (SAW) dhalachuu fi ergamuun

dura akka lakkofsa Awrooppatti baroota 500 keessa. Yeroo kanatti

mootummoonni bebbeekamoon gurgudoon addunyaa lama. Isaanis: Impaayara

Roomaa fi Impaayara Pershiyaa (Iraan). Impaayara jechuun mootummaa lafa

bal’aa qabatee fi biyyoota baay’ee too’atedha.

1.1 Impaayara Roomaa Impaayarri Roomaa impaayara bahaa "impaayara Bezantaayin" jedhamun kan

beekkamuudha. Biyyoota akka Giriik, Balkaan, Eeshiyaa, Sooriyaa, Filisxeem,

Ijibt fi Kaaba Afrikaa guutuu bulchaa turan. Magaalan guddittiin isaanii

Konistantipol (Istanbul yeroo ammaa) turte. Impaayarri Roomaa kuni

mootummaa zaalimaa (cunqursaa guddaa raawwatu)fi ummata bulchuu garmalee

kan hacuucu ture. Akkuma beekkamu yoo humni alaa biyya tokko qabatu,

jiraattota biyya sanii too’anna jala oolchuuf tooftaaleen badaan inni hin

fayyadamne hin jiru. Mootummonni abbaa irree kunniin ummata bulchaniif

mararfannaa wayitu hin agarsiisaniif. Ummanni Sooriyaa liqaa isaanii kafaluuf

hanga ijoollee isaanii gurguruu gahanitti rakkoon diinagde impaayara Roomaa

jalatti garmalee itti cime.

Ijibtis cunqursaa amantii fi siyaasa jalatti kufuun hanga Bezantayinonni

(Romaanonni) akka hoolaa elmamtu godhan gahanitti haalli jireenyaa itti cime.

Kana jechuun wanta ummanni Ijibt qabuu irraa fudhatu ykn isaanitti ni

fayyadamu, garuu mirga isaanii ni sarbu.

Gama biraatin hawaasni Roomaa wal faalleessuu fi jeequmsa guddaan kan

guuttameedha. Kitaaba “Qaroominna Darbee fi Ammaa” jedhu keessatti jechi

kuni dhufee jira:

“Jireenya hawaasumma Bezantaayin keessatti jeequmsaa fi wal faallessuu

guddaatu ture. Amantin sammuu isaanii keessatti hidda qabatee jira,

moloksummaan kan babal’ateedha. Biyyatti keessatti namni aadaan (tara saw)

qorannoo amanti keessatti garmalee kan gadi lixuu fi falmii Bezantayiinin kan of

12

ko’oomsu ta’e. Gama biraatin ummanni wanta faaydaa hin qabnee, taphaa,

bashannanu fi badii keessatti taruun kan haguuggamaniidha…”2 (Civilisation,

Past and Present, fuula 261-262, By T.Walter Wallbank and Alastair M.Taylor,

1954)

1.2 Impaayera Pershiyaa (Iraan)

Impaayerri Pershiyaa impaayara Bezantayin caalaa guddaa fi humna cimaa qabaa

ture. Amantin kijibaa akka Zorostrayinismi fi Misraayism lafa Pershiyaa

keessatti kan babal’ataniidha. Amanti Misraayismi (maaniyya) jaarraa 3ffaa

keessa nama Maani jedhamutu hundeesse. Ergasii jalqaba jaarraa 5ffaa amantin

Mazdakiyyah wanta badaa hunda hayyamu mul’ate. Kanarraa kan ka’e, fincilli

qotee bultootaa ni babal’ate, saamtonni mana dureeyyi seenun ni saamu.

Dubartoota ni qabu ykn ni hidhu, qabeenyaa fi manneen ni too’atu. Lafti, qonni

fi manneen akka waan duraan homtu keessa hin jiraanne ta’an. Sababni isaas,

qotee bultoonni waan irraa dheessaniif lafa kana kan qotu hin jiru.

Moottonni isaanii dhaalan bulchu. Ilmaan Aadami ol bakka guddaa kanneen of

kaa’anii fi garmalee mufsidoota (balleessaa kan babal’isan) turan. Sababni isaas,

sanyii gooftaa isaanii akka ta’anitti of ilaalu. Wanti Pershiyaa keessatti oomishame

hundi qabeenyi mootota ta’a. Ergasii haala hin yaaddamneen qisaasessu daangaa

darbee qisaasessu. Qotee bultoonni baay’een takkaa gibira humnaa olii sodaachun

takkaa immoo loltummatti seenu irraa sodaachuun lafa isaanii gatanii iddoolee

waaqefannaatti baqatan. Lolli impaayara Pershiyaa fi Roomaa jidduutti yoo

baname mootumman pershiyaa kuni ummata isaa kaayyoo ofii gahuuf itti

fayyadama. Lola ykn waraana kanarraa ummanni homaa hin fayyadamu. Kan

fayyadamu mootii qofa.

2-HAALA UMMATA HINDII, AWROOPPAA FI ARABAA

2.1 Ummata Hindi Islaamni dhufuun dura naannawa jaarraa 6ffaa keessa Hindiin wallaalumma

keessatti tan tarteedha. Gochoonni fokkuun jirraattota hindiitiin akka qulqulluutti

ilaallaman manneen waaqefanna keessatti raawwatama turan. Dubartoonni gatii

fi kabaja homaatu akka hin qabnetti ilaallamaa turan. Dubartii abbaan manaa

irraa du’e gubuun aadaa ta’uun ummata kana keessa babal’ate jira. Dhiirsi ishii

erga du’ee booda yoo jiraatte, kan biraatti heerumuun ishii irratti haraama

(dhoowwamaa) dha. Hindin addunyaa irraa kophatti bahuun gara wallaalumma

2 Madda olii- fuula 70

13

guddaatti geesse. Jiraattoonni biyyatti seeraa nyaata ofirratti jabeessan (Fkn,

foonii fi oomisha horii soorachu dhiisu. Biqiltoota qofa nyaatu).

Sadarka hawaasummaa yoo ilaalle, warroonni amanti seera baasan jiraattota

biyyatti sadarkaalee afuritti qoodu:

Sadarkaa 1ffaa- Raagdu fi namoota amantii. Isaan kuniin “Baraahama”

jedhamu.

Sadarkaa 2ffaa- Dhiirota waraanaa fi loltoota. Kunniin, “Shatraa” jedhamu

Sadarkaa 3ffaa- Qotee bultootaa fi daldaltoota. Kunniin “Vaysyas” jedhamu

Sadarkaa 4ffaa- Tajaajiltoota,hojjattootaa fi gabroota- Kunniin “Sudras”

jedhamu. Kunniin sadarka hundarra sadarkaa gadi aanoo ta’aniidha. Khaaliqni

Warroota kanniin namoota sadarkaa 1ffaa, 2ffaa fi 3ffaa tajaajiluuf malee wanta

biraatiif hin uumne jechuun kijibu.

Seerri kuni Baraahamaf bakka ol’aanaa eenyullee isaan waliin hin hirmaanne

kenneefi jira. Baraahaman nama isaaf araaramni godhame. Badii fedhe yoo hojjate

hin adabamu. Warri “Sudras” jedhaman immoo mirga qabeenya horachuu ykn

kuufachu hin qaban. Baraahama waliin taa’u ykn harkaan isaan tuquu ykn

kitaabban qulqulluu barachuu hin danda’an.

Dhugumatti, Hind haala badaa keessa turte. Bulchitoonni dhibbaatamatti

lakkaawaman ni jeequ, waraanni fi wal dorgoommin biyyatti garmalee

dadhabsiisee. Jeequmsi, bulchiinsi badaan fi nageenyi dhabamuun biyyatti kan

haguugedha. Yuniversitii hindii keessaa tokotti barsiisaa fi barreessaan seenaa

Hindii tokko waa’ee yeroo durii seensa Islaamaa gara Hind ilaalchise akkana

jechuun dubbata:

“Ummanni Hindi addunyaa irraa kan citanii fi kophatti kan bahaniidha. Haala

addunyaa ilaalchise homaa quba hin qaban. Wallaalummaan kuni sadarkaa

isaanii ni dadhabsiise. Isaan keessatti gogiinsi ni guddate, mallatooleen kufaatii fi

badiinsa isaan keessatti ni mul’atan. Yeroo kana keessatti naamusni lubbuu kan

hin qabne ture.

Hawaasni hindii duubatti hafaa fi gogaa ture. Sadarkaalee hawaasaa fi maatii

keessa garaagarummaa fi addaan bahiinsa guddaatu ture. Dubartii dhiirsi irraa

du’eef akka heerumtu hin hayyaman. Nyaata fi dhugaati keessatti garmalee of

irratti jabeessu. Warroonni hawaasa irraa badhetti darbaman, biyyaa fi magaalaa

irraa fagaatanii daangaa irra jiraatu.” (Muslim Rule in India-Page 33 by

Vidyadhar Mahanan (New Delhi 1970))3

3 Madda olii- 77

14

2.2 Awrooppaa

Ummanni Awrooppaa Kaabaa fi Dhiyaan dukkana wallaalumma keessatti taranii

fi waraanaa itti fufaa keessa kanneen jiraatan turan. Qaroominna ilma namaa fi

beekumsa naamusaa irraa kanneen fagaataniidha. Addunyaan haajaa isaanii hin

qabdu, isaaniis haajaa addunyaa biroo hin qaban.

Qaamni isaanii xuraawaa, mataan isaanii hawwii qullaan kan guuttameedha.

Qulqullinnaa fi bishaan fayyadamuu irraa garmalee of qusatu. Isaan keessatti

molokseen qaama ofii miidhu fi namoota irraa dheessu keessatti daangaa gaha.

Dubartiin nama moo beellada, lubbuu yeroo hundaa turtu qabdi moo hin qabdu,

mirga qabeenya horachu, bituu fi gurguruu ni qabdi moo hin qabdu jechuun

qoratuu turan. Robert Briffault akkana jedha:

“Jaarraa 5ffaa irraa kaasee hanga jaarraa 10 ffaatti halkan nama balleessu

Awrooppaa irratti kan dukkanaa’e ture. Halkan kuni dukkanaa fi gurraachinnaan

dabalaa adeeme. Gara jabeenya yeroo durii caalaa gara-jabeenyi yeroo kanaa

garmalee cimaa fi rooressaa ture. Sababni isaas, kuni akka reefa qaroominna

guddaa tortoreetiin wal fakkaata. Mallattoon qaroominna kana barbadaa’e,

badiinsi irratti murtaa’e…” (The Making of Humanity, Page 164)4

2.3 Haala Arabootaa

Nabiyyin rahmataa (SAW) ergamuun dura haalli Arabaas garmalee kan bade

ture. Amalli isaanii kan bade, alkooli dhuguu fi qumaarin kan machaa’aniidha.

Gogiinsi fi garaa jabaachun hanga ijoollee durbaa awwaalan gahanitti isaan

geesse. Shiftaa fi daldaltoota saamun isaan keessa kan babal’ateedha. Sadarkaan

dubartii kan kufeedha. Akkuma meeshaan ykn hoorin dhaalamu ishiinis ni

dhaalamti. Nyaata irraayis dubartii irratti dhoowwamuun dhiira qofaaf kan

hayyamametu ture.

Isaan keessatti gosummaa fi dhiigummaan of tuuluun gogiinsa guddaadha. Hanga

lolli isaaniif bashannanaa fi booharti ta’u gahuutti waraana keessatti kan

lixaniidha. Fedhii lubbuu guutuuf karaa lola itti banan barbaadu. Dhiiga jiigsun

isaan biratti garmalee salphaadha. Wanti baay’ee xiqqoon ibidda waraanaa kaasti.

Waraannis hanga waggaa afurtamaa fa’aa tura. Waraana kana keessatti namoonni

kumaatamatti lakkaawaman ni dhumu.

Gama amalaatin (akhlaaqatinis) yoo ilaalle, isaan keessa dhibee lafa qabatetu

jira. Khamrii (alkooli) dhuguun wanta isaan keessatti garmalee babal’atee fi hidda

qabateedha. Warroonni walaloo walaleessanis araada fi khamrii dhuguu irratti 4 Madda olii-78

15

walitti qabamuu namootaa ilaalchise garmalee dubbatu. Lugaa, hogbarruu fi

seenaa isaanii keessatti khamriin bakka guddaa qabachuun isaan ko’oomsite jirti.

Daldalli khamrii babal’achuu irraa kan ka’e hanga jechi “Tijaarah (Daldala)”

jedhu gurgurtaa khamriitin wal fakkaatu gahe.

Qumaarinis dhaadanna isaanii ture. Islaamni Araba keessa babal’achuun dura

qumaari taphachuun dhaadannoo guddaa ture. Namni qumaari taphachuu

keessatti hin hirmaanne akka salphataa ta’eetti ilaallama.

Hayyuun Qataadaa jedhamu akkana jedha: “Islaaman dura namni tokko maatii fi

qabeenya isaatiin qumaari taphata. Ergasii kan gaddee fi saamame ta’ee gadi

taa’a. Qabeenya isaa harka nama biroo keessa ilaala. Qumaarin isaan jidduutti

diinummaa fi jibba uumaa ture.”

Warri Hijaaz, Arabaa fi Yahuudaan ribaa (dhalaan) dalagaa turan. Isaan keessatti

dhalli kan babal’ateedha. Hanga daangaa darbuutti garmalee dhalaan hojjatu.

Dhalli nama tokkoof waggoota keessatti dachaa ta’uun liqaa caala. Namni tokko

nama biraatirraa maallaqa yoo liqafate, yeroon liqaa yoo gahe, namni maallaqa

liqeesse kuni liqeefataan akkana jedha, “Maallaqa siif liqeesse naaf kafalta moo

naaf dabaltaa?” Yoo wanti kafalu isa bira jiraate ni kafala. Taa’u baannan, gara

waggaa dhufuutti jijjiruun maallaqa irratti dabalee kafalaaf. Fakkeenyaf, santima

yeroo san ittiin daldalan Diinaaraa 500 yoo liqeefate, yeroon itti deebisu yoo

dhumate Diinara 500 fi dinaara hamma ta’e itti dabalee deebisa. Kuni zulmii

guddaa waan ta’eef Islaamni kana hunda ni dhabamsiise ykn ni dhoowwe.

Hanga isaan lubbuun awwaalu gahanitti ijoollee dubaraa garmalee jibbu. Islaamni

dhufuun dura ijoollee dubaraa lubbuun awwaalun wanta gosoota Arabaa keessa

babal’ateedha. Adeemsi Araboota ijoollee lubbuun awwaalu garagara. Gariin

isaanii sababa dubartiitin salphinni na qunnama jedhee sodaachuun jirtuu ishii

awwaala. Gariin immoo gurraatti waan taateef, gariin dhibee waan qabduuf jirtuu

awwaalu.

Yeroo garii sababa abbaan imala deemef ykn ko’oomef osoo jirtu ishii hin

awwaalin intalli hanga of beektu ni guddatti. Wanta nama boochisu waa’ee kana

ni himu. Gariin isaanii qilee fagoo irraa intala ofii darbu. Ammas isaan keessaa

hiyyummaa sodaachun ijoollee ofii kan ajjeesantu jiru.5

Kuni hundi addunyaan nuura (ibsaa) nabiyummaa yoo dhabde hangam dukkana

keessatti akka tartu nutti agarsiisa. Seenaa darbe qorachuun haala namoota

5 Madda olii- 78-83

16

ammaas akka beeknu fi hubannu nu gargaara. Namoonni ammas qaroominna

jechuun wantuma badaa namoonni durii hojjatan irra deebi’anii karaa adda

addaatin hojjataa jiru. Qilee gadii fagoo fi dukkana cillimi ummanni darbe itti tare,

namoonni yeroo ammaa Qur’aanaa fi qajeelcha Nabiyyii irraa fagaatanis qilee fi

dukkana wal fakkaatutti taraa jiru. Inumaa san caalu hin oolu. Cunqursaan,

faahishaan (wanti fokkuun), dhala (ribaa) nyaachun, gara-jabeenyi, ummata

jumlaan fixuuni fi kkf dukkana addunyaan ammaa keessa jirtuudha.

JAARRAA 6FFAA KEESSAA HAALA AMANTII ADDUNYAA

Kutaa darbe irraa itti fufuun haala amanti addunyaa jaarraa 6ffaa keessa ture

ilaalla. Jaarraa kana keessa amantiwwan gurguddoo fi kitaabban durii ilmaan

namaa dukkana keessa ni baasan jedhamanii yaaddaman, namoota fafee fi

munaafiqotaaf taphaa fi baacoo ta’e jira. Biiftuun Islaama guddoon dhooyun dura

dhalli namaa marsaa seenaa keessatti marsaa sadarkaa gadi aanaa keessa jiraataa

turan. Dhimmoota amantii, diinagdee, siyaasaa, hawaasummaa fi jireenya isaanii

guutuu keessatti jeequmsa guddaan rakkachaa turan. Wallaalummaan amantii fi

yaada isaanii kan too’ateedha. Doofummaan, fedhiin qullaan, akka fedhan ta'uun,

badiin, of-tuuluu fi cunqursaan amaloota jaahilliyah (wallaalummaa) ifa bahanii fi

addunyaa namoota too’atan ta’anii jiru.

Amantiwwan samii irraa bu’an jireenya namoota keessatti bu’aa fi dhiibbaa

homaatu kan hin finne ta’aniiru. Sababni isaas, kitaabban samii bu’an kanniin

keessa micciruu fi jijjiran argame jira. Namoonni fedhii ofiitiin wanta kitaaba

keessa hin jirre itti dabaluun ykn irraa hir’isuun kitaabicha jijjiran. Amantiwwan

yeroo san babal’atanii fi sababa adda addaatin gatii dhabuun ilmi namaa dukkana

keessa akka turuuf sababa ta’an mee muraasa isaanii haa ilaallu:

1-Yahuudaa- Amantiin yahuudaa kuufama waaqefannaa fi akkeessaa malee

lubbuu tan hin qabne taate jirti. Amanti sanyii malee wanta biraati miti.

Adduunyaaf ergaa guutuu baadhachuu, sabootaaf waamicha gochuu fi dhala

namaatiif mararfannaan ishii keessa hin jiru. Amanti tana sababa ummata

yahuudan ittiin olloomtee fi bulchiinsa jala turteen dhiibbaan guddaan irra gahe

jira. Yahudoonni ummata ollaa kana irraa aadaa fi akkeessaa wallaalummaa isaanii

fudhachuun amanti ofiitti makan. Barreessitoonni seenaa Yahuuda waa’ee kana ni

amanu. Galmee hiikkaa Yahuudaa (Jewish Encyclopedia) keessatti wanta akkana

jedhu dhufe jira: “Taabota waaqefachuu irratti nabiyoonni dallanuu fi

dheekkamuun, taabota waaqefachuun nafsee Israa’elota keessatti akka lixe

agarsiisa. Amantii dhugaa irratti hin hundoofnee fi shirkii ni fudhatan. [Kitaabni

17

Yahuudaa] Talmudis yahuudan taabota gabbaruutti maxxanuu isaanii ragaa

baha.” (Jewish Encyclopedia, Vol.XII, Page 568-69)6

Nabii Muhammad (SAW) ergamuun dura amantiin yahuuda sadarka gadi aanaa

irra gahee jira. Kitaabban samii bu’an kan yahuudan harka qabduu garmalee

micciramanii fi jijjiramanii jiru. Sababa kanaan, waa’ee Rabbii ilaalchise yaada

sobaa of keessaa qabu.

2-Kiristaanummaa-Kiristaanummaanis yeroo jalqabaa irraa kaasee micciruu

warroota daangaa darbaniin, hiikkaa wallaaltotaatiini fi Roomanota taabota

waaqefataniin qoramte. Micciruun, jijjiramni fi hiikni badaan Kiristaanummaa

keessatti argame tuulaa guddaa barsiisni Iisaa (aleyh salaam) jalatti awwaalamee

ta’ee jira. Rabbiin tokkichoomsu fi hojii Isaaf qulqulleessuun duumessa gurraacha

furdaa kana duubatti dhokatee jira.

Gochoonni shirkii baay’een Kiristaanumma keessatti argamanii jiru. İsaan keessaa

adda dureen silaasen qajeelcha bu’uuraa Kiristaana ta’ee jira. Iyyasuus (nageenyi

isarratti haa jiraatu) namoota gara Rabbii Tokkicha gabbaruutti waamaa ture.

Garuu waaqa baay’ee waaqefachuun (polytheism) namoota inni itti ergame

keessatti kan lixe fi hidda qabateedha. Kanarraa kan ka’e, Iyyasuusin booda

amantiin waaqa baay’ee waaqefachuu maqaa kiristaanummaatin babal’ate jira.

Namni Kiristaanaa tokko lubbuun isaa yoo wareegame, namoonni biroo nama

kanaaf amala waaqaa kennuuf, siidaas isaaf ni dhaabu. Namoonni isaan qiddaase

jedhaniin Kiristaanotaa fi Gooftaa jidduutti akka araarsitootatti ilaallamu.

Barreessan Kiristaanaa tokko waa’ee silaasee ilaalchisee akkana jechuun

dubbata:"Dhuma jaarraa afraffaa irraa jalqabee amantiin silaase addunyaa

Kiristaanaa fi yaada namoota keessatti kan gadi lixee fi akka amantii waligalaa

ta’uun itti fufe. Akkaataa amantiin silaase kuni itti dhufee fi guddatee hanga

walakkaa jaarraa kudha saglaffaatti malee hin beekkamu ture. (Kana jechuun

Kiristaanummaa keessatti amantiin gooftaan sadii garuu tokko ykn silaase

jedhamu akkaata itti jalqabamee fi guddate hin beekkamu ture. Iccitiin isaa

beekkamu fi ifa bahuu kan jalqabe walakkaa jaarraa 19ffaati (bara 1850 booda).”7

Akkuma yeroo ammaa arginu Kiristaanumman ilma namaatiif ibsaa dukkana

keessaa itti bahan ta’uu hin danda’u. Sababni isaas, hundee fi bu’uurri amanti

diigamee fi wal dhayee jira. Hundeen amantii Rabbii Tokkicha gabbaruu fi Isatti

6 Siiratu Nabawi– fuula 60, Abul Hasan Nadawi 7 Madda olii-61

18

waa qindeessu dhiisudha. Kiristaana keessa waa’ee Rabbii, Tokkichummaa Isaa fi

amaloota Isaa ilaalchise wanti ifaa hin jiru. Wanta namaaf hin gallee fi sammuu

namaa dhamaasutu keessa guute. Namni haala sirrii ta’een Rabbii isa uumee yoo

hin beekinii fi itti hin amanin akkamitti dukkana keessaa ifatti bahuu danda’aa?

“Rabbiin Gooftaadha, Iyyaasusis gooftaadha, Gabra’elis gooftaadha, garuu hundi

isaanitu tokko” yommuu jedhan, kuni sammuu namaa hin dhamaasu? Kuni

uumama Rabbiin ilma namaa irratti uumee fi sammuu sirrii waliin deemu waan

hin dandeenyef yaanni silaase kijiba ta’uun ifaan ifatti beekkama. Garuu akkamitti

kiristaanonni kijiba ifa bahe kana akka dhugaatti ilaalun itti amananii? “Afalaa

ya’aqiluun (sila hin hubatanii)?” Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

ه إلذ هو ﴿ إل حد لذ ه و هكم إل ن ٱإول ﴾١٦٣لرذحيم ٱ لرذحم

“Gabbaramaan keessan Gabbaramaa tokkicha. Isa malee haqaan

gabbaramaan hin jiru, [Inni] akkaan mararfataa, rahmataa godhaadha.” Suuratu Al-Baqarah 2:163

Kana jechuun Gooftaan keessan Gooftaa Tokkicha. Inni hiriyyaa, gargaaraa,

fakkaataa fi dorgomaa hin qabu. Dhugaan kan sodaatamu, jaallatamu, garmalee

kabajamu, sagadamuufi qabu, waa hundaa irraa kadhatanii fi kajeelan Isa malee

hin jiru. Iyyasuus gooftaa miti. Sababni isaas, Iyyasuus (nageenyi isarratti haa

jiraatu) ilma namaa waan ta’eef nama fakkaata, dachii fi samii hin uumne, mataa

isaatinu uumamaadha. Uumamaan Uumaa waan hundaa uumuu ta’uu danda’aa?

Makhluuqni (Uumamni) dachii fi samii booda uumame uumaa ykn gooftaa samii

fi dachii ta’uu danda’aa? Kanaafu, Rabbiin Gooftaa keessan Tokkicha kan

ta’eedha. Fakkaataa hin qabu, dachii, samii fi wantoota isaan keessa jiran hundaa

kan uumedha. “Iyyasuus gooftaadha” yoo jettan, mee wanta Iyyasuus uumee nutti

agarsiisaa? Samii, dachii fi ilmaan namaa uumee jiraa? Rabbiin waliin uumee jira

yoo jettan, Rabbiin Tokkicha gargaaraa, fakkaataa fi hiriyyaa kan hin qabneedha.

Qur’aana keessatti: “Jedhi ‘Faaruun Kan Rabbi ilma hin godhatiniiti, Kan

mootummaa keessatti shariika (hirmaataa) hin qabnee fi dadhabbinna irraa

ka’e gargaaraan kan Isaaf hin jirreeti.’ Guddisu Isa guddisi.” Suuratu Al-Isra

17:111 (Rabbiin shariika Isa waliin qooda fudhatuu fi gargaaraa Isa gargaaru hin

qabu. Inni waan hundaa irratti Danda'aadha. Guddisu Isa guddisi-jechuun

amaloota gaggaarii Isaa beeksisuu fi maqaalee Isaa gaggaariin Isa faarsun kabaja

guddaan Isa kabaji.) Wanta kaafironni jedhan irraa Rabbiin qulqullaa’e olta’e.

3-Majuusaa-Jalqaba jaarraa 6faa irraa eegalee amantin Majuusaaa jedhamu kan

babal’ateedha. Majuusaan wantoota uumamaa keessumayyuu ibidda

19

waaqefachuun beekkamu. Manneen ibiddi itti waaqefatamu bakka adda addaatti

ijjaarramanii jiru. Manneen kanniin keessatti namoonni ni sagadu, qajeelfama

jabaa hordofu. Garuu alatti waan fedhan hojjatu. Kanaafu, isaanii fi namoota

amanti hin qabne jidduu garaagarummaan homaatu hin jiru jechuudha. Itti

gaafatamtoonni Majuusaa guyyaatti si’a afur aduu waaqefachuun isaan irratti

dirqama godhame ture. Kanarratti dabalate addeessa, ibiddaa fi bishaan waaqefatu.

Ibiddi gonkumaa akka hin bannee fi bishaaniin wal tuquu irraa akka eegan

dirqamni isaan irra kaa'ame.

Majuusaan Iraan yommuu sagadan gara ibiddaa garagalu. Mootiin dhumaa

Yazdajird jedhamu gaafa tokko aduun kakatee akkana jedhe, “Ani Aduu gooftaa

guddaa taaten kakadha.” Hordoftoonnis dhugaa isaanii mul’isuuf aduu waaqefatu.

Wanti Majuusaa jaarraa fi gadaa hunda keessatti tokko godhu, gooftota lamatti

amanuudha. 1ffaa- Ifa ykn gooftaa kheeyri, 2ffaan immoo “Dukkana” ykn gooftaa

sharriiti.

4-Budihizim- Amantiin kuni immoo Hindi fi jiddu gala Eeshiyaatti hordofamaa

ture. Hordoftoonni Budihizim iddoo deeman hundatti taabota baadhatanii deemu.

Iddoo kamuu yoo qubatan siidaa ni hojjatu, fakkii ni kaasu.

5-Barhamanizim-Amanti Hindi isa duraaniti. Amantin Barhamizim hundee

amanti Hindu’izimiti. Wantoota waaqefatan baay’ee qabaachun amanti

beekkamedha. Shakkii tokko malee Hindu’izimi fi Budihizimin amanti taabotaati.

Wantoota baay’ee gabbaru (waaqefatu).

6- Jaahilliyah Arabaa- Araboonni gadaa durii amanti Ibraahimitti amananii fi

lafa isaanii keessa Manni Rabbii qulqulluun dhaabbate, yeroo Nabiyyiin (SAW)

ergamuu hedutti taabota (sanama) waaqefachun qoramanii jiru. Sababni isaas,

gadaan isaanii gadaa nabiyyummaa irraa waan fagaatef. Arabiya keessatti sanamni

garmalee baay’ate. Shirkii keessatti ol deemun Rabbii gaditti gabbarama baay’ee

godhatan. Gosni hundi sanama ofii qabu. Inumaa hanga manni hundi sanama

gabbaru godhatan gahan. Ka’abaa keessaa fi naannaawa ishiitti gara sanama 360

ture. Dhagaa filatanii waaqefatu, urjiilee, Malaykootaa fi Jinnootas ni waaqefatu

turan.

Naannawa Nabiyyin (SAW) ergamuuf hedutti namoonni addunyaa galaana

taabota gabbaruu keessatti taranii jiru. Miseensi amantii hundaa-Kiristaanumma,

Yahuudaa, Budihizm, Barhama fi Jaahiliyyah Arabaa- kamtu irra taabota akka

qulqulleessu fi ol guddisu arguuf waan wal dorgomaa turan fakkaatu. Akka waan

dirree farda gulufsiisan irratti wal dorgomaniiti.

20

Ergamaan Rabbii (SAW) babal’inna wallaalumma yeroo sanii gaafa tokko dubbii isaanii

keessatti akkana jechuun ibsan:

“Dhagayaa! Gooftaan kiyya wanta har’a kana na barsiise irraa wanta isin wallaaltan akka

isin barsiisu na ajaje jira: Qabeenyi hundi Ani gabrichaaf kenne halaala. Gabroota

Kiyya hundaa hunafaa’a gochuun uume. (Hunafaa’a jechuun uumamaan gara Rabbii

Tokkicha gabbaruutti qajeelu fi shirkii irraa fagaachudha.) Garuu sheyxaanonni itti

dhufanii amantii sirrii isaanii irra dabsan, wanta isaaniif halaala godhe haraama

isaan irratti godhan. Wanta Ani ragaa irratti hin buufne akka Natti shaarrakan

(qindeessan) [sheyxaanonni namoota] ni ajajan.” Rabbiin gara namoota dachii keessa

jiranii ni ilaale. Arabaa fi Araba kan hin taane hundaa ni jibbe, haftee warra kitaabaa

keessaa malee. (hafteen warra kitaaba kunniin warra Tokkichumma Rabbitti amananii fi

Isa qofa gabbaranidha.)” (Sahiih Muslim 2865)

Hadiisni kuni dhalli namaa karaa adda addaatin akka jallatee fi karaa sirrii irraa

akka bahe agarsiisa. Kan akka Rabbiin waliin waan biraa gabbaruu, shari’aa Isaa

achi darbuu, fooyyessitoonni amantii samii irraa bu’anii baduu fi ummata jallinna

keessatti dhiisudha. Kanaafu, hadiisa armaan olii irraa Islaamni amanti haqaa

ilmaan namaa hundi irratti uumaman akka ta'ee fi amantiwwan biroo baaxila akka

ta'an hubanna. Sababni isaas, Islaamni amanti Rabbi tokkicha gabbaru irratti

ijaarramee fi shirkii (Rabbiin waliin waan biraa gabbaruu) garmalee dhoowwudha.

Amantiwwan biroo immoo Rabbii gaditti waan biraa gabbaru irratti waan

hundeefamaniif baaxila. Baaxila jechuun wanta dhugaa (haqa) irratti hin

hundeefamnee fi faayda hin qabneedha. Rabbiin qofa gabbaruun (tawhiinni) haqa

hundarra caaludha. Rabbiin ala waan biraa gabbaruun (shirkiin) immoo baaxila

baaxiloota hundaa caalaa badaa ta'eedha.

ق ٱوقل جاء ﴿ زهق ل ط ٱو طل ٱإنذ ل لب ﴾٨١كن زهوقا لب

"Jedhi, 'Haqni dhufe, baaxilli dhabame. Dhugumatti baaxilli dhabamaa

ta'eera.'" Suuratu Al-Israa 17:81

21

NABII MUHAMMAD (SAW) MAALIIF ARABOOTA IRRAA ERGAMAN?

Siiraa kutaa darbe keessatti haala ummataa fi amantii addunyaa jaarraa 6ffaa

ilaalle turre. Jaarraan kuni jaarra dukkanni wallaalummaa fi zulmii addunyaa

haguugeedha. Karaan tokkichi dukkana kana itti deemsiisan aduun nabiyyummaa

bahuudha. Garuu Nabiyyiin kuni eessaa yoo bahe, dukkana kana salphatti

deemsiisuun danda’amaa? Haala ummataa fi teessuma lafaa bakka Nabiyyiin kuni

keessaa bahuu qorachuun baay’ee barbaachisaadha. Ummata filoosofin guuttame

keessaa osoo nabiyyiin bahee sila filoosofii sani fi yaada badaa qalbii isaanii irraa

haaqun hangam akka ulfaatu mee itti yaadi! Ammas, ummata dabeessaa fi

gootummaa hin qabne keessaa Nabiyyiin osoo bahee silaa akkamitti ummanni

kuni itti gaafatamumma ergaa Rabbii baadhachuun ummata birootti geessu

danda’aa? Ammas, teessumni lafaa handhuura addunyaa irraa kan fagaate fi

addunyaa biroo dhaqqabuuf kan ulfaatu yoo ta’e, nabiyyin bakka akkanaati yoo

bahee akkamitti ergaa kana addunyaatti geessun danda’amaa? Kanaafu, ifa

nabiyummaa addunyaa ibsu kanaaf bakka sirrii filachuun barbaachisaadha.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

“Rabbiin ergaa Isaa eessa akka kaa’u hunda caalaa beeka.” Suuratu Al-

An’aam 6:124

Mata-duree kana ilaalchisee dubbii Abul Hasan Nadawi itti haa fufnu:

Rabbiin hikmaa (ogummaa) Isaatiin aduun nabiyummaa dukkana bittineesituu fi

addunyaa ifaa fi qajeelinnaan guuttuu odolaa Arabaa irraa akka baatu barbaade.

Odolli Arabaa kuni dukkanni isaa dukkana hundarra caalu ifa garmalee barbaadu

ture. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa waamicha kana jalqaba akka fudhatan,

ergasii addunyaa fagoo hundatti akka geessan Araboota filate jira. sababni

isaas,saleedaan qalbii isaanii qulqulluu ture. Barreefamni dhokataa fi gadi fagoon

irraa haaqu fi balleessun ulfaatu saleeda kanarratti (qalbii isaanii) irratti hin

barreefamne. Dhimmi isaanii akka Roomaanotaa, Pershiyootaa, Hindoota fi

Girikootaa miti. Roomaanonni, Pershiyoonni fi Girikoonni yeroo sanitti beekumsa

isaanii,hogbarruu dagagee, qaroominna guddaa fi filoosofii bal’aan kan raata’an

turan. Guduunfaa nafsee fi yaadaa hiikun salphaa kan hin taanetu isaan bira

ture.(Warroonni kunniin garmalee filoosofii fi yaada sobaa adda addaatti waan

taraniif qalbii isaanii irraa amantii fi yaada sobaa deemsiisun baay’ee ulfaatadha.)

Garuu Araboonni saleedaa qalbii isaanii irra barreefama salphaa harki

wallaalummaa fi baadiya barreesse malee homaa hin jiru. Kanaafu, barreefama

22

salphaa kana haaqu fi dhiquun bakka kanaa barreefama haarawa irratti katabuun

salphaadha. Beekumsa yeroo ammaattin yommuu ibsamu: Araboonni warra “Al-

Jahlul Basiix (Wallaalummaa Salphaa” ti. (Wallaalummaa salphaa jechuun

beekumsa wanta tokkoo dhabuudha. Fkn, Lolli Badr yommuu gaggeefame

jedhamee namni yoo gaafatame, “Ani hin beeku” yoo jedhe, kuni walaallummaa

salphaadha.Namni wallaalummaa salphaa qabuu aalima (hayyuu) ta’uu danda’a.)

Araboonni yeroo sanatti walaalummaa salphaa kana waan qabaniif haala salphaan

fayyisuun ni danda’ama. Ummanni biroo qaroominnaa fi falaasfaan dagaagan

immoo “Al-Jahlul Murakkab (Walaallummaa Walitti naqameen)” kan

tuqamaniidha. Walaallummaa Walitti naqame (makame) jechuun wanta tokko

faallaa inni irra jiruu hubachuudha. Fkn, Lolli Badr yommuu gaggeefame

jedhamee namni tokko yoo gaafatame, “Akka Hijraatti bara 3ffaa” yoo jedhe, kuni

walaallummaa walitti naqameedha. Lolli Badri akka hijraatti bara 2ffaatti

gaggeefame. Namni kuni faallaa dhugaa lola Badrii waan hubateef

wallaalummaan isaa wallaalummaa walitti naqameedha.) Walaallummaa walitti

naqamee sammuu keessaa haaqun garmalee ulfaata. Sababni isaas, namni kuni

soba akka dhugaatti ilaalun waan amaneef, amantiin qalbii isaa keessatti lixee jira.

Kanaafu, amantii sobaa kana haaqun garmalee ulfaata. Garuu namni

wallaalummaa salphaa qabu, waa’ee wanta sanii waan hin beeknef, amantiin

sobaas ta’ee amantiin dhugaa qalbii isaa keessatti hin lixne. Kanaafu, amantii fi

yaada dhugaa yoo itti fidan haala salphaan fudhata.

Araboonni Makkaa fi naannawa sanii wallaalummaa salphaa haaqamu fi dhiqamu

danda’u kana qabuu turan. Fixraa (uumama) irra kan turanii fi warra fedhii fi

ijjannoo cimaa qabaniidha. Haqa hubachuun yoo isaan irratti miccirame itti duulu.

Ija isaanii irraa yoo haguuggin saaqame, haqa ni jaallatu, ni hammatu; karaa isaa

keessatti du’uu barbaadu.8 Araboota yeroo sanii amaloota gaggaarii Ergaa Rabbiin

irraa dhufe akka baadhatanii fi filataman isaan taasisaan mee haa ilaallu.

1-Collummaa fi Qarummaa (Az-Zakaa’u wal Fixnatu) Akkuma duratti jennee qalbiin isaanii filoosofii gogaa haaqu ulfaatun hin

xuroofne. Qalbiin isaanii akka waan ergaa (risaalaa) fudhachuuf qophoofte

fakkaatti. Saboota Arabaa keessaa Araboonni Makkaa fi naannawa ishii jiran

sammuun isaanii waa baay’ee kan qabatuudha (haffazuu)dha. Bal’inni lugaa

isaanii jabeenya waa sammuutti qabachuu (haffazuu) fi yaadachuu ni agarsiisa.

Dammaaf maqaan saddeettamni yoo jiraate, jeedalaaf maqaan dhibba lama,

leencaaf maqaan dhibba shan, gaalaaf kuma tokkotu jira. Akkasumas, seyfiif

maqaa baay’etu jira. Dhugumatti, kuni shakkii hin qabu, maqaalee kanniin hunda

8 Siiratu Nabawi– fuula 87-88, Abul Hasan Nadawi

23

qabachuun sammuu jabaa fi cimaa barbaachisa. (Yeroo Nabiyyiin ergamu

barreefamne hin babal’anne. Kanaafu, karaan beekumsa itti eeganii fi dhalootaf

dabarsan guddaan sammuutti qabachuudha. Ummanni kuni waan baay’ee

sammuutti qabachuu waan danda’aniif beekumsa Islaamaa badiinsa irraa ni eegu.

Wanta dhagahan yoosu sammuutti qabatu.)

2-Warra Arjummaa ta’uu Araboota durii biratti arjummaan hidda kan qabateedha. Yommuu keessummaan

itti dhufu, gaala malee wanti biraa yoo hin jiraatin gaaluma san qaluuf fiigu.

3-Warra gootummaa, Dhiirummaa fi waa Deeggaru ta’uu Waraana keessatti ajjeefamu irratti wal faarsu, firaasha irratti yoo du’an immoo

wal qeequ. Isaan keessaa tokko yommuu ajjeechan obboleessaa isaa isa gahuu

akkana jedhe: Yoo ajjeefame, dhugumatti abbaan isaa, obboleessi fi abbeeraan

isaatu ajjeefamii jiru. Rabbiin kakadhe, dhugumatti nuti firaasha irratti hin duunu.

Garuu fiixe xiyyaatin muramuun ykn gaaddisa seyfi jalatti du’uun[lubbuun teenya

baati].Araboonni durii jabeenyaa fi kabaja eegu irra homaa hin dursan. (Tarii

yeroo Nabiyyiin Ergamuu gootummaa fi dhiirummaan isaanii kuni diinotatti akka

duulanii fi biyyoota baay’ee akka banan sababa ta’e. Ergaa Islaama baadhachuun

gootumma fi dhiirummaa cimaa barbaachisa. kanaafu, bakka gootummaan,

dhiirummaan, qalbiin qulqulluu taatee fi sammuu hatamtamaan waa qabattu jiran

ergaa Islaamaa guddaa kana kaa’un, bakka sirrii kaa’udha. Dhugumatti, Rabbiin

Beekaa, Ogeessa ta’eera. Ogeessa jechuun wanta hundaa bakka isaaf malu kan

kaa’udha.)

4-Waadaa guutuu, ifaan ifatti fi dhugaa dubbachuu jaallachuu Kijiba ni jibbuu turan, akka badaattis ilaalu. Warra waadaa guutan turan. Kanaafi,

Islaama keessa seenuuf arrabaan ragaa bahuun gahaadha. Kijiba jibbuu isaanii

wanta agarsiisu keessaa deebiin Abu Sufyaan Hirqaliif kennee ni agarsiisa. Hirqal

waa’ee Nabiyyii (SAW) Abu Sufyaanin gaafate. Yeroo san Abu sufyaan nabiyyiif

diina haa ta’uyyu malee dhugaa jiru hunda Hirqalitti hime. Abu sufyaan

dhumarratti akkana jedhe, “Kijiba narratti ni argan jedhee osoo saalfachuu baadhe

silaa waa’ee Nabiyyi kijiba dubbadhaa ture.”

Waadaa guutuun isaan biratti kan beekkameedha. Madiinaa irraa dhufanii

Makkaan keessatti Aqabaa 2ffaa Nabiyyiif yommuu waadaa galan dhugaa kana

ifa baasu. Galmeessaan seenaa Ibn Isihaaq ni jedha:

“Yommuu gosti Awsi fi Kazraj Nabiyyiif waadaa seenuf Aqabatti walitti

qabaman, gosa Khazraj irraa Abbaas bin Ubbaadah akkana jedhe, “Yaa tuuta

Khazrajaa! Maalirratti nama kana akka waadaa galtaniif beektanii jirtuu?

24

Isaanis ni jedhan: eeyyeen.

Innis ni jedhe: Namoota irraa diimaaa fi gurraachatti duulu irratti waadaa galaafi

jirtu. Qabeenyi keessan yommuu hir'atuu fi namoonni kabajamoon keessan

yommuu ajjeefaman argitan, isa kan kennitan (dhiistanii biraa deemtan) yoo ta’e,

ammarraa jalqabe wallahi suni salphinna addunyaa fi Aakhiraati. Qabeenyi

hir’achuu fi namoonni kabajamoon ajeefamuu waliin waadaa isaa kan guuttaniif

ta’uu yoo argitan, isa (nabiyyi ofitti) fudhaa. Dhugummatti kuni wallaahi kheeyri

addunyaa fi Aakhiraati.

Isaanis ni jedhan: Dhugumatti qabeenyatti balaan bu’uu fi namoonni kabajamoon

ajjeefamuu waliin isa ni fudhanna. Yaa Ergamaa Rabbii yoo kana goone maaltu

nuuf jiraa?

Nabiyyinis (SAW) ni jedhan: Jannata.

Isaanis ni jedhan: Harka kee diriirsi. Innis harka ni diriirse, isaanis waadaa ni

galaniif.” (Siiratu Ibn Hishaam fuula 446)

Dhugumatti wanta Rabbiif ahdi seenanii fi nabiyyiif waadaa galan guutanii jiru.

Bakka isaanii bu’uun guyyaa Badrii Sa’d bin Ubbaada akkana jedhe: “Yaa

Ergamaa Rabbii! Rabbii nafseen tiyya harka Isaa jirtuun kakadhe! Osoo

galaanatti faradoo teenya akka dabarsinu nu ajajje ni dabarsinaa turre. Ammas,

faradoo teenya osoo bakka fagoo akka Bark Al-Ghimad akka oofnu ajajje ni

oofnaa turre.” Sahiih Muslmi 1779

Dhugaan kuni hojii keessatti ijjannoo fi ciminnaan ifa bahee jira.

5-Bilisummaa jaalala guddaan jaallachuu fi gabrummaa fi salphinna diduu Jireenya bilisummaa jiraachu garmalee barbaadu. Eenyullee akka isaan

gabroonfatu hin fedhan. Namni gabrummaa jalatti yoo kufe, ol fageesse yaadu fi

kaayyoo guddaa gahuuf dharra’uun isa keessatti ni laafa. Kanaafi, ilmaan Israa’il

yeroo Fira'awna jalaa Rabbiin isaan baasee, “Gara lafa qulqulluu Rabbiin isiniif

katabe seenaa” yommuu jedhaman, didda guddaa agarsiisan.Akkana jedhan,

“Yaa Muusaa! Achi keessa namoota abbaa irree ta’antu jira. Hanga isaan

achi keessaa bahanitti nuti hin seennu. Yoo isaan bahan, nuti ni seenna.” "Magaalatti seenaa injifattoota ni taatu" yommuu jedhaman, deebiin isaan kennan,

“Yaa Muusaa! Hanga isaan achi keessa turanitti nuti gonkumaa hin seennu.

Ati fi Gooftaan kee deemati lolaa (duulaa); nuti as teenyati.” (Ilaali Suuratu

Al-Maa’ida 21-24)

Baroota dheeraaf gabrummaa Fira’awnaa fi ummata isaa jalatti waan kufaniif

injifannoo hin hawwan. Faallaa kanaa, yommuu Nabii Muhammad (SAW) gara

duula Badri deemu, sahaabota keessaa Miqdaad akkana jedhe: “Yaa Rasulallah

(Ergamaa Rabbii)! Akka ilmaan Israa’il Muusaan, “Ati fi Gooftaan kee

25

deemati lolaa (duulaa); nuti as teenyati” jedhan siin hin jennu. Garuu gara

fuunduraatti deemi, nutis si waliin jirra.” [jenna].” Sahiih Al-Bukhaari 4609

Yeroo Nabiyyiin (SAW) ergaman san ummanni Roomaa fi Pershiyaa gabrummaa

moototaa jalatti kufanii jiru. Ummanni kuni yaada ofii ibsachuu hin danda’an.

Garuu Araboonni gabrummaa mootii jalatti hin kufne. Bilisummaa guutuu qabu.

Yaada ofi akka fedhanitti ibsatu. Bilisummaa fi gootummaan isaan qaban ergaa

Islaama guddaa kana akka baadhatanii fi addunyaatti geessan sababa guddaa ture.

Namni mataa ofiitii bilisummaa yoo hin qabaatin, akkamitti nama ykn biyya biraa

bilisoomsu danda’aa?

Kuni haala fi amaloota ummataa yeroo sanii biiftuun Islaamaa itti baatedha.

Sababni biraa Nabiyyiin Makka keessaa itti filatameef du’aayin nabii Ibraahimii

fi Ismaa’il qeebalamuudha. Manni jalqabaa ibaadaf dachii irratti namootaaf

ijaarrame Ka’abaadha. Qur’aana keessatti:

﴿ اس ل ل بيت وضع للنذ وذ

لمي إنذ أ ة مبارك وهدى ل لع ي ببكذ ﴾٩٦لذ

“Dhugumatti, Manni jalqabaa tolli isaa kan baay’atee fi aalamaaf qajeelcha

ta’uun ilma namaatiif kaa’ame (hundeefame) kan Bakkah (Makkaan)

jiruudha.” Suuratu Aali-Imraan 3:96

Nabii Ibraahimi fi Ismaa’il bu’uura mana jalqabaa kana (Ka’abaa) erga

olkaasanii booda akkana jechuun du’aayi godhan:

نا و ﴿ تك ويعل مهم بعث ٱربذ نهم يتلوا عليهم ءاي ب ٱفيهم رسول م لكتنت لكمة ٱو

ذك أ يهم إن ﴾١٢٩كيم ل ٱ لعزيز ٱويزك

“Gooftaa keenya! Ergamaa isaan irraa ta’e, kan keeyyattoota (aayaata) Kee

isaan irratti qara’u, kan kitaaba fi ogummaa isaan barsiisee isaanis

qulqulleessu isaan keessatti ergi. Dhugumatti, Ati akkaan Injifataa,

Ogeessa.” Suuratu Al-Baqarah 2:129

Du’aayin tunis fudhatama argachuun (qeebalamuun) nabiyyiin xumuraa

Makkaan keessaa ni ergame.

Sababni biraa, teessumni lafaa odola (jaziiraa) Arabaa handhuraa waamicha

Islaamaa addunyaa guutuu itti dhaqabuuf iddoo mijaawadha. Odola jechuun lafa

bishaanin marfameedha. Odolli Arabaa biyyoota akka Saa'udi Arabiyaa, Yaman,

Kuweet, Omaan, Bahreeni, United Arab Emirates fi Qaxaarin of keessatti qabata.

Odolli Arabaa kuni ardii Eeshiyaa keessatti haa argamuyyuu malee ardii Afrikaa

26

fi ardii Awroppaatti dhiyoodha. Naannawa kanatti qaroominni kan dagageedha,

amantiin kan cimee fi karaaleen daldalaa as keessa qaxxaamuru. Odolli Arabaa

humnoota gurguddoo yeroo san wal dorgoman lama jidduutti argama. Humna

Kiristaanaa fi humna majuusaa, humna dhiyaa fi humna bahaa. Humni Kiristaanaa

impaayara Roomaa bahatti argamuudha. Humni majuusa immoo impaayara

Pershiyaa dhiyaatti argamuudha. Kana hunda waliinu mootummoota lamaan

kanniinif hin bitamne. Daarin ishiitin gosoota xiqqoo yoo ta’e malee. Odolli

Arabaa teesummaa lafaa gaarii irra waan tureef wiirtuu namoota addunyaa guutuu

itti waaman ta'e.

Dr.Hasan Kamaal-din Yuniversiti Riyaad irraa qo’annoo fi qorannoo gaggeessen

bu’aa kanarra akka gahee ni labsa: Giloobi Ardii irratti Makkaan handhuura

dachiiti. Qorannoo isaa sarara kaartaa fageenya bakki hundi Makkaa irraa qaban

safaruun jalqabe. Kanas kan godheef, kaartaa fayyadamee meeshaa qiblaa

agarsiisuu sirreessuf carraaqaa ture. Osoo carraaqu tasa Makkaan walakkaa

(handhura) addunyaa irratti akka argamtu kaartaa irratti argate.9

Kana hundaaf Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa Makkaan iddoo ergamaan itti

bahuu fi ergaan Isarraa itti bu’u ergasii tuqaa ka’uumsaa Islaamni addunyaa

guututti itti faca’u akka taatuf filate.

“Rabbiin ergaa Isaa eessa akka kaa’u hunda caalaa beeka.” Suuratu Al-

An’aam 6:124

9 Madda olii -fuula 100

27

Gosoota Arabaa Yeroo Durii Makkaa Fi Naannawa Ishii Turan

Gosoota Arabaa yeroo sanii beekun Nabiyyin (SAW) gosa kamirraa akka ta’e

salphatti hubanna. Hundeen Arabaa bakka sadiitti qoodamu:

1-Araboota badan (Al-Arabul Baa’idatu)-Araboota yeroo durii seenaan isaanii

xiqqoo beekkamuu fi mallatoleen isaanii badaniidha. Araboonni kunniin gosoota

akka Aad, Samuud, Jadis, Amaaliqah fi kan birooti.

2-Araba Qulqulluu (Al-Arabul-Aaribatu)- Kunniin Araboota Ya’rub bin

Yashjub bin Qahxaani irraa dhufaniidha. Araboota Qahxaaniyyah jedhamunis ni

waamamu. Bakki isaanii jalqabaa Yamani.

3-Araboota Araba taasifaman- Araboonni kunniin sanyii Ismaa’il irraa kan

dhufaniidha. Araboota Adnaaniyyah jedhamunis ni beekkamu. Adnaan sanyii

Ismaa’el irraa kan dhufeedha. Nabii Ibraahim (AS) Makkaatti Haajaraa fi mucaa

isaa Ismaa’ilin dhiisee erga deeme, Ismaa’il guddachuun Araboota naannoo san

jiran gosa Jurhum jedhamtu irraa niiti fuudhe. Sababa kanaan, dhiigni Ismaa’ili fi

kan gosa Araba kuni walitti makamuun Araba taasifaman. Ismaa’il (aleyh

salaam) ijoolle baay’ee hore. Boodarra ijoollen kunniin gosa of danda’e ta’uun

naannoo Arabaa adda addaatti faca’an. Gariin gara Sooriyaa, gariin gara Hijaaz,

gariin gara Yamani fi bakka adda addaa deeman.

Sanyiin Ismaa’il Makkaan keessas yeroo dheeraaf turanii jiru. Kanniin keessaa

Adnaan beekkamaadha. Adnaan akaakanyuu 21ffaa Nabiyyiiti.10

Gosa Qureesh11 Nabiyyiin (SAW) gosa Qureesh jedhamtu irraa kan bahaniidha. Qureesh

eenyudhaa? Eessarraa dhufan? Jennee yoo gaafanne galmee seenaa keessatti

haala kanaan arganna:

Nabii Ismaa’il (aleyh salaam) Makkaan keessa erga qubatee Arabiffas baratee,

gosa Jurhum irraa niiti fuudhe. Ijoollen isaas ni baay’atan. Kabajamoo fi barakaa

kan qaban ta’an. Sanyii Ismaa’iil keessaa Adnaan hundee Qureeshotaati. Adnaan

ijoolle baay’ee qabaa ture. Isaan keessaa beekkamaan Ma’ad bin Adnaan. Ma’ad

booda ilmi isaa Nizaar ni dhufe. Nizaar booda ijoolleen isaa lamaan gosoota

Arabaa gurguddaa uuman ni dhufan. Ijoollen tunniinis: Rabi’a fi Mudar. Jarri

10 Rahiiqal Makhtuum (The Sealed Nectar)- fuula 16-21, (English),Safi’u Rahmaan

Mubaarakpuri, As-Siiratu Nabawiyyati–fuula 19-20, Alii Muhammad Sallaabi 11 Maddoota olii

28

lamaan kunniin ijoolle horuun, ijoollen isaanii gosa uumanii bakka adda addaatti

faca’an.

Qureeshonni ijoollee Fihr bin Maalik bin Nadr bin Kinaana ti. Kinaanan sanyii

Mudar irraayyi. Ijoolleen Fihr bin Maalik “Qureesh” jedhamuun wamaman.

Maqaan kuni Araboota keessatti beekkamaa ta’e. Ammas, Qureeshonni (ilmaan

Fihr bin Maalik) gosoota baay’eetti qoqqoodaman. Isaan keessaa bebbeekamoon:

Jumah, Sahm, Adiyy, Makhzuum, Taym, Zahrah fi ijoollee sadan Qusayy bin

Kilaab. Isaanis: Abdu Daar bin Qusayy, Asad bin Abdul Uzza bin Qusayy, Abdul

Manaaf bin Qusayy.

Abdul Manaaf bin Qusayy gosoota afuritti qoodame: Abdu Shams, Nawfal,

Muxxalibi fi Haashim. Garuu Rabbiin subhaanahu wa ta’aala maatii Haashim

keessaa Nabii Muhammad bin Abdullah bin Abdul-Muxxalib bin Haashim filate.

Ergamaan Rabbii (SAW) akkana jedhan: “Rabbiin sanyii Ismaa’il keessaa

Kinaana filate, Kinaana keessaa immoo Qureeshota filate, Qureeshota keessaa

immoo ilmaan Haashim filate, ilmaan Haashim keessaa ana filate.” Sahiih Muslim

2276

Keessumayyuu gosoota Qureeshotaa beekkamoo armaan olii beekun, sababoota

gurguddaa nabiyyiif diina akka ta’an isaan taasise keessaa tokko ni barra.

Sanyii fi gosoota Nabiyyiin (SAW) keessaa bahan kanneen armaan olitti

tarreessinee haala kanaan guduunfun ni danda’ama:

Ibraahim—Ismaa’il---Adnaan—Ma’ad—Nizaar—Mudar—Kinaana—Fihr bin

Maalik---Abdul Manaaf bin Qusayy (gosa Qureeshota keessaa tokko)---

Haashim---Abdul Muxxalib---Abdullah—Muhammad (SAW)

Makkaan Keessatti Sanama (Taabota) Gabbaruun Akkamitti Jalqabamee?

Sanama jechuun suuraa wanta lubbuu qabus ta'i kan hin qabne namoonni kaasun

ykn bocuun kan gabbaraniidha. Wanti namoonni muka ykn dhagaa irraa bocun

gabbaran sanama. Ingiliffaan "Idol", Amaariffaan, "Xaawot" jedhama. Taabonni

Afaan Oromootinis Amariffanis waan itti fayyadamaniif sanama haala guutu

ta'een bakka bu'a jedhee hin yaadu. Garuu itti dhiyaata. Taabonni sanama keessaa

gosa tokko jechuu dandeenya. Taabonni Kiristaanonni baadhatani fi waaqefatan,

muka waan ta'eef sanamni mukas dhagaas wanta biraas of keessatti qabata.

Kanaafu, Afaan Oromootin sanama jenne yoo fayyadamne yaad-rimee bal'aa

dabarsa.

29

Araboonni Makka fi naannawa ishii jiran amanti Ibraahimi fi Ismaa’il irra turan.

Amantin kuni Rabbiin tokkichoomsu fi wanta biraa Isa waliin gabbaruu dhiisudha.

Kuni Islaama. Nabii Ibraahim ijoollen isaa amanti kana akka qabatanii fi irratti

du’an garmalee jabeesse dhaamef. Sanama gabbaruu irraa, Rabbiin isaa fi ijoollee

isaa akka eegu ni kadhate.

“Yeroo Ibraahim [akkana] jedhe [yaadadhu], “Gooftaa kiyya! Biyya tana

(Makkaan) tasgabbooftu taasisi. Anaa fi ilmaan kiyyas sanama gabbaruu

irraa fageessi. Gooftaa kiyya! Dhugumatti isaan namoota irraa baay’ee

isaanii jallisanii jiru. Namni na hordofe, dhugumatti inni anarraayi. Namni

na dide immoo dhugumatti Ati Araaramaa, Rahmata Godhaadha.” Suuratu

Ibraahim 14:35-36

“Dhugumatti isaan namoota irraa baay’ee isaanii jallisanii jiru.” Kana

jechuun sababa sanamaatin namoonni baay’een jallatani jiru. Wanta isaan hin

fayyanne gabbaruun karaa haqaa irraa jallatan. “Namni na hordofe, dhugumatti

inni anarraayi.” Namni tawhiida fi hojii Rabbiif qulqulleessu ani ittiin dhufeen

hordofe, inni ana irraayyi. Namni namoota jaallatee fi hordofe, isaan waliin ta’a.

“Namni na dide immoo dhugumatti Ati Araaramaa, Rahmata Godhaadha.” Kuni

warroota karaa isaa hordofuu didanii fi jallataniif yommuu Nabii Ibraahim (aleyh

salaam) Rabbiin irraa araaramaa fi rahmata kadhatu mararfannaa isaa agarsiisa.12

Kanaafu, Makka iddoo sanamni itti gabbaramu (waaqefatamu) osoo hin ta’in

iddoo Rabbiin tokkichi itti gabbaramu turte. Garuu adeemsa keessa amantiin Nabii

Ibraahimi fi Ismaa’il jijjiramu eegale. Namni jalqabaa sanama Makkaan keessa

seensisee, “Amr bin Aamir bin Luhayy” jedhamudha. Namni kuni hogganaa

isaanii ture. Inni nama jalqabaa amantii Ismaa’il irraa jallatee fi sanama dhaabun

namoota akka gabbaran itti kakaasedha. Yeroo tokko Makkaan irraa gara Sooriyaa

daldalaaf deeme. Achitti namoota sanama gabbaran ni arge. Inni gocha kana

garmalee dinqisifachuun sanama garii fidee Makkaan keessatti dhaabe. Ergasii

namoonni garmalee akka ol-guddisanii fi gabbaran itti ajaje.13

12 Tafsiiru sa’dii-fuula 494 13 Mohammad The Last Prophet- A Model for All Time-fuula 17

30

Namni kuni ammas wanta Rabbiin haraama hin goone haraama godhe, horii

keessatti wanta duraan hin jirre ni uume. Akkuma bakka garii Oromoo keessatti

kuni horii wadaajati hin tuqamu jedhani adda baasan innis kuni horii sanamaaf

gadi dhiifame hin tuqamu jechuun labse. Kuni hundi wanta Rabbiin hin

hayyamneedha. Wanta tokko haraama ykn halaala kan godhu Rabbiin qofa. Ilmi

namaa olka’e ragaa tokko malee kuni haraama, kuni halaala jechuu hin danda’u.

Namni armaan olii kuni badii guddaa waan hojjateef Nabiyyiin (SAW) akkana

jedhan:

“Amr bin Aamir bin Luhayy Kuzaa’iyy mar’imaa isaa ibidda keessa kan harkisuu

ta’ee isa arge. Inni nama jalqabaa sawaa’iba godheedha.” (Sawaa’iba jechuun

sanamaaf jedhanii horii gadi lakkisuudha. Horiin kuni homtu itti hin fe’amu. Bilisa

ta’a)” Sahiih Al-Bukhaari 3521

Ammas akkana jedhamee jira: Qureeshota keessatti sanama gabbaruun kan

jalqabame suuta suutani. Namooni gariin yommuu Makkaan irraa gara biraa

deeman dhagaa Harama (Ka'abaa fi naannawa ishii) irraa fuudhanii of waliin

deeman. Kanas kan godhan iddoo qulqulluu kana (Harama) kabajuu fi yaadachuufi

jedhaniiti. Hanga dhagaa isaanitti bareede gabbaran gahanitti gocha kana itti fufan.

Dhaloonni boodarra dhufees sababa dhagaan itti gabbaramuu fi kabajamuu

jalqabamee wallaalan. Qureeshonni akkuma biyyoota naannawa isaanii dhagaa

gabbaruutti gammadan.14

(Seenaa keessatti sheyxaanni suutuma suutaan namoota karaa haqaa irraa jallise

jira. Jalqaba wanta xiqqoo irraa akka eegalan isaanitti hasaasa. Ergasii hanga

amanti keessaa bahanitti wanta guddaa bira gahu.Seenaa keessatti kanaaf

ummanni Nuuh fakkeenyaa guddaa ta’uu. Yommuu Nabii Nuuh (aleyh salaam)

Rabbiin qofa gabbaruutti isaan waamu, ummanni suni akkana akka jedhan

Qur’aanni nuuf hima:

ا﴿ وق ونس ل يغوث ويع ا ول سواع و كم ول تذرنذ ود ذرنذ ءالهت ل ت وا ﴾٢٣وقال

“Gabbaramtoota keessan hin dhiisinaa; akkasumas, Wadda, Suwaa’a,

Yaghuus, Ya’uuqa fi Nasra hin dhiisinaa [waliin] jedhan.” Suuratu Nuuh

71:23

Kunniin maqaalee sanamaa ummanni suni gabbaraa turaniidha. Akkamitti sanama

kanniin suuta suutaan akka gabbaran mufasiroonni ni himu: Tafsiira aayah tanaa

ilaalchise ibn Kasiir akka gabaasetti Muhammad bin Qays ni jedha: “Yaghuus,

Ya’uuqa fi Nasra” kunniin Aadamii fi Nuh jidduu namoota gaggaarii (saalihota)

14 Siiratu Nabawi– fuula 125, Abul Hasan Nadawi

31

turan. Hordoftoota isaan hordofan qabu turan. Yommuu namoonni gaggaariin

kunniin du’an, namoonni isaan hordofan ni jedhan, “Osoo fakkii isaanii kaasne,

yommuu isaan yaadannu caalatti ibaada keessatti nashaaxaa (fedhii guddaa) akka

argannu nuuf ta’a.” Fakkii namoota kanaas ni kaasan. Ergasii hordoftoonni

kunniin yommuu du’anii dhaloonni itti aanu dhufu, ibliisni isaanitti dhiyaachun

akkana jedheen, “Isaan (abbootin keessan) fakkiwwan kanaa gabbaraa turan. Isaan

gabbaruun rooba argatu.” [Namoonni kunis waswasaa isaa kana dhugaa se’anii]

fakkiiwwan kanniin gabbaran.” Tafsiiru Ibn Kasiir 8/235-Daaru Xayba)

Kanaafi, suuraa wanta lubbuu qabuu bocuu fi kaasun shirkitti waan nama geessuf

dhoowwame. Islaamni tarkaanfi jalqabaa gara shirkiitti nama geessan hundaa fi

namoota kabajuu keessatti daangaa darbu dhoowwee jira. Kanaafi, Ergamaan

Rabbii (SAW) akkana jedhan:

" ورسوله ."ال تطروني كما أطرت النصارى ابن مريم، فإنما أنا عبده، فقولوا عبد للا

“Akkuma Kiristaanonni ilma Mariyam faarsu keessatti daanga darban

isinis ana faarsu keessatti daangaa hin darbinaa. Ani gabricha Rabbii qofa.

Kanaafu, gabricha Rabbii fi Ergamaa Isaa jedhaa.” Sahiih Al-Bukhaari 3445

Kiristaanonni Iisaa (Iyyasuus) (nageenyi isarratti haa jiraatu) garmalee faarsu fi

ol-guddisuun hanga akka gooftaatti ilaalan gahan. Fakkii isaa kaasun “kuni

gooftaa keenya” jedhu. Wantuma ummanni Nuuh hojjatan, Kiristaanonnis

hojjatan. Gooftaan isaanii Iyyasuusin osoo hin ta’in Rabbii tokkicha. Rabbiin

Gooftaa Tokkicha fakkaata hin qabneedha.

Gara Qureeshotaati fi addunyaa yeroo sanaatti yommuu deebinu, sanama ykn

taabota gabbaruun addunyaa hunda kan guutee fi dukkaneessedha. Dukkana kana

keessaa karaan itti bahan ergaan ifaa Rabbiin irraa dhufuudha. Aduun Islaama

lamuu ifuuf walakkaa jaarraa 6ffaa booda mallatooleen mul'achuu jalqaban.

Mallatoolee kanniin keessaa warri arbaa Ka'abaa weeraruuf dhufan haala addaatin

duubatti deebifamu fi Nabiiyyin bara kana keessa dhalachuudha. Kutaa itti aanu

keessatti In sha Allaah waa'ee warra arbaa ni ilaalla.

32

Seenaa Warra Arbaa (As’haabul Fiil) Seenaan kuni Qur’aana fi hadiisan kan mirkanaa’edha. Qur’aana keessatti suuratu

fiil gara seenaa kanaa akeekti. Boodarratti suurah tana guutuu ishii ni dhiyeessina.

Hadiisa keessatti immoo: Rasuulli (SAW) yeroo Hudeybiyah hanga bakka As-

Saniyyah jedhamtu gahanitti adeemsa itti fufan. Bakka kanatti gaalli inni yaabbatu

jilbifattee gara fuunduraatti deemu didde. Namoonni ni jedhan, “Hal,Hal! (Jecha

kana yommuu gaalli deemu didde itti fayyadaman) Dhaabbachuu didde

akkasumatti jilbifattee turtee. Ammas namoonni ni jedhan, “Al-Qaswaa [lafatti]

gogde.(Al-Qaswaa gaala nabiyyiiti (SAW)). Nabiyyinis (SAW) ni jedhan: Al-

Qaswaan hin gogne, suni amala ishiiti miti. Garuu arba Kan qabetu ishiis qabee.

(Akkuma Rabbiin arba Abraha gara fuunduraatti akka hin deemne dhoorge, gaala

tanas akka hin deemne dhoowwe.) (Sahiih Al-Bukhaari 2731)

Seenaa warra arbaa ilaalchisee siiraa Nabiyyii Abu Haatim gabaase keessatti haala

kanaan dhufee jira: Mootiin Yaman keessatti arba qabuun ni madaqse. Mootiin

kuni hundeen isaa Abisiniyaa (Habashaa) irraayyi. Maqaan isaa Abraha jedhama.

Sana’aa keessatti Betakiristaana ijaarun "Al-Qulleys” jedhee moggaase. Hajjii

Arabootaa gara beetakiristaanaa kanaatti akka garagalchuu ni odeesse. Kana

galmaan gahuuf gara Makkaa deemee Ka'aba akka diigu kakate. Mootota Himyar

keessaa mootiin Zuu Nafar jedhamu lolaaf gara Abrahaatti bahe. Garuu Abrahaan

isa moo’atee ni booji’e (ni hidhe). Zuu Nafar Abrahaan akkana jedhe, “Yaa

Mootii! Na hin ajjeesin. Na ajjeessu irra na tursiisuun kee faaydaa siif qaba.” Innis

ni tursiise garuu ni hidhe.

Ergasii Abrahan hanga biyya Khas’am jedhamtutti dhiyaatu gara Ka’abaa

deemutti qajeele. Yeroo biyya Khas’am tanatti dhiyaatu, Nufeyl bin Habiib Al-

Khas’amiyyi fi gosoota Yaman irraa warri isa waliin jiran lolaaf gara Abrahatti

bahan. Garuu Abrahaan isaan ni moo’ate, Nufeylinis ni booji’e. Nufeyl ni jedhe,

“Yaa Mootii! Ani lafa Arabootaa garmalee beeka, kanaafu na hin ajjeesin. Harki

lamaan kiyya kuni ummata kiyya irratti dhagahuu fi ajajamu qabu (kana jechuun

ummanni kiyya akka siif ajajaman waadaa siif gala).” Innis isa ni tursiise. Nufeylis

hanga Xaa’if gahuutti karaa Abrahatti agarsiisu itti fufe.

Xaa’ifitti namni Mas’uud bin Mu’attab jedhamuu fi namoonni gosa Saqiif irraa

Abrahaan wal-qunnamuf bahan. Mas’uud ni jedhe, “Yaa Mootii! Nuti gabroota

keeti. Si fi nu jidduu lolli hin jiru. Wanti ati barbaaddus nu bira hin jiru. Kan ati

barbaaddu Mana Makkaan keessa jiruudha. Nuti nama gara sanitti si qajeelchu si

waliin ergina.” Isaanis gabricha isaanii bilisa bahe maqaan isaa, “Abu Rughaal”

jedhamu isa waliin ergan. Hanga bakka Mugammas jedhamu gahuutti Abu

33

Rughaal isaan waliin deemun ergasii achitti du’e. Isa jibbuu irraa kan ka'e

namoonni qabrii isaatti dhagaa darbu. Abrahaan Mugammas irraa nama maqaan

isaa Aswad bin Maqsuud jedhamu loltu fuundura erge. Aswadi fi namoonni isa

waliin jiran jiraattota Makkaatin wal-qunnamanii gaalota Abdul Muxxalib 200

ta’an qaban (fudhatan).

Ergasii Abrahaan nama Hunaaxah Himyariyyi jedhamu gara jiraattota Makkaatti

ajaja kana waliin erge: Isaan keessaa nama hundarra kabajamaa ta’ee gaafadhu.

Ergasii ani isaanitti waraana banuuf osoo hin ta’in Mana kana (Ka’abaa) diiguf

qofa akka dhufe itti himi.” Hunaaxanis hanga Makkaan seenu deemu itti fufe.

Ergasi Abdul Muxxalib bin Haashimin wal qunname. Hunaaxan ni jedheen: Isin

yoo isatti waraana hin baniin, isinitti waraana banuuf akka hin dhufne sitti

beeksiisuuf mootiin gara keetti na ergee jira. Mana kana diiguf qofa dhufe. Ergasii

isin irraa garagala.” Abdul Muxxalibis ni jedhe, “Nu isaan wal hin lollu; Isaa fi

manaa walitti gadi dhiifna (kana jechuun, nuti isa fuundura hin dhaabbannu. Yeroo

muraasaf makkan gadi dhiisne baana.) Yoo Rabbiin Mana diigu irraa isa hin

dhoowwin, Rabbiin kakadhe, isa waraanuf nuti humna hin qabnu.”

Hunaaxan, “Beena na waliin deemi” jedhe. Abdul Muxxalibis hanga bakka

waraanni Abraha qubate gahuutti isa waliin deeme. Zuu Nafar hiriyyaa Abdul

Muxxalib ture. Abdul Muxxalib, Zuu Nafarin ni jedhe, "Yaa Zuu Nafar! Wanta

nutti bu’e kana nurraa deebisuu dandeessuu?” Innis ni jedhe, “Nama hidhamaa

ganama ykn galgala ajjeefamu irraa nagaha hin taane bira gargaarsa maaltu jiraa?

Garuu namticha arba eegu "Aniis" jedhamu itti siif erga. Kheeyri irraa wanta

danda’e mootii biratti akka siif hojjatu fi sadarkaa ati qabduu akka ol guddisuu nan

ajaja. Aniisitti ni erge, innis ni dhufe. Zuu Nafar ni jedheen, “Namni kuni

hogganaa Qureeshati. Abbaa daldaltoota gareen deeman Makkaati. Lafa diriiraa

keessatti namootaa fi gaara keessatti bineensota kan nyaachisudha. Mootin gaala

200 jalaa fudhate jira. Isa fayyadu yoo dandeesse isa fayyadi. Dhugumatti inni

hiriyyaa dhiyoo kiyya.”

Aniis Abrahatti seenun ni jedhe, “Kuni Hogganaa Qureeshati. Abbaa daldaltoota

gareen deemanii Makkaati. Lafa diriiraa keessatti namootaa fi gaara keessatti

bineensota kan nyaachisudha. Sitti seenuuf hayyama si gaafata. Osoo isaaf

hayyamte ni jaallatama. Diina sitti ta’uuf ykn si faallessuuf hin dhufne.” Abrahanis

ni hayyameef. Abdul Muxxalib nama furdaa, guddaa fi bareeda ture. Abrahan

yommuu isa argu, isa ulfeesse kabaje. Isa waliin siree irra akka taa’uu fi isa jalas

akka taa’u ni jibbe. Lafa diriira irratti gadi bu’uun isa waliin ni taa’e. Abdul

Muxxalib isaan ni jedhe, “Yaa Mootii! Qabeenya baay’ee narraa qabdee jirta.

Kanaafu, naaf deebisi.” Abrahanis ni jedhe, “Yommuu si argu, na ajaa’ibsiifte

34

turte. Garuu amma si dhiise.” Innis ni jedhe, “Maaliif?” Abrahanis ni jedhe, “Mana

amantii keeti fi abboota keeti ta’e akkasumas eeggumsa isiniif ta’e diiguf dhufe.

Waa’ee isaa ilaalchise natti hin dubbanne. Garuu waa’ee gaalaa 200 keeti natti

haasofta.” Abdul Muxxalib ni jedhe, “Ani abbaa gaalota kanniiniti. Manni kuni

Gooftaa isa eegu qaba.” Abrahan ni jedhe, “Anarraa mana kana hin eegu.” Abdul

Muxxalib ni jedhe, “Suni dhimmi keeti.” Abrahanis gaalonni isaa isaaf akka

deebifaman ni ajaje. Ergasi Abdul Muxxalib bahee oduu kana Qureeshota

beeksise. Karaa gaaraa keessas akka faca’an ajaje. Abrahaan Mughammasatti gara

Makkaa seenuf qophaa’e. meeshaa isaanii akka fe’an loltoota isaa ajaje. Arba isaa

ni dhiyeesse. Dhaabbi irra osoo jiruu wanta irratt fe’u barbaade irratti ni fe’e.

Gara Makkaa deemuf yommuu qophaa’an, arbi gara fuunduraa deemu didee

dhaabbate. Arbichi gara lafaatti maramee jilbifachuutti dhiyaate. Akaafan mataa

isaa ni rukutan, garuu deemu ni dide. Itti deddeebi’anii gara fuunduraatti oofuf

yaalan, garuu kan hin sochoone ta’e achitti hafe. Gara Yaman ni qajeelchan, innis

gara kallatti kanaatti ni sussukee (ni deeme). Gara Makkaatti yommuu garagalchan

immoo ni dhaabbate. Ergasi Arbi gaarota naannoo san jiran keessaa tokkotti

dheesse.

Loltoota irratti immoo Rabbiin (subhanaahu wa ta’aala) galaana irraa sinbira

Balasaan fakkaattu isaanitti erge. (Balasaan muka magariisa habaabo qabuudha).

Sinbirroo hunda waliin dhagaa sadii godhe. Dhagaa lamaa harkatti, dhagaa tokko

immoo biiki afaanitti baadhatan. Dhagaan sinbirowwan baadhattan akka

shunburaa fi misiraati. Yommuu loltoota irra balali’an dhagaa kana isaan irratti

gadi furu. Hoomaa waraanaa keessaa namni tokko dhagaa kanaan yoo rukutame,

yoosu du’a. Garuu namoonni hundi dhagaa kanaan hin rukutamne. Kana ilaalchise

Rabbiin (subhaanahu wa ta’aalaa) ni jedha:

“Sila Gooftaan kee abbooti arbaa irratti maal akka dalagee hin arginee? Sila

tooftaa isaanii dhabama hin goonee? Sinbira garee gareedhaan isaanitti erge.

Dhagaalee xuubii (suphee gubate) irraa ta’an isaanitti darbiti. Akka alala

(okaa) nyaatamee isaan taasise.” Suuratu Al-Fiil 105:1-5

(Tooftaan isaan baasan Ka’abaa diigudha. “dhabama hin goonee?” Tooftaan

isaan galmaan ni geenya jedhanii yaadan jalaa bade. Muraada isaanii (wanta

35

yaadan) hin geenye.15 “Akka alala (okaa) nyaatamee isaan taasise.” Asf (okaa)-

wanta horiin nyaatu ykn irraa nyaatudha. Okaan horiin nyaatu bakka sadiitti

qoodama: 1ffaa-Okaa nyaatamee gara faltiitti jijjirame. 2ffaa-okaa horiin irra

deemee balfa (koshaashaa) ta’e. 3ffaa-baalli isaa nyaatamee kan jirmii isaa hafee

fi gatame. Haaluma kanaan warri arbaas qooda sadii ta’an: Isaan keessaa qoonni

1ffaan- tortoranii fooliin isaanii ajaa’e. Hanga akka faltii horii ta’uutti qaamni

isaanii ni jijjirame. Qoonni 2ffaan-walitti marqaman, gariin garii irra bahuun wal

caccabsan. Akka margaa fi midhaanii horiin wanta isaanitti tolee nyaatanii kan

hafee immoo irra deemanii caccabsan, warri kunis walirra babbahuun wal

caccabsan. Margii fi midhaan horiin irra deeman kuni balfa gatamu ta’a. Qoonni

3ffaan-warri arbaa gariin isaanii asii fi achitti faffaca’an. Akkuma jirmaa fi

sharxummee horiin baala irraa nyaatanii ergasii asii fi achitti bittinaa’an, warri

kunis bakka adda addaatti faffaca'an.16)

Rabbiin Abraha irratti dhibee qaama isaa miidhu itti erge. Loltoonnis biyya keessa

darban hunda keessatti kukkufaa gara kallatti Yamanitti dheessan. Fiixen qubbin

abrahas kukkuufu jalqaban. Dhawaatuma fiixen qubaa kukuftuun malaa fi dhiigni

keessaa jiga. Yaman yommuu gahuu hiriyyoota isaa hafan keessatti akka caaccuti

allaatti ta’e. Ergasii ni du’e.” (As-Siiratu An-Nabawiyyah, By Abu Haatim As-

Subtii (fuula 34-39)

Ibn Isihaaqi fi Ibn Hishaam akka gabaasanitti, Abrahan gara Makkaa osoo deemaa

jiru, Abdul Muxxalib qubee (wanta akka geengoo) balbala Ka’abaa irra jiru

qabate. Qureshota irraas namoonni hagaa isa waliin dhaabbachuun Abraha irratti

injifannoo akka argatan Rabbiin gargaarsa kadhatan. Ergasii Abdul Muxxalib

qubee balbala Ka’abaa gadi fure. Isaa fi namoonni isa waliin jiran gara gaaraatti

dheessan. Gaara kana irra dhaabbachuun Makkaan yoo seene wanta Abrahaan

hojjatu ilaaluf qophaa’an. Kana booda gabaasan seenaa akkaata Abraha fi

loltoonni isaa itti badan hime.”

Barnootaa fi faaydaalee seenaa warra Arbaa kanarraa fudhatamu 1-Kabajni Ka’abaa ifa bahuu. Ka’abaan mana jalqabaa ibaadaf dachii irratti

hundeefame ta’uu waliin kabajni fi gatiin inni qabuu guddaadha.

2-Namoonni ummata ganan dhumarratti salphinna ofirratti fidu. Arabni gariin

Abrahaf basaastu ta’an, gariin immoo gara Ka’abatti qajeelchuuf walii-galan.

Namoonni kunniin jiruu tanaa fi Aakhiratti abaarramanii jiru. Mee ilaali akka

15 Zaadul Masiir-1590 16 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-2/18-19, Abdurahmaan Habanka

36

fakkeenyatti Abu Rughaal. Qabriin isaa mallattoo ganuu taate. Seenaa keessatti

namoonni garmalee isa jibbu. Namni kamu yommuu qabrii isaa biraan darbu

dhagaan rukuta.

3-Dhugaan waraanaa Rabbii fi diinota Isaa jidduutti adeemsifame ifa bahuu-

Abdul Muxxalib akkana jechuun ergamaa Abrahaatti hime, “Nu isaan wal hin

lollu; Isaa fi manaa walitti gadi dhiifna (kana jechuun, nuti isa fuundura hin

dhaabbannu. Yeroo muraasaf makkan gadi dhiisne baana.) Yoo Rabbiin Mana

diigu irraa isa hin dhoowwin, Rabbiin kakadhe, isa waraanuf nuti humna hin

qabnu.” Kuni waraana Rabbii fi diinota Isaa jidduutti adeemsifamu agarsiisuf

jechoota gadi fageenyaan kan ibsameedha. Hanga fedhe humni diinota guddaa haa

ta’u, sakandii takkaaf humnaa, qabaa fi dandeetti Rabbii fuundura dhaabbachuu

hin danda’an. Inni (subhaanahu) jireenya kan kenneedha. Yeroo fedhettis kan

fudhatuudha.

4- Kabajni Araboonni Mana Rabbii qulqulluuf qaban ni dabale. Mana kana, tapha

mufsidoota (balleessitoota) fi warra mala baasan irraa ni eege. Akkasumas,

Kabajni Araboonni Qureeshotaaf qaban ni dabale. Ni jedhan, “Isaan namoota

Rabbiiti. Inni isaaniif gahe, diina isaan irraa deebise.”

5-Seenaan Arbaa ragaa Nabiyummaa agarsiisan keessaa tokko-Hayyoonni akka

Al-Maawardii fi Ibn Taymiyyah seenan arbaa mallattoolee nabiyummaa

Muhammad (SAW) agarsiisan keessaa tokko akka ta’etti ilaalu. Taateen arbaa

kuni erga adeemsifamee booda Nabiyyiin guyyaa 50 booda dhalatan.

Yommuu dhaloonni Nabiyyi dhiyaatu, mallattoolee Nabiyumma agarsiisan ni

baay’atan. Mallattolee gurguddoo kanniin keessaa wanta Abraha fi loltoota isaatti

uumameedha. Akkamitti? 1ffaa-Osoo Qureeshonni Abraha waliin wal lolanii fi

ergasii injifatamanii, silaa isaan booji’amuun gabra taasifamu. Garuu Rabbiin

(subhaanahu wa ta’aalaa) Abraha balleessun Nabiyyii akka gabraatti dhalachuu

irraa ni eege. 2ffaa-Amantii fi gocha isaanii irratti hundaa’e Qureeshonni loltoota

Arbaa irraa eeggamuun isaaniif hin malu. Isaan warra kitaaba irraa hin turre. Kana

irra, warra sanama gabbaranii fi dhugaa irraa garmalee fagaataniidha. Gara

Makkaan eegutti yommuu dhufne, wanti baay’ee barbaachisaan Ka’abaa kabajuu

fi Nabiyyiif karaa laaffisuudha. Yommuu Araboonni wanta Rabbiin warra arbaatti

hojjate beekan, Makkaa fi Qureeshota kabaja guddaan kabajan.

Ibn Taymiyaan ni jedha, “Taateen Arbaa kuni, bara Nabiyyiin (SAW) itti dhalate

keessa adeemsifame. Namoonni naannawa Ka’abaa jiraata turan mushrikoota

sanama gabbaran turan. Amantiin Kiristaanaa (Kana jechuun amantin Abraha)

amanti mushrikoota sanama gabbaranii (idol worshipers) caala. Kanaafu,

37

mallattoon kuni (haala ajaa’ibsisaan loltoota Abraha balleesun) warroota achi

jiraataniif kan adeemsifame osoo hin ta’in, Ka’abaa [eeguuf] yookiin Nabiyyi bara

kana dhalateef ykn isaan lamaanifu ta’a. Kanniin keessaa kamillee yoo ta’e,

taateen arbaa kuni mallattoo nabiyummaa isaa agarsiisudha.”

Waa’ee taatee arbaa kana osoo dubbatu Ibn Kasiiris ni jedha, “Kuni ergama

Nabiyyitiif (SAW) mallattoo fi haal-dureedha. Sababni isaas, nabiyyiin bara kana

dhalate. Akka waan Qureeshotaan akkana jedhameeti: Yaa tuuta Qureeshotaa! Isin

Habashaa caalaa gaarii waan taataniif Rabbiin isin isaan irratti hin gargaarre.

Garuu Mana durii (Ka’abaa) kan gara fuunduraatti Nabiyyii xumuraa (SAW)

erguun isa kabajuu fi tasgabbeessuu eeguuf [waraana Abrahaa balleesse].”17

17 As-Siiratu Nabawiyyati–fuula 39-44, Alii Muhammad Sallaabi, Noble Life of The

Prophet [English] 1/67-75

38

39

Sanyii Nabiyyii (Sallallahu Aleyh Wassallam (Saw)), Dhaloota fi Guddinna Kutaa darbe keessatti waa’ee gosa Qureesha yommuu ilaallu sanyii Nabiyyi

tuttuqne turre. Sanyiin Nabiyyi sanyii hawaasa keessatti kabajamtu fi beekkamtu

taatedha.Mee amma gaabbinnaan sanyii Nabiyyi haa ilaallu:

Imaamu Al-Bukhaarin sanyi Nabiyyi haala kanaan tarreessa (hubadhu: “Ibn”

jechuun “ilma”)

Muhammad ibn Abdullah ibn Abdul-Muxxalib ibn Haashim ibn Abd-Manaaf ibn

Qusayy ibn Kilaab ibn Murrah ibn Ka’ab ibn Lu’ayy ibn Ghaalib ibn Fihr ibn

Maalik ibn Nadr ibn Kinaanah ibn Khuzaymah ibn Mudrikah ibn Ilyaas ibn

Mudar ibn Nizaar ibn Ma’ad ibn Adnaan” Sahiih Al-Bukhaari 3851

Adnaan sanyii Ismaa’il (aleyh salaam) irraayyi. Namoota Adnaani fi Ismaa’il

jidduu jiran maqaan isaanii sirnaan hin qabatamne ykn hin galmoofne.

Galmeessitoonni seenaa fi warri sanyii lakkaa’u Adnaan sanyii Ismaa’il ibn

Ibraahim ta’uu irratti wali galanii jiru.

Seenaa keessatti namoonni sanyii kabajamtu irraa ta’an kabajaa fi sadarka guddaa

hawaasa keessatti qabu. Haala waligalaatin yommuu dubbannu, namni sanyii

kabajama irraa ta’e mirga hoogganuu fi aangoo qabaachu hin dhoowwamu. Garuu

namoonni nama sanyiin isaa gadi aanaa ta’e mirga hogganaa ta’uu, mootii,

Pireezadanti fi kan biroo ta’uu ni gaafatu. Nabiyyiin (SAW) Nabiyummaaf waan

qopheefameef, Rabbiin subhaanahu sanyii kabajamtuun isa badhaase. Kanaafu,

namoonni akka ergaa isaa fudhatanii fi hordofan haala mijeessef.

Dhugumatti, Nabiyyiin (SAW) sanyii hundarra caaltu fi kabajamtu qaba. Inni

sanyii Ismaa’il fi Ibraahim irraayyi. Akkasumas, deebii du’aayi Nabii Ibraahim

(aleyh salaam) godheeti. Nabiyyiin (SAW) akkana jedhu: “Ani kadhaa abbaa

kiyyaa Ibraahimii fi gammachiisa Iisaati.” (al-Haakim 2/600) Nabii Ibraahim

yommuu Ka’aba ijaaru,”Yaa Rabbii isaan keessaa nabiyyii baasi” jechuun

kadhate. Nabii Iisaaniis, ilmaan Israa’ilin, “Ana booda Nabiyyiin ni dhufa” jedhee

gammachiise. (Ilaali Suuratu As-Saff 61:6)

Sanyiin kabajamtuu fi gaarii ta’uun nama dhimmoota gadi aanoo fi faayda hin

qabne irraa oli isa kaasa. Dhimma ol’aanaa fi sadarkaa guddaatti akka xiyyeefatu

isa taasisa. Ergamtoonni fi warroonni Islaamatti waaman sanyii isaanii

qulqulleessuf garmalee carraaqu. Namoonnis qulqullinna kanaan isaan beeku,

isaani ni faarsu, akkasuma dhugummaa isaanii ni amanu.

40

Abdullah ibn Abdul-Muxxalib Aamina bint Wahab fuudhu Abdul-Muxxalib ijoollee kudhan qabaa ture. Isaan keessaa Abdullah nama kabaja

ofii eeggatuu fi jaallatamaa ture. Abbaan Abdul Muxxalib dubartii Qureesha

keessatti kabajamtu taate, maqaan ishii Aamina jedhamtu isatti heerumsiise.

Aaminaan intala Wahabiti. Wahab sayyidi (hogganaa ykn bulchaa) gosa Bani

Zuhrah ti.

Aaminaan erga Nabiyyi ulfoofte booda Abdullah osoo homaa hin turin du’e.

Abdullan eessumoota isaa Madiinaa jiran Bani Adiyy ibn Najjaar jedhaman biratti

awwaalame. Inni gara Sooriyaa daldalaaf deeme. Osoo deebi’aa jiruu duuti isaa

Madinaatti isa dhaqqabde. Sanyii barakaa qabdu of duubatti dhiisee du’e. Akka

waan akkanaa isaan jedhameeti, “Jireenya keessatti ergamni (mission) kee

xumuramee jira. Garuu daa’ima qulqulluu kana Rabbiin ogummaa fi rahmata

isaatiin ni kunuunsa, ilmaan namaa dukkana keessaa ifatti akka baasu ni

qopheessa.”

Dhaloota Nabiyyii (Saw)

Nabiyyiin (SAW) guyyaa Wiyxataa ji’a Rabbi’al Awwal irraa guyyaa 9ffaa keessa

dhalate. Barri kuni bara arbaa (Aammul Fiil) jedhamuun beekkama. Asitti ji’a

Rabbi’al Awwal keessa guyyaa meeqaffaa akka dhalate hayyoota jidduu

garaagarummaatu jira. Gariin guyyaa 9ffaa jedhu, gariin immoo guyyaa 12ffaa

jedhu.

Bakki itti dhalate immoo Makkaan keessa mana Abi Xaalib. Aaminaan erga

deesse, gara Abdul-Muxxalibitti erguun, “Daa’imni siif dhalate” jetteen. Innis

dhufee ni ilaale. Baadhatee gara Ka’abatti ni seenen. Dhaabbate Rabbiin

kadhachuu fi Isa faarsu jalqabe. Ergasii, “Muhammad” jechuun moggaase.

Maqaan kuni maqaa addaa ture. Araboonni maqaa kana ni ajaa’ibsifatan.

(Muhammad jechuun Faarfamaa (kan namoonni faarsan) jechuudha.)

Dubartoota Nabiyyii(Saw) Harma Hoosisan Erga Nabiyyiin (SAW) dhalate booda dubartiin isa kunuunsaa fi baadhataa turte

Umm Ayman jedhamti. Umm Ayman Habashaa irraa yommuu taatu, gabritti

Abbaa Rasuulaa (SAW) turte. Haadha isaa booda dubartiin jalqabaa Nabiyyi

(SAW) harma hoosistee Suwaybah jedhamti. Ishiin gabritti Abu Lahab turte. Abu

Lahab abbeeraa Nabiyyiiti. Suwaybiyyan Nabiyyi dura Hamza bin Abdul

Muxxalib hoosiste, Nabiyyi boodas Abu Salamat bin Abdul Asad Al-Makhzuumi

hoosiste jirti. Ishiin yeroo muraasaaf Nabiyyi erga hoosiftee booda Abdul

Muxxalib baadiyaa irraa dubartii harma hoosistu barbaade. Akka aadaa Araba

41

duriitti daa’imman isaanii baadiyyatti akka guddatan filatu. Sababni isaas

Baadiiyaa keessa qilleensa qulqulluu mijaawa ta’ee fi amala gaarii baadiya horatu.

Akkasumas, afaan Arabaa qulqulluu makaa hin qabne baadiya irraa baratu.

Ammas, badii magaalaa keessatti raawwatamu fi dhibee irraa ni fagaatu.

Haliimaa As-Sa’diyyah Haliima As-Sa’diyyah dubartii baadiyaa nabiyyi guddisuuf gara baadiyaatti

fudhatteedha. Erga Nabiyyiin (SAW) dhalatee booda dubartoonni harma hoosisan

gosa bani Sa’d irraa gara Makkaa dhufan. Haliimaan dubartoota tanniin keessa

takka turte. Dubartoonni harma hoosisan mindaa waan fedhaniif daa’ima abbaa

qabu barbaadu. Nabiyyiin abbaa waan hin qabneef dubartoonni isa fudhachuu

didan. Haliimaan daa’ima abbaa qabu barbaadde erga dhabde booda daa’imuma

abbaa hin qabne kana (Nabiyyii (SAW)) fudhachutti dirqamte. Garuu sababa

daa’ima kanaatiin barakaan guddaan jireenya ishii keessatti dhangala’e. Seenaa

mi’aawaa barakaa nabiyyi (SAW) itti dhandhamte nuuf himti. Seenaa ishiin

odeessitu mee xiyyeefannoon haa dubbisnuu:

“Garee dubartoota jalqabaa waliin harree tiyya bifti ishii magariisaatti ykn adiitti

dhiyaattu yaabbadhee bahee. Ana waliin abbaa manaa kiyyaa Al-Haaris bin Abdul

Uzza ture. Inni ijoollee Sa’ad bin Bakr keessaa tokko, ergasii gosa Bani Naadirah

keessaa tokko ta’e. Harreen teenya waan madoofteef dhiigni irraa gadi jiga. Ana

waliin gaalaa dullatti taatetu jira. Wallaahi (Rabbiin kakadhe)! Copha aananii

homaatu hin buustu. Barri bara hoongeti. Namoonni hanga dadhaboo fi

qaqal’atanitti garmalee beela’an. Anis ilma qabaa ture. [Beela irraa kan ka’ee]

halkan hin rafu. Anis wanta garaa isaa itti gab godhuun homaa harkaa hin qabu.

Garuu rooba ni abdanna. Hoolota qabnaa turre, kanaafu rooba ni kajeella.

Yommuu Makkaan dhufnu, nu keessa eenyullee hin jiru Ergamaan Rabbii (SAW)

kan itti dhiyeefame yoo ta’e malee. Hundi keenyaa isa fudhachuu ni jibbine. Ni

jennes: Inni yatiima (abbaa hin qabu). Abbaatu dubartii guddistutti arjoomaa fi

tola oolaa ta’aa. [Mucaan abbaa yoo hin qabaatin], haati, abbeeraan ykn

akaakayyun isaa maal nuuf godhuu?” Hiriyyoonni dubartootaa na waliin dhufan

hundi daa’ima hoosisan fudhatanii jiru. Ani mucaa abbaa hin qabne kana malee

kan biraa yommuu dhabu, gara isaatti deebi’e isuma fudhe. Wallaahi, sababni ani

fudheef isaan ala kan biraa waan dhabeefi. Abbaa manaa kiyyaan n jedhe,

“Rabbiin kakadhee! Ijoollee Abdul-Muxxalib keessaa yatiima kana nan fudha.

Tarii Rabbiin isaan nu fayyada. Osoo homaa hin fudhatin hiriyyoota dubartootaa

kiyya waliin hin deebi’u.” Innis ni jedhe, “Sirrii hojjatte.”

42

Anis isa fudhee gara bakka qubannaatti deebi’e. Galgaluma iddoo qubannaatti fide

irraa jalqabee harmi kiyya aannaniin guuttame. Aannan kanaan isaa fi ilma kiyya

obaasee dheebuu baase. Abbaan manaa kiyya gaala dullatti of duukaa finne tana

bira dhaabbachuun qaqqaba. İshiinis gur’uun ishii aannaniin kan guuttameedha.

Inni ishii ni elme. Aannan kanaan dheebu na baase, innis dheebu bahe. Ni jedhe,

“Yaa Haliimaa! Wallaahi lubbuu barakaa qabdu akka argannee beektee jirta!

Rabbiin wanta nuti hin abdanne sababa nafsee tanaatin nuuf kennee jira.” Halkan

kheeyri (gaarii) ta’ee quufnee ni bulle. Duraan daa’ima keenya waliin halkan hin

rafnu turre.

Ergasii ani fi hiriyoonni dubartootaa koo gara biyya keenyaatti deebi’uuf

ganamaan adeemsa (imala) jalqabne. Harree tiyya yaabbadhee isa

(nabiyyii(SAW)) of waliin qabadhe. Rabbii Harka Isaa lubbuun Haliimaa jirtuun

kakadhee! Harreen tiyya warra imalaa ni dursite, hanga dubartoonni akkana

jedhaniitti: “Nuuf qabi. Sila tuni harree ati yeroo jalqabaa manaa ittiin baatenii?”

Anis ni jedhe, “Eeti”. Isaanis ni jedhan, “Yommuu dhufnu madooftee dhiigni irraa

jigaa ture. Amma maal argatteetiin [akkanatti saggaartii (deemtii)]?” Anis ni

jedhe, “Wallaahi! Mucaa barakaa qabu ishii irratti baadhadhe.”

Adeemsa keenya itti fufne. Rabbiin guyyaa hundaa waan gaarii nuuf dabalu itti

fufe. Yommuu mana keenya geenyu, biyyattiin hoongen tan rukutamteedha.

Tiiksen teenya hoolota bobbaasani ni dachaasu. Hoolonni Bani Sa’ad yommuu

beela’an, hoolonni teenya immoo quufanii fi aannan gur’uu isaanii guutee

dacha’u. Elminees ni dhugna. Namoonni ni jedhu, “Hoolonni Haaris abdul-uzzaa

fi hoolonni Haliimaa maal argatanii? Quufanii fi aannan gur’uu isaanii guutee

dacha’u. Garuu hoolonni teessan beela’anii dacha’u. Ee badii keessan! Bakka

tiiksen isaanii itti bobbaasanitti isinillee bobbaasaa.” İsaanis ni bobbaasu. Garuu

akkuma duraanii beelofte dachaati. Hoolonni tiyya immoo akkuma duraanii

quuftee dachaati.

Nabiyyiin guddinna ijoollee biroo hin guddanne guddata. Guyyatti guddinna

waggaa guddata. Waggaa lama yommuu guutuu Anaa fi abbaan manaa kiyya gara

Makkaa deemnen. Ni jennes, “Wallaahi! Nuti isa guddisuu osoo dandeenyu,

gonkumaa isarraa addaan hin baanu. “ Yommuu haadha isaatti dhufnu, ni jenne,

“Wallaahi! Daa’ima isa caalaa barakaa qabu gonkumaa arginee hin beeknu.

Dhugumatti nuti, dhukkuba daddarbaa Makkaan keessatti babal’ate isaaf

sodaanna. Dhibee keetirraa hanga fayyitu, isa dhiisii [gara mana keenyaatti]

deebinaani. Hanga nuuf hayyamtu ishii kadhachuu itti fufne. Ergasii ni deebineen.

Ji’a sadii ykn afur nu waliin ture. Isaa fi obboleessi isaa (ilmi kiyya) dawoo

manneenitti ilmoolee hoolotaa fi re’oota keessatti osoo taphatanuu, obbolleessi

43

isaa fiigaa dhufee akkana nun jedhe, “Obboleessi kiyya Qureesha irraa ta’e,

namoonni lama uffatta adii ofirraa qaban itti dhufuun qabanii ciibsan. Ergasii

garaa isaa ni tarsaasan.” Anaa fi abbaan isaas (abbaan manaa kiyya), fiigaa gara

isaatti baane. Kan dhaabbatu ta’ee isa argine. Biifti isaa jijjiramee jira. Yommuu

nu argu, nutti fiigee booye. Nutis qabne ofitti hammanne: “Abbaa fi haati tiyya siif

haa wareegaman, maal taatee?”jenneen. Innis ni jedhe, “Namoonni lama natti

dhufanii gadi na ciibsan. Ergasii garaa kiyya ni baqaqsan. Waan tokko keessa

godhan, ergasii akkuma duraan turetti deebisan.” (Hubachiisa: Asitti "Obboleessa"

yommuu jedhu harma dubartii takkaa kan hodhaniidha. Abbaan osoo gargar

ta'eyyu harma dubartii takkaa yoo hodhan, ijoollen kunniin obboleeyyan waliif

ta'u.)

Haliimaan itti fufuun ni jetti: Abbaan manaa kiyya ni jedhe, “Ilmi kuni wayiin

akka tuqametti arga. Maatii isaatin wal qunnamsiisi. Wanti isaaf sodaannu isarratti

argamuun dura gara isaanii deebisi.” Nutis baadhanne gara haadha isaatti finne.

Yommuu argitu dhimma keenya ni jibbite. Akkana jette, “Isin gaafachuun dura

maaltu akka deebistan isin taasisee? Isa fudhachuuf garmalee fedhii guddaa

qabduu turtan.” Nutis ni jenne, “Homaayyu miti. Rabbiin hoosisni isaa akka

xumuramu murteesse jira. Wanti arginus nu gammachiise. (Kana jechuun fayyaan

isaa nu gammachiise jira.) Ishiinis ni jette, “Dhimma wayi qabdu. İnni suni maal

akka ta’e natti himaa.” Hanga ishitti himnu nu hin dhiifne. Ishiinis ni jette, “Lakki!

Rabbiin kakadhee, Rabbiin kana isatti hin hojjatu. Ilmi kiyya dhimma guddaa

qaba. Oduu isaa isinitti himuu sila? Garaa kiyya keessatti isa baadhadhee jira.

Wallaahi, ba’aa isa caalaa narratti salphaa ta’e gonkumaa baadhadhee hin beeku.

Yeroo isa ulfaa’e na irraa ifni morma gaalaa Busraa (ykn gamoo Busraa) ibse natti

agarsiifame. San booda yeroo da’uumsaatti isa ni dahe. Wallaahi akka daa’imman

biroo bahanitti inni hin baane. Harkaa isaatiin lafatti hirkatee, mataan isaa gara

samii olka’ee bahee.” Ishiinis ni fudhatte, nutis ni deemne.(Musnad Abi Ya'alaa

13/93, Lakk. 7163, Xabarani fil Kabiir-24/212, Lakk.545)18

Barnoota Asirraa Baratamuu

1-Baraka Nabiyyii (SAW) jireenya Haliima keessatti qabu-Barakaa jechuun

guddachuu fi baay’achuudha. Haliimaan erga Nabiyyi(SAW) ofitti fudhatte

jalqabee, jireenya ishee keessatti barakaan kuni ifa ta’ee jira. Harmi ishii duraan

aannan hin qabuu ture. Erga Nabiyyi(SAW) ofitti fudhattee booda, harmii ishii

aannaniin guuttame. Ilmi ishii halkan isaan hin raffisuu ture. Erga Nabiyyi ofitti

fudhattee nagahaan rafuu jalqaban. Hoolonni ishiitii fi abbaa manaa ishii

18 As-Siiratu Nabawiyyati–fuula 44-51, Alii Muhammad Sallaabi, Noble Life of The

Prophet [English] 1/77-87

44

quufanii fi gur’uun isaanii aannaniin guuttame galgala galu. Kuni barakaa

guddaa Rabbiin sababa Nabiyyitiin isaan keessa kaa’edha.

2-Rabbiin gabrichaaf wanta hundarra caalu fi barakaa qabu filachuufi- Rabbiin subhaanahu Haliimaaf mucaa yatiima kana filateef. Ishiinis fedhii malee

ni fudhatte, sababni isaas, kan biraa hin arganne. Kheeyriin kheeyri hunda caalu

wanta Rabbiin filateedha. Bu’aa filannoo kanaa akkuma fudhatteen mul’achuu

eegale. Namni wanta Rabbiin murteesse fi filatetti tasgabbaa’u fi gammaduu akka

qabu kuni Musliima hundaaf barnoota guddaa ta’a. Wanta darbee fi Rabbiin hin

murteessineef gaabbu hin qabu. Seenaa kana irraa jecha gamnummaa akkanaa

guduunfu dandeenya:

Wanta ati filattee fi feetu caala wanta rabbiin siif murteessetu caala. Kanaafu,

gammachuun wanta inni siif murteesse fudhadhu xumura irratti wanta gaarii

argitaati.

3-Fayyumma qaamaa, qulqullummaa nafsee fi qarummaa sammuu keessatti

bu’aa Baadiyyaan qabu- Sheykhu Muhammad Ghazaali ni jedha: Koola

uumamaa keessatti akka gammadanii fi qilleensa bilisaatti akka fayyadamaniif

Ijoollee baadiyyatti guddisuun, uumamni isaanii akka qulqullaa’u, kutaaleen

qaamaa fi miironni akka dagaaganii fi yaanni akka hiikkamu taasisa.” Garuu yeroo

ammaa wanta nama gaddisiisuun ijoolleen teenya mana walitti maxxanan keessatti

kan itti oggorameedha. Qilleensa qulqulluu fi gadi fagoo hin harganan. Shakkii

hin qabu, rakkinni sirna narvii (dhiphinni sammuu) yeroo ammaa namoota

muudataa jiru sababa uumama irraa fagaatanii fi meeshaalee teeknolojii keessatti

taraniifi. Ammas baadiyatti guddachuun afaan ofii sirnaan akka baran nama

taasisa. Nabiyyiin (SAW) yeroo ijoollummaa baadiyyatti guddachuun Arabiffa

qulqulluu akka dubbatanii fi dubbiin isaanii akka qajeelu gargaare jira.

4-Laphee baqaqsu irraa faayda hubatamu Yommuu nabiyyiin (SAW) Haliima bira ture sanitti laphee isaa baqaqsuun

mallattoo nabiyyummaa isaa kan agarsiisudha. Waa’ee laphee baqaqsu ilaalchise

Imaamu Muslim Anas bin Maalik irraa hadiisa kana gabaase jira. Anas ni jedha:

“Ergamaan Rabbii (SAW) osoo ijoollee waliin taphatu Malaykaan Jibriil itti

dhufuun isa qabee lafarra ciibse. Qalbii isaatirraa qoma tarsaase ol baase. Ergasii

qalbii keessaa alaqa (dhiiga ititaa) baasee akkana jedhe, “Kuni sirraa qooda

sheyxaanati.” Ergasii qabee warqii keessatti qalbii bishaan Zamzamaatin dhiqee

bakka isaatti deebise. Ijoolleen gara dubartii harma isa hoosistuu fiigaa dhufanii

“Muhammad ajjeefame jira.” Jedhan. Biifni isaa kan jijjirame ta’ee gara isaatti

45

fiigan.” Anas ni jedha, “Ani mallattoo hodhaa laphee isaa irratti nan argaa ture.”

Sahiih Muslim 162

(Qalbii baasee ergasii dhiqee itti deebisuun akka waan hin danda’amneetti hin

yaadin. Yeroo ammaa hospitaala keessatti garaa tarsaasun (opreeshinii goochun)

meeshaalee qaamaa ni jijjiru ykn ni qulqulleessu. Inumaa qalbii (onnee) nama

biraa itti galchuu. Afaan saayinsitiin kuni “Transplantation” jedhama.)

Dhugumatti, qalbii qooda sheyxaanaa irraa qulqulleessun ganamaan nabiyummaaf

haala mijeessu, sharrii fi Rabbiin ala wanta biraa gabbaruu irraa eegudha. Qalbii

isaa keessa tawhiida qulqulluu malee hin seenu. Taaten armaan olii kaayyoo

isaatiif oolee jira. Nabiyyiin (SAW) badii gurguddaa gonkumaa hin hojjanne.

Yeroo san Qureesha keessatti sanamni (bocni dhagaa waaqefatamu) garmalee haa

baay’atu malee nabiyyiin gonkumaa sanamaaf hin sujuunne.19

Maddoota Siiratu Nabawi– fuula 157-160, Abul Hasan Nadawi,

Rahiiqal Makhtuum (The Sealed Nectar)- fuula 56, (English),Safi’u Rahmaan

Mubaarakpuri

19 Madda olii

46

Du’a Haadha Nabiyyii (Saw), fi Nabiyyiin Akaakayyuu Isaa Jalatti Guddachuu Ergasii Abbeeraa Isaa Jalatti Akkuma yeroo darbe jenne abbaan Nabiyyii (SAW), Abdullah ibn Abdul

Muxxalib osoo nabiyyiin garaa keessa jiran addunyaa tana irraa godaane (amri

ta’e). Daldalaaf gara Sooriyaa deemee osoo deebi’aa jiruu karaa irratti dhibame.

Magaalaa Madiinaa iddoo eessummaan isaa jiran yommuu gahu ni du’e.

Nabiyyiin (SAW) yommuu umriin isaa waggaa jaha gahu haati isaa fira ziyaaruf

(daaw’achuuf) gara Madiina deemteen. Osoo gara manaa deebi’aa jirtuu, Makkaa

fi Madiina jidduutti bakka “Al-Abwaa’u” jedhamtutti duuti ishitti dhufte. Haadha

mararfattuu dhabuun nabiyyii irratti gaddi kophummaa ni tuulame. Haati erga

duute booda akaakayyuun isaa Abdul muxxalib itti gaafatamummaa guddisuu ni

fudhate. Abdul-Muxxalib baay’ee isaaf kan mararfatuu fi jaallatu ture. Gaaddisa

Ka’aba jalatti firaasha isaatirra teechisaa ture.

Yommuu Nabiyyiin (SAW) umriin isaa waggaa saddeet gahuu akaakkayun isaas

ni du’e. Hadhaa yatimummaa kan duraa caalaa cimaa ta’e si’a lammataaf ni

dhandhame. Abdul Muxxalib yommuu du’uu, abbeera Nabiyyi kan ta’e Abu

Xaalibitti, akka Nabiyyi guddisuu fi kunuunsu dhaamsa itti dabarse.

Abu Xaalib ilma Abdul Muxxalibi. Kana jechuun obboleessa abbaa Nabiyyiti.

Abu Xaalibi fi Abdullah garaa tokko. Abdul-Muxxalib erga du’e booda Nabiyyiin

(SAW) mana Abu Xaalibitti guddifamuu fi kunuunfamu jalqabe. Abu Xaalibis

isaaf kan mararfatuu fi jaallatu ture.

Barnoota Asirraa fudhatamu Namoota balaa guddaaf saaxilaman keessaa tokko ijjoollee yatiima ta’aniidha.

Nabiyyiin (SAW) yatimootaaf fakkeenya gaarii fi guddaa ta’u. Abbaan isaa osoo

inni garaa keessa jiruu irraa du’e. Haatis waggaa 6 booda duute. Jaalala haadha fi

abbaa osoo hin dhandhamn ykn dheebu hin bahin, haadha fi abbaa dhabe. Kana

keessa iccitii baay’etu jira.

1-Eeggumsa Rabbiin isaaf godhe- Rabbiin (subhaanahu wa ta’aalaa) nabiyyi

xumuraa addunyaaf ifa ta’u qopheessuf daa’imummaa irraa eegalee eeggumsa

guutuu godheef. Qalbii akaakayyuu fi abbeeraa isaa keessatti jaalalaa fi

mararfannaa darbe. Hanga ilmaan ofii caalaa isa jaallatan gahanitti garmalee

kunuunsan. Rabbiin subhaanahu wa ta’aala ni jedha:

لم يدك يتيما ف ﴿

وى أ ﴾٦ا

“Sila yatiima ta’uu si argee [si] hin hirkifnee?” Suuratu Ad-Duha 96:6

47

Kana jechuun Gooftaan kee yatiima abbaa fi haadha hin qabne taatee si arge.

Ergasii eeggumsaa fi kunuunsa Isaatiin si marse. Nama tokko ofitti hirkisee

yommuu jettu, ofitti qabee, eeggumsaa fi kunuunsa kiyya jala godhee jechuu keeti.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa Abdul Muxxalib Nabiyyii akka guddisuu fi

kunuunsu taasise. Qalbii isaa irratti jaalala nabiyyiif qabu darbe. Erga Abdul

Muxxalib du’ee booda Abu Xaalib akka isa guddisuu fi eegu taasise. Abu Xaalibis

ijoollee ofii caalaa nabiyyii jaallataa ture. Kuni hundi eeggumsaa fi kunuunsa

Rabbiin isaaf godheedha.

Barnoonni guddaan namni asirraa fudhatu, namni hanga fedhe abbaa fi haadha haa

dhabu, eeggumsi fi kunuunsi Rabbii isa waliin yoo jiraate, nama abbaa fi haadha

qabu caala. Seenaa keessatti namoonni gurguddoon yatiima turan. Nabiyyiin

(SAW) fakkeenya guddaa yommuu ta’u, itti aanse kan akka Imaamu Ahmad bin

Hanbal, Imaamu Bukhaari fi kan biroo yatimoota turan. Eeggumsi Rabbii yoo

jiraate, yatimummaan salphinna osoo hin ta’in kabaja ta’a.

Ammas barnoonni biraa asirraa fudhatamu, dubartiin ijoollee qabdu yommuu

abbaan manaa ishii irraa du’uu abdii kutuu hin qabdu. Dubartoonni gariin yommuu

abbaan manaa irraa du’u, “Eenyutti na gattee deemtaa? Si booda ijoollen tee

yatiima salphatan taati.” jechuun iyyu, abdi kutu. Kuni dhugumatti, iimaanni

hanquu ta’uu agarsiisa. Rabbitti yoo amante, ishii fi ijoollee ishiitiif Rabbiin

gahaadha. Yoo mu’mina (dhugaan tan amantu) taate, Rabbiin eeggumsaa fi

kunuunsa guddaa ishi fi ijoollee ishiitiif godha.

Suuratu Al-Kahf keessatti dhugaa kana ni arganna. Suurah tana keessatti waa’ee

adeemsaa fi waliin haasawa Nabii Muusaa fi Khidr osoo dubbatu ijoollee abbaan

irraa du’e ni hima. Khidr gabricha gaarii Rabbiin beekumsa addaa isaaf

kenneedha. Nabii Muusaa fi inni osoo waliin deemanu dhaaba manaa diigamu

hedutti dhufan. Khidr mana kana sirnaan deebisee ijaare. Namoonni ganda kana

keessa jiran Nabii Muusaa fi Khidr yommuu nyaataf isaan gaafatan keessumeessu

ni didan. Nabii Muusaan kana yommuu argu, Khidrin akkana jedhe, “Osoo feete,

mindaa mana ittiin ijaarte irraa fudhattaa turte?”

Khidris dhumarratti dhaaba manaa diigamu hedu kana mindaa tokko malee maaliif

deebisee akka ijaare Nabii Muusaatti akkana jechuun hime: “Dhaabni manichaa

kan ijoollee yatimootaa lama magaalatti keessa jiraatani ture. [Dhaaba

manaa kana] jala qabeenya awwaalame kan isaaniitu jira. Abbaan isaanii

nama gaarii ture. Gooftaan keetis ijoolleen yatiimaa lamaan kunniin umrii

ciminnaa gahanii rahmata Gooftaa keeti irraa qabeenya awwaalame akka

baafatan fedhe.” (Ilaali suuratu Al-Kahf 18:82)

48

Aayah (keeyyata) tana keessatti waa lama hubanna: 1ffaa- abbaan ijoollee tanaa

nama gaarii (saaliha) ta’uu. 2ffaa- yommuu inni du’u sababa inni nama gaarii

ta’eef, Rabbiin ijoollee isaatiif eeggumsaa fi kunuunsa godhe. Hanga umrii

gaheessummaa fi ciminnaa gahanii qabeenya mana jalatti akka awwaalamu

taasise. Ergasii umrii gaheessummaa yommuu gahan baasanii itti fayyadamu.

Haaluma kanaan, abbaa fi haati gaarii ta’anii isaan keessaa tokko ykn lamaanu yoo

du’an, ijoolleen kunuunsaa fi eeggumsa Rabbii hin dhaban. Kanaafu, dubartoonni

teenya dhiira saaliha (gaarii) ta’etti heerumuuf haa carraaqan. Ammas, dhiironni

keenya nama gaarii ta’uuf haa carraaqan. Dubartoonnis daran gaarii ta’uuf haa

tattaafatan. Rabbal aalamiina irraa isaanii fi ijoolleen isaanii eegumsaa fi kunuunsa

argatuuti.

2-Qabeenyaa fi qananiin gowwoomu dhabuu- yeroo baay’ee namoonni abbaa

fi haadha qaban yoo qabeenya qabaatan, qabeenyi kuni isaan gowwoomsa. Of

tuuluu fi amalli badaan baay’een isaanirraa mul’ata. Rabbiin subhaanahu wa

ta’aalaa Nabiyyi (SAW) kaayyoo guddaaf waan qopheessaa jiruuf qabeenyaa fi

qananiin akka hin gowwoomne yatiima ta’ee akka guddatu fedhe. Kanarraa kan

ka’e, Nabiyyiin addunyaa tana garmalee ol hin guddisan. Kana irraa Aakhirah

qananiin guuttamteef hawwuu. Addunyaan badduudha, Aakhiraan turtuudha.

Kanaafi, Rabbiin akkana jedheen:

ذك من ﴿ ول ٱولألخرة خري ل ﴾٤ل

“Dhugumatti, Aakhiratu addunyaa irra siif caala.” Suuratu Ad-Duha 93:4

Wanti namni asirraa baratu, hanga fedhe yatima ta’uun qabeenyaa fi qananii abbaa

haadha haa dhabu, yoo mucaan kuni Rabbiif ajajamuuf carraaqe, Rabbiin

subhaanahu rahmata Isaatin isa qananiisa. Kanaafi, Rabbiin suuratu Ad-Duha kana

keessatti akkana jedheen:

“Daalla taate si argee si qajeelche. Hiyyeessas ta’uu si argee si duroomse.” Suuratu Ad-Duha 93:7-8

Akka lugaatti jechi "daalla" hiika kana qaba: “Baduu, hafuu fi dhokachuudha.”

Jechi kuni mataa ofiitin dhaabbachuun itti fayyadaman. Yommuu karaa

barbaaddee karaaleen hundi wal fakkaatanii fi dhamaate dalaltu xariiqa jetta.

Sababni isaas, takkaa karaa kana hin beektu turte, takkaa immoo ni dagatte.

Akkasumas, wal-qabsiistu “An” walitti maxxanuun itti fayyadaman. Ni jetta,

dalaltu ani xariiqi (karaa irraa bade).

49

Aayah tana keessatti hiikni sirriin haala nabiyyiitiin wal simatu, karaa qajeela

sirrittii fi bal’innan beeku dhabuudha. Kana jechuun waa’ee iimaana fi kitaaba

wallaaludha.20 Rabbiin subhaanahu kitaaba isatti buusun waa’ee iimaana fi kitaaba

akka beeku taasise. Haala kanaan karaa qajeelatti qajeelche. Namni yeroo

ijoollumaa waa’ee iimaanaa fi kitaaba takkaan baratee hin fixu. Suutuma suuta

barachuun sadarka guutuu irra gaha.

Ammas, nabiyyin yeroo ijoollummaatti abbaa fi haadha waan hin qabneef

hiyyeessa turan. Rabbiin subhaanahu isa duroomse. Yommuu umriin isaa waggaa

25 gahuu dubartii dureetti Khadijaa jedhamtu fuudhun nabiyyin (SAW) ni

duroome.

Kanaafu Rabbiin keessaa alaan isa duroomse. Keessa isaa iimaanaa fi beekumsaan

yommuu duroomsu, ala immoo qabeenyaan duroomse. Kuni kunuunsaa fi

eeggumsa guddaa Rabbiin isaaf godheedha. Haaluma kanaan, namni ijoollummaa

isaatti yatima yoo ta’ee fi karaa Rabbii yoo qabatee, Rabbiin iimaanaan,

beekumsaa fi qabeenyan isa duroomsa.

3-Gara-laafinnaa fi of gadi qabuu-namni koolu haadha abbaa isaa jalatti

guddatee yoo qananii adda addaatin qanani’ee, qalbii isaa keessatti garaa jabaachu

fi of tuulun itti dhagahama. Rakkoon namatti baay’achuun immoo qalbiin akka

laaftu fi amala badaa of tuulu akka gatan taasisa. Nabiyyiin (SAW) wal duraa

duuban hadhaa yatimummaa ni dhandhaman. Rakkoon akkanitti isaanitti

baay’achuun rakkoo namoota biroo salphatti akka hubatanii fi garaa laafan isaan

taasisee jira. Namoota keessaa hunda caalaa kan garaa laafu fi mararfatu

nabiyyiidha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

م حريص ﴿ نفسكم عزيز عليه ما عنت

ن أ لقد جاءكم رسول م ﴾١٢٨رءوف رذحيم لمؤمني ٱعليكم ب

“Dhugumatti,Ergamaan isin irraa ta’e, rakkinni keessan isa irratti kan

jabaatu, kan isiniif bololu, mu’mintootaaf mararfataa, rahmata godhaa ta’e

isinitti dhufee jira.” (Suuratu At-Tawbaa 9:128)

"rakkinni keessan isa irratti kan jabaatu” Yommuu rakkattan kan dhiphatu fi

cinqamu. “Kan isiniif bololu” jechuun keeyri (wanta gaarii) isiniif kan jaallatu,

isin akka gahuuf kan carraaqu, iimaanatti akka qajeeltaniif garmalee kan fedhuu

20 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi-1/567, Abdurahmaan Habanka

50

fi sharrii kan isiniif jibbuudha. Akka irraa fagaattanis ni carraaqa. Mu’mintootaaf

(warroota amananiif) mararfataa (garaa laafaa) fi rahmata godhaa kan ta’eedha.

Kuni hundi amala gaggaarii Nabiyyiiti.

Wanti namni asirraa baratu, rakkoon namatti baay’achuun garaa akka laafanii fi of

gadi qaban taasisa. Yeroo hundaa qananii keessa jiraachun immoo qalbiin akka

gogduu fi of-tuulan taasisa. Qalbiin yoo gogde immoo namaaf garaa laafun hin

jiru. Kuni gara daangaa darbuutti ergasii gara adabbiitti nama geessa. Akka

fakkeenyatti moottota abbaa irree fi warroota qananii ilaali. Kanaafi, aalimoonni

gariin ,"rakkoon nama tuquun rahmata Rabbiin irraa ta'eedha" jedhu.

4- Abdii fi ijjannoo- nabiyyiin (SAW) yatiima haa ta’uyyuu malee abdiin isaa ifa,

ijjannoon isaa cimaa ture. Abbaa fi haadha hin qabu jechuun dukkana abdii kutuu

keessatti hin tarre. Yatiimni wanti asirraa baratu, karaa sirriin yoo carraaqe

gargaarsa Rabbitiin bakka guddaa akka gahuu abdachuu fi ijjannoo qabaachudha.

Rakkoo isa muudatuuf harka kennuu fi abdii kutuu hin qabu. Dukkanni deemee

ifni akka dhufu haa abdatu.

Maddoota Siiratu Nabawi– fuula 163, Abul Hasan Nadawi,

As-Siiratu Nabawiyyati–fuula 53-54, Alii Muhammad Sallaabi, Noble Life of

The Prophet [English] 1/90-92

51

Hojii Tiikaa Irratti Bobba’uu Nabiyyiin (salallahu aleyh wassalam) erga akaakayyuun isaa du’ee booda

abbeeraa isaa, Abu Xaalib jalatti guddifamu fi kunuunfamu jalqabe. Abu Xaalib

nama galiin isaa xiqqaa ta’eedha. Nabiyyiin abbeeraa isaa kana gargaaruf tiiksee

ta’uun hoolota eege. Nabiyyiin (SAW) isaa fi nabiyyoonni isaan dura darban

hoolota akka tiiksan ni beeksiisa. Inni warra Makkaatiif yeroo ijooollummaa

hoolota tiiksaa ture. Haqa isaas (mindaa) abbaa hoolotaa irraa ni fudhata. Hadiisa

sahiih ta’ee keessatti Ergamaan Rabbii (SAW) akkana jedhan: “Rabbiin nabiyyi

hin ergine, hoolota kan tiikse yoo ta’ee malee.” Sahaabonni (namoonni nabiyyi

waliin turanii fi amanan) ni jedhan, “Atillee moo?” Nabiiyyinis ni jedhe, “Eeti!

Warra Makkaatiif Qaraarixa irratti tiiksafii ture.” Sahiih Al-Bukhaari 2262

Hayyoonni Qaraarixni hiika lama akka qabu dubbatani jiru. 1ffaa-Qaraarixni

maqaa bakkaa Makkaan keessatti argamuudha, 2ffaa-Saantima yeroo sanii

Diinaara ykn Dirhaama irraa hanga ta’eedha. Akka hiika kanaatti hiikni hadiisaa

akkana ta’a: Nabiyyiin (SAW) mindaadhaan hoolota tiiksaa ture.)

Dhugumatti hoolota tiiksun Nabiyyiif tasgabbii nafseen kabajamtuun barbaaddu

kennaaf. Akkasumas, miidhaginna gammoojjitti akka gammaduu fi uumamtoota

Rabbii irratti xinxalluun Guddinna Rabbii akka beeku isa taasisa. Tiiksen tiika isaa

keessatti amaloota miidhagoo baay’ee argata. Nabiyyiif hoolota tiiksun ummata

hoogganuu keessatti shaakallii fi leenjii guddaa ta’eefi jira.

Hoolota tiiksun abbichaaf (tiikseef) amaloota gaggaarii baay’ee kennaaf.

Isaan keessaa: 1-Obsa (Sabrii)- Ganama irraa kaasee hanga galgalaatti dirqamni tiikse irra jiru,

garaa hoolota quubsu fi badii irraa eegudha. Haala kana keessatti tiikseen obsa

isa barbaachisa. Haaluma kanaan dhala namaa guddisuu fi barsiisu keessatti obsa

guddaa barbaachisa.

Dhugumatti tiikseen gamoo keessa ykn mana qananii keessa hin jiraatu. Kan inni

jiraatu qilleensa baay’ee hoo’aa ykn baay’ee qorraa ta’e keessa. Keessumayyu

naannoo Arabiyyaatti hoo’i baay’ee guddaa waan ta’eef, dheebuu bahuuf bishaan

qorraa fi baay’ee ta’e isa barbaachisa. Nyaatas yoo ta’e wanta akka xoroshoo fi

qixxaa malee nyaata gaarii hin argatu. (Tarii warri magaalaa qofa keessa jiraatan

xoroshoon maal akka taate wallaalu danda’u. Xoroshoo fi qixxaan garagara.

Xoroshoon haphii fi gogduu yommuu taatu eelee sibilaa irratti tolfamti. Qixxaan

immoo furdaa yommuu ta’uu eelee faaraa (suphee) irratti tolfama. Namni tiikse

52

ta’e kana sirriitti beeka.) Gabaabummatti jireenyi tiikse baay’ee ulfaataa waan

ta’eef, haala jabaataa kan hunda danda’uun isarra jira. Barachuun obsuu qaba.

2-Of gadi qabuu (At-Tawaadu’u)- amalli hojii tikaa hoolota fi re’oota tajaajiluu,

yommuu dhalan isaan too’achuu, bineensa irraa isaan eegu fi isaanitti dhiyaatani

rafuudha. Kunniin itti gaafatamumma guyyaa guyyaa tiikseti. Tiiksen hoolotaa fi

re’ootatti dhiyoo ta’uu irraa kan ka’e yeroo garii fincaanii fi shishiin isaanii isa

tuqa. Innis kana hundarraa hin hifatu, hin aarus. Akkuma hojiin isaa kuni itti

fufuuni nafsee isaa irraa of tuuluu fi of guddisuun fagaata. Nafsee isaa keessatti

amalli of gadi qabuu hidda qabata. Hadiisa sahiih ta’e keessatti, Ergamaan Rabbii

(SAW) akkana jedhanii jiru: “Namni hanga firii raafu qalbii isaa keessaa of-tuuluu

(boona) qabu, Jannata hin seenu.” Namtichi tokko ni jedhe, “Dhugumatti namni

tokko uffanni isaa gaarii akka ta’u, kopheen isaas gaarii akka taatu ni jaallata.

[Kuni of-tuuludhaa?]” Nabiyyinis ni jedhan: “Rabbiin Bareedhaa, bareedinna ni

jaallata. Al-Kibr (Of-Tuuluu) jechuun haqa fudhachuu diduu fi namoota

tufachuudha.” Sahiih Muslim 91

3-Gootummaa- Tiiksen hoolonni isaa akka hin nyaatamneef bineensota waliin

wal’aanso baha. Hoolota isaa waraabeessa, qeerransaa fi kkf irraa baraaruf goota

ta’uun isarra jira. Namni horii fi hoolota tiiksu yeroo jalqabaaf goota ta’uu yoo

baateyyu, akkuma tiika isaa itti fufuun amala gootummaa gabbifataa adeema.

4- Rahmataa fi mararfannaa- akkuma namni dhibamu fi rakkatu, hoolonnis

dhibee fi rakkinnaaf ni saaxilamu. Yommuu hoolaan dhibamtu ykn cabdu wanti

tiikse irra jiru, ishiif mararfachuu, ishii wal’aanu fi rakkinna ishiif hir’isuudha.

Namni horiif rahmata godhuu namoota birootif daran rahmata godha.

Keessumaayyu, ummata barsiisuuf, qajeelchuuf, dukkana keessaa akka baasuu fi

ibidda irraa akka baraaruf nabiyyii Rabbiin erge yoo ta’e, namoota hunda caalaa

rahmata namaaf godha ykn mararfata.

5-Dafqa ofiitiin galii argachuuf jaallachuu- Dhugumatti Rabbiin subhaanahu

wa ta’aala hoolota tiiksu irraa nabiyyi (SAW) duroomsu irratti danda’aadha.

Garuu isaa fi ummata isaa harkaan hojjatanii fi dafqa xuruuranii nyaachu barsiisuf

kana godhe. Hoolota tiiksun gosa harkaan hojjatanii nyaachuti. Namni jireenya

kabajamtu jiraatu nama karaa halaalatiin harka ofiitiin hojjatee fi dafqa itti

xuruurate galii isaa argatuudha. Nama kadhachuu fi karaa haraamatin galii

argachuun salphinna. Waa’ee nama qabeenya isa gahu osoo qabu nama kadhatu

ilaalchisee Nabiyiin (SAW) akkana jedhan:

"Namni tokko [qabeenya] namoota kadhachuu itti fufa, hanga Guyyaa

Qiyaamaa fuula isaatirra muraa foonii homaatu kan jiree ta’ee dhufuutti.”

53

Sahiih Muslim 1040 , Hadiisa biraa keessatti, “Namni [qabeenya ofii]

baay’ifachuuf namoota qabeenya isaanii kadhate, xiqqaates guddates wanti

inni kadhatu barbadaa qofa.” Sahiih Muslim 1041

Kuni qabeenyaa fi humna osoo qabanuu namoota kadhachuun garmalee

jibbamaa akka ta’e agarsiisa. Kabajaa harka ofiitiin hojjatanii nyaachun qabuu

Nabiyyiin (SAW) akkana jechuun ibsu:

" داود ـ عليه السالم ـ ما أكل أحد طعاما قط خيرا من أن يأكل من عمل يده، و إن نبي للا

"كان يأكل من عمل يده . “Eenyullee wanta harka isaatiin hojjatee nyaate caalaa gonkumaa nyaata

gaarii hin nyaanne. Dhugumatti Nabiyyiin Rabbii Daawud (nageenyi

isarratti haa jiraatu) wanta harki isaa hojjate irraa nyaataa ture.” Sahiih Al-

Bukhaari 2072

Kana jechuun nyaanni hundarra gaariin namni nyaatu wanta harka isaatiin

hojjateedha. Asitti wanta harka isaatiin hojjate jechuun harka isaatiin hojjatee galii

ykn qabeenya argatuudha. Namni harka ofiitiin hojjatee galii yoo argatee fi galii

kanaan ofii fi namoota isatti hirkatan yoo nyaachise, dhugumatti nyaata gaarii

nyaataa jira.

Shakkii hin qabu, namni harka ofiitiin hojjatee yoo of danda’ee fi Rabbiin malee

eenyuma irrattillee yoo hin hirkatin, bilisummaa guutuu argata. Akkasumas, jecha

haqaa dubbachuu irratti dandeetti horata. Namoota meeqatu namoota daangaa

darbaniif mataa ofii gadi qaba, badii isaan hojjatan irratti ni cal’isuu. Mindaa

argannuu ni dhabna jechuun fedhii isaanii hordofu.

Barnoota Nabiyyiin (SAW) Hoolota Tiiksu irraa fudhatamu Barnoota tiika hoolota irraa fudhatamu kan armaan oliiti. Nabiyyiin hoolota

tiiksuun amaloota gaggaarii armaan olii gabbifatanii jiru. Garuu yeroo ammaa

namoonni baay’een magaalatti godaanaa waan jiraniif carraa hoolota tiiksu hin

argatan. Kanaafu, barnoota akkamii isaaniif maluu tiika Nabiyyii (SAW) irraa

fudhatuu danda’uu?

A)-Haalli namoota nama guddisanii namatti dhagahamuu- Abu Xaalib

Nabiyyiif (SAW) gargaarsa fi kunuunsa guddaa godhaafi ture. Garuu nabiyyiin

jaalalaa fi kunuunsa kanatti gammaduun hin teenye. Haala abbeeraa isaa

hubachuun yoosu gara hojiitti seenuun galii ofii fi abbeeraa ofii itti gargaaru

barbaadeti. Namoonni gariin namoota biroo irratti hirkatan, nyaachu fi dhuguu

malee homtu isaanitti hin dhagahamu. Taa’anii dafqa namaa nyaachu malee mataa

54

ofiitii carraaqu hin barbaadan. Seenaa Nabiyyi irraa wanti barannu taa’anii

nyaachu osoo hin ta’in hanga humni ofii danda’en hojii namaaf maluu

hojjachuudha.

B) Hojii Tuffachu dhiisu- Nabiyyiin “Ani ganaa tiiksee ta’aa?” jechuun hojii hin

tuffanne. Namoota qabeenya kadhachuun salphinna akka ta’e, hojiin haa xiqqaatus

harka ofiitiin hojjatanii nyaachun kabaja akka ta’e waan beekaniif hojii argatan

gonkumaa hin tuffanne. Namni kana yoo beeke, hojii argate ni hojjata. Yoo hojii

kana itti gammadee hojjate, suutuma suuta galiin isaa dabalamaafi adeema.

Naannoo keenya irraa kana ni hubanna. Hojii xiqqaa hojjachuun sadarkaa namaa

gadi hin buusu. Tiiksee hoolotaa ta’uun sadarkaa nabiyyii gadii buusee jiraa?

Gonkumaa hin buusne. Ammas hayyoonni (aalimman) Islaamaa nabiyyitti

hidhatan xiqqaatus harka ofiitiin hojjatanii nyaachu jaallatu. Namoota kadhachuu

garmalee jibbuu. Imaamu Ahmad akkana jechuun du’aayi gochaa ture: “Yaa

Rabbii! Akkuma fuula kiyya wanta biraatiif sujuuda bu’uu irraa eegde, Siin ala

wanta biraa kadhachuu irraayis na eegi.”Gabaabumatti, hojii halaala ta’e osoo hin

tuffatin hojjachuun salphinna irraa nama eega.

C) Qabeenyi hundarra gaariin qabeenya hojjatanii argataniidha- addunyaa

tana keessatti Rabbiin jireenya akkamii gabroota Isaatiif akka jaallatu hojii

Nabiyyii (SAW) irraa ni baranna. Rabbiin Nabiyyii Isaatiif garmalee osoo hin

carraaqinii fi hoolota hin tiiksin, jireenya isaa keessatti haala lafaa ta’een qananiisu

ni danda’aa ture. Garuu Ogummaan Rabbii nabiyyii fi Muslimoonni hundii

barnoota baay’ee barbaachisa ta’ee akka baratan agarsiisa. Barnoonni kunis:

Qabeenyi hundarra gaariin namni argatu qabeenya harka isaatiin itti ifaaje hojjatuu

fi tajaajila hawaasa isaatii fi ilma namaatif dhiyeessun wanta argatuudha.

Qabeenyi hundarra badaan namni argatu immoo osoo humnaa fi fayyaa qabuu

dugda isaatiin ciisee qabeenya isaaf kennamuudha.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa Qur’aana keessatti hojjannee fi ifaajne akka

nyaannu nu ajaja:

يٱهو ﴿ رض ٱجعل لكم لذ ٱذلول ف ل مشوا زقه ۦ ف مناكبها وكوا من ر

ر ٱإوله شو ﴾١٥لن

55

“Inni dachii laaffifamtu Kan isiniif taasiseedha- kanaafu manaakiba ishii

keessa deemaatii soorata Isaa irraas nyaadhaa. An-Nushuur garuma Isaati.” Suuratu Al-Mulk 67:15

“Inni dachii laaffifamtu kan isiniif taasiseedha” kana jechuun wanta haajaa

keessaniin wal qabate hunda akka argattaniif dachii tana Kan isiniif laaffise

Rabbiidha. Mana akka irratti ijaarrattan, biqiltuu keessatti akka dhaabdan,

midhaan ishii keessatti akka facaafattan, biyya tokkorraa biyya biraa gahuuf

karaalee keessa deemtanii fi haajaa baay’ee akka guuttatan dachii isiniif laaffise.

“manaakiba” jecha kanaaf hayyoonni hiika sadiin ibsanii jiru: 1ffaa-Manaakiba

jechuun karaalee, 2ffaa-Gaarreen, 3ffaa-naannawa lafaa.21

Hiikni sadanu haala teessumma lafaa waan ibsuuf walitti dhiyaata. "Manaakiba

ishii keessa deemaa” yommuu jedhu rizqii (soorata) barbaadachuu fi galii

argachuuf karaalee, gaarreenii fi naannawa dachii keessa deemaa. Daldalaniis

ta’ee karaa halaala biraa galiin itti argamu hojjachuuf dachii keessa deemaa. Garuu

kana beekaa! Ifaajee fi carraaqin keessan homaa buusu hin danda’u yoo Rabbiin

isiniif laaffise malee. Kanaafi itti aanse ni jedha: “soorata Isaa irraas nyaadhaa.”

Rizqii (soorata) argachuuf carraaqun tawakkula (Rabbiin irratti hirkachuu) hin

faallessu. Sinbirreen ganama garaa qullaa baati. Yommuu ishiin guyyaa guutuu

olii gadi battistu Rabbiin ishii quubsa. Namni harkaan yoo carraaqe fi qalbiin

isaatiin immoo rizqiin Rabbiin irraa akka ta’e yoo amane, Rabbiin isa quubsa.22

“An-Nushuur” jechuun du’aan booda kaafamuudha.23 “An-Nushuur garuma

Isaati.” Jechuun addunyaa qormaata tana erga ceetanii fi duutanii booda qorannoo

fi jazaaf Guyyaa Qiyaamaa qabrii keessaa gara Rabbiitti kaafamtu. Du’aan booda

isin kaasun wanta hojjataa turtaniif isin qorata. Ergasii nama gaarii hojjate mindaa

gaarii kennaaf, nama badii hojjate immoo adabbii isaaf malu adaba. Kuni kan

agarsiisu: rizqii yommuu barbaaddatan karaa halaala ta’een barbaadadhaa. Karaa

halaalaatin erga argattanii boodas hojii gaarii boru Guyyaa Qiyaamaa isin fayyadu

ittiin dalagadhaa. Qabeenya karaa haraamaatin walitti qabuu irraa of eeggadhaa,

boru Guyyaa Qiyaamaa qorannoo cimaa waan qoratamtaniif. Ammas, qabeenyi

keessan zikrii Rabbii fi salaata irraa isin hin ko’oomsin (biizi isin hin godhin).

Namni qabeenyi isaa salaata fi zikrii irraa isa garagalche nama kasaaru waan

ta’uuf.

21 Tafsiiru Ibn Kasiir 7/334, Zaadul Masiir fuula 1457 22 Tafsiir ibn Kasiir 7/333-334, Tafsiiru Sa’dii 1034 23 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi- 14/624 , Abdurahmaan Habanka

56

Gabaabumatti, namni soorata (rizqii) argachuuf karaa halaalatin carraaqu qaba.

Ammas, yommuu carraaqu, salaata fi zikrii Rabbii dagachuu hin qabu. Rabbiin

subhaanahu wa ta’aala namoota Isa faarsanii fi qulqulleessan daldalli fi gurgurtaan

salaataa fi zikrii irraa kan isaan hin ko’oomsinee ta’uu akkana jechuun faarse:

رة ول بيع عن ذكر ﴿ ٱرجال لذ تلهيهم تج ٱإوقام للذ ة لو ك ٱإويتاء لصذ لزذ ة وافون يوما تتقلذب فيه ر ٱو لقلوب ٱي بص

﴾٣٧ل

“Dhiirota daldallis ta’e gurgurtaan yaadannoo (zikrii) Rabbii irraa, salaata

sirnaan salaatu fi zakaa kennuu irraa isaan hin dagneetu (hin garagalchinetu)

[masjiidota keessatti Rabbiin faarsa, qulqulleessa]. Isaan Guyyaa isa keessa

onnee fi ijji itti gara gaggaltuu sodaatu.” Suuratu An-Nuur 24:37

57

Eeggumsa Rabbiin Nabiyyiif Godhee Rabbiin subhaanahu wa ta’aala Nabiyyii Isaa shirkii jaahiliyyah fi sanama

gabbaruu irraa eege jira. Imaamu Ahmad Musnada isaa lakk.(17947) keessatti

akka gabaasetti Hishaam bin Urwah abbaan isaa akkana jedha: Ollaan Khadijaa

tokko Nabiyyiin Khadiijaan osoo akkana jedhuu dhagahee jira nan jedhe: “Yaa

Khadiijaa! Rabbiin kakadhee! Laata gonkumaa hin gabbaru, Uzaas hin gabbaru.”

(Laata fi Uzaa maqaalee sanama yeroo san waaqefatamaniiti). Nabiyyiin (SAW)

foon horii sanamaaf qalamee hin nyaatu ture.

Akkasumas, Rabbiin Nabiyyi yeroo dargaggummatti badii dargagoonni itti taran

irraa eege jira. Nabiyyiin kabajaa fi dhiirummaan namoota hunda caala, dhugaa

dubbachuu fi amaana eegunis namni isaan qixxaa’u hin jiru. Hojii fi dubbii fokkuu

eenyu caalaa irraa kan fagaatedha. Hanga ummata isaa keessatti, “Al-Amiin (nama

amanama)” jechuun moggaafamu gahe. Ammas, Nabiyyiin (SAW) firummaa kan

sufu, namoota kan gargaaru, keessummota kan keessumeessu turan.24 Amaloota

gaggaarii kanniin miidhaguu fi amaloota badaa irraa fagaachun alaabaa

nabiyummaa akka baadhatu isa taasise.

Halful Fuduul (Gamtoominna Fuduul) Nabiyyiin (SAW) halful fuduul irratti argamanii jiru. Araboota keessatti

gamtoominna hundarra kabajama ta’eedha. Sababni kanaa, namtichi tokko gosa

Zubayd irraa gara Makkaa meeshaa gurguramu fide. Qureeshota keessaa

namtichi maqaan isaa Aas bin Waa’il jedhamu nama armaan olii kanarra

meeshaa inni fide bite. Garuu meeshaa isarraa fudhatee gatii kafaluufi dide.

Namtichis Qureeshotatti iyyate. Haa ta’uu malee Aas bin Waa'il Qureeshota

keessatti sadarkaa fi kabaja waan qabuuf, Qureshoonni isa gargaaru ni didan.

Namni gosa Zubayd kuni birmannaaf warroota Makkaatti iyyate. Nama sammuu

qabu hunda gargaarsa gaafate.

Zubeeyr bin Abdul Muxxalib dhaabbatee akkana jedhee: “Kuni kan dhiifamu

miti.” Ilmaan Haashim, ilmaan Zuhrah fi ilmaan Taym mana Abdullah bin

Jud’aanitti wal gahan. Innis isaaniif nyaata ni qopheesse. Ji’a qulqulluu Zul

Qaydah keessa, zaalima (nama miidhe) irratti nama miidhame gargaaruf harka

tokko akka ta’an Rabbiidhaan kakatanii walii galan. Ergasii gara Aas ibn Waa’il

deemun meeshicha irraa fuudhun namtichaaf deebisan. Qureeshonni

gamtoominna ykn wali-galtee kana Halful fuduul jechuun moggaaste. Akkana

jedhu, “dhugumatti namoonni kunniin dhimma sadarkaa qabu keessa seenanii 24 As-Siiratu Nabawiyyati–fuula 56-61, Alii Muhammad Sallaabi, Noble Life of The

Prophet [English] 1/99-105, Siiratu Nabawi– fuula 170, Abul Hasan Nadaw

58

jiru.” Sababni isaas fuduul jecha fadl jedhu irraa kan dhufeedha. Fadl jechuun

wanta gaarii sadarka qabuu fi ol’aanaa ta’eedha.

Nabiyyiiin (SAW) wali-galtee kana irratti kan argaman yommuu ta’u, erga

nabiyyii ta’uun ergamanii booda akkana jechuu turan:“Dhugumatti, wali-galtee

mana abdullah ibn jud’aanitti adeemsifame irratti argamee jira. bakka wali

galtee sanii gaalota diddiimtu qabaachu hin fedhu. islaama keessatti osoo isaan

affeerame, silaa nan awwaadhaa ture.”

Barnoota asirraa fudhatamuu

1-Dhugumatti haqummaan gatii daangaa hin qabneedha, wanta muraasa irratti kan

daangeefamu miti. Rasuulli (SAW) ergamuun dura hundee haqummaa keessatti

hirmaachu isaa akka kabaja guddaatti ilaale. Namni fedhe haqummaa bakkaan haa

gahu, gochi kuni mataan isaa faarfamu kan qabuudha.

2-Gamtoominni Fuduul dukkana jaahiliyyah keessatti akka bakka gammoojji

bishaani fi biqiltoota of keessaa qabuuti. Kuni kan agarsiisu badiin hawaasa ykn

sirna kam keessattu yoo babal’ate, hawaasni kuni amala gaarii wanta jedhamu

guutumaan guututti of keessaa hin qabu jechuu miti. Makkaan keessa hawaasa

wallaala badiin baay’een kan akka sanama gabbaru, sagaagalummaa, dhala

nyaachu, zulmii fi kkf babal’atanii kan turaniidha. Garuu kana waliinu namoonni

sammuu fi amala gaarii qaban ni jiru turan. Hojii badaa armaan olii ni jibbuu.

Haqaaf ni dhaabbatu. Kana keessa bakka namoonni Islaamatti hin bulletti barnoota

guddaatu warroota Islaamatti waaman (daa’iwwaniif) jira. Badiin hawaasa

haguugee jira jechuun cal'isuu hin qaban.

3- Haala kaminiyyuu haa ta’uu zulmiin (miidhaan) wanta fudhatama hin

qabneedha, osoo namoota muraasa irratti raawwatameyyu. Islaamni zulmii itti

duula. Bifa, amantii, biyya fi saala isaa osoo hin ilaalin nama miidhame cinaa ni

dhaabbata. Namni miidhame Muslima ta’ee hin taane, nama gaarii ta’e hin taane,

dureessa ta’e hiyyeessa ta’e kan miidhame yoo ta’e, Islaamni nama miidhame kana

cinaa dhaabbachuun haqummaaf falma. Qur’aana keessatti Rabbiin (Subhaanahu

wa ta'aalaa) ni jedha:

59

“Yaa warra amantan! Osoo lubbuma keessan yookiin abbaa haadha

keessanii fi firoottan keessan irratti ta’eeyyu Rabbiif ragaa baatota ta’uun

haqummaan kan gadi dhaabbatu ta’aa. Yoo dureessa yookiin hiyyeessa

ta’anis Rabbitu irra isaanitti aana. Haqa irraa dabuuf fedhii lubbuu keessanii

hin hordofinaa. Yoo [ragaa keessan] dabsitan yookiin [ragaa bahuu irraa]

garagaltan, dhugumatti Rabbiin waan isin dalagdan keessaa beekaa ta’eera.” Suuratu Al-Nisaa’a 4:135

Aayah tana akka nuuf fassaru (ibsu) ibn Kasiiriif mee haa dhiisnu:

Rabbiin olta’e gabroota Isaa haqummaan akka dhaabbatan ajaja. Haqa irraa bitaa

fi mirga goruu hin qaban. Nama isaan komatu sodaachu hin qaban. Akkasumas,

wanta tokko Rabbiif jedhanii hojjachuu irraa homtu akka isaan hin garagalchine.

Rabbiif jedhanii wal-gargaaru fi wal deeggaruu qabu. Jechi Isaa, “Rabbiif ragaa

baatota ta’uun” jedhu, jecha suurah biraa keessatti akkana jedhuun wal fakkaata,

“Rabbiif jedhaatii ragaa sirreessaa” (Suuratu Xalaaq 65:2) Kana jechuun ragaa

bahuun Fuula Rabbii barbaaduf ta’uu qaba. (Na argaaf ykn dhaadannaaf osoo hin

ta'in Rabbiif jedhanii ragaa bahuun garmalee barbaachisaadha.) Sababni isaas,

Rabbiif jedhanii yoo ragaa bahan, ragaan kuni sirrii fi kan haqaa ta’a; micciiruu,

jijjirraa fi dhoksuu irraa ni bilisooma. Kanaafi akkana jedhe, “Osoo lubbuma

keessan…irratti ta’eyyuu” kana jechuun yommuu dhimma wayii gaafatamte

ragaa dhugaa bahi, haqa dubbadhu osoo miidhan sirritti kan deebi’u ta’eyyuu.

Dhugumatti, Rabbiin nama Isaaf ajajame, dhimma isarratti dhiphatu hunda

keessaa karaa itti bahu godhaaf.

“yookiin abbaa haadha keessanii fi firoottan keessan irratti ta’eeyyu” kana

jechuun ragaa bahuun haadha abbaa keeti fi firoota kee irratti osoo ta’eyyuu, ragaa

bahuu keessatti isaan akka addaatti hin ilaalin. Kana irra, osoo miidhaan isaan

irratti deebi’eyyu haqaan ragaa bahi. Sababni isaas, haqni namoota hunda irratti

abbaa murtiiti. Nama hunda caalaa durfama.

60

“Yoo dureessa yookiin hiyyeessa ta’anis Rabbitu irra isaanitti aana.” Kana

jechuun nama dureessa ta’eef durummaa isaatiif isa caalchisuun [ragaa sobaa hin

bahinaa], ammas nama hiyyeessa ta’ees hiyyummaa isaatiif garaa laafun [isaaf

ragaa sobaa hin bahinaa]. Sababni isaas, Rabbiin hiyyeessaa fi dureessa kan

eegudha. Si caalaa Rabbitu isaanitti irra aana. Wanta gaarii isaaniif ta’uu Inni

hunda caalaa ni beeka.

“Haqa irraa dabuuf fedhii lubbuu keessanii hin hordofinaa.” Kana jechuun

dhimma keessan keessatti fedhiin lubbuu, sabboonummaani fi jibbii namootaaf

qabdan haqummaa irraa akka dabdanii fi haqa dhiistan akka isin hin taasisne. Kana

irra, haala kam keessattu haqummaa qabadhaa. Akkuma Rabbiin jedhe: “Jibbi

namootaa haqummaan dalaguu irraa isin hin dhoowwin. Haqa hojjadhaa,

isatu sodaa Rabbiitti irra dhiyoodha. Rabbiinis sodaadhaa. Dhugumatti,

Rabbiin waan isin hojjattan hunda beekaadha.” Suuratu Al-Maa’ida 5:8) (Jibbi

namootaaf qabdan haqaan dalaguu irraa akka isin hin dhoowwine. Akkuma nama

jaallattaniif haqummaan dhaabbattan, nama jibbitaniifis haqummaan

dhaabbadhaa. Diina keessanu osoo ta’e haqa malee isa hin miidhinaa.)

Akka fakkeenyaatti, Ergamaan Rabbii (SAW) Abdullah ibn Rawah gara

yahuudota Kheybar jiranitti erguun gibira akka sassaabu ajajan. Yahuudonnis akka

Abdullaan isaaniif laafu mattaa (maallaqa haqa itti dabsan) isaaf kennuu

barbaadan. Garuu inni ni jedhe, “Dhugumatti namoota hunda caalaa na biratti

jaallatamaa kan ta’e biraa dhufe. Isin immoo jaldeessaa fi booyye caalaa na biratti

jibbamoodha. Jaalalli ani isaaf (nabiyyiif) qabu, akkasumas, jibbi ani isiniif qabu,

isin keessatti haqaan dalaguu irraa na hin dhoowwu. Isaanis ni jedhan:

Samiwwanii fi dachiin [haqummaa] kanaan dhaabbatan.25

“Yoo [ragaa keessan] dabsitan” jechuun ragaa micciiruu fi jijjirruudha. Kuni

arrabaan ragaa haqa irraa dabsuu, gara hundaan wanta sirrii barbaadamee irraa

dubbii micciiru fi osoo beekanuu kijibuu of keessatti qabata.

Yookiin [ragaa bahuu irraa] garagaltan” jechuun dhoksuu fi ragaa bahuu

dhiisu.

Nama ragaa micciree fi jijjiree yookiin ragaa bahuu dhiise fi dhokse, Rabbiin

akeekachisa cimaa akeekachiisa. “dhugumatti Rabbiin waan isin dalagdan

keessaa beekaa ta’eera.” Kana jechuun wanta hojjattan hunda takka takkaan kan

beekudha. Wanti Isarraa dhokatu tokkollee hin jiru. Kana keessa nama ragaa dabsu

25 Tafsiiru ibn Kasiir 3/237-338, Daaru Ibn Al-Jawzi, Also English Translation Tafsir Ibn Kathir,

Tafsiru of Suuratu An-Nisa, https://quran.com/5/8

61

ykn dhiisuf akeekachiisa cimaatu jira. Nama sobaan murteessu ykn kijibaan ragaa

bahuuf immoo kana caalaa akeekachisa guddaatu jira. Sababni isaas, sobaan

murteessun ykn ragaa bahuun yakka irra guddaa ta’eedha. Kan jalqabaa haqa

dhiise, kuni immoo haqa dhiisee sobaan hojjate.26

4-Gara seenaa gamtoominna fuduulitti yommuu deebinu, barnoonni biraa asirraa

baratamu, kheeyri hojjachuu, haqummaa gadi dhaabu fi zulmii buqqisuuf

waligaltee uumuun wanta hayyamameedha. Garuu yommuu Muslimoonni kana

hojjatan Islaamaa fi Muslimootaaf wanta hundarra irra gaarii ta’e ilaalu qabu.

Zulmii buqqisna jedhanii wanta zulmi san caaluu yoo fidan, hojiin akkana hin ta’u.

Hanga danda’ameen karaa salphaan zulmii san buqqisuuf yaalu qabu. Ta’uu

baannan hanga haalli mijaawu eegu qabu.

5-Barnoonni biraa asirraa baratamuu, Muslimni ummata isaa keessatti lakkoofsa

qofa osoo hin ta’in dhiibba gaarii (positive influence) uumuuf carraaqu qaba.

Nabiyyiin ergamuun dura hawaasa keessatti amala gaarii isaatiin kan beekkamu

ture. Kanarraa kan ka’e, “Al-Amiin (Amanamaa)” jechuun moggaasan.

26 Tafsiiru Sa’di-227, Daaru salaam

62

63

Nabiyyiin (Saw) Khadijaaf Daldaluu fi Ishii Fuudhuu

Khadiijaa bint Khuwaylid dubartii abbaan manaa ishii irraa du’ee fi kabajaaf

qabeenya tan qabdu turte. Qabeenya ishiitiin akka daldalan dhiirota ni qaxarti

turte. Yommuu waa’een dhugummaa dubbii, amaanaa eeguu fi bareedinni

akhlaaqa Nabii Muhammad (SAW) ishii gahuu, qabeenya ishiitiin daldalaa ta’uun

gara Sooriya akka deemu isatti dhiyeessite. Daldaltoota biroo caalaa qabeenya

akka isaaf kennitu waadaa ni seente. Innis kana fudhachuun tajaajilaa ishii

Maysiira jedhamuu waliin gara Sooriyaa imale. Nabiyyiinis Sooriya erga gahee

meeshaa manaa baheen ni gurgure. Meeshaa barbaadus ni bite. Gara Makkaa erga

deebi’ee booda Khadiijaan qabeenya ishiif fide ni gurgurte. Qabeenyi ishiis dachaa

ta’e.

Nabii Muhammad (SAW) imala kana keessatti mindaa daldalaa dabalatee faayda

guddaa argatee jira. Sababni isaas, magaalaa Madiinaa boodarra itti godaanee

handhuura waamicha fi mootummaa Islaamaa itti godhee keessaan darbe.

Akkasumas,Maysiraan gaarummaa amala isaa, dhugummaa fi amanamummaa

isaa Khadiijaatti erga himee booda imalli isaa kuni ishii fuudhuf sababa ta’ee jira.

Ammas, Khadiijaan barakaa duraan hin argine qabeenya ishii keessatti argite.

Sababoota kanniin irratti hundaa’e Khadijaanis miira gaarii Nabiyyiif qabdu

hiriyyaa dhiyoo ishii tan taate Nafiisah bint Munabbah mari’achiiste. Nafiisaanis

deemun oduu kana Nabiyyitti beeksiste. Akka Khadijaa fuudhu itti himte.

Nabiyyiinis kanatti ni gammade, garuu dubbii kana abbeerota isaatti ni dhiyeesse.

Isaanis ishii fuudhu akka danda’u irratti wali galan. Abbeeraan isaa Hamza bin

Abdul Muxxalib isa waliin deemun Khadiijaa kaadhimeef. Nabiyyiinis (SAW)

ishii ni fuudhe. Khadijaan dubartii jalqabaa Nabiyyiin fuudhedha. Hanga duututti

dubartii biraa hin fuune. Nabiyyiif (SAW) ijoollee dhiiraa lamaa fi dubartoota afur

deessefi jirti. Ijoolleen dhiiraa lamaan: Qaasim fi Abdullah. Mucaan lammata kuni

Xaahir fi Xayyib jedhamunis ni beekkama.

Qaasim umrii beellada itti yaabbachu danda’u erga gahee booda ni du’e.

Abdullanis daa’imummaa isaatti du’e. Kunis kan ta'e Nabii Muhammad (SAW)

nabiyyii ta’ee ergamuun dura. Ijoolleen dubaraa immoo: Zaynab, Ruqiyyah, Umm

Kulsuum fi Faaxima dha. Dubartoonni tunniin hundi isaanitu Islaama fudhatanii,

gara Madiinaa godaananii fi heerumanis jiru. Yommuu Nabiyyiin (SAW)

Khadiijaa fuudhu umriin isaa digdami shan (25), kan ishii immoo afurtama (40)

ture.

64

Barnoota fi Faaydalee asirraa fudhatamu 1-Dhugumatti amaanaa fi dhugaa dubbachuun amaloota baay’ee

barbaachisoo daldalaa milkaa’aa ta’eti. Daldalaan daldala keessatti milkaa’u

nama amaanaa eegu fi dhugaa dubbatuudha. Amaloota lamaan kanatu Khadijaan

qabeenya ishiitiin akka daldalu nabiyyi akka gaafattu ishii taasise. Rabbiinis

daldala ishii keessatti barakaa kaa’ee. Balbala kheeyri baay’ee baneef.

2-Daldalli karaalee rizqii itti argatan keessaa tokko yommuu ta’u, ergamuun

dura Rabbiin subhaanahu Ergamaa Isaatiif daldala ni laaffise. Dhugumatti gosoota

daldalaa adda addaa irratti Nabiyyiiin (SAW) leenji’anii jiru. Nabiyyiin akkana

jechuunis waa’ee nama daldaalu ibsanii jiru: "Adduunyaa tana keessatti

daldalaan dhugaa dubbatuu fi amanamaa ta’e, Guyyaa Qiyaamaa

nabiyyoota, dhugoomsitoota fi shahiidota waliin kaafama." 27 Hojiin kuni

Muslimootaaf hojii baay’ee barbaachisaa ta’eedha. Namni daldaalu, namoota

birootiif gabra hin ta’u, fedhii fi hawwii nama qaxaruuf (employer) jalatti hin kufu.

3-Nabiiyyiin (SAW) Khadiijaa fuudhun murtii Rabbiitiin ture. Dhugumatti,

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa haadha manaa isaan walitti galtu, isa gargaartu,

rakkoo isa tuqu tan salphistuu fi gadda isaa waliin qooddattu nabiyyiif filate.

Namni gara Islaamatti namoota waamu, dubartii Rabbiin sodaattu fi gaarii taate

garmalee isa barbaachisti. Manaan alatti yommuu ala bahuu guyyaan isaa qabsoon

kan guuttamee fi diinota Islamaa irraa faallaan guddaan isa qunnama. Kanaafu,

mana keessatti nama isa booharsuu, jajjabeessuu fi kakaasu garmalee isa

barbaachisa. Khadiijaan amaloota guutuu kanniin keessatti tan duraati. Jireenya

nabiyyii (SAW) keessatti haftee (ashaaraa) guddaa dhiiftee jirti.

4-Akkuma arginuu Nabiyyiin (SAW) hadhaa ijoollee dhiiraa lamaan dhabuu

dhandhamee jira, akkuma duraan hadhaa abbaa fi haadha dhabuu dhandhame.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ijoolleen dhiiraa akka isaaf hin guddanne fedhe.

Ijoolleen Nabiyyii du’uun, namoota gariin jaalala isaanitiin qoramuun

nabiyummaa isaaniif gochuu hin danda’an. Osoo ijoolleen dhiiraa jiraatani silaa

fitnaan (qormaanni) adda addaa ni uumamaa ture. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa

haajaa nafsee namaa guutuuf, dhiirummaa nabiyyi keessatti homtu akka hin

hir’anneef ykn namni kijibaan kijiba akka isarratti hin dubbanneef ijoollee dhiiraa

jalqaba irratti kenneefii ergasii fudhate. Akkasumas, ijoolleen dhiiraa Nabiyyii

daa’imummaan du’uun namoota ijoollee dhiiraa dhabaniif ykn erga argatanii

27 https://sunnah.com/tirmidhi/14/7

65

booda isaan jalaa du’aniif boohartii fi jajjabeenya ta’a. Ammas, gosa qormaata

keessaa tokko. Namoota hunda caalaa namoonni qoraman nabiyyoota.

Kanaafu, namni yoo ijoollee dhiiraa dhabe ykn jalaa du’an Nabiyyii (SAW)

fakkeenya haa godhatu. Qur'aana keessatti:

قد كن لكم ف رسول ﴿ ٱلذ سوة حسنة ل من كن يرجوا للذ

ٱأ لوم ٱو للذ ٱوذكر ألخر ٱ ﴾٢١كثريا للذ

“Dhugumatti nama Rabbii fi Guyyaa Aakhiraa kajeeluf ammas Rabbiin

baay’isee yaadatuuf Ergamaa Rabbii keessa hidhannaa (fakkeenya) gaariitu

isiniif jira.” Suuratu Al-Ahzaab 33:21

Namni ijoollee dhiiraa ykn dubartii yoo dhabe waa lama haa qoratu:

1ffaa- Ijoollee dhiiraa dhabuun isaaf qormaata akka ta’etti ilaalu- Rabbiin

subhaanahu wa ta’aalaa karaa adda addaatin addunyaa tana keessatti nama qora.

Qormaata kanniin keessaa ijoollee dhiira ykn dubartii dhabuudha. Wanti

qormaata kanarraa barbaadamu, “namni kuni obsee mindaa obsaa argata moo

dallanee mindaa obsaa dhabaa?” kan jedhuudha.

2ffaa-Ijoollee dhiiraa osoo argatee, tarii miidhaa guddaa isarraan gahuu danda’u.

Kana ilaalchisee suuratu Al-Kahf keessatti seenaa bareedaa tokko ni arganna.

Suurah tana keessatti waa’ee adeemsa Nabii Muusaa fi Khidr dubbata. Khidr

gabricha Rabbiin beekumsa addaa isaaf kenneedha. Nabii Muusaa fi Khidr osoo

waliin deemanu, Khidr mucaa dhiiraa xiqqaa ol fuudhee ajjeese. Nabii Muusaan

kana yommuu argu garmalee rifate akkana jedheen, “Sila nama qulqulluu nama

biraa hin ajjeesne ajjeeftaa? Dhugumatti ati waan fokkataa hojjattee jirta.” (Suuratu Al-Kahf 18:74)

Khidris hojii kana fedhii ofiitiin osoo hin ta’in ajaja Rabbiitiin akka hojjate

Muusaatti hime. Garuu iccitii kana keessa jiru akkana jechuun itti beeksisee:

“Mucaan [kuni], haadhaa fi abbaan isaa mu’mintoota (warra dhugaan

amananiidha). [Yoo guddate], daangaa darbuu fi kufriidhaan isaan

haguugaa sodaanne. Kanaafu, Gooftaan isaanii ilma qulqullinnaan isa caaluu

fi rahmatatti irra dhiyoo ta’e bakka akka buusuf feene.” Suuratu Al-Kahf

18:80-81

Mucaan kuni osoo guddatee daangaa darbuu fi kafaruun haadhaa abbaa isaa

kufriitti seensisa. Ergasii ni baduu. Kanaafi, jalqaba irratti “haadhaa fi abbaan

66

isaa mu’mintoota” jedhe. Kanaafu, mucaan kuni du’uun mucaan isa caalu

isaaniif Rabbiin kennuun wanta gaarii ta’eedha. “ilma qulqullinnaan isa caaluu”

jechuun kufrii, badii fi daangaa darbuu irraa qulqulluu kan ta’e; nama amantii fi

hojiin isaa tolee. “rahmatatti irra dhiyoo ta’e” jechuun haadha abbaaf rahmata

kan godhuu fi tola oolu. Mucaan ajjeefame osoo guddatee, kafaruun gara kufriittii

isaan oofa; isaan irratti daangaa darbuun rahmata irraa fagaata. Mucaan haarofti

Rabbiin isaaniif kennu immoo mucaa gaarii, amanti qabatee fi isaaniif tola

ooludha.

Kanaafu, namni yommuu ijoolleen jalaa duutu, kanniin yaadachuun obsuu fi

murtii Rabbitti gammaduu qaba. Hayyuun Qataadah jedhamu waa’ee mucaa

ajjeefame kanaa ilaalchisee akkana jedha: Abbaa fi haati yommuu mucaan kuni

dhalatu ni gammadan. Yommuu ajjeefamu immoo ni gaddan. Osoo jiraatee silaa

isaan lamaanu sababa isaatiin ni badu turan. Namni murtii Rabbiitti haa gammadu.

Sababni isaas, mu’minaaf murtiin Rabbiin wanta inni jaallatu keessatti isaaf

murteesse irra wanta inni jibbuu keessatti isaaf murteessetu caala.” Hadiisa

keessatti: Rabbiin mu’minaaf (nama dhugaan amaneef) murtii homaatu hin

murteessu, isaaf kheeyri (gaarii) yoo ta’e malee.”28

5-Seenaan Nabiyyiin Khadiijaa fuudhu, Nabiyyiin (SAW) fedhii foonii

sadarkaa guddaa irra gahee guuttachuuf kan itti hin xiyyeeffannee ta’uu

Muslimaaf ifa godha. Akkuma dargaggoota biroo fedhii foonitti garmalee kan

xiyyeefatu osoo ta’ee silaa dubartii umriin Khadiijaa gadi taate ykn isa hin caalle

fuudhuf hawwaa ture. Garuu Nabiyyiin (SAW) Khadiijaa akka niititti kan filateef

kabajaaf amala gaarii ishiin qabduu fi yeroo jaahiliyyah “Dubartii qulqullinnaa fi

kabaja ofii eeggachuun” beekkamtu waan taatefi.

6-Ammas, Nabiiyyiin Khadiijaa fuudhu keessa wanta arrabaa fi qalama

diinota Islaamaa lugaamutu jira. Namoonni kunniin mata dureen fuudha

nabiyyii isaaniif karaa Islaama ittiin haleelan godhanii yaadu. Nabiyyii (SAW)

akka nama fedhii keessatti lixee godhanii kaasu. Garuu jireenya nabiyyii yoo

qorannee faallaa isaan yaadanii fi odeessan ta'ee arganna. Nabiyyiin (SAW) hanga

waggaa 25 kabaja ofii kan eeggatu fi badii naannoo isaa marseetti kan hin lixne

ture. Akkasumas, dubartii umriin ishii dachaa umrii isaatti dhiyaatu fuudhe. Osoo

fedhee dubartoota naannoo san jiran ni fuudhaa ture. Wanti isa dhoowwu tokkollee

hin jiru. Umriin dhiirti dubartiif fedhii guddaa itti qabu 20 fi 50 jidduudha. Garuu

Nabiyyiin (SAW) dubartii biraa osoo hin fuudhin hanga Khadiijaan umrii 65 tti

duututti waliin jiraataa ture. Boodarra Nabiyyiin (SAW) Aa’ishaa fuudhu fi

28 Tafsiiru Ibn Kasiir-5/183

67

akkasumas, dubartoota biroo fuudhun sababa, seenaa fi ogummaa of danda’e

qaba.29

Ka’aba Ijaaru Keessatti Hirmaachuu Yommuu Nabii Muhammad (SAW) umriin isaa 35 gahu, Qureeshonni ijaarsa

Ka’abaa haaromsuuf walitti qabaman. Dhaabni Ka’abaa ibiddi fi lolaan waan

tuqeef dhodhoo’u jalqabe. Ka’abaan akkuma nabii Ibraahim (aleyh salaam)

ijaaretti turte. Dheerinnaan nama jiddu-galeessaa yommuu caaltu dhagaa

dhoqqeen ykn simintoon wal hin qabsiifamne walirra tuulamuun tan

ijaarramtedha. Qureeshonnis Ka’abaa diiganii olkaasu fi xaaraa itti gochuu

barbaadan. Garuu diigu ni sodaatan. Waliid ibn Mughiirah ni jedhe: “Diiguu anatu

jalqaba.” Akaafaa ol fuudhee Ka’abaa cinaa dhaabbachuun akkana jedhe, “Yaa

Rabbii! Karaa irraa hin jallanne, kheeyri malee homaa hin barbaannu.”

Innis (Waliid) roga Ka’abaa tokko qofa ni diige. Namoonni halkan kana wanta isa

qunnamu ni eegan. Ni jedhan, “Ni ilaalla, yoo waa isa tuqan homaa Ka’abaa irraa

hin diignu. Akkuma duraan turtetti deebisna. Garuu yoo homaa isa hin tuqin,

Rabbiin wanta nuti hojjanne jaallate jira jechuudha.” Waliida ganamaan itti ka’e

diigu jalqabe. Namoonnis hanga dhagaa magariisa akka dalluu gaalaa fakkattu bira

gahaniitti isa waliin diigu itti fufan. Hojii qoqooduun gosa hundaaf rogoota Ka’aba

kennaniif. Dhagaa buqqisuu fi ol fuudhu keessatti hoggantoonni fi manguddoonni

Qureeshota itti hirmaatanii jiru.

Yommuu ijaarsi Ka’abaa xumuratti dhiyaatu wal-mormiin ho’aan ni uumame.

Tarkaanfin dhumaa ijaarsa keessatti hafe Dhagaa Gurraacha (Al-Hajarul Aswad)

bakka isaa kaa’udha. Rakkoon jiru, hoggantoonni gosa Qureeshaa hundi isaanitu

kabaja dhagaa kana ol fuudhanii roga Ka’abaa irra kaa’u barbaadan. Yeroo ammaa

kuni namoota gariitti mormii gatii hin qabne fakkaachu danda’a. Garuu wanti

dagachuu hin qabne Araboonni "Kabajaaf" lola bara dheeraa fi jabaa ta’e lolanii

jiru. Kanarraa kan ka’e, dhimma Dhagaa Gurraacha bakka isaa kaa’u ilaalchise

gosoonni Qureesha waraana walitti banutti dhiyaatan.

Garuu Abu Umayyah ibn Mughiirah akkana jechuun lolli akka isaan jidduutti hin

dhoone ittise: Yaa tuuta Qureesha! Nama jalqaba balbala Masjiidaatin seenu wanta

isin keessatti wal dhabdan irratti akka murteessu abbaa murtii godhaa.” Erga

29 As-Siiratu Nabawiyyati–fuula 62-64, Alii Muhammad Sallaabi, Noble Life of The

Prophet [English] 1/106-110

68

kanarratti wali galanii booda Nabii Muhammad (SAW) balbala Masjiidaatiin ni

seene. Yomuu isa argan ni jedhan: Kuni Al-Amiin (Amanamaadha). Itti

gammannee jirra. Yommuu oduu itti himan, Nabiyyiin (SAW) akkana jedhe,

“Huccuu fidaa.” Isaanis ni fidan. Innis walakkaa huccuu irra harka ofiitiin Dhagaa

Gurraacha ni kaa’e. Ergasi ni jedhe, “Gosti hundi caafi huccuu haa qaban. Ergasii

tokko ta’aatii ol fuudhaa.” Isaanis hanga bakka isaa gahanitti ol fuudhanii ni

deemaniin. Bakka sirrii erga geessanii booda Nabiyyiin (SAW) harka ofiitiin

bakka san kaa’un ijaarsi ijaarramuun xumurame.

Ol dheerinni Ka’abaa ciqilee 18 ta’e. Hanga kortoon itti ol koranitti balballis

lafarraa ol ka’e. Namni isaan fedhan malee namni biraa akka itti hin seenne fi

bishaan garaa Ka’abaa keessatti akka hin lolaanef balbala lafarraa olkaasan.

Xaaraa ishii gara utubaa jahaatu baadhate.

Qureeshonni Ka’abaa ijaaranii haa fixanii malee sababa galiin halaala ta’e isaan

hanqateef Ka’aba bu’uura Ismaa’il irratti xumuru hin dandeenye. Kutaa Kaaba

Ka’abaa “Al-Hijr” jedhamu Ka’abaan ala baasan. Kutaa Ka’abaa irraa ta’uu

namoonni akka beekaniif marsaa Al-Hijr kanarratti dhaaba gabaaba ni ijaaran. Kan

akkana godhaniif filannoo biraa waan dhabaniif. Sababni isaa, Ka’abaa ijaaruf

maallaqa halaala malee wanta haraamaa akka hin fayyadamne ofirratti murteessan.

Kan akka mahrii gumni argattee, dhala (ribaa), fi namoota miidhun maallaqa

argame hunda ijaarsa Ka’abaatiif itti fayyadamu ni dhiisan. Maallaqa halaala waan

dhabaniif akka duraanitti deebisanii ijaaru hin dandeenye.

Barnoota fi Faayda asirraa fuudhataman

1-Amanamummaan Rasuulaa (SAW) amala gaarii Qureeshota lola badaa

Harama keessatti banuu irraa isaan eegedha. Namni hundu Nabiyyitti ni

gammade. Inni amanamaa nama hin miine fi tokko kan biraa irra hin caalchifne

waan ta’eef wanta inni hojjatetti hundi isaanitu ni gammadan. Kanaafu, nama

amanama ta’uun badii baay’ee hanbisa, faayda baay’ee fida.

2-Ka’abaa deebisanii ijaarun sadarkaa Nabiyyiin SAW) naamusa Qureeshota

keessatti qabu ifa kan baasedha. Taate kana keessatti Nabiyyiif kajabni lama

argamee jira. Kabajni 1ffaan-mormiif furmaata fiduu fi lola gosa Qureeshaa

jidduutti dhooyuf ka’e dhaabsiisudha. Kabajni 2ffaaan- kabaja namoonni irratti

wal dorgomaniidha. Innis, Dhagaa Gurraacha (Al-Hajarul Aswad) bakka isaa

kaa’udha. Nabiyyiin (SAW) harka isaatiin huccuu jidduu dhagicha fuudhun bakka

isaa kaa’e.

69

3-Furmaanni Nabiyyiin (SAW) rakkoo Qureeshotaaf fide amala jireenyaa isaa

guututi. Jireenyaa isaa guutuu keessatti Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa rakkoo

nabiyyii qunnamu hundaaf furmaata hundarra gaarii fi salphaa ta’e akka filatu isa

qajeelche jira. Wanti namni asirra baratu, rakkoo nama qunnamuuf haala salphaa

ta’ee fi karaa gabaaban furuuf carraaqudha.

Nabiyyummaa Muhammad (Saw) Fudhachuf Qophii Namootaa

Ogummaa (hikmaa) Rabbii irraa namoonni karaa adda addaatin nabiyummaa

Muhammadiif (SAW) qophaa’a turan. Karaalee san keessaa muraasa isaanii

haala armaan gadi kanaan eerun ni danda’ama:

1-Nabiyoonni dhufaatii Nabii Muhammadin (SAW) ummata gammachiisu-

Nabii Ibraahim (aleyh salaam) Rabbiin Araboota keessaa nabiyyi akka ergu ni

kadhate. Rabbiinis kadhaa isaatiif awwaachun Nabii Muhammadin (SAW) ni

erge. Nabii Ibraahimi fi Ismaa’il bu’uura mana jalqabaa kana (Ka’abaa) erga

olkaasanii booda akkana jechuun du’aayi godhan:

“Gooftaa keenya! Ergamaa isaan irraa ta’e, kan keeyyattoota (aayaata) Kee

isaan irratti qara’u, kan kitaaba fi ogummaa isaan barsiisee isaanis

qulqulleessu isaan keessatti ergi. Dhugumatti, Ati akkaan Injifataa,

Ogeessa.” Suuratu Al-Baqarah 2:129

Du’aayin tunis fudhatama argachuun (qeebalamuun) nabiyyiin xumuraa

Makkaan keessaa ni ergame.

Qur’aana keessatti bakka biraatti Rabbiin (subhaanahu wa ta’aalaa) nabiyyoota

darban irratti gammachiisa dhufaati Nabii Muhammad (SAW) buusee jira. Ni

jedha:

70

“[Isaan] warra ergamaa nabiyyii hin barreessinee fi hin dubbifne, kan isaan

biratti Tawraatii fi Injiiliin keessatti barreefamee argan, kan toltutti isaan

ajaju fi hamtuu irraa isaan dhoorgu, kan gaggaarii halaala isaaniif taasisu,

fokkataa immoo haraama isaan irratti taasisu, kan ba’aa isaaniitii fi hidhaa

isaan irra ture isaan irraa lafa kaayu hordofaniidha. Isaannan isatti amananii

isa kabajan, kan isa gargaaranii fi ifa isa waliin bu’e (Qur'aana) hordofan,

isaan isaanumatu milkaa’odha.” Suuratu Al-A’araaf 7:157

Himni jalqabaa Yahuudotaa fi Kiristaanota keessaa namoota Islaama keessa

seenun nabii Muhammadin (SAW) hordofan agarsiisa. Amaloonni nabiyyii kanaa

asitti tarreefaman keessaa: 1ffaa-Nabiyyiin kuni barreessu fi dubbisuu hin

danda’u. Osoo kan barreessu fi dubbisuu ta’ee silaa namoonni "Muhammad

Qur’aana kitaabban darban irraa garagalchee (kooppi godhee) nutti fide" jechuu

turan. Nabii Muhammad (SAW) kan hin dubbisnee fi hin barreessine ta’uun

Qur’aanni Rabbii olta’aa irraa ta’uu agarsiisa. 2ffaa-Maqaa fi amaloonni nabii

Muhammad (SAW) Tawraati fi injiil keessatti barraa’e argama.

Yahuudonni fi Kiristaanonni kitaaba samii buufamee isaani jijjiruu fi waa’ee Nabii

Muhammad (SAW) kitaaba keessaa guutumatti haaquf carraaqqi guddaa godhanii

jiru. Maqaa fi amaloota nabiyyii haaqu fi micciruuf haa carraaqanii malee, maqaan

Nabiyyii Tawraata As-Saamirah fi Injiila Barnabas keessa ni jira. Injiilli

(Wangeelli) Barnabas nabiyyiin ergamuun dura ni jiraa ture. Garuu

Beetakiristaanni dhuma jaarraa 5ffaa keessa akka namoota keessa hin facaane ni

dhoowwite. Barreefamni yeroo ammaa Galaanaa Du’aa (Dead Sea) jedhamu irraa

argamee waa’ee Nabii Muhammad (SAW) ilaalchise ni dubbata. Injiil Barnabas

keessatti maqaan nabiyyii ifaan ifatti Muhammad jechuun dhufee jira. Linkii

armaan gadi tuquun maqaa “Mohammed” ykn “Muhammad” jedhu ifaan ifatti

Wangeela Barnabas irraa argachuun ni danda’ama: https://www.sacred-

texts.com/isl/gbar/gbar220.htm

“Mohammed” Ingiliffaan yommuu barreefamu bakka “u” “O” godhan. Namni

kana shakkuu yoo jiraate, “Gospel of Barnabas PDF” jechuun Google irra haa

barbaadu. Ergasii, kitaabicha downlod erga godhee booda maqaa “Mohammed”

ykn “Muhammad” jedhu isa keessa haa barbaadu. Isaaf laffisuuf maqaa

“Mohammed” ykn “Muhammad” jedhu lakkoofsa wangeela Barnabas kanniin

irratti argachuu danda’a: 39,41,44,54,55,97,112,136, 163,220

Nabii Iisaan (aleyh salaam) dhufaati Nabii Muhammadin (SAW) akka bani Israa’il

gammachisee Qur’aanni nuuf hima:

71

“Yeroo Iisaan ilmi Mariyam, “Yaa ilmaan Israa’iil! Dhugumatti ani

Ergamaa Rabbii kan waan Tawraatin keessatti na dura bu’e dhugoomsuu fi

Ergamaa na booda dhufu kan maqaan isaa Ahmad ta’een [isin]

gammachisu ta’ee gara keessanitti ergame.” jedhee [yaadadhaa]. Yeroma

inni ragaawwan ifaan isaanitti dhufe, “Kuni falfala (sihrii) ifa galaadha.”

Jedhan.” (Suuratu As-Saff 61:6) Ahmad jechuun namoota hundarra Rabbiin

kan faarsudha. Muhammad jechuun kan baay’innaan faarfameedha. Dhugumatti,

inni hanga Ahmad ta’utti Muhammad hin ta’u. Kana jechuun hanga namoota

hunda caalaa Rabbiin kan faarsu (Ahmad) ta’uutti faarfamaa (Muhammad) hin

ta’u. Kanaafi, maqaan Ahmad Muhammad dura dubbatame.Nabii Iisaanis

maqaan isaa “Ahmad” jechuun dubbate. Namoota hundaa caalaa Rabbiin kan

faarsu Nabii Muhammadi (SAW). Kanaafu, maqaan Ahmad isaaf sirritti ta’aa

jechuudha. Maqaaleen Nabii Muhammad (SAW) shanii, “Muhammad, Ahmad,

Al-Maahi, Al-Haashir fi Al-Aaqib” Sahiih Muslim 2354, Sahiih Al-Bukhaari

353230

Ibn Taymiyaan ni jedha: “Warri kitaabaa (Yahuudota fi Kiristanoonni) amaloota

Nabii Muhammad (SAW) isaan biratti kitaabban darban keessatti beekuun, isaan

irraa oduu mutawaatira ta’eedha. (Mutawaatira jechuun oduu namoonni baay’een

odeessan yommuu ta’uu namoonni kunniin bakka tokkotti walitti dhufuun oduu

sobaa uumuu kan hin dandeenyedha.) Ibn Taymiyaan itti aanse ni jedhe,

“Nabiyyoonni isa dura dhufan dhufaati isaa akka gammachiisan karaa adda

addaatin ni beekkama:

1ffaa- Kitaabban yeroo ammaa warra kitaaba harka jiruu

2ffaa-Namoonni Islaama keessa seenanii fi hin seenne kanneen kitaabban

kanniin argatanii dubbisan beeksiisu. Akka fakkeenyaatti ollaan Ansaaraa

Yahuudota turan. (Ansaara jechuun jiraattota Madiinaa Nabiyyii fi warra

Makkarraa isaanitti godaane gargaaraniidha.) Yahuudonni Ansaarota waa’ee

ergamuu Nabii Muhammad (SAW) fi inni Ergamaa Rabbii ta’uu isaanitti himu

turan. Isaan bira waa’een isaa ni jira. Yahuudonnis nabiyyii eegaa turan.

Yommuu Nabiyyin (SAW) Ansaarota gara Islaamatti waamu kuni sababa

guddaa Ansaarota akka isatti amananii fi waadaa galaniif taasiseedha. (Kana

30 Tafsiiru Qurxubii 20/441

72

jechuun ollaan isaanii waa’ee nabiyyii waan isaanitti himaa turaniif yoosu

nabiyyitti amananii hordofan.)"

Salamata ibn Salaamata ibn Waqsh (radiyallahu anhu) warra duula Badri irratti

hirmaatan keessaa tokko ture. Akkana jedha: Yahuudota irraa Bani Abdul Ash’hal

keessatti ollaa qabnaa turre. Nabiyyiin (SAW) ergamuun dura gaafa tokko ollaan

yahuudaa kuni mana isaati nutti gadi bahe. Iddoo taa’umsa Abdul Ash’hal irraa ni

dhaabbate. Salamat ni jedha: Ani yeroo sanitti nama hundarra umriin xiqqaa ture.

Marxoo marxifadhee dallaa maatii kiyya keessa taa’aa ture. Inni (namni yaahudaa

kuni) waa’ee erga du’anii kaafamuu, Guyyaa Qiyaamaa, Qorannoo, miizaana,

Jannata fi ibidda ni dubbate. Isaanis ni jedhaniin: Ee badii kee yaa eebalu!

Namoonni du’a isaanii booda gara biyya Jannanii fi ibiddi keessa jirutti kaafamuun

hojii isaaniitiin ni mindeefamu jettee yaaddaa? Innis ni jedhe, “Eeyyen, Kan ittiin

kakatamuun kakadhe kana nan amana.

Ummata warra Rabbiin waliin waan biraa gabbaraa turanitti kana hime. Namoonni

kunnin erga du’anii booda kaafamutti hin amanan. (Asitti waa’ee gosa isaa Bani

Abdul Ash’hal dubbata.)” Namni kuni, ibidda sanirraa qooda isaa Aakhiratti

dhandhamuu irra osoo addunyaa tana keessatti boolloo ibiddaan guuttamtetti

seenun isarratti cufamee ergasii sababa kanaan boruu [Guyyaa Qiyaamaa] nagaha

bahee jaallata.

Namoonni nama yahuuda kanaan ni jedhan: Mallattoon kanaa maalidhaa? Innis

ni jedhe, “Nabiyyiin kallatti biyya tanaa keessaa ni baha. Harka isaatiin gara

Makkaa fi Yaman akeeke.

Isaaniis ni jedhan: Yoom isa arginaa? Innis gara kiyya ilaalun akkana jedhe,

“Mucaan kuni umrii isaa yoo fixe isa ni dhaqqaba. (kan jechuun yoo jaarsa ta’e

isa ni dhaqqaba).

Salamat ni jedha: Osoo namtichi yahuudaa kuni nu keessa jiruu halkanii fi

guyyaan hin darbine hanga Rabbiin Ergamaa isaa erguutti malee. (kana jechuun

osoo namtichi kuni lubbuun jiru fi anillee hin du’in nabiyyiin (SAW) ergaman).

Nuti Nabiyyitti ni amanne, garuu inni hinaaffi fi daangaa darbuu irraa kan ka’e

Nabiyyitti ni kafare. Akkanas isaan jenne, “Ee badii kee yaa ebalu! Sihii mitii

waa’ee isaa ilaalchise wanta jettu kan nuun jette? Innis “eeti, garuu isaa miti.”

Jedhe. (Sahiihu As-Siiratu An-Nabawiyyah, By Ibraahim Alii-fuula 31)

Abdullah ibn Amr (radiyallahu anhu) amala Ergamaa Rabbii Tawraat keessatti

kaafame akkana jechuun dubbata: Rabbiin kakadhe! Amala garii Qur’aana

keessatti ibsameen Nabiyyiin (SAW) Tawraat keessattis ibsamee jira: (Yaa

Nabiyyicha! Dhugumatti, ragaa bahaa, gammachiisaa, akeekachiisaa fi warroota

73

barreessu fi dubbisuu hin dandeenyef eegaa goonee si erginee jirra.) Ati gabrichaa

fi Ergamaa Kiyya, Mutawakkil jechuun si waame. Inni (nabiyyiin) dubbii badaa

kan dubbatu miti, gogaas miti, gabaaya keessatti sagalee olkaase hin iyyu, wanta

badaa badaan hin deebisu garuu irra darbuun ni araarama. Amanti Ibraahim kan

Araboonni jallisan hanga sirnaan qajeelche dhaabutti Rabbiin isa hin ajjeesu.

Amanti kana kan qajeelchanis “Laa ilaah illallah (Haqaan Gabbaramaan Allah

malee hin jiru)” jechuuni. Jecha tanaan, ija jaamte, gurra duude fi qalbii cufamte

bana.” (Sahiih Al-Bukhaari 2125)

2-Hayyoonni Warra Kitaabaa Nabiyyummaa isaatiin gammachiisu-

Salmaan Al-Faarisi (radiyallahu anhu) seenaa Islaamawu isaa yommuu himu

hayyoonni warra kitaabaa (kiristaanaa fi yahuudaa) waa’ee Nabiyyii ergamuu

hedu isatti himani turan. Molokseen Amuuriyyah yommuu duuti isatti dhiyaattu

Salmaaniin akkana jedhe: Dhugumatti, yeroon nabiyyiin amanti Ibraahimiin itti

ergamu dhiyaatee jira. Dachii Arabaa keessaa baha. Gara lafa Harrateyni jidduutti

argamtuuti godaana, kana jechuun Madiinaa. (Harrateyn jechuun lafa lama dhagaa

volkaanotin guuttamtedha. Dhihaa fi bahaan Madiina daangessu.) Isaan lamaan

jidduu muka teemiraatu jira. (kana jechuun Lafa lama Harateeyn jidduu ykn

Madiina keessa muka teemiraatu baay’ata). Inni (Nabiyyiin kuni) mallattoolee hin

dhokanne of waliin qaba. Kennaa ni nyaata, garuu sadaqaa hin nyaatu. Ceequ isaa

lamaan jidduu mahatama Nabiyyummaatu jira. Biyya tana deemu yoo dandeesse

deemi.” (Siiratu An-Nabawiyyah-Ibn Kasiir (1/300)

Dhumarratti Salmaan imala isaa gara Madiinaa godhe. Garuu adeemsa keessa

booji’amuun gabra godhame. Yeroo muraasan booda akkuma Madiina gaheen,

Ergamaan Rabbii (SAW) gara Madiinaa godaanan. Dhugummaa jecha Moloksee

yaaluf, Salmaan gara Nabiyyi (SAW) deemun nyaata dhiyeessef. Garuu nyaanni

kuni sadaqaadha jedheen. Nabiyyiinis osoo homaa irraa hin nyaatin sahaabota

isaatiif kenne. Boodarra, Salmaan nyaata biraa fiduun nabiyyiif dhiyeesse. Garuu

yeroo kanatti, akka sadaqaatti osoo hin ta’in akka kennaatti siif kenna jedheen.

Nabiyyinis (SAW) nyaata garii sahaabotaaf ni kenne, garii immoo n nyaate.

Salmaan yeroo biraa mahatama nabiyummaa ceequ Nabiyyii (SAW) jidduutti ni

arge. Salmaanis yoosu Islaamawe.” (Ilaali- As-Siirah An-Nabawiyyah As-

Sahiihah by Al-Umarii (1/122))

Ammas, hayyoonni Yahuudaa nabiyyiin zamana san keessa akka ergamuu

beeksisaa turan. Kana keessaa seenaa Abu Tayhaan dhiyeessun ni danda’ama. Abu

Tayhaan biyya Shaam irraa gara Madiinaa godaanun gosa Yahuuda Bani

Qureyzah jedhamtu keessa qubate. (Yeroo sanitti Shaam biyyoota akka Sooriya,

Filisxeemi fi Libanoonin of keessatti hammatti). Wagga lama Nabiyyiin ergamuun

74

dura Abu Tayhaan ni du’e. Yommuu duuti isatti dhuftu, Bani Qureyzaatiin ni

jedhe, “Yaa tuuta Yahuudaa! Lafa weeyni fi daabboo laafaa qabduu irraa na baasee

lafa rakkinnaa fi beelatti wanta na galche beektu? Isaanis ni jedhan: Ati ni beekta.

Innis ni jedhe, Biyya tana kan dhufeef bahiinsa nabiyyii kan yeroon isaa dhiyaate

eeguufi. Akka isa hordofuuf ni ergama jedhee abdachaa ture.”

Dubbiin kuni hawaasa keessa babal’ataa tureera. Yahuudota fi namoota biroo

jidduu kan faca’eedha. Kanarratti hundaa’e, Yahuudonni warroota Madiina keessa

jiraniin akkana jechaanii turan: Yeroon Nabiyyiin itti ergamu dhiyaate jira. Isa

waliin waraana cimaa isin waraanna.” Oduun kuni Ansaarota irraa namoonni

baay’een akka Islaamawaniif sababa ta’ee jira. Ansaaronni akkana jedhan:

“Rahmataa fi qajeelcha Rabbii waliin wanta gara Islaamatti nu waame keessaa

wanta dhiirota yahuudaa irraa dhageenyudha. Nuti ummata shirkii fi warra sanama

gabbaru turre. Isaan immoo warra kitaabaa turan. Isaan bira beekumsa nuti hin

qabnetu jira. Isaanii fi nu jidduu diinummaan hin dhaabbatu. Wanta isaan jibban

yommuu isaan irratti buusnu, akkana jedhu: Yeroo Nabiyyiin itti bahuu dhiyaate

jira. Isa waliin waraana cimaa isinitti banna.”

Seenaa kana Qur'aanni haala kanaan dhugoomsa:

“Yeroo kitaabni Rabbiin biraa ta’e wanta isaan waliin jiru kan dhugoomsu

ta’ee isaanitti dhufu_duraan warra kafaran irratti injifannoo argachuuf

[dhufaati nabii Muhammad (SAW)] kadhachaa haa turaniyyuu malee,

yommuu wanti beekan isaanitti dhufu, isatti ni kafaran. Kanaafu kaafirota

irratti abaarsi Rabbii haa jiraatu.” Suuratu Al-Baqarah 2:89

Akkuma seenaa armaan olii keessatti ilaalle, Yahuudonni Madiinaa keessa jiraatan

Qur’aanni buufamuu fi Nabii Muhammad (SAW) ergamuun dura warroota

kafaran irratti injifannoo argachuuf dhufaati Nabii Muhammad (SAW) Rabbiin

irraa kadhachaa turan. Madiinaa keessatti gosoonni Awsi fi Khazraj yeroo sanitti

kaafiroota waan turaniif, Yahuudonni “Yeroon nabiyyiin itti bahuu dhiyaate jira,

isa waliin isin fixna” jechaani turan. “yommuu wanti beekan isaanitti dhufu,

isatti ni kafaran.” Kana jechuun yommuu nabii Muhammad (SAW) amala

isaatiin isa beekan isaanitti dhufu, isatti ni kafaran. Sababni akka itti kafaran isaan

75

taasise waanyu (hinaaffi) fi daangaa darbuudha. Akkuma aayah itti aanu keessatti

dubbatu.

Nabiyyiin Ergamuun Dura Haalli Namoonni Irra Gahan Gabaabumatti, wantoonni fokkuu fi badiin garmalee kan babal’ate ture. Yommuu

badiin hawaasa keessa babal’achu jalqabu, namoonni dhuunfaa furmaataa fiduuf

ni ka’u. Garuu furmaanni walakkaa jaarraa 6ffaa keessa wanta hin taanedha. Haala

amanti tokko jijjiruu ykn wanta badaa kaasu qofa osoo hin ta’in jireenyi guutuun

jijjiramu barbaachisa, karaan jireenyaa haaroftu seensifamu qaba. Jaarraa baay’eef

amantii fi gochaalee sobaa walirra tuulamuun karaa jijjiramaa irratti gufuu ta’anii

dhaabbatanii jiru. Namoonni dhuunfaa rakkoo furuuf gahaa miti. Ilma namaa

dukkana keessaa gara ifaatti baasuu fi akka nama haarawa dhalateetti ceesisuuf

Rabbiin subhaanahu Nabiyyii erge. Ni jedha:

“Sila namni du’aa turee ergasii isa jiraachifne ifa isaaf goone fi [ifa] saniin

namoota keessa deemu, akka nama dukkana keessa jiru kan isa keessaa hin

baane ni ta’aa? Akka kanatti kaafirootaf wanti isaan dalagan

miidhagfame.” Suuratu Al-An’aam 6:122

Kuni fakkeenya Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa mu’mina jallinnaa fi dhama’iinsa

keessatti du’aa tureef dhiyyeessedha. Ergasii Rabbiin isa jirachise. Kana jechuun

qalbii isaa imaanaa fi beekumsaan ni jiraachise. Namoota keessa ifaan kan deemu

ta’e. Kana jechuun dhimmoota isaa sirritti kan argu, karaa isaatti kan qajeelfame,

kheeyri kan beeku fi filatu, hojii irra kan oolchu fi namoonni biroos hojii irra akka

oolchan kan carraaqudha. Akkasumas, sharrii kan beeku fi jibbu, sharrii kana

dhiisu, ofii fi namoota biroo irraa kaasuf kan carraqudha. Namni kuni eessarraa

ka’ee garam deemaa akka jiru, maaliif addunyaa tana keessa akka jiraatu ifa

iimaanaa fi beekumsaatiin beeka. Namni haalli isaa akkana ta’e nama dukkana

wallaalummaa, kufrii fi badii keessatti tareen wal-qixxaataa? “Dukkana kana

keessaa hin bahu.” Kana jechuun gara karaa ittiin bahuutti hin qajeelfamu, wanta

keessa jiru keessaayis hin bahu.

Kanaafu, namni ifa keessa deemu fi namni dukkana keessa deemu wal-qixxaataa?

Gonkumaa wal hin qixxaatan. Akka waan akkana jedhameeti, namni sammuu irraa

76

hubannoo xiqqaallee taatu qabu akkamitti dukkana keessa dhama’aa ta’ee turaa?

Akkana jechuunis deebii deebisa: “ Akka kanatti kaafirootaf wanti isaan

dalagan miidhagfame.” Hanga isaan hojii badaa fi fokkataa akka gaarii fi haqa

ta’etti ilaalan gahanitti sheyxaanni hojii isaanii qalbii isaanii keessatti miidhagsu

itti fufe. Hojiin badaa fi fokkuun isaan akka gaaritti ilaalan kuni qalbii isaanii

keessatti amanti hidda qabatee fi amala isaanitti maxxanee ta’ee jira. Kanaafi,

shirkii fi wanta fokkuu keessa jiranitti gammadan. Isaan kunniin dukkana isaanii

keessa dhama’u, soba isaanii keessa raata’u.31

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa dukkana cillimi kana keessaa gara ifaatti akka

ilma namaa baasuf Ergamaa Isaa (SAW) erge. Namni isatti amanee isa hordofe,

qalbiin isaa jiraachifamuun ummata keessa ifa iimaanaa fi beekumsaatiin deema.

Namni isatti amanuu fi hordofuu dide immoo dukkana wallaalummaa fi kufrii

keessa raata’a. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa warra Qur’aana fi sunnah

Nabiyyii Isaa beekee itti buluu nu haa taasisu. Tarii warra ummata keessa ifaan

deemu taanati.

31 Tafsiiru Sa’dii- fuula 303-304

77

78

Mallattoolee Nabiyummaa Nabiyyiin (Saw) Argan Nabiyyiin (SAW) ergamuu yommuu hedanitti mallattooleen baay’een isaaniif

mul’atanii jiru. Isaan keessaa: Malaykaan Jibriil goda Hiraa keessatti itti dhufuun

dura, Nabiyyiin (SAW) abjuu dhugaa arguu turan. Wanti inni abjuu keessatti

arge hundi jireenya dhugaa (real life) keessatti akkuma argetti ni uumama.

Akkasumas, keessa isaatti jijjiramni dhufuu jalqabe. Kophaa ta’uu fi ibaadan isa

biratti garmalee jaallatamaa ta’e. Goda Hiraa keessatti kophaa bahuun ibaada

gochaa ture. Godni Hiraa Kaaba dhiya Makkaatti kan argamuudha. Achi

keessatti halkan baay’eef ibaada godha. Yeroo garii halkan 10 yeroo garii immoo

hanga ji’a gahuutti. Ergasii gara mana ofiitti ni deebi’a. Mana keessa yeroo

muraasaaf turee galaa qopheefachuun gara godaatti deebi’a.

Bu’iinsa Wahyii Fi Daaw’aa (Waamicha) Dhoksaa

Yeroo Jalqabaatiif Nabiyyi (Saw) Irratti Wahyiin Bu’uu Jalqaba “wahyii” jechuun beeksisa, odeefannoo fi ergaa Rabbiin Ergamtoota Isaa

keessaa qalbii Ergamaa tokkootti darbuu ykn buusudha. Nabiyyiin (SAW) umrii

isaa irraa waggaa 40 gahee jira. Adda isaa goda Hiraa keessa kophaa ta’uun

Rabbiin gabbaruu fi dachii, samii fi wantoota isaan keessa jiranitti xinxallaa ture.

Imaamu Al-Bukhaari fi Imaamu Muslim Aa’ishaa (Radiyallahu anhaa) irraa

akkana jechuun gabaasan:

“Wahyiin gara Ergamaa Rabbiitti bu’uu kan jalqabe abjuu gaarii hirriba keessatti

arguuni. Abjuu homaatu hin argu akka guyyaa adii dhugaa yoo taate malee.

Ergasii kophatti bahuun isaaf jaallatamaa ta’e. Goda Hiraatti kophaa bahuun gara

maatii isaa deebi’uun dura halkan baay’eef achitti Rabbiin gabbaraa ture. Kanaaf

galaa (siinqi) fudhataa ture. Ergasii gara Khadiijaa deebi’uun akkuma duraa

siinqi fudhata. Hanga guyyaa tokko osoo inni goda Hiraa keessa jiru Haqni tasa

isatti dhufuu [haala kanaan itti fufe]. Malaaykan dhufee akkana jedheen, “Iqra’a

(dubbisi)” Ergamaan Rabbii (SAW) ni jedhe, “Akkamitti akka dubbisan hin

beeku.” Ergamaan Rabbii itti fufuun ni jedhe, “Ergasii Malaaykan sirritti na

qabuun hanga dhiphachuu gahuutti na ukkaamse. Ergasi gadi na fure.”

Ammas Malaaykan ni jedhe, “Dubbisi!” Anis, “Akkamitti akka dubbisan hin

beeku.” jedheen. Ergasii Malaaykan yeroo lammataaf sirritti na qabuun hanga

dhiphachuu gahuutti na ukkaamse. Ergasi gadi na fure, “Dubbisi!” naan jedhe.

Anis nan jedhe, “Akkamitti akka dubbisan hin beeku.” Ammas yeroo

sadaffaaf sirritti na qabuun hanga dhiphachuu gahuutti na ukkaamse. Ergasi gadi

na furee akkana jedhe, “Maqaa Rabbii keeti Kan [waan hunda] uumen

79

dubbisi. Ilma namaa dhiiga ititaa irraa uume. Dubbisi! Gooftaan kee

arjaadha. Kan qalamaan [barreessu] barsiise. Nama waan inni hin beekne

barsiise.” (Suuratu Al-Alaq 96:1-5)

San booda Ergamaan Rabbii Aayata armaan olii kana fudhachuun osoo qalbiin

dhikkistuu fi hollatanuu gara haadha manaa isaanii Khadiijaa deebi’an. Ergasii ni

jedhan, “Na haguuga, na haguugaa!” Hanga sodaan irraa deemu ni haguugan.

Ergasii Ergamaan Rabbii (SAW) Khadijaan ni jedhe, “Yaa Khadiijaa! Lubbuu

tiyya irratti sodaadhe.” Wanta malaayka waliin ta’e ishitti hime. Khadijaanis ni

jette, “Dhoorgami! Rabbiin kakadhe! Rabbiin gonkumaa si hin salphisu. Ati

dhugumatti, hariiro firummaa sufta (eegda), hiyyeessaa fi rakkataa gargaarta,

keessumma kabajaa fi arjaan keessumeessita, warra balaan itti bu’e gargaarta.”

Ergasi Khadijaan ilma abbeeraa ishii kan ta’e Waraqaa bin Nawfal bira Ergamaa

Rabbii fidde. Waraqaa bin Nawfal Ergamaan Rabbii (SAW) ergamuun dura

Kiristaana ture. Kitaaba Arabiffaa fi wanta Rabbiin fedhe Injiila Arabiffaan

barreessaa ture. Jaarsa dulloomee fi ijji isaa tan badde ture. Khadijaan “Yaa ilma

abbeeraa kiyyaa! wanta ilmi obboleessa keeti jedhu dhagahi mee.” jetteen.

Waraqaan ni jedhe, “Yaa ilma obboleessa kiyyaa! Maal argite?” Ergamaan Rabbii

(SAW) wanta arge isatti hime. Waraqaan ni jedhe, “Kuni [Malaayka Jibriil] kan

iccitii eegu Nabii Muusa irratti bu’etu sirrattis bu’e. Maal qaba ani osoo

dargageessa ta’ee jiraadhe! Osoo hanga ummanni kee biyyaa si baasanii lubbuun

jiraadhe maal qabaa!” Ergamaan Rabbiis ni jedhan, “Isaan biyyaa na baasu?”

Innis ni jedhe, “Eeyyen! Namni fakkaataa wanta ati fidde fide namoonni diina

isatti ta’u. Osoo hanga guyyaa sani lubbuun jiraadhe silaa deeggarsa cimaan si

deeggaraa ture. ” Garuu Waraqaan yeroo muraasan booda ni du’e. Wahyiniis

yeroo muraasaf Nabiyyii irratti bu’uu dhiise.” Sahih al-Bukhari 3, Sahiih Muslim

160

Hadiisa kanarratti xinxalluu barnoota baay’ee jireenya Nabiyyiitiin (SAW) wal-

qabatan keessaa cuunfachuu dandeenya. Isaan keessa barnoota baay’ee

barbaachisoo ta’aan eerun ni danda’ama:

ABJUU GAARII

Jibriil Nabiyyiitti dhufuun dura wahyiin karaa abjuutiin Nabiyyitti bu’uun isa

qopheessu fi tasgabbeessuufi. Osoo duraan homaa hin argin takkamaan

Malaykaan Jibriil kan itti dhufu ta’ee, silaa garmalee sodaachuu fi nayuun wanta

Jibriil jedhu qabachuu hin danda’uu ture. Kanaafi, isa leenjisuu fi barsiisuuf

jalqaba irratti wahyiin abjuun itti dhufe. Akkuma hadiisa sahiih ta’e keessatti

80

dhufe: “Abjuun gaariin kutaa nabiyummaa afurtami jaha irraa kutaa tokko.”

Sahiih Al-Bukhaari 6989

Akkuma hayyoonni jedhan, “yeroon abjuu gaarii arguu ji’a jahaaf ture.” Wanti

hubatamu qabu Qur’aana irraa homtu abjuun nabiyyiitti hin buune. Qur’aanni

hundi osoo dammaqee jiruu irratti bu’e. Wahyin abjuun irratti bu’aa ture wanta

Qur’aanan ala ta’eedha.

Abjuun gaariin jireenya addunyaa tana keessatti gammachiisa namni arguudha.

Abjuu gaarii arguun wanta jireenya keessatti nama gammachiisudha. Kanaafi,

Nabiyyiin (SAW) akkana jedhan: “Yaa namoota! Gammachiisa nabiyummaa

irraa homtu hin hafne, abjuu gaarii Muslimni arguu yookiin isaaf namni

biraa arguu yoo ta’e malee.” Sunan Ibn Maajah 3899

Yommuu Haqni Goda Hiraa Keessatti Itti Dhufu

Yommuu Malaaykan Jibriil goda hiraa keessaatti itti dhufuun dubbisi jedhuun

Nabiiyyiin (SAW) ni jedhan: “Ani akkamitti akka dubbisan hin beeku.” Yeroo

sadiif erga ofitti qabee booda gadi furuun, wanta Rabbii olta’aa irra fide akkana

jechuun dubbise:

“Maqaa Rabbii keeti Kan [waan hunda] uumen dubbisi. Ilma namaa dhiiga

ititaa irraa uume. Dubbisi! Gooftaan kee arjaadha. Kan qalamaan

[barreessu] barsiise. Nama waan inni hin beekne barsiise.” (Suuratu Al-Alaq

96:1-5)

Aayaanni kabajamoon tunniin Qur’aana irraa aayaata jalqabaa buufamaniidha.

Kana keessa, uumama namaa dhiiga itita irraa jalqabuu beeksisa. Dhugumatti,

arjaa Rabbii keessaa tokko wanta namni hin beekne isa barsiisudha. Beekumsaan

isa kabajee olkaase. Beekumsi wanta nabii Aadam (aleyh salaam) Malaykoota

irraa ittiin adda baafameedha. Beekumsi yeroo garii sammuu keessatti ta’a, yeroo

garii arraba irratti ta’a, yeroo garii immoo qubbiinin barreessun ta’a. Kanaafu,

qalamaan barsiisuun sadarkaalee sadii barbaachisa: sammuun jiraachu, jechi

jiraachu, ergasii barreessun jiraachudha. Aayata kanaan Nabiyummaan

Muhammad (SAW) ni jalqabame. Dhugumatti kuni taatee guddaadha.

81

Wantoota baay’ee aayata armaan olii irraa ni baranna. Isaan keessaa muraasni:

1-Namni beekumsaan kabajama, sadarkaan isaa ol fuudhama. Rabbiin

subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

“Isin keessaa warra amananii fi warra beekumsi kennameef Rabbiin

sadarkaa baay'ee isaan olkaasa. Rabbiin waan isin hojjattan keessa

Beekaadha.” Suuratu Al-Mujaadala 58:11

2-Maddi beekumsa dhugaa nama fayyadu Rabbiin irraa ta’uu- namni

qajeelcha Rabbiin irraa dhufee kanarraa yoo dabee fi irraa fottoqee, wanti

beekumsa jedhe barbaadu isarratti balaa guddaa itti ta’a. Badiinsa isaatiif sababa

ta’a. Namni Qur’aana of duubatti dhiisun madda beekumsaa biraa barbaadu,

jireenya keessatti qajeelcha fi ifa barbaadu hin argatu.

3-Aayah tana keessa beekumsi Islaamaa barreefamaan akka eeggamu

akeeka- osoo barreefamni jiraachu baate silaa beekumsi Islaamaa nu hin gahu

ture. Kanaafu, barreefamni beekumsa Islaamaa galmeessuun dhaloota irraa

dhalootatti dabarsa. Qur’aanni qalamaan katabamuu fi sammuu namootaa

keessatti qabatamuun waan eeggameef bakka nabiyyii ta’uun namoota hundaaf

gammachiisa fi akeekachiisaa ta’a. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

“Haa Miim. [Qur’aanni kuni] [Rabbii] Rahmaan, Rahiim ta’e irraa kan

buufameedha. Kitaaba keeyyattoonni isaa ibsaman, Qur’aana Arabiffaa

namoota beekaniif [ibsameedha]. Gammachiisaa fi akeekachiisaa kan

ta’eedha. Garuu baay’een isaanii irraa garagalanii jiru. Kanaafu isaan hin

dhagahan.” Suuratu Fussilat 41:1-4

Qur’aanni Rabbii Rahmaan ta’e rahmanni Isaa waan hundaa haguuge irraa kan

buufameedha. Rahmata Isaa irraa inni guddaan kitaaba kana buusudha. Kitaaba

kanaan beekumsi, qajeelchi, ifti, fayyaan, rahmanni fi kheeyrin baay’een ni

argama.32 Qananiin hunda caaluu karaa gammachuu addunyaa fi Aakhiratti nama

geessu beekudha. Ergasii kitaaba kana ni faarse. “Kitaaba keeyyattoonni isaa

32 Tafsiiru Sa’dii-fuula 876

82

ibsaman” Asitti kitaaba yommuu jedhu Lawhal Mahfuuz keessatti barreefamuu

isaatii fi waraqaa ykn meeshaa barreefamaa irrattis katabamu isaa agarsiisa. Akka

lugaatti kitaaba jechuun wanta barreefame (maktuub) jechuudha. 33 Kanaafu,

Qur’aanni kuni barreefamaan jijjiramu, hir’inna ykn itti dabaluu irraa kan

eeggamuudha. “keeyyattoonni isaa ibsaman” haraamaa fi halaala, hojii gaarii fi

badaa, mindaa fi adabbii addaan baasun kan ibsamaniidha.34

“Qur’aana Arabiffaa” Jechoonni isaa lugaa Arabiffaa ifa ta’eeni. Hiikni isaa kan

ibsameedha, jechoonni isaas rakkoo kan hin qabne ifa kan ta’aniidha. “namoota

beekaniif [ibsameedha]” kana jechuun namoota beekumsa irratti fedhii qabanii

fi hubataniif kitaabni kuni ibsamee jira. “Gammachiisaa fi akeekachiisaa kan

ta’eedha.” Gammachiisaa jechuun wanta nama gammachiisu kan namatti

beeksiisu. Akeekachiisaan immoo dhuma nama hin gammachiisne kan akka

sharrii dhufaa jiru ykn badii hojjataniif adabbii kan beeksiisudha. Qur’aanni

keeyyattoota namoota amananii fi Rabbiin sodaataniif mindaan guddaan akka jiru

ibsan waan of keessaa qabuuf, Rabbiin “Gammachiisa” jechuun isa ibse. Ammas,

keeyyattoota kaafiroota fi badii isaanii keessatti warra daangaa darban adabbii

cimaan akeekachiisan waan of keessaa qabuuf Rabbii subhaanahu “akeekachiisaa”

jechuun isa ibse. Akkasumas, Qur’aanni Rabbiin irraa kan bu’ee fi dubbii Isa waan

ta’eef dhugumaan gammachiisaa fi akeekachiisa dha.35

4-Argannoowwan saayinsawaa yeroo ammaa argaman beekumsa Rabbiin

namoota barsiise akka ta’e hubachuu- wantoonni haqaa yeroo dur hin beekkamne

yeroo amma argamuu fi beekkamuun wanta Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa

namoota barsiisedha. Namni yeroo durii xiyyaara, konkolaataa, satalaayiti fi kkf

akkamitti akka hojjatan hin beeku ture. Garuu yeroo amma wantoota kanniin

akkamitti akka hojjatan Rabbiin isaan barsiise jira. Kanaafi, ni jedha: “Dubbisi!

Gooftaan kee arjaadha.” Arjummaa fi tola Isaatiin nama qalamaan barsiise,

waan inni hin beeknes barsiise. Kanaafu, namni wanta duraan wallaale yoo beeke

of tuuluu hin qabu. Kan kana isa barsiise Rabbiin akka ta’e beekun galata Isaaf

galchuu qaba.

Wantoota baay’ee hadiisa kanarraa baranna. Garuu yeroo fi bakki waan nutti

gabaabbatuuf waa sadii kaasun kutaa kana haa xumurru:

1ffaa- Bu’aa niitin jabduu fi qaruuten jireenya dhiiraa keessatti qabdu- Yommuu

nabiyyiin (SAW) sodaan guuttamee na huguuga na haguuga jedhu, Khadiijaan

33 Tafsiiru Qur'aanil Kariim, suuratu Fussilata-Ibn Useymiin, fuula 18-19 34 Tafsiiru al-Qurxubii 18/388 35 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi– 12/462-463, Abdurahmaan Habanka

83

garmalee jajjabeessite. “Rabbiin kakadhe! Rabbiin gonkumaa si hin salphisu.

Ati dhugumatti, hariiro firummaa sufta (eegda), hiyyeessaa fi rakkataa

gargaarta, keessumma kabajaa fi arjaan keessumeessita, warra balaan itti

bu’e gargaarta.” Jetteen. Dhugumatti, dubartii akkanatti nama jajjabeessituu fi

sodaaf gadda namaaf hir’istu argachuun qananii guddaadha.

2ffaa- Jecha Khaadijaa armaan olii keessatti, Rabbiin nama firummaa sufu,

hiyyeessaa fi rakkataa gargaaru, keessummaa arjaa fi kabajaan keessummeessu fi

amaloota gaggaarii biroo qabu hin salphisu. Kuni seera Isaati. Khadijaan seera

kana yommuu hubattu, jechoota kanaan nabiyyii (SAW) jajjabeessite.

3ffaa-Nabiyummaan shaakalaa fi carraaqqin wanta argamuu osoo hin ta'in, murtii

Rabbiitiin wanta ta'uudha. Rabbiitu nama fedhe filate nabiyyii godha malee namni

fedhii ofiitiin nabiyyii ta'uu hin danda'u. Hadiisa armaan olii keessatti yommuu

nabiyyiin wanta ta'e Waraqatti himu, Waraqaan ni jedhe, " Kuni [Malaayka Jibriil]

kan iccitii eegu, Nabii Muusa irratti bu’etu sirrattis bu’e."

84

Marsaalee Da’awaa Nabiyyii (Saw) Marsaaleen Da’waa Nabiyyii (SAW) bakka gurguddoo lamatti qoodamu: Marsaa

Makkaa fi Marsaa Madiinaati. Makkaan keessatti da’awaan godhan waggaa 13 itti

fudhate. Kan Madiina immoo waggoota hafan kurnan itti fudhate. Ammas,

Marsaan Makkaa bakka sadiitti qoodamun ni danda’ama:

1- Marsaa da’waa iccitii: waggaa sadii

2- Marsaa ifaan ifatti da’waa makkaan keessatti labsuu: nabiyummaa irraa

waggaa afraffaa irraa eegalee hanga waggaa kurnaffaa

3- Marsaa Makkaan alatti Islaama babal’isuu fi namoota waamu: kuni dhuma

waggaa kurnaffaa irraa hanga hijraa (godaansaatti) ture.36

Da’waa (Waamicha) Dhoksaa (Ad-Da'watu Sirriyatu)

Nabiyyiin (SAW) amma Rabbii rahmata godhaa fi Arjaa ta’eef nabiyyii ta’uu isaa

mirkaneefatanii jiru. Suuratu Al-Alaqaan nabiyyi ta’an. Yommuu Malaykaan

Jibriil (aleyh salaam) si’a lammataatif dhufu Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa

aayaata tannin irratti buuse:

“Yaa Kan [uffataan] of haguuge! Ka’ii akeekachiisi. Gooftaa keetis ol-

guddisi. Uffata keetis qulqulleessi. Sanama irraas fagaadhu ” Suuratu Al-

Muddassir 74:1-5

Aayaanni tunniin hirribnii fi boqonnaan yeroo darbee akka dhumatee fi fuundura

isaatti hojiin guddaan dammaqiinsa, qophii, obsaa fi ciminna gaafatu akka isa

eeggatu nabiyyitti beeksiifti. Kanaafu, ergaa haa baadhatu, gara namootaa ittiin

haa qajeelu. Wahyiin haa booharu.

Aayaanni tunnin aayata jalqaba Nabiyyiin waamicha Islaamaa namootatti akka

geessu fi itti gaafatamumma baadhatu tan ajajjuudha. Akkasumas, gufuwwan isa

qunnamaniif danta osoo hin kenniin itti gaafatamummaa itti kenname bahuun gara

fuunduraatti akka deemuuf ijjannoo Nabiyyii (SAW) kan jabeessituudha.

Dhugumatti, keeyyanni (aayan) jalqabaa xiyyefannoo isaa tan kakaastudha: “Yaa

Kan [uffataan] of haguuge!” Kuni yeroo guyyoota boqonnaa fi toltuutiif nagaha

itti dhaamaniidha.

36 The Sealed Nectar 77

85

"Wanta bu'insa aayaa tana duuba jiru qo'achuun nabiyyiidhaan "Yaa ayyuha-

rRasuulu (Yaa Ergamticha) ykn Yaa ayyuhan-Nabiyyu (Yaa nabiyyicha)" jechuu

irra maaliif " Yaa Kan [uffataan] of haguuge " akka jedhamee dubbifamee

sirnaan akka hubatan nama taasisa. Yommuu Nabiyyiin (SAW) Malaykaa Jibriil

samii fi dachii jidduutti argu rifatee gara manaa deebi'uun "Uffata natti maraa,

uffata nati haguuga." namootaan jedhe. Kanaafu, Rabbiinis yaa ayyuhal-

muddassir (Yaa Kan [uffataan] of haguuge) jechuun isa waame. Dubbii kanarraa

hiikni hatamtamaan dhufu kana ta'a: Yaa gabricha kabajamaa kiyya, akkanatti of

martee maaliif ciistaa? Ba'aan ergama guddaa sirra kaa'amee jira. Ergama kana

bakkaan gahuuf ijjannoo fi murannoon olka'u qabda."*

Kanaafu, namoota naannawa kee gaflaaa fi of daguu keessa jiran “Ka’ii

akeekachiisi” jechuun ijjannoo isaa jabeesse. Nabiyyiin (SAW) aayah Qur’aana

biraa keessatti gammachiisaa fi akeekachiisa akka ta’e Rabbiin (subhaanahu) isa

ibsa. Garuu asitti akka akeekachiisu ajajame. Kuni kan agarsiisu, ergaa isaa

mormiin cimaan akka qunnamu kanaafu, obsi fi qabsoon isarraa akka barbaadamu

Nabiyyitti beeksisa.

Ammas, ijjannoo fi humna nabiyyii (SAW) jabeessuf itti aanse ni jedhe, “Gooftaa

keetis ol-guddisi.” Kana jechuun dhimma uumamtootaa irraa homaayyu ol hin

guddisin, isaan irraa homtu sirratti guddaa hin ta’in. Hojii isaanii irraa homaa hin

sodaatin. Isaan keessaa eenyullee hin sodaatin. Gooftaa kee malee eenyullee ol hin

guddisin. Gooftaan kee osoo ati dugda abbeetii fi garaa haadha keeti keessa jirtu

kan si eege fi fadlii Isaatiin kan si guddiseedha. Amaanaa hundarra guddaa kan

ta’e ergaa Isaa akka baadhattuuf uumamaa fi amala kee tolchee hanga namootaaf

nabiyyii fi ergamaa godhee si baasutti tolaa fi arjummaa Isaatiin kan si tiiksedha.

Kanaafu, Gooftaa kee ol-guddisi. Guddinni fi kabajni hundi haqa Rabbii olta’aati.

Eenyullee haqa kana keessatti Isa waliin hin hirmaatu. Garmalee ol-guddifamuu fi

garmalee kabajamuu kan qabu Rabbii tokkicha. Sababni isaas, Rabbiin Gooftaa

guddaa waan hundaa caaludha, sifaataa (amaloota) gugguutun kan ibsamuudha.

"Qabxiin ijoon asirraa hubatamu qabu biraa ni jira. Akkuma duuba (background)

bu'iinsa aayah tanaa ilaalle, Nabiyyiin (SAW) yeroo jalqabaatiif olka'uun akka

akeekachiisu ajajame. Akkuma beekkamu magaalaan ergama kana akka galmaan

gahuu itti ajajamee handhuura sanamni itti gabbaramuudha. Namoonni achi keessa

jiraatan akkuma Araboota biroo sanama kan gabbaran qofa osoo hin ta'in magaalli

Makkaa akka iddoo qulqulluutti waan ilaallamtuuf Araboonni sanamaa gabbaran

gara hundaan itti deemu. Namni tokkichi bakka akkanaati ka'uun fuula sanama

gabbartoota fuundura dhaabbachuun Tokkichummaa Rabbii lallabuun balaa

(riski) guddaa kan qabuudha. Kanaafi, olka'uu fi akeekachiisu booda guddinna

86

Gooftaa keeti labsuun hiika kanas qaba: Humnoota rifachiisaa fi sodaachiisaa

isaanii hojii kee kan gufachiisan gootee hin ilaalin. Ergaa kee dabarsuu irraa

warroota si ittisanii fi duubatti si harkisan hundarra gooftaan kee guddaa

akka ta'e ifaan ifatti labsi. Humni, dandeetti fi jabeenyi Isaa humna, dandeetti fi

jabeenya isaanii caala. Dhugumatti, kuni nama ergaa Rabbiin irraa dhufe galmaan

gahuuf carraaquuf jabeenya guddaadha. Namni Guddinnaa fi Jabeenya Rabbii

olta'aa qalbii isaa keessaa qabu Rabbiif jedhee addunyaa guutuun wal-qunnamuu

fi loluu hin sodaatu."*

“Uffata keetis qulqulleessi.” Akka waan nabiyyiin (SAW) akkana jedhameeti:

ati qulqullinna keetirra jirta. Guutummaan namummaa keeti keessatti amaloota

gaarii Rabbiin irratti si uumee fi nabiyummaa Inni si kenneen uumama keetiin kan

qulqullofteedha. Garuu ammaan booda daran caalatti nafsee tee qulqulleessu fi

amala kee tolchuu dabali. Ati har’a irraa eegalee namootaa fi jinniif ergamaa

Rabbii ta'uun ergamte. Ergaa Islaamaa haala guutuu ta’een geessuuf amaloonni

guutuu ta’an kanneen akka obsa, dhiifama gochuu, tola ooluu fi ciminnaan

hojjachuu jiraachu qabu. Rakkinni sirra gahuu kaayyoo keetirraa duubatti si hin

butin.

“Sanama irraas fagaadhu.” Akka waan Nabiyyiin (SAW) akkana jedhameeti:

duraan uumamaa fi qulqullinna Rabbiin irratti si uumeen sanama gabbaruu irraa

fagaattee jirta. Ammas akkasuma irraa fagaachu itti fufi, garuu yommuu akkas

gootu niyyaa kee Rabbiif godhi.

87

Jalqabamuu Da'waa Iccitii

Suuratu Muddassir erga buute booda nabiyyiin (SAW) gara Rabbii fi Islaamatti

namoota dhoksaan waamuuf ni ka’e. Maatii isaa, hiriyyoota fi namoota isatti

dhiyoo ta’an irraa jalqabe.

1-Khadiijaan (radiyallahu anhaa) Islaamawu Dubartoota irraa namni jalqaba amane, inumaa namoota hundaa dursee jalqaba

nabiyyitti kan amane Khadiijaadha. Afaan Nabiyyii kabajamaati wahyii

dhagahuun nama jalqabaa turte. Akkasumas, Qur’aana qara’uu fi salaata Rasuula

(SAW) irraa barachuun namni jalqabaa ishiidha.

Tawhiida erga mirkaneessanii booda wanti jalqabaa Rabbiin olta’aan dirqama

godhee salaata sirnaan salaatudha. Yommuu salaanni dirqama godhamuu

Nabiyyiin (SAW) Khadiija waa’ee wudu’a fi salaataa barsiisu ilaalchise gabaasni

dhufanii jiru. Osoo Nabiyyiin (SAW) Makkaan keessa jiranu Jibriil (aleyh salaam)

akkaataa wudu’aa fi salaataa barsiisuuf itti dhufee. Osoo Nabiyyiin(SAW) ilaalanu

Jibriil ni wudu’ate. Ergasii akkuma Jibriil wudu’atetti Nabiyyiinis ni wudu’atan.

San booda Jibriil dhaabbate salaate, Nabiyyinis isa waliin salaatan. Ergasii Jibril

ni deeme. Nabiyyiinis (SAW) akkaata salaataaf itti of qulqulleessan argisiisuuf

gara Khadiija dhufuun akkuma Jibril wudu’atetti ni wudu’atan. Ishiinis akkuma

Nabiyyiin(SAW) wudu’atanitti wudu’atte. Ergasii Nabiyyiin (SAW) ishiif

imaamu ta’uun ni salaate.

2-Aliyy ibn Abi Xaalib Islaamawu Aliyy ilma abbeeraa Nabiyyiiti. Khadiijaan erga amantee booda Aliyy Islaama

keessa ni seene. Ijoollee keessaa nama jalqaba amaneedha. Yeroo sanitti umriin

isaa waggaa kudhan ture. Rakkoo maallaqa Abu Xaalib qunnameen Nabiyyiin

(SAW) ilmaan isaa keessaa tokko fudhachuun guddisuu barbaadan. Ijoollee Abu

Xaalib kanniin keessaa Aliyyin fudhachuun mana ofii keessatti guddisan. Aliyyis

yommuu nabiyyiin ergaman amanuun nama lammata ta’e. Nabiyyii fi Khadiija

booda namni sadaffaan salaata salaate isa ture.

Akka warri beekumsaa gariin jedhaniitti: Yommuu waqtiin salaataa gahuu

Nabiyyiin (SAW) gara sulula Makkaatti baha. Aliyyis abbaa, abbeerotaa fi

namoota biroo irraa dhokachuun nabiyyii waliin bahuun salaata achitti salaataa

turan. Yommuu galgalaa’u ni deebi’u.

3-Zayd ibn Haarisa Islaamawu

88

Zayd ibn Haarisa hibbun Nabiyyi (jaallatamaa Nabiyyii) jedhamuun yommuu

beekkamu gabroota bilisa bahan keessaa nama jalqaba amaneedha. Zayd

(radiyallahu anhu) jalqaba irratti nama bilisaa maatii bilisaa irraa tureedha. Garuu

yeroo lolaa ijoollummaan booji’amuun akka gabraatti Makkaan keessatti

gurgurame. Dhumarratti mana Nabiyyi (SAW) keessa gabra ta'uun qubate. Warri

isaa Nabiyyii (SAW) irraa isa bituuf yommuu Makkaan dhufan, inni abbaa isaa

dhiisee Nabiyyi filate. Nabiyyinis dhimmicha Zaydiif ni dhiisan. Zaaydis

Nabiyyiin ni jedhe: Ani gonkumaa si dhiisee nama biraa hin filadhu. Ati anaaf

akka abbaa fi abbeeraati.” Abbaa fi abbeeraan isaas isaan ni jedhan: Ee badii kee!

Bilisummaa caalaa gabrummaa filattaa? Abbaa, abbeeraa fi maatii kee caalaa

nama biraa filattaa?” Innis ni jedhe, “Eeyyen. Nama kanarraa waa argee jira. Isa

caalaa gonkumaa eenyullee hin filadhu.” Ergasii Nabiiyyin (SAW) Zaaydin bilisa

baasun akka guddifachaa godhatan. Eeti, kuni Islaaman dura wanta ta’eedha.

Nabiyummaan dura Zayd ibn Muhammad jechuun waamama ture. Garuu Islaamni

dhufuun maqaa abbaa mucaa jijjiruun nama isa guddiseetin waamu ni dhoowwe.

Kanaafu, Zayd ibn Muhammad hafuun akkuma duraanii Zayd ibn Haarisa

jedhame.

4-Ijoolleen dubaraa Nabiyyii (SAW) Islaamawuu Haaluma kanaan, ijoolleen dubaraa Nabiyyii hundi isaanitu-Zaynab, Umm

Kulsuum, Faaxima fi Ruqiyyah - gara Islaamatti fiiganii jiru. Nabiyyiin ergamuun

dura amala kabajamaa abbaa isaanii irraa fayyadamanii jiru. Akkuma abbaa isaanii

namoota qajeeloo fi gaarii hojii fokkuu hawaasni Qureesha hojjatan irraa kanneen

fagaataniidha. Haala kanaan, manni Nabiyyii (SAW) maatii jalqabaa Rabbitti

amane fi barsiisa Islaamatiif masakamu ta’e jira. Manni kuni seenaa waamicha

Islaama keessatti bakka guddaa kan qabuudha. Kanaafi, Khadiijaan sahaabota

Nabiyyii keessatti sadarkaa ol’aanaa qabdi. Mana barakaa sanitti:

-Goda Hiraa booda Qur’aanni yeroo jalqabatiif ni qara’amee

-Mu’mintota (Warroota amanan) gara Islaamatti dursan kan of keessatti

hammateedha.

- Mana jalqabaa salaanni keessatti salaatameedha.

-Mana jalqabaa Nabiyyii gargaaruuf waadaa itt galanii fi isaan keessaa eenyullee

waadaa kan hin diignedha.

Manni kuni mana Muslimootaatiif, dubartoota isaaniitii fi dhiirota hundaaf

fakkeenya gaarii kan ta’uudha. Haati manaa achi keessa jirtu qulqulluu, mu’mina,

amanamtuu fi dhugaa tan dubbattuudha. Ilmi abbeeraa guddifamuus ajajaaf kan

awwaatu fi deeggaruudha. Mucaan guddifachaas nama amane fi gargaaraadha.

Ijoolleen dubaras dhugaa dubbattoota, mu'mintootaa fi ajajaaf kan bulaniidha.

89

Akka kanatti manni Nabiyyii (SAW) bakka jalqabaa qabate. Fakkeenya akka nuuf

ta’uu fi qajeelfama isaatirra akka deemnu dirqamni itti nu waama. Islaamni

hawaasaa fi dhuunfaa irratti xiyyeeffannoo guddaa itti kenna. Namoonni dhuunfaa

karaa maatiitiin gara hawaasaa seenu. Akkaataa maatii irratti hundaa’e namni

dhuunfaa amalaa fi naamusa isa gabbifata. Kanaafu, maatiin hawaasaa fi dhuunfaa

jidduu akka jiddu-galaatti gargaara. Yoo jiddu-galaan gaarii fi sirrii ta’ee,

hawaasni fi dhuunfaanis ni jabaata. Maatiin hundi hundeefama hawaasa

Islaamummaa keessatti hariiroo cimaa qabaachu qaba. Marsaa jalqabaa ergama

Nabiyyii irratti gatii maatiif kennamee arguu dandeenya. Hunda dursee namni

jalqaba Islaama keessa seene haadha manaa isaa Khadiijaadha. Kunis shoora

dubartoonni Islaama keessatti qaban agarsiisa. Ergasii Aliyy umrii ijoollummaatti

Islaama fudhate, kunis gatii da'waa ijoolleef gochuu agarsiisudha.

Yeroo jalqabaatiif gosoota namootaa nabiyyiin (SAW) gara Islaamatti waame

irratti xinxalluun baay’ee barbaachiisadha. Khadiijaan dubartii dha, Zayd ibn

Haaris gabra bilisoome, Aliyy-ijoollee ture. Kuni ergaan Islaamaa namoota

hundaatti kan fuullefatu ta’uu ifaan ifatti agarsiisa. Ijoollee fi jaarsaaf, dhiiraa fi

dubartootaaf, bulchaa fi gabrichaaf kan ta’uudha. Hawaasa Muslimaa fi biyya

ijaaru keessaatti namoonni dhuunfaa miseensa hawaasaa ta’an hundi gahee taphatu

qabu.

5-Islaamawu Abu Bakr As-Siddiiq Abu Bakr Siddiiq dhiiroota gurguddoo fi sadarkaa qaban bilisaa keessaa nama

jalqaba Nabiyyitti (SAW) amaneedha. Ergamuun dura nama Nabiyyitti garmalee

dhiyoo ta’eedha. Isa ilaalchisee Nabiyyiin (SAW) ni jedhan: Abu Bakr malee

namni ani gara Islaamatti waame hundi isa bira gufuu, duubatti jechuu fi sirritti

ilaalutu ture. Yommuu ani gara Islaamatti isa (Abu Bakrin) waamu osoo homaa

hin shakkinii fi hin turin gara Islaamatti fiige.” (Siiratu An-Nabawiyyatu-Abu

Shuhbata (1/284) ilaali)

Abu Bakr hawaasa Qureesha keessatti iddoo guddaa kan qabuu fi sababoota

baay’eef kan kabajamuudha:

-Nama ummata isaa tokkoomsu, jaallatamaa fi haala salphaan namaan walii

galuu ture.

-Qureeshota keessaa nama sanyii gaarii qabuudha. Waa’ee sanyii fi kheeyrif

sharrii isaan keessa turan ilaalchisee isaan hunda caalaa kan beekudha.

-Nama daldalaa haqaan hojjatuu fi amala gaariin beekkamu ture.

-Qureeshota keessatti nama beekkamaa ture. Beekumsa isaatiif, muxannoo

daldala keessatti inni qabuuf ykn isa waliin hiriyyoomufis namoonni isatti dhufu.

90

Garuu maaliif Abu Bakr Qureeshota biratti garmalee jaallatamaa ta’ee? Eeti,

gaarummaan amala isaa nama isa waliin hiriyyoomu barbaadef balbala baneef.

Ammas, Abu Bakr beekumsa sanyii fi seenaa waan beekuf namoonni gara isaatti

fiigu. Akkuma beekkamu Qureeshota keessatti Abu Bakr caalaa waa’ee sanyii fi

seenaa isaanii kan beeku hin jiru. Kanaafu, gamnooni hawaasa Qureeshaa

akkasumas, dargaggonni beekumsa argachuuf Abu Bakr waliin taa’u jaallatu.

Ammas, Abu Bakr nama arjaa fi keessummaa haala gaariin keessumeessu ta’uu

irraa kan ka’ee, namoonni taraa fi hiyyeeyyin gara isaatti deemu. Kanaafu,

namoonni hawaasa keessatti sadarka kamiyyuu irra jiran isa waliin hiriyoomuu fi

isa waliin taa’un bu’aa baay’ee argatanii jiru. Sababa kanaaf, yommuu ergaan

Islaamaa babal’achuu eegalu namoonni baay’een harka isaa irratti Islaamawan.

Isaan keessaa akka fakkeenyaatti: Usmaan ibn Affaan, Abdurahmaan ibn Awf,

Sa’d ibn Abi Waqqaas, Az-Zubeyr ibn Al-Awwaam fi Xalha ibn Ubeydillah.

Namoonni gurguddoon shanan kuni Islaamawun firii da’waan Abu Bakr

buusedha. Abu Bakr gara Islaamatti isaan waame, isaanis waamicha isaatiif ni

awwaatan. Ergasii gara Nabiyyiittii (SAW) isaan fuudhee deemen. Hundi isaanitu

Nabiyyii biratti Islaama ofi labsan. Akkuma goottonni shanan kunniin Islaama

keessa seenanii namoonni biroos isaan duuka bu’uu jalqaban.

6-Garee Lammaffaa Namoonni filatamoon harka Abu Bakr irratti erga Islaamawanii gareen lamaffaan

Islaama keessa seenu ni jalqabe. Gareen lamaffaan kuni: Abu Ubeydah ibn

Jarraah, Abu Salamata Abdullah ibn Abbdul-Assad ibn Makhzuum ibn Murrah

(namni kuni ilma adaadaa Nabiyyiitii (SAW) “Barrah bint Abul-Muxxalib), Al-

Arqam ibn Abi Al-Arqam Makhzuumii, Usmaan bin Maz’uun al-Jumhii, Ubeyda

ibn Al-Haaris ibn Abdulmuxxalib, Sa’iid ibn Zayd ibn Amr ibn Nufeyl, Qudaamah

fi Abdullah ilmaan lamaan Maz’uun, Faaximah bint Al-Khaxxaab ibn Nufeyl

(obboleetti Umar ibn Al-Khaxxaab fi niiti Sa’iid ibn Zayd), Asmaa'a bint Abu

Bakr Siddiiq, Aa’isha bint Abu Bakr Siddiiq fi Khabbaab ibn Al-Arat (hunda

isaanii irraayyu Rabbiin haa jaallatu).

7-Garee sadaffaa Kunniin namoota garee sadaffaa keessatti Islaamawaniidha: Umeyr ibn Abi

Waqqaas (obboleessa Sa’d ibn Abi Waqqaas), Abdullah ibn Mas’uud, Mas’uud

ibn Al-Qaariyy, Saliix ibn Amr fi obboleessa isaa Haaxib ibn Amr, Ayyaash ibn

Abi Rabii’ata fi niiti isaa Asmaa’a bint Salaamata, Khuneys ibn Huzaafata

Sahmiyy, Aamir ibn Rabii’ah (gosa Al-Khaxxaab waliin kan gamtoomedha),

Abdullah ibn Jahshi fi obboleessa isaa Abu Ahmad, Ja’afar ibn Abi Xaalib fi niiti

isaa Asmaa’a bint Umeys, Haaxib ibn Haaris fi niiti isaa Faaxima bint al-Mujallal,

91

obboleessa isaa Haxxaab ibn Haaris, niiti Haxxaab, Fukehata bint

Yasaar…Suheeyb ibn Sinaan nama Roomaa jalqabaa Islaamawe. Namoota dursa

gara Islaamatti seenan keessaa kanneen biroo Abu Zarr Al-Ghifaariyy, obboleessa

isaa Uneys fi haadha isaa. Bilaal ibn Rabaah Al-Habashii (Itiyoophiyaa irraa)

namoota jalqaba gara Islaamatti fiiganiidha. Ibn Is’haaq ni jedha: dhiirotaa fi

dubartoota irraa namoonni garagaraa Islaama keessa ni seenan hanga waa’een

Islaamaa Makkaan keessa babal’atu fi dubbatamutti.”

Maqaalee armaan olitti dhiyaatan irraa akkuma ifa ta’utti namoonni gara Islaamatti

dursa seenan namoota hawaasa keessatti kabajamanii fi gaarii turaniidha. Isaan

akka qorattoonni siiraa gariin “namoota gadi aanoo ykn gabroota bilisummaa

isaanii argachuu barbaadaniidha fi kkf” jedhanii miti. Yeroo jalqabaa Islaamaa,

eenyullee Muslima ta’uun faaydaa addunyaa irraa wanti argatu hin jiru. Inuma

wanti isaan eeggatu reebicha fi adabbiidha. Wanti isaan barbaadan mindaa Rabbii

qofa ture.

Akkasumas, namoonni kitaaba siiraa barreessan gariin yommuu akkana jedhan

tuqaa kanarratti dogongoranii jiru: “Namoonni jalqabaa gara Islaamatti seenan

baay’een isaanii hiyeeyyi, dadhabdoota fi gabroota.” Garuu yoo sirritti qoratan

jechi kuni dogongora akka ta’ee ni mul’ata. Namoota guyyoota jalqabaa Islaamaa

irratti gara Islaama seenan 40 keessaa namoonni gabroota, dadhabdoota, gabroota

bilisa bahanii fi alaa Islaamatti seenan lakkoofsi isaanii 13 ture. Lakkoofsi kuni

namoota guutumatti Islaama keessa seenaniin yommuu wal bira qabamuu, “Irra

caalaan ykn baay’een isaanii dadhabdoota, hiyeeyyi fi gabroota” hin jedhamu.

Namoonni yeroo san Islaamawan faaydan addunyaa homaatu isaan hin kakaasne.

Garuu haqatti amanuu Rabbiin qalbii isaanii itti banetu gara Islaamatti isaan

kakaase. Kana keessatti kabajamaa fi gabrii, dureessaa fi hiyeessi, waliin hirmaatu.

Abu Bakr, Bilaal, Usmaani fi Suheeyb wal-qixxaa’u. Hundi isaanitu sababa wal

fakkaatuf Islaama keessa seenan. Innis “Haqatti amanuudha.”

Osoo dureessaa fi hiyyeessa, gurraacha fi adii, dhiiraa fi dubartii, gabrichaa fi

nama bilisaa addaan hin baasin Islaamni nafsee gaarii, qalbii qulqulluu fi sammuu

iftutti yaa’aa tureera. Namoota dursa gara Islaamatti seenan keessaa: Khadiijaa,

Abu Bakr, Aliyy, Usmaan, Zubeyr, Abdurahmaan, Xalha, Ubeydah, Al-Arqam,

Usmaan bin Maz’uun, Sa’iid bin Zayd, Abdullah bin Jahsh, Ja’afar, Sa’d bin Abi

Waqqaas, Faaximah bint Al-Khaxxaab fi kanneen biroo ummata isaani keessatti

namoota kabajamoo fi sadarkaa qaban turan. Warroonni kuni namoota jalqabaa

gara Islaamaa dursanii fi waamicha Nabiyyii (SAW) dhugoomsuuf fiiganiidha.

92

Nabiyyiin (SAW) Da’waa (Waamicha) itti fufuu Nabiyyiin (SAW) da’waa dhoksaa isaanii itti fufuun maatii fi hiriyyoota dhiyoo

irraa namoota ofitti harkisuu danda’aniiru. Akkasumas, Muslimoonni jalqabaa

kunniin nama sharriin isaa nagaha ta'uu amananitti da’waa ni godhuu turan.

Marsaan jalqabaa da’waa kuni rakkoolee fi ulfaatinnaan kan guuttame ture. Nama

amananii fi sharrii isaatirraa nagaha ta’an qofa dubbisu. Akka kanatti, tarkaanfin

da’waa suuta fi of eeggannoon kan itti fufee ture. Iccitiin (dhoksaan)

tarkaanfachuun waan isaan irraa eeggamuuf Muslimoonni Nabiyyii (SAW) irraa

barnoota barachuu fi wanta baratan hojii irra oolchuuf haalli garmalee ulfaataa

ta’e. Yeroo kanatti eenyullee ifatti bahee salaatu fi Qur’aana qara’uu hin danda’u.

Kanaafu, yoo salaatu barbaadan gara sululaa fi gaarreen Makkaa dhokatanii

deemun achitti salaatu turan.

1-Nageenyi namatti dhagahamuu Marsaa kana keessatti nageenya hawaasa Muslimaa xiqqaa mirkaneessuuf

dhoksuu fi iccitiin jiraachu qaba. Inuma yoo isaan hin amaniin namoota hundarra

namatti dhiyoo ta’an irraayyu of dhoksuun baay’ee barbaachisaadha. Yeroo

kanatti ajajni Nabiyyii amanti ofii dhoksuu dirqama akka ta’e ifaadha. Nabiyyiin

(SAW) Muslimoota garii walitti qabuun garee ijaaraa ture. Gareen kunis

dabeessummaa fi sodaaf osoo hin ta’in qophaa’innaa fi leenjiif of dhoksuu turan.

Nabiyyiin (SAW) sahaabota isaa irraa garee xiqqoo ijaarun jalqabe. Namni

humnaa fi qabeenya qabu namni tokko ykn namoonni lama hiyeeyyi ta’an

yommuu Islaamawan walitti isaan qabuun isa waliin ta’u. Innis isaan waliin nyaata

ofii qoodaaf. Isaan keessaa namni Qur’aana irraa waa haffazee (sammutti qabatee)

nama biraa ni barsiisa. Namoonni haala kanaan walitti qabamuun hariiroo

obbolummaa jabeessu fi sagantaa wal barsiisuu uumanii jiru.

Qajeelfamni Nabiyyiin (SAW) hordoftoota isaa barsiisuuf hordofe Qur’aana

kabajamaadha. Nabiyyiin (SAW) sahaabota isaa barnoota aqiidaa (amantii),

ibaadaa, amalaa, nageenyummaa fi kan biroo barsiisaa tureera. Kanaafi, Qur’aana

keessatti aayaata waa’ee nageenya hawaasa fi dhuunfaa eeguu dubbatan arganna.

Sababni isaas, wantoota guddinnaaf barbaachisan keessaa miseensa hawaasaa

keessatti namoonni dhuunfaa hundi nageenyi itti dhagahamuudha. Keessumayyu

hiriirri Islaama irraa ittisuu fi dachii keessatti bakka akka qabatuuf carraaqu, daran

nageenyi itti dhagahamuun barbaachisadha. Shakkii hin qabu, sahaabonni nama

gara Islaamatti waamu barbaadan ilaalchisee odeefannoo ni funaanu turan. Kunis

nageenyaa hawaasa Muslimaa xiqqaa Makkaan keessatti jalqabamee eegsiisu fi

mirkaneessuufi. Qur'aana keessatti waa'ee of eeggannoo fi nageenya ilaalchise

aayaata lamaan tanniin haa ilaallu:

93

“[Haati Muusaa] obboleetti isaatiin ni jette, “Isa hordofi.” Osoo isaan hin

beekin ishiinis fagoo irraa isa ilaalte. [Gara haadhaatti deebi’uun] dura

harma hoosistoota irraa isa ni dhoorgine. [Obboleettin isaa], “maatii isa

isiniif guddisuu fi gaarii isaaf yaadutti isin qajeelchu?” jetteen.” Suuratu Al-

Qasas 28:11-12

Yeroo nabi Muusaan (aleyh salaam) dhalatu sanitti Fira’awni daa’imman Israa’il

ni ajjeesaa ture. Nabii Muusaan haarawa dhalate kuni ajjeecha fira’awna jalaa akka

bahuuf Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa haadha isaa saanduqa keessa isa kaa’un

galaanatti akka darbitu beeksiisa itti godhe. Haati Muusaas akkuma ajajamte

daa’ima ofii saanduqa keessa keette galaanatti darbite. Ergasii garmalee dhiphatte.

Rabbiinis ilma ishii akka ishiif deebisu waadaa galee jira. Muusaa harma

dubartoota biraa akka hin hoone taasise. Harma haadha isaa malee harma

dubartoota biraa hodhu dide. Kanaafi dhumarratti obboleettin isaa “maatii isa

isiniif guddisuu fi gaarii isaaf yaadutti isin qajeelchu?” jetteen. Aaya tanaa fi

seena kana wal-qabsiisu wanti barbaanneef barbaachisummaa of eeggannoo fi

nageenyaa mul’isuufi. Seenaa kanarraa qabxiwwan armaan gadi baranna:

1)-nageeya ilma ishii mirkaneefachuuf haati Muusaa odeefannoo funaanu

barbaadde. Obboleetti isaatiin “Qussiihi (isa hordofii)” jetteen. Jechi Arabiffaa

quss jedhu hiika “hordofuu” fi “odeefanno funaanu” of keessatti qabata.

2)-Ammas, haati Muusaa nageenya ilma ishii mirkaneessuuf nama kakka’uumsa

akka ishii qabu ni filatte. Intala ishii filatte. Kunis odeefannoo dhugaa ishiif

funaannamu mirkaneessuufi. Obboleettin Muusaas fedhii fi of eeggannoo waa’ee

obboleessa ishii ilaaluuf ni deemte. Kuni kan agarsiisu namni odeefannoo funaanu

nama amanama ta’u qaba, yoo danda’ame akkuma nama isa ergee kakka’uumsa

wal fakkaatu qabaachudha.

3)-Obboleetti Muusaa namuu osoo ishii hin beekin of eeggannoon akka deemtu

ajajamte. “Osoo isaan hin beekin ishiinis fagoo irraa isa ilaalte.”

4) Ammas, obboleettin Muusaa odeefannoo funaanun gara haadhaa deebitee

bakka inni jiru ishitti beeksisuu qofa osoo hin ta’in gara fuunduraatti

94

tarkaanfachuun kaayyoo isaanii galmaan geesse. Kaayyoon kunis: Muusaa gara

haadhaatti deebisuudha. Yaali kanaan milkaa’inna guutuu galmaan geesse.

Kanaafu, dhoksaa fi of eeggannoo waliin odeefannoo funaanu fi kaayyoo ofii

galmaan gahuun hojii nama qaruuteti. Kaayyoo ofii osoo galmaan gahuu

baataniyyuu odeefanno dhugaa of eeggannoon funaanun baay'ee barbaachisadha.

Wanti dagatamu hin qabne keeyyattoonni Qur’aana armaan olii tunniin osoo

Nabiyyiin gara Madiinaa hin godaaniin dura bakka nageenyi rakkoo guddaa itti

ta’e Makkaan keessatti bu’an. Siiraan Nabiyyii (SAW) namoota dhuunfaa

barsiisuu irraa kaase hanga mootummaa ijaaru gahutti nageenya mirkaneessun kan

guuttameedha. Hoggantoonni Musliimaa yeroo ammaas Muslimootaa fi Islaama

badii irraa eeguf hawaasa keessatti nageenya mirkaneessun garmalee isaan irraa

eeggama.

Muslimoonni nageenya irratti xiyyeefachuun rukuttaa diinaa tasa isaanitti dhufuu

irraa isaan eega. “Diinaa fi nafsee tee yoo beekte, wanti bu’aa dirree lolaa

dhibba akka sodaattu si taasisu hin jiru. Yoo nafsee tee beektee garuu diina

kee hin beekin, dirree lolaa hundatti moo’atamutu si qunnama .”

Nabiyyiin (SAW) mataa ofiitiin gama adda addaatin sahaabota isaa barsiisuuf ni

too’ataa ture. Garee adda addaatti ni qoqqooda. Fakkeenyaf, Faaxima bint Al-

Khaxxaabi fi jaarsi ishii Sa’iid ibn Zayd garee tokko keessatti Nu’aym ibn

Abdullah An-Nahhaam ibn Adiyy waliin turan. Barsiisaan isaan barsiisuuf

ramadamee Khabbab ibn al-Aratt ture. Yommuu bakka tokkotti walitti dhufan

xiyyeefannoon isaanii guddaan akkamitti Qur’aana akka dubbisan qofa osoo hin

ta’in Qur’aana qo’achuu, keeyyattota isaa hubachuu, ajajootaa fi dhoowwama isaa

barachuu fi hojii irra oolchu ture.

Nabiyyiin (SAW) xumura murtiiwwanii yaada keessa galchuun wantoota hundaa

of eeggannoo fi gadi fageenyaan karoorsu turan. Guyyaan da’waa ifatti itti labsuu

fagoo akka hin taanee ni hubataa ture. Akkasumas, namoonni baay’een akkuma

Islaama keessa seenanii manni Khadiija wal-gahiif namoota hunda keessumeessu

akka hin dandeenye ni hubate. Akka hogganaatti hordoftoota waliin iddoo bal’aa

namoota hunda gahuutti wal qunnamuun ni barbaachisa. Kanaafu, Nabiyyiin

(SAW) mana Al-Arqam ibn Abi Al-Arqam bakka wal-gahii dhoksaa

Muslimootaaf ta’u filate. Bakki wal-gahii garmalee barbaachisadha. Sababni

isaas, yeroo hundaa hogganaa fi hordoftoonni wal qunnamuun karaa Muslimoota

itti barsiisuu fi leenjisuun marsaa da’waa dhufuuf hoggantoota fi daa’iwwan itti

godhuudha.

95

Akkuma ifa ta’u, Nabiyyin (SAW) hordoftoota isaa ergaa Islaamaa akka

baadhatanii fi gara fuunduraatti ummata Muslimaatiif hoggantoota akka ta’an

qopheessaa jira. Osoo Nabiyyiin (SAW) waa’ee ummata isaa gara fuunduraatti

dhufaniif hin yaadin ergama qofa geessuu irratti xiyyeefate silaa haala kanaan

marsaa jalqabaa irratti dhoksaa fi of eeggannoon hin hojjatu ture. Bakki hundarra

gaariin ergaa isaa itti geessu Ka’aba Qureeshonni baay’innaan itti wal-gahan ture.

Garuu Nabiyyiin (SAW) marsaa jalqabaa irratti dhoksaa ykn iccitii guutuu filate.

Bakka eenyullee hin argine filachuun hordoftoota isaa Qur’aanaa barsiisaa fi hojii

ulfaata gara fuunduraatti isaan eeggatuuf qopheessaa ture. Kanaafu, namni ofii fi

hawaasa ijaaru barbaada marsaa jalqabaa irratti dhoksaa fi iccitiin deemun ofii fi

garee isaa jabeessu danda'a.

96

Mana Al-Arqam Ibn Abi Al-Arqam (Daarul Arqam)

Kitaabban siiraa akka himanitti, erga Sa’d bin Abi Waqqaas mushrika tokkoon

walitti bu’een booda manni Al-Arqam akka iddoo wal gahii iccitii Muslimotaatti

filatame. Ibn Is’haaq ni jedha: Sahaabonni Nabiyyii (SAW) salaatu yommuu

barbaadan ummata isaanii irraa dhokachuun gara karaa gaarren Makkaatti

dhiyaatan deemun achitti salaatu turan. Karaa gaarreen Makkaa keessaa karaa

tokko keessatti Sa’d bin Abi Waqqaas guyyaa tokko garee sahaabota Nabiyyii

(SAW) waliin ture. Osoo isaan salaatanu gareen mushriikota isaan biraan darban.

Mushrikoonni wanta sahaabonni hojjatan kanaaf garmalee isaan irratti jibban,

hanga wal lolan gahanitti jechoota badoo itti dubbatan. Ergasii Sa’d bin Abi

Waqqaas lafee luka gaalaatin mushrikoota keessaa nama tokko dhayee madeesse.

Kuni Islaama keessatti dhiiga jalqabaa jigfameedha.”

Manni Al-Arqama wiirtu dhoksaa Muslimoonni itti wal-gahanii fi wahyii irraa

wanta gara Nabiyyiitti (SAW) bu'e itti argatanii fi isa itti dhageefataniidha. Waa’ee

Rabbii isaan yaadachiisa, Qur’aana isaaniif qara’a, wanta nafsee isaanii keessa jiru

hunda isa fuundura godhu.

Manni Al-Arqam (Daarul-Arqam) wiirtuu mana barnoota ol’aanaa addunyaa

keessatti dhaabbateedha. Barsiisan dhaabbata kanaa barsiisa hunda caalu Ergamaa

Rabbiiti (SAW). Barattoonni immoo sahaabota isaati. Kitaabni irraa baratan

immoo Qur’aana Rabbii olta’aa irraa dhufeedha. Barnoonni guyyaa guyyaan

baratan immoo waa’ee amantii, haala jireenya, tawhiida, akhlaaqa fi kkf dha.

Barattoonni mana barnoota kanaa yoo bayan yoosu wanta baratan hojii irra oolchu.

Kanarraa kan ka’e xumura irratti, hoggantoota ummata hoogganan, dukkana

keessaa namoota gara ifaatti baasanii fi amala gaariin kan faayaman ta’an.

Kanaafu, Daarul Arqam dhaabbata barnoota yeroo jalqabaaf hundeefamee fi yeroo

hundaa dhaabbata barnoota kamuu caalu (best educational institution for all time)

yoo jedhame nama hin saalfachiisu.

Dhaabbanni barnoota dhagaa manni irraa ijaarramuun kan madaallamu osoo hin

ta’in qulqullinna barnootaa inni kennuu fi barattoota achii keessaa bahaniin. Manni

dhaabbata barnota hanga fedhe bareedee garuu qulqullinni barnoota yoo hin

jiraatinii fi barattoonni achi keessaa bahan dadhaboo yoo ta’an, dhaabbanni

barnootaa kuni dadhabaadha jechuudha. Faallaa kanaa, manni hanga fedhe xiqqaa

yoo ta’e ykn kan hin bareenne yoo ta’e, garuu qulqullinni barnoota gaarii yoo ta’ee

fi barattoonni achi bahan ciccimoo yoo ta’an, kuni dhaabbata barnoota garmalee

gaarii ta’eedha. Kanaafu, Daarul Arqam dhaabbata barnoota yeroo hundaa

97

dhaabbata kamu caaludha. Sababni isaas, barsiisan achi keessa ture barsiisaa

kamiyyuu kan caaludha. Innis Nabiyyiidha (SAW). Barattoonni achi bahanis

seenaa dhalli namaa kamu hin hojjanne hojjatanii darban.

Sababoota Daarul Arqam akka filatan taasisan Daarul Arqam filachuun sababoota baay’eef ture:

1-Al-Arqam ifaan ifatti Islaamawu isaa ifa hin baasne. Islaamawu isaa namoonni

baay’een hin beekan. Kanaafu, Nabiyyii fi sahaabonni isaa mana Al-Arqamitti

wal-gahan jedhee namni yaadu hin jiru.

2-Al-Arqam gosa Makhzuum irraayyi. Gosti Makhzuumi fi Bani Haashim waliif

diinaa kan ta’anii fi wal dorgomaniidha. Nabiyyiin immoo Bani Haashim irraayyi.

Al-Arqam islaamawun isaa ifaan ifatti osoo beekkameyyu mana isaatti

Muslimoonni wal gahan jedhee eenyullee hin yaadu. Sababni isaas, manneen

naannawa Al-Arqam jiran kan gosa Makhzuumiti. Kanaafu, mana Al-Arqamitti

wal gahuun akka diina jidduutti wal gahuutti lakkaawama. Mushrikoota Makkaa

keessaa namni kamu kuni wanta hin taane godhanii yaadu. (Kanaafu, Mana Al-

Arqamitti Muslimoonni wal gahuun mushrikoonni akka isaan hin argine fi hin

shakkine taasise.)

3-Al-Arqam yommuu Islaama keessa seenu dargaggeessa ture. Umriin isaa gara

waggaa kudha jahaa ture. Osoo hoggantoonni Qureeshotaa bakka dhoksaa

Muslimoonni itti wal gahan barbaaduf yaadanii, sahaabota Nabiyyii irraa mana

dargaggeessa xiqqaa keessa barbaadun sammuu isaanii hin qaxxaamuru. Kana

irra, ijjii fi yaanni isaanii gara mana sahaabota gurguddaatti ykn mana Nabiyyitti

qajeela. Tarii Bani Haashim keessaa mana nama tokkotti ykn mana Abu Bakr ykn

isaan ala mana namoota beekkamotti wal gahan jedhanii yaadu danda’u. Sababa

kanaaf, gama nageenyaatin mana Al-Arqam filachuun ogummaa ol’aana akka ta’e

argina. Qureeshonni guyyaa tokkollee markaza (handhuura barnootaa) kana akka

irra geesse fi bakka wal gahii akka argatte nuti gonkumaa hin dhageenye.

Amaloota Sahaabota Jalqabaa Nabiyyii (Saw)

Marsaan jalqabaa da’waa dhoksuu fi carraaqqi namoota dhuunfaa irratti kan

hundaa’e ture. Makkaan keessatti guddinni hawaasa Musliimaa suuta, of

eeggannoo fi tarkaanfi sadarka sadarkaatiin kan itti fufu ture. Mallattoon marsaa

kanaa qajeelfama Rabbii olta’aatiin kan qajeelfamu yoo ta’u, akkana jechuun ibsa:

98

“Fuula Isaa barbaaduun warroota ganamaa fi galgala Gooftaa isaanii

kadhatan waliin nafsee tee [obsaan] hidhi. Faaya jireenya addunyaa

barbaadun ijji tee isaan irra hin darbin. Nama qalbii isaa zikrii (yaadanno)

Keenya irraa gaafila goone, fedhii lubbuu isaa hordofee fi dhimmi isaa kan

daangaa darbe ta’eef hin ajajamiin.” Suuratu Al-Kahf 18:28

Aayan armaan olii tuni Nabiyyiin (SAW) warroota amananii halkanii guyyaa

Rabbiin faarsanii fi kadhatan waliin akka taa’uu fi hiriyyoomu ajajji. Akkasumas,

dogongoraa fi hanqinna isaanii irratti akka obsu, rakkinna isaan qunnamuu irratti

akka isaan sabbarsiisuu fi isaan irraa isa fageessuf wantoota nama gowwoomsan

akka of eeggatu ajajji. Ammas, waa’ee isaanii ilaalchisee nama of tuulaa qalbiin

isaa zikrii Rabbii irraa gaflaa keessa taatee fi dhimmi isaa jalaa badeef akka hin

ajajamne dhaamti.

Aayanni suuratu Al-Kahf armaan olii amaloota Muslimoota jalqabaa nuuf eerti

(kaasti). Isaan keessaa barbaachisoon:

A)-Obsa- (nafsee tee [obsaan] hidhi) jedhu keessatti

Obsi jecha Qur’aana, Hadiisota Nabiyyii fi jechoota namootaa keessatti yeroo

baay’ee deddeebi'uudha. Barbaachisummaan obsaa hanga garee kasaaraa irraa

nagaha bahaniif amala ta’utti gahe. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

“(1) Yeroon kakadhe! (2) Dhugumatti ilmi namaa hoongoo (kasaaraa) keessa

jira. (3). Isaan amananii, hojii gaggaarii dalagan, haqa walii dhaamanii fi

99

obsa walii dhaaman malee [warri hafan hoongoo (kasaaraa) guddaa keessa

jiru].” Suuratu Al-Asr 103:1-3

Rabbiin Olta’aan namoota amaloota afran kana qaban malee namoonni hundi

kasaaraa keessa akka jiran beeksisa:

1. Rabbii fi hundeewwan iimaana hafanitti amanuu

2. Hojii gaggaarii hojjachuu

3. Haqa walii dhaamu

4. Obsa (sabrii) walii dhaamu

Najaan (adabbii jalaa nagaha bahuun) nama tokkoof kan mirkanaa'u nafsee ofii

iimaana fi hojii gaggaariin yoo guute fi faayedha. Hoongon (kasaaraan)

sadarkaalee qaba. Kasaaraan guddaan guutumaan guututti addunyaa fi Aakhiratti

kasaarudha. Namni kaafira ta'e du'e guutumaan guututti kasaare jira. Iimaanni fi

hojii gaariin guutumaan guututti kasaaru irraa nama eegu. Namni amane fi hojii

gaggaarii hojjate garuu yoo waan gaaritti ajajuu fi waan badaa irraa dhoowwun

haqa namaaf hin dhaamin, mindaa haqa walii dhaamu dhabuun kasaaraa malee

guutumaan guututti akka kaafiraa hin kasaaru. Namni wantoota afran armaan olii

guute immoo Jannata keessatti sadarkaan isaa gadi bu'uu irraa ni eeggama. Namni

kuni iimaana fi hojii gaariin erga of faaye booda namoota isaan ala jiranis

fooyyessuu fi guutuuf isaan gorsuu fi qajeelchuf ni carraaqa.* Carraaqqi kana

keessattis obsuu qaba. Haala kanaan haqa Rabbiiti fi haqa gabroota bakka tokkotti

walitti kan qabe ta’a. Akkasumas obsa waliif dhaamun wanta garmalee

barbaachisaa ta’eedha.

Obsi sababa baay’ee gaarii ta’eef suurah armaan olii keessatti gara dhumaatti

dubbatame. Namni yommuu Rabbitti amanee, hojii gaggaarii hojjatee fi namoota

biroo haqa akka hordofan gorsu, rakkoolee fi qormaata baay’etu isa qunnama.

Kanaafu, kuni hundi obsa isarraa barbaada. Iimaana fi hojii gaggaarii hojjachuu

irratti gadi dhaabbachuu fi haqa eegun wantoota ulfaatoo nama dhuunfaa fi

hawaasa qunnamuudha. Kanaafu, kana irratti obsuun dirqama ta’a. Nafsee ofiitti

qabsaa’uuf, diinotattis qabsaa’uuf obsa barbaachisa. Dheerinna karaa, marsaaleen

milkaa’inna suuta jechuu fi fageenya gahuumsaa irratti obsa guddaa barbaachisa.

B-Du’aayi baay’isuu fi Rabbitti warwaachuu Kuni jecha Rabbii olta’aa keessatti ifa baha: “ganamaa fi galgala Gooftaa

isaanii kadhatan” Du’aayin (kadhaan) balbala guddaadha. Balballi kuni yoo

namaaf baname, kheeyrin wal duraa duubaan isatti jiga, barakaan isatti

dhangala’a. Sababoota baay’ee barbaachisoo gara milkaa’innaatti nama geessan

100

keessaa tokko, gargaarsaa fi qajeelchaaf baay’isanii Rabbiin kadhachuun Isa

waliin hariiroo gaarii qabaachudha.

C-Ikhlaasa (Hojii Rabbiif qulqulleessu)

Kuni jecha Rabbii, “Fuula Isaa barbaadun” jedhu keessatti ifa baha. Muslimni

dubbiin isaa, hojii fi qabsoon isaa hundi Fuula Rabbiitii fi jaalala Isaa barbaadun

ta’uu qaba. Gara faayda addunyaa, beekkamtii, maqaa addaa isaaf kennamu, gara

fuunduraatti dursu ykn gara duubatti hafuu osoo hin ilaalin mindaa isaa Rabbiin

qofarraa kajeelu qaba. Rabbiin azza wa jalla ni jedha:

﴿ قل إنذ صلت ون رب ياي وممات للذ لمي ٱسك وم ۥ ل شيك ل ١٦٢لعل وذ

نا أ

مرت وأ

لك أ ﴾١٦٣لمسلمي ٱوبذ

Jedhi, “Dhugumatti, salaanni kiyya, qalmi kiyya, jireenyi tiyyaa fi duuti tiyya

Rabbii Gooftaa aalamaa hundaatifii. Shariikni Isaaf hin jiru. Isuma kanatti

ajajame, ani jalqaba Muslimootaati.” suurat Al-An’aam 6:162-163

Ikhlaasni (Rabbiif qofa jedhanii fi mindaa Isaa barbaaduun hojii hojjachuun)

hojiin Rabbiin biratti fudhatama argachuuf sharxiwwan (ulaagaalee) lamaan

keessaa tokko. Akkuma beekkamu, hojiin Rabbiin biratti fudhatama hin argatu,

ikhlaasaa fi niyyaan sirriin yoo jiraatanii fi hojichi sunnaa fi shari’aan yoo walitti

gale malee. Namni ikhlaasni fi niyyaan isaa sirrii ta’ee fi hojiin isaa sunnaa fi

shari’aan walitti gale, hojiin isaa fudhatama argata.

D-Gadi dhaabbannaa (As-Sabaat)

Kunis jecha Rabbii olta’aa keessatti ifa baha: “Faaya jireenya addunyaa

barbaadun ijji tee isaan irra hin darbin.” Kana jechuun isaan (mu’mintoota)

dhiistee [mushrikoota fi kaafiroota irraa] namoota dureeyyi fi sadarka qabanitti

ija kee hin garagalchin.37 Faaya addunyaa irraa wanti isaan bira jiru babal’inna

da’waatiif deeggarsa akka ta’uu fi namoonni baay’een waamicha kee akka

fudhatan dharra’uun warroota qabeenya fi sadarka qaban gammachiisuuf jettee

haala mu’mintoota ilaalu, xiyyeeffannoo isaanitti kennu fi isaaniif mararfachuu

irraa hin garagalin.38

37 Zaadul Masiir fuula 848-849, Ibn Al-Jawzi 38 Ma’aarij tafakurri wa daqaa'iqu tadabburi 13/357-358

101

Kuni faaya fi miidhaginna addunyaatin akka hin gowwoomnee fi haqa irratti gadi

dhaabbachu agarsiisa. Haqa qabatan irratti gadi dhaabbachuun wanta Muslimni

namoota biroo irraa adda ittiin baafamu qabuudha. Rabbiin subhaanahu ni jedha:

ن ﴿ هدوا لمؤمني ٱم ٱرجال صدقوا ما ع ن قض نبه للذ ۥعليه فمنهم مذلوا تبديل وما بدذ ن ينتظر ﴾٢٣ومنهم مذ

“Mu’mintoota irraa dhiirota waan Rabbiif waadaa galan dhugoomsantu jiru;

isaan irraas nama dirqama isaa raawwatetu jira; isaan irraas nama eeggataa

jirutu jira. Jijjirraa kamillee hin jijjirre.” Suuratu Al-Ahzaab 33:23

“Mu’mintoota irraa dhiirota waan Rabbiif waadaa galan dhugoomsantu

jiru” jechuun warroota amanan irraa dhiirota wanta Rabbiif waadaa galan guutetu

jira, waadaa galaniif dhugaa ta’an. Wanti isaan waadaa galan keessaa: Islaama fi

Nabiyyi gargaaruf waada galan; namoonni lola Badr irratti hin hirmaanne

gonkuma san booda duubatti akka hin hafne Rabbiif waadaa galan. Yoo aduwwiin

wal-qunnaman gonkumaa akka hin dheessine waadaa galan.39 “isaan irraas nama

dirqama isaa raawwatetu jira” kana jechuun nama wanta waadaa gale guutuun

karaa Rabbii keessatti ajjeefame ykn du’etu jira.Kanneen biroos osoo jijjiraa

homaatu hin jijjirin kan eeggantu jiru.

Aayata keessatti amaloota sadiitu dubbatame: Iimaana, dhiirummaa fi sidq

(dhugaa ta’uu). Karaa haqaa irratti gadi dhaabbachuf wantoonni sadan kunniin

baay’ee barbaachisoodha. Sababni isaas, iimaanni wanta gatii ol’aanaa qabu akka

qabatanii fi itti maxxanan nama kakaasa. Akkasumas, bu’uurri ol’aanaan akka

turuuf nafsee ofii akka wareegan nama kakaasa. Osoo wantoota xiqqooleetti danta

hin kenniin dhiirummaanis gara kaayyoo kanaatti nama sochoosa. Sidq (dhugaa

ta’uun) immoo amalli namaa akka hin diigamnee fi hin jijjiramne dhoowwa.

Namni amaloota sadan kanniin yoo horate, osoo seeyfin morma isaatirraa ifeeyyu

ykn funyoon itti fannifamu isaaf qopheefameyyu ykn faaydan addunyaa ykn

dubartiin miidhagduun isa qorteeyyu hayyama Rabbiitiin haqa irratti gadi

dhaabbanna (sabaata) argata. Kanaafu, ergaa Islaamaa baadhachuu fi qaroominna

ijaaruuf dhaloonni kamu gadi dhaabbannaa isa barbaachiisaa.

39 Zaadul Masiir -fuula 1120

102

Amaloota Armaan Olii Argachuuf Wantoota Sababa Ta’an Marsaa lamaffaa Makkaa keessatti azaa fi rakkoon Muslimoota irra gahu guyyaa

guyyaan cimee itti fufe. Qureeshonni namoota Islaama keessa seenan adabbi adda

addaatin adabuu jalqabde. Garii isaanii ibiddaan gubu, garii isaanii lafa hoo’aa

Arabiyyaa irra harkisu, garii isaanii eboon waraanu. Garii isaanii dhagaa guddaa irra

kaa’u. Garuu warroonni akkanatti azzabaman (adabaman) kunniin gonkuma Islaama

irraa duubatti hin deebine. Islaama qabachuun itti fufan. Mee of haa gaafannu,

“Namoota kana maaltu akkanatti isaan cimsee Islaama irratti akka gadi dhaabbatan

isaan taasisee?” Gargaarsa Rabbii waliin sababni isaan hojjatanis jiraachu qaba. Nuti

kana qorannee deebii yoo arganne, rakkoolee fi qormaata nu qunnamaniif salphatti

akka dabarru nu gargaara. Kanaafu, marsaa iccitii irraa gara Marsaa ifatti osoo hin

darbin dura, sababoota sahaabota cimse ni ilaalla. Kaayyoon keenya guddaan seenaa

odeessu qofa osoo hin ta’in barnootas irraa fudhachuu waan ta’eef.

1-Seera Rabbii Hubachuu fi Itti Buluu Wanti addunyaa keessatti adeemsifamu wanta tasa adeemsifamu osoo hin ta’in

seera isaaf ka’ame kan hordofuudha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa samii fi

dachii erga uumee jalqabee seerota baay’ee hin jijjiramne kaa’e jira. Milkaa’inni

fi kufaatin ummataa fi namoota dhuunfaa seerota kana irratti hundaa’a. Namni

seerota kana hubatee hordofe, ni milkaa’a. Kan dhiise immoo ni kufa. Seeronni

kunniin Qur’aana fi Sunnah Nabiyyii keessatti kanneen ibsamanidha. Wanti nama

ajaa’ibu, namoonni baay’een Qur’aanatti hojjachuu irraa haa garagalaniyyuu

malee seeronni achi keessa jiran guyyaa guyyaan hojii irra oolaa jiru. Namni

Qur’aana hubate seerota kanniin akka ifa aduutti arga. Nabiyyiin (SAW) seerota

Rabbii hubachuun dukkana keessaa namoota baasuf carraaqa turaniru. Seerota

Rabbii hin jijjramne keessaa tokko “Seera sadarka sadarkaan deemu (Law of

Gradual Prorgession).” Sadarka sadarkaan deemu jechuun karaa dheeraa akka ta’e

hubachuun marsaa tokkorraa gara marsaa biraatti darbuuf suuta suutaan, of

eeggannoo fi tarkaanfi tarkaanfin gara fuunduraatti deemudha.

Nama dhuunfaa fi hawaasa jijjiruu seerri kuni seera garmalee barbaachisaa

ta’eedha. Namni halkan takkaan ummata ykn mataa kiyya nan jijjira jedhee

carraaqu seera kana waan cabsuuf dhumarratti kufaatitu isa muudata. Kanaafi,

Rabbiin Qur’aana keessatti seera sadarka sadarkaan deemu agarsiisuuf bakka

baay’eetti xiyyeffannoo keenya harkisa. Fakkeenyaf, Rabbiin sakandi muraasa

keessatti dachii fi samii uumuu osoo danda’u guyyaa jaha keessatti uume. Osoo

isaan lamaan bira hin gayiniyyuu mataa keenya yoo ilaalle, miciree irraa jalqaba

hanga nama guutuu taanutti sadarkaa dhaloota fi guddinna keessa dabarre hubachu

dandeenya. Dhangala’oon saalaa walitti erga dhufanii gara dhiiga ititaatti jijjire,

103

ergasii gara foonitti, ergasi gara lafee san booda gara marsaalee itti aanutti dabarse.

Kuni barbaachisummaa seera sadarka sadarkaan deemu agarsiisa.

Ammas, murtiwwan Islaama yoo fudhanne sadarka sadarkaan kan bu’an turan.

Salaanni, soomni, zakaa yeroma tokkotti dirqama kan godhaman osoo hin ta’in

sadarka sadarkaan dirqama godhaman. Yeroo ammaa, hawaasa dhugaa hundeessu

yoo barbaanne, murtii qondaala biyyatitiin ykn mootiitiin ykn parlamaan

kaayyoon galma ni gaha jennee yaadun of gowwoomsu hin qabnu. Kaayyoo

hawaasa dhugaa Islaama hundeessu kan dandeeyyu sadarka sadarkaan deemudha:

yaada namoota dhuunfaa jijjiruu fi kaayyoo ol’aanaaf isaan qopheessu, keessa

isaanii jijjiruu, sadarkaa hawaasattis suuta suutan deemudha. Kuni tooftaalee

nabiyyiin (SAW) ummata wallaala gara ummata Islaamatti jijjiruuf itti

fayyadamedha. Nabiyyiin (SAW) waggaa 13 Makkaan keessatti namoota amanan

ulfaatinna da’waa fi dirqama Jihaada akka baadhatan, itti gaafatamummaa Islaama

babal’isuu akka fudhatan leenjisuuf ture. Kanaafu, sadarka sadarkaan deemun

namoonni ciccimoon rakkinna isaan qunnamuuf dantaa hin kenninee, dirqamaa fi

itti gaafatamummaa isaanii sirnaan bahan akka argaman taasise jira.

2-Amanti Sirreessu Nabiyyiin (SAW) ergamuun dura namoonni Makkaan keessa jiraatan waa’ee

Rabbii ilaalchisee amanti micciramaa fi hanquu qabu turan. Fakkeenyaf, maqaa fi

Sifaata Isaa ilaalchise haqa irraa kanneen jallataniidha. Qur’aana keessatti: “Rabbiif maqaalee gaggaaritu jira, kanaafu isaaniin Isa kadhaa. Warra

maqaalee Isaa jallisaniis dhiisaa. Waan dalagaa turaniif fuunduratti jazaa ni argatu.” Suuratu Al-A’araaf 7:180

Sifaata Rabbii garii fudhachuu ni didan. Guutummaa Isaatiif maqaalee hin malleen

Isa waamu. Akkasumas, wanta hanquun Isa ibsan, kanneen akka ilma qabaachu.

Rabbiin kana hundarraa qulqullaa’e. Amanti sirrii ta’ee qalbii keessatti hidda

qabsiisuuf, gadi dhaabu fi namootaaf ibsuuf Qur’aanni ni dhufe. Kunis galma kan

gahe, tawhiida Ar-Rubuubiyyah (Rabbiin Gooftaa haqaa tokkicha akka ta’e) ibsuun,

tawhiidu Uluuhiyyah (ibaada keessatti Rabbiin tokkichoomsu), tawhiidu asmaa’a

was-sifaat (Maqaalee fi sifaanni gugguutuun Rabbii tokkichaaf akka ta’an) ibsuuni.

Ammas, Rabbitti, Malaykootatti, Kitaabbanitti, Ergamtootatti, Guyyaa Qiyaamaa fi murtii Isaa (qadaratti) amanuuni.

Gareen Muslimoota jalqabaa tawhiida barachuu fi hojii irra olchu irratti kan

guddatanii fi dagaaganiidha. Nafsee isaanii keessatti Rabbiin ol-guddisan, jaalala

Isaa argachuun carraaqi fi kaayyoo isaanii dhumaa ta’e. Yeroo hundaa akka isaan

argu isaanitti ni dhagahame.

104

Nabiyyiin (SAW) namoota dhuunfaa tawhiida irratti guddisuu fi barsiisuun

hundee ijaarsi Islaamaa irra dhaabbateedha. Qajeelfama sirrii nabiyoonni darba

irra deemaa turaniidha. Nabiyyiin kamuu yommuu ergamu hojiin jalqabaa isaa

gara tawhiidaatti namoota waamudha.

Nabiyyiin (SAW) sahaabota isaanii tawhiida irratti guddisuu fi barsiisuun

firiwwan baay’ee fidee jira: haala waligalaatin sahaabonni wanta tawhiida

faallessu irraa qulqullaa’ani jiru. Dhimmi hunda keessatti murtiif gara Rabbii

qajeelan, Rabbiif ni ajajaman, hanga Rabbiin jaallatan eenyullee hin jaallanne, Isa

malee eenyullee hin sodaanne, Isa qofa irratti hirkatan, Isa qofa irraa gargaarsaa fi

araarama kadhatan, Isa qofaaf qalma qalan (kana jechuun gara Isaatti dhiyaachuf

maqaa Isaa qofaan qalu), yommuu kakatan maqaa Isaa qofaan kakatu. Eenyufillee

gadi hin jenne, hin sujuunne. Rabbiin homaanu wal hin fakkeessine. Amaloota

(sifaata) Isaaf maluu ni mirkaneessan, wanta Isaaf hin mallee irraa immoo ni

qulqulleessan.

Makkaan keessatti akkuma Qur’aanni waa’ee tawhiida fi gosoota isaa, nabiyyii fi

ergaa isaa ilaalchisee amanti sirrii qalbii sahaabota keessatti hidda qabsiise,

hundeewwan iimaana hafan ilaalchise amantiin isaanii sirrii ta’e.

Kanaafu, tawhiinni fi hundeewwan iimaanaa qalbii keessatti hidda waan qabateef

rakkoolee fi ulfaatinna isaan qunnamuuf danta osoo itti hin kenniin gara

fuunduraatti tarkaanfachu danda’aniiru. Adabbiin Qureeshota Islaama irraa

duubatti isaan hin deebisne. Sababni isaas, tawhiinni fi iimaanni qalbii keessatti

lafa waan qabateef. (Nutis isaanitti hidhanne milkaa’u fi qormaata ciccimoo keessa

darbuuf gosoota tawhiida bal’innaan sammubani.com irratti ilaalaa jirra.)

3-Qur’aana Keessatti Ibsa Jannataa f i Bu’aa Inni Sahaabota Irratti Fide Aayaanni Qur’aana makkaan keessatti bu’an Guyyaa Qiyaama irratti

xiyyeefannoo guddaa kennan. Suuraalee Makkaan keessatti bu’an baay’een isaani

osoo waa’ee haala Qiyaamaa muraasa isaa, haala warra qananiifamanii,

azzabamanii fi akkamitti akka walitti qabaman osoo hin dubbatin hin darban. Akka

waan namni Qiyaama ijaan argutti sirritti ibsan.

Jannani fakkeenya hin qabdu: Aayaanni Qur’aana haala ifa ta’eeni fi addunyaa tana keessatti haala fakkeenyi

ishiif hin jirreen Jannata ibsan dhufanii jiru. Guddinna, baay’inna fi amala addaa

qananii irraa kan ka’e addunyaa tana keessatti wanti Jannata fakkaatu hin jiru.

105

Kuni dhiibbaa guddaa sahaabota irratti uumee jira. Qananiin Jannataa qananii

Rabbiin tolaa fi arjummaa Isaatiin gabroota gaggaarii Isaatiif qopheessedha.

Qananii kanarraa hanga ta’ee nuuf ibse jira. wanti Inni nurraa dhokse baay’ee

guddaa sammuun namaa bira gahuu hin dandeenyedha. Rabbiin ni jedha:

“Cinaachi isaaniis ciisicha isaanii irraa fagaata. Sodaa fi kajeellaan Gooftaa

isaanii ni kadhatu, waan isaaniif kennine irraas ni baasu. Waan isaan hojjataa

turaniif jecha akka mindaatti gammachuu ijaa irraa waan isaaniif dhokfame

lubbuun tokkoyyuu hin beektu.” Suuratu As-Sajdah 32:17

Cinaachi ykn dirri isaanii bakka rafan irraa hirribaa mi’aawa keessaa gara wanta

caalatti mi’aawa ta’etti ka’u. wanti isaan biratti garmalee jaallatamaa fi mi’aawa

ta’e salaata halkanii (salaatu leyli) fi Rabbii olta’aa waliin maqoo

dhaabbachuudha. Kanaafi, ni jedhe, “Gooftaa isaanii ni kadhatu” kana jechuun

faayda addunyaa fi Aakhirah isaaniif fidu fi wanta miidhaa qabu akka isaan irraa

deebisu ni kadhatu. “Sodaa fi kajeellaan” kana jechuun adabbii Isaa sodaachuu fi

rahmataaf mindaa Isaa kajeelun Isa kadhatu. “waan isaaniif kennine irraas ni

baasu” Baasi dirqamaa fi jaallatamaa ni baasu. Baasin dirqama kanneen akka

zakaa, niiti irratti baasu, firoota irratti baasi baasu fi kanneen biroo. Baasin

jaallatamaan kanneen sadaqa kennu, hojii kheeyri garagaraa hojjachu fi kkf.

Jazaa (mindaa) namoota kanaa akkana jechuun “akka mindaatti gammachuu ijaa

irraa waan isaaniif dhokfame lubbuun tokkoyyuu hin beektu.” Kheeyri fi qananii

baay’ee, gammachuu fi mirqaansu, mi’aa isaaniif Jannata keessatti dhokfame namni

tokkollee hin beeku. Akkuma Rasuuli (SAW) jedhan, “Rabbiin olta’aan ni jedha,

“Gabroota Kiyya gaggaariif wanta ijji hin agarre, gurrii hin dhageenye fi qalbii namaa irra hin qaxxaamurree qopheessefi jira.” Sahiih Al-Bukhaari 4780

Akkuma isaan halkan dukkana keessa salaatan, du’aayi godhanii fi hojii dhoksan,

gosaa hojii isaanitiin mindaa isaaniif kafale. Mindaa isaanii ni dhokseef. Akkuma

106

isaan namoota irraa hojii gaggaarii dhoksan, Inni mindaa isaanii ni dhokseef.

Kanaafi ni jedhe, “Wanta hojjataa turaniif akka mindaatti”40

Hasan Basrin ni jedha: “namoonni hojii isaanii ni dhoksan. Kanaafu, Rabbiinis

wanta ijji hin agarree fi qalbii namaa irra hin qaxxaamurre dhokseef.”41

Wanta hundarra caalu warri Jannata argatan

Ergamaan Rabbii (SAW) akkana jedhan: “Yommuu warri jannata Jannata seenan,

Rabbiin tabaaraka wa ta’aalaa ni jedha: Isiniif dabalaa waa ni barbaaddu?” Isaanis

ni jedhu, “Fuula keenya hin ibsinee? Ibidda irraa nu baraarun Jannata nu hin

seensifnee?”, ergasii Rabbiin haguggi Isaa ni saaqa (ni kaasa). Gara Gooftaa

isaanii ilaalu caalaa wanti isaan biratti jaallatamaa ta’e hin jiru.” Itti aanse aaya

tana ni qara’e: “Isaan toltuu hojjataniif [mindaa] gaarii fi dabalataatu jira.

Gurraachinnii fi salphinni homaatu fuula isaanii hin haguugu. Isaan sun warra

Jannataati. Isaan ishee keessatti hafoodha.” Suuratu Yuunus 10:26 Sahiih Muslim

181, Jaami’u At-Tirmizii 3388 gabaasa biraa

Mindaan dabalataa Aakhiratti Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ilaaludha. Isa

ilaalun, qananii Jannata hunda caaludha. Warri Jannata yommuu Isa argan qananii

keessa jiru ni dhagatu. Isa ilaalun akkamitti qananii hunda hin caalle ree? Rabbii

tokkicha fakkaataa hin qabne, Uumaa dachii fi samii ilaalu caalaa qananii fi

gammachuun guddaan ni jiraa? Qur’aana keessatti ni jedha:

ة ﴿ ذاض ٢٢وجوه يومئذ ن ها ناظرة ﴾٢٣إل رب

“Fuulli gariin Guyyaa san iftuudha. Gara Gooftaa (Rabbii) isaanii

ilaalu.” (Suuratu al-Qiyaamaa 75:22-23)

Waa’ee Jannataa sirritti yaadu fi dhugaan itti amananuun, guddinna ummata

keenyaatiif garmalee barbaachisaadha. Nafsee namootaa dhuunfaa keessattis

fakkiin Jannataa yoo jiraate, Jaalala Rabbii olta’aa argachuuf gara fuundarratti

humnaan tarkaanfatu, wanta qaalii (wuddi) ta’ee ni dhiyeessu, dadhabbinnaa fi

du’u jibbuu irraa ni qulqullaa’u. Diini Rabbii oltaasisuuf annisaa fi humni cimaan

nafsee isaanii keessaa ni burqa.

40 Tafsiiru Sa’dii 769 41 Tafsiiru Ibn Kasiir 6/145

107

4-Qur’aana keessatti ibsa Jahannami fi dhiibbaa (bu’aa) inni Sahaabota irratti fide

Sahaabonni Rabbii olta’aa kan sodaatanii fi kajeelan turan. Barsiisni Nabiyyii

(SAW) nasfee isaanii keessatti bu’aa guddaa kan qabu ture. Tooftaan Qur’aanaa

Rasuulli (SAW) hordofaa ture nafsee isaanii keessatti dhiibbaa guddaa uumee jira.

Sababni isaas, Qur’aanni haalota Guyyaa Qiyaamaa kanneen akka dachiin

qabamuu fi ishii waliin dhahuun butuchuu, samii dachaasu, gaarren bibbittineessu,

galaanota walitti makamanii fi ibiddi itti qabsiifamu, aduun maramuu, jiyni ifa

dhabuu, urjiileen faca’uu fi haalota rifachiiso biroo ni dubbata. Qur’aanni haala

kaafirotaa, salphinna fi gaabbii isaanii sammuu keessatt fakkii kaasun namatti

hima. Ammas, kaafirota gara ibiddaatti oofaman, warra amanani siraaxa irra

darbanii fi warra amanan munaafiqota irraa adda baasu ilaalchise ni dubbata. Kuni

hundi nafsee sahaabota keessatti dhiibbaa fi bu’aa guddaa fide. Qur’aanni fakkii

adabbii ibiddaa sammuu keessatti ni kaasa. Muslimoonni jalqabaa akka waan

azaaba kana ijaan arganitti ta’an. Adabbii ibiddaa kana keessaa mee muraasa haa

ilaallu:

“Dhugumatti, mukni Zaqquum, nyaata nama badii hojjatuuti. Akka sibila

baqaati, garaa keessatti danfa. Akka danfuu bishaan hoo’ati. [Ni jedhama],

“Isa qabaatii gara walakkaa ibidda boba’aa harkisaa. Ergasii mataa isaa

gubbaatti adabbii bishaan danfaa irraa ta’e dhangalaasaa. Dhandhami,

dhugumatti ati simatu cimaa, kabajamaadha. Dhugumatti, kuni waan isin

shakkaa turtaniidha. Warri Rabbiin sodaatan iddoo nagahaa keessa ta’u.”

Suuratu Ad-Dukhaan 44:43-51

Guyyaa Qiyaamaa murtiin erga kennamee booda warri kafaranii fi shirkii hojjatan

nyaanni isaanii muka Zaqquum ta’a. Mukni kuni fooliin isaa badaa, dhandhamni

isaa hadhaawaa, garmalee hoo’aa akka bishaan hoo’aan danfuutti garaa keessatti

danfa. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa wanta darbe, amma jiruu fi gara

fuunduraatti dhufu hunda waan beekuf haala nama kaafira ibiddatti darbamu ni

ibsa. Malaykoota kaafirota adabuuf bakka buufamaniin ni jedhama: “Isa qabaatii

108

gara walakkaa ibidda boba’aa harkisaa.” Kana jechuun bakka murtiin Rabbii

akka isarratti darbu eeggatu irraa fuudhatii harkisa cimaan harkisuun walakkaa

Jahannamitti darba. Ergasii bishaan garmalee danfaa gubbaa mataa isaatirratti gadi

dhangalaasaa.

San booda akkana isaan jedhama: “Dhandhami,” Kana jechuun Azaaba (adabbii)

laaleessaa kana dhandhami. “dhugumatti ati simatu cimaa, kabajamaadha.”

Kana jechuun ati cimaa fi jabaa akka taatetti yaadaa turte. Azaaba Rabbii ofirraa

nan dhoowwa jechuun yaada turte. Ammas “Ani Rabbiin biratti kabajamaadha,

azaaban na hin tuqu” jechuun yaadaa turte. Har’a ati salphataa fi dadhabaa akka

taate ifa siif ta’a.42

Ibsi biraa: Azaaba laaleessa kana dhandhamni. Sababni kanatti si geesse wanta

Gooftaa keetirraa dhufetti kafaruu ykn mormuu keetidha. Mormii fi haqa osoo

beektu waakkachuun kee “Ani nama cimaa fi kabajamaadha” jettee akka yaaddu

si taasise. Ammas, haqa irraa boonun kee Ergamaa Gooftaa keetirraa siif dhufe

hordofuu fi Kitaabaa Inni buusetti hojjachuun akka siif hin mallee gootee akka

yaaddu si taasise. Haala kanaan namni kaafirri fi namni ajajoota Rabbiitti hin bulle

nafsee isaa keessatti of tuuluu fi of dinqiisifachuun guuttamuun haqatti amanuu fi

itti buluu irraa of tuula.43

“Dhugumatti, kuni waan isin shakkaa turtaniidha.” Kana jechuun adabbiin

laaleessan Jahannam keessatti dhandhamaa jirtan kuni wanta isin addunyaa irratti

shakkaa fi falmaa turtaniidha. Lamu kaafamuun adabamuun hin jiru jechuun

shakkaa fi mormaa turtan. Amma kunoo isin biratti haqaa mirkanaa’a ta’ee jira.

Muttaqoonni immoo iddoo nagaha ta’etu isaaniif jira. Muttaqoota jechuun warra

badii dhiisuu fi wanta itti ajajaman hojjachuun dallansuu fi azaaba Rabbii irraa of

eeganiidha. Isaan dallansuu fi azaaba jalaa bahuun Jannata qananiin guuttamte

keessa qubatu.

5-Qadaa fi Qadaratti Amanuu f i Bu’aa Sahaabota Irratti Fide Qadara jechuun wanti hundi raawwatamuun ykn uumamuun dura murtii Rabbiin

murteesse fi katabeedha. Murtiin kuni ajaja (amrii), hamma, amala, yeroo, bakkaa

fi kkf of keessaa qaba. Wanti tokkoo uumamuun dura amala akkami akka qabaatu,

42 Tafsiiru Sa’dii-fuula 913 43 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi– Abdurahmaan Hasan Habankaa -13/57

109

eessa fi yoom akka adeemsifamu Rabbiin olta’aan beeke, murteesse fi katabee jira.

Qadaa jechuun immoo wanta murtaa’e hojii irra oolchu fi xumuruudha.

Suuraaleen (Boqonnaaleen) Qur'aanaa Makkaan keessatti bu’an dhimma qadaa fi

qadaratti xiyyeefannoo guddaa itti kennan. Rabbiin olta’aan ni jedha:

﴿ ه بقدر ء خلقن ذا كذ ش ﴾٤٩إن

“Dhugumatti, Nuti waan hundaa qadaraan uumne.” Suuratu Al-Qamar 54:49

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa sifaanni (amaloonni) Isaa guutuu waan ta’aniif

maqdhaala, “Nuti” jedhu fayyadamuun jalqaba. Wantoota hundaa murtii fi safara

dursee murteesse fi katabeen uumee. Wanta tokko uumuuf dursa beekumsa guutuu

qabaachu, amalli, bakki, yeroo fi hammi isaa kan murtaa’an ta’uu qabu. Ergasii

wantoota kana hojii irra oolchudha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa wantoota

hundaa uumuun dura beekumsa guutuu qaba. Uumuun dura amala, bakka, yeroo

fi hamma wantoota kanniini murteesse fi katabee jira. Kanaafu, wanta tokko

uumuu yoo barbaade, “Ta’i” jedhaan, wanti sunis yoosu ta’ee argama.

Nabiyyiin (SAW) hubanna qadaa fi qadara nafsee sahaabotaa keessatti dhaaba

turan. Sahaabonni haala sirrii ta’een qadaaa fi qadara hubachuu fi dhugaan itti

amanuun firii baay’ee gaarii isaaniif buusee jira. Isaan keessaa:

1-Ibaada bakkaan gahuu

2-Qadaratti amanuun karaa shirkii irraa itti qulqullaa’aniidha. Sababni isaas,

mu’minni (namni dhugaan amane) kan nama fayyduu fi miidhu, kan nama

jabeessu fi salphisuu, kan olkaasu fi gadi buusu Rabbii Tokkicha akka ta’e ni

amana. Kanaafu, faayda, jabeenya fi sadarkaa argachuuf, miidhaa fi salphinna

ofirraa deebisuuf Rabbii gaditti wanta biraatiif of gadi hin qabu, hin kadhatu.

3-Gootummaa fi gara fuunduraatti dursuu- qadaa fi qadaratti waan amananiif

ajalli nama hundaa harka Rabbii akka jirtu ni mirkaneefatan. Nafseen hundi

yeroon ishii yoo gahe akka duutu ni beekan.

4-Obsuu, mindaa abdachuu fi haalota ulfaatoo danda’u- namni qormaanni

addunyaa tana keessatti nama muudatu wanta tasa argame osoo hin ta’in murtii

Rabbiitiin ta’uu yoo beeke, mindaa abdachuun ni obsa. Mindaa abdachuun

obsuun isaa kuni wanta dhabe caalaa wanta gaarii akka argatu isa taasisa.

5-Qalbii fi nafseen tasgabbaa’u, sammuun boqonnaa argachuu- wanti addunyaa

tana keessatti adeemsifamu hundi murtii Rabbiitiin ta’uu waan amananiif qalbiin

isaanii ni tasgabboofti.

6-Nafsee ofii jabeessu, wanta xiqqootti quufu, uumamtootaaf gabroomu irraa of

110

bilisoomsu

Firiin qadaa fi qadaratti amanuu baay’eedha. Kuni akeekumaaf qofa.

6-Sahaabonni Haqiiqaa (Dhugummaa) Namaa Beeku

Dhugumatti Qur’aanni kabajamaan waa’ee Rabbii fi Guyyaa Aakhirah erga

beeksisee booda waa’ee nafsee namaa namatti beeksisa. Gaafilee uumamaa

kanniniif deebii deebisa: “Ani eessarraa dhufee? Eessa deemaa jiraa?” Gaafileen

kunniin gaafilee nama hunda keessatti dhufanii fi namni sammuun sirrii ta’ee

deebii argachuuf kan itti carraaqudha.

Sahaabotaaf Qur’aanni argamaa fi guddinna ilma namaa, hundee itti deebi’anii fi

addunyaa qormaataa tana keessatti wanta isaan irraa barbaadamu isaaniif ibse jira.

(Kutaa kana akka hin dheeresineef namni kana bal’innaan hubachuu barbaadu,

kitaabban, “Isin keessa mallatto jira, itti hin xinxillitanii?”, “Barzakha fi Guyyaa

Qiyaamaa” fi “Kaayyoo uumama ilma namaa” dubbisuu ni danda’a. Gaafilee

armaan olitti ka’aniif aayaanni (keeyyatonni) Qur’aana kitaabban kana keessa

jiran deebii gahaa ni deebisu. https://www.sammubani.com/kitaabban/ )

Guduunfaa Furtuu milkaa'innaa keessaa tokko karaa warra milkaa'anii beekun irra

deemudha. Sahaabonni (namoonni Nabiyyitti amananii fi isaan wal-qunnaman)

karaan isaanii karaa milkaa'innaatti. Sababni isaas, dukkana cillimi nama nyaatu

keessaa gara ifa akka aduutti bahan. Sababoota milkaa'inatti isaan geessan

keessaa:

1-Seera Rabbii hubachuu fi itti buluu

2-Amantii sirreessu-haala sirrii ta'een Rabbitti fi wantoota Inni beeksisetti

amanuu,

3-Jannatatti amanuu fi qananii sanitti yaaduun hojii gaggaarii hojjachuu,

4-Jahannamitti amanuu fi adabbii hamaa sanitti yaadun hojii badaa irraa

fagaachu

5-Qadaratti dhugaan amanuu,

6-Maalummaa namaati fi eessaa dhufee eessa deemaa akka jiru beeku.

7-Wanta Nabii Aadamii fi Ibliisa jidduutti taasifame beekun ibliisa akka diinatti

fudhachuu

8-Samii, dachii fi haala jireenya itti xinxallu.

111

112

Da’waa (Waamicha Gara Islaamaa) Ifaa Nabiyyiin (SAW) hordoftoota isaanii erga leenjisanii fi amantii sirrii, ibaada fi

amala gaarii barsiisanii booda yeroon ergaa Islaamaa ifaan ifatti itti labsan ni

dhufe. Kunis jechi Rabbii olta’aa bu’uuni:

“Firoota kee dhiyoo akeekachiisi. Mu’mintoota irraa nama si hordofe koolu

kee gadi qabiif.” Suuratu Ash-Shu’uraa 26:214-215

Asitti “koolu kee gadi qabiif.” Jechuun mu’mintootaaf rahmata gochuu, isaaniif

garaa laafu, isaaniif tola oolu, dubbii gaarii isaanitti dubbachuu, akka waan maatii

tokko ta’anitti bakka tokkotti walitti isaan qabuu fi isaan too’achuudha. Allaattinis

haaluma kanaan ilmoolee ofiitiif koolu gadi qabdi.44

Nabiyyiin (SAW) firootaa fi gosoota isaa walitti qabuun Gooftaa tokkichatti akka

amanan isaan waame. Yoo isa didan azaaba (adabbii) cimaan isaan sodaachise,

ibidda irraa akka of baraaran isaan ajaje. Itti gaafatamummaa namni hundi nafsee

ofii irratti qabu ifa isaaniif godhe.

Ibn Abbaas (radiyallahu anhu) akkana jedha: Yommuu aayan, “Firoota kee

dhiyoo akeekachiisi.” buutu, Nabiyyiin (SAW) tabba Safaa irra bahuun, hanga

namoonni walitti qabamanitti akkana jechuun lallabuu jalqabe, “Yaa Bani Fihr,

Yaa Bani Adiyy!” (kunniin gosoota xixxiqoo Qureeshati). Yoo namtichi tokko ofii

bahuu dadhabe wantichi maal akka ta’e akka ilaaluf ergamaa isaa erga. Abu Lahab

fi Qureeshonni ni dhufan. Nabiyyiinis akkana isaaniin jedhe, “Mee natti himaa,

loltonni faradoon duulan sulula keessa (kana jechuun gaara kana duuba) isinitti

duulu hedan osoo isinin jedhe na dhugoomsituu?” Isaaniis ni jedhan, “Eeyyen.

Dhugaa dubbachuu malee homaa sirraa hin agarre.” Innis ni jedhe, “Azaaba

(adabbii) dura ani isiniif akeekachiisaadha.” Abu Lahab ni jedhe, “Guyyoota

hafaniif badiin siif haa ta’u. Kanaaf walitti nu qabdee?” Ergasii yoosu aayaanni

tunniin bu’an:

44 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa’iqu tadabburi 8/721, Tafsiiru Sa’dii-fuula 701

113

“(1)-Harki lamaan Abu Lahab badan, innis bade. (2)-Qabeenyi isaatii fi wanti

inni hore isa hin fayyanne. (3)-Ibidda [bobayaa] laboobaa qabdu ni seena.” Suuratu Al-Masad 111:1-3 (Sahiih Al-Bukhaari 4770)

Gabaasni biraa dabalataan akkana jechuun gabaase: Nabiyyiin (SAW) gosoota

xixxiqoo Qureeshota hundaa maqaa isaanitiin waame. Gosoota xixiqoo hundaanu

akkana jedhen: Lubbuu teessan ibidda irraa baraaraa…” Ergasii ni jedhe, “Yaa

Faaximah! Nafsee tee ibiddarraa baraari. Ani Rabbiin irraa homaa isin fayyadu hin

danda’u. Garuu ana waliin hariiroo firummaa ani sufu ni qabdu.” Sahiih Muslim

204

Sagalee olkaasun lallaabuun kuni lallaba gahuumsa guddaa gaheedha. Nabiyiin

(SAW) ergaa inni fidetti amanuun hariiroo isaa fi isaan jidduu jiruuf jireenya akka

ta’ee firoota isaatiif ifa godhe. Hariiroon dhiigummaa Araboonni irra jiran

akeekachiisa Rabbiin irraa dhufuun kan baqee baduudha.

Haqa Labsuu fi mormii Mushrikootaa Sagaleen armaan olii kuni Makkaan keessatti qillisuu itti fufe, hanga jechi Rabbii

olta’aan kuni bu’uti:

عرض عن صدع ٱف ﴿

كي ٱبما تؤمر وأ ﴾٩٤لمش

“Waan itti ajajamte ifatti labsi, mushrikoota irraas garagali.” Suuratu Al-

Hijr 15:94 (Asitti "mushrikoota irraa garagali" jechuun mushrikoota aayata

Rabbii irraa si dhoowwu barbaadaniif danta itti hin kenniin, arraba isaan si

arrabsan itti hin yaaddawin. Ergaa Islaamaa ifatti labsuu itti fufi.)

Ergamaan Rabbii (SAW) bakka Mushrikoonni walitti qabamanii fi maqoo itti

taa’anitti ifaan ifattai Islaamatti waamuf ni ka’e. Kitaaba Rabbii isaan irratti

dubbisa, wanta nabiyyoonni duri ummata isaanitiin jedhan isaanin jedha: “Yaa

ummata kiyya! Rabbiin gabbara. Isaan ala gabbaramaan biraa isiniif hin

jiru.” Ija isaanii fuunduratti Rabbiin gabbaru jalqabe. Naannawa Ka’abatti osoo

namoonni achi jiranu guyyaa adiin salaata ture. Waamicha (Da’waan) Nabiyyii

(SAW) fudhatama argachuun dabalata baay’ee argate jira. Namoonni tokkon

tokkoon diini Rabbii keessa seenan. Isaanii fi maatii isaanii keessaa namoota hin

Islaamawne jidduu diinummaan, jibbinsii fi walirraa fagaachun ni uumame.

Qureshoonni kana yommuu argitu gubachuu jalqabde.

Hajjajoota Da’waa Nabiyyii akka hin dhageenyeef Qureeshonni marii

adeemsisuu

114

Guyyoota kanniin keessatti dhimmi tokko isaan yaachise: innis yommuu waqtiin

hajjii dhiyaatu da’waa ifatti baasun guyyoota ykn ji’oota muraasa malee homtu

irra hin dabarre. (Kana jechuun da’waan ifatti bahuu kan jalqabe waqtii hajjii dura

guyyoota ykn ji’oota muraasa dura). Jiilli (bakka bu’oonni) Arabaa biyyoota

garagaraa irraa akka isaanitti dhufan Qureeshonni beekte jirti. Nafsee Araboota

keessatti da’waan nabiyyii bu’aa homaatu akka hin buusneef waa’ee nabiyyii

ilaalchisee Araboota dhufan kanaaf jecha wayii jechuu akka qaban ni hubatan.

Jecha sirrii filachuuf Waliid ibn Mughiiraah biratti walitti qabaman. Waliidis

isaaniin ni jedhe, “Ilaalcha tokko irratti walii gala. Gargar hin ta’inaa, gariin

keessan garii kjibsiisaati, jechi keessan gariin kan biraa waliin dhayaati.” Isaanis

ni jedhan, “Ati jedhi. Waa’ee isaa ilaalchise ilaalcha jennuu nuuf dhaabi.”Innis ni

jedhe, “Isin jedhaa ani nan caqasaati.” Isaanis ni jedhan, “Raagdu haa jennun.”

Innis ni jedhe, “Lakki. Rabbiin kakadhe! Inni raagdu miti. Dhugumatti raagdu

arginee jirra. Inni akka raagdu hin gumgumu, jechi isaas akka raagdu walitti kan

naqamee miti.” Isaanis ni jedhan, “Majnuun (Maraataa) haa jennuun” Innis ni

jedhe, “Inni majnuuna miti. maraatu arginee fi beekne jirra. Inni hin hudhamu, hin

daaqu, waswasaas hin qabu.” Isaaniis ni jedhan, “Walaleessaa haa jennuun” Innis

ni jedhe, “Inni walaleessaa miti. Walaloo hundaa beekne jirra. Bo’oo isaa, gabaaba

fi dheeraa isaa beekne jira. wanti inni dubbatu walaloo miti.” Isaanis ni jedhan,

“Kanaafu, saahira (nama sihrii hojjatu) haa jennuun” Innis ni jedhe, “Inni saahira

miti. saahiraa fi sihrii isaanii arginee jirra. Tufaa saahironni tufanii fi guduunfa

isaan guduunfan inni hin hojjatu.” Isaanis ni jedhan, “Kanaafu maal haa jennun.”

Innis ni jedhe, “Dhugumatti jechi isaa mi’aa qaba. Isa irra bareedinnatu jira.

Wantoota armaan olii keessaa homaa hin jettan baaxila (soba) ta’uun isaa kan

beekkamu yoo ta’e malee. Garuu jechi hundarra dhiyoon isin jechuu dandeessa,

‘Saahir’ Jecha sihrii ilmaa fi abbaa, namtichaa fi obboleessa isaa, dhiirsaa fi niiti

addaan baasun dhufe." Isaanis kanarratti walii galanii addaan deeman.

Gabaasa biraa keessatti akka dhufeetti, yommu Waliid jechoota isatti dhiyeessan

hunda fudhachuu dide, isaan ni jedhaniin, “Ilaalcha kee kan hanqinni keessa hin

jirre nutti agarsiisi.” Innis, “Hanga waa’ee kanaa itti yaadutti yeroo muraasaaf na

dhiisaa” jedhe. Waliidis ilaalcha armaan olitti dubbate hanga isaanif ifa godhutti

yaadu yaadu itti fufe.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa waa’ee Waliid ilaalchisee suurah Muddassir

keessatti aayaata kudha jaha buuse (11-26). Achi keessatti akkamitti akka yaade

fakkii kaasun ibsa:

115

“Inni itti xinxalle, ni tilmaames. Abbaarrame, akkamumatti tilmaame!

Ergasiis, Abaarrame, Akkamumatti tilmaame! Ergasii ni ilaale. Ergasii fuula

guuree akkaan jijjirame. Ergasii garagalee ni boone. Ni jedhes, "Kuni

(Qur’aanni) falfala namoota biroo irraa waraabbame malee homaayyu miti.

Kuni jecha namaa malee homaayyu miti." Ani (Rabbiin) Saqar isa nan

seensisa.” Suuratu Al-Muddassir 73:18-26 (Saqar maqaa ibidda Jahannami. )

Qureeshonni Waliid waliin mari’atan erga wanta waliid jedherratti walii galanii

booda, yommuu namoonni waqtii Hajjii dhufan hojii irra oolchuuf karaa irra

taa’an. Eenyullee isaan bira hin darbu, Nabiyyii irraa kan akeekachisanii fi

dhimma isaa itti himan yoo ta’an malee.

Rasuulli (SAW) immoo namoota hordofuun gara Islaamatti isaan waama. Islaama

fi nabiyyiif diina badaa kan ta’e Abu Lahab Nabiyyii duuka deemun, “Isaaf hin

ajajaminaa, inni nama amanti abbooti isaa gadi lakkise, sobaadha.” Isaaniin jedha.

Waqtiin kuni Araboonni dhimma Nabiyyii (SAW) fuudhanii biyya isaanii

keessatti oduu isaa akka babal’isan sababa ta’e jira.

Wantoota Barbaachisoo Mushrikoonni Fudhachuu Didanii Fi Faalleessan

Warroonni shirkii leellisan wantoonni gurguddan isaan faalleessan:

Tokkichummaa Rabbii, Guyyaa Aakhiraatti amanuu, Ergama Nabiyyii (SAW) fi

Qur’aana Rabbal aalamina irraa isa irratti bu’eedha. Sababni kanniin asitti

kaafnuf, namni biroo yaadaa fi amanti akka mushrikoota qabachuun dogongora

wal fakkaatutti akka hin kufnee fi akkuma isaanii adabbiif akka of hin

saaxilleefi..

1ffaa-Tokkichummaa Rabbii faallessuu fi mormuu

Warroonni kafaran Makkaa Rabbiin isaanii fi wantoota biroo hunda akka uumee

ni amanu. Garuu sanama gabbaraa turan. Dhagaan isaan gabbaran kuni gara

Rabbitti nu dhiyeessu jechuun odeessu. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

116

﴿ ل للذ

ين ٱأ الص ٱ ل ين ٱو ل ٱ لذ ذوا تذ لذ ۦ من دونه ولاء ما نعبدهم إ

أ إل بونا ٱلقر ٱزلف إنذ للذ تلفون إنذ للذ ي ٱيكم بينهم ف ما هم فيه للذ

ذب ل يهدي من هو ار ك ﴾٣كفذ

“Dhagayaa! Amantiin qulqulluun Rabbi qofaafi. Warri Isaa gaditti awliyaa'a

(tiiksotaa fi gargaartota) godhatan, “Gara Rabbiitti akka sirritti nu

dhiyeessaniif qofa isaan gabbarra” [jedhu]. Dhugumatti Rabbiin waan isaan

keessatti wal dhaban ilaalchise jidduu isaanitti ni murteessa. Dhugumatti

Rabbiin nama kijibaa akkaan kafaraa ta’e hin qajeelchu.” Suuratu az-Zumar

39:3

Kana jechuun yaa namoota amantiin (ajajamnii fi ibaadan) makaa irraa qulqulluu

ta’ee Rabbiif qofa malee eenyufillee akka hin taanee xiyyeeffannoo itti kennaa,

mirkaneefadhaa. Wanti shirkii qabu Isa bira hin gahu. Rabbiin warroota shirkii

irraa dureessa. Namni hojii ibaada hojjatu keessatti Rabbiin ala wanta biraa itti

dabale, Rabbiin isarraa hin qeebalu. Isatti gadi deebisa.

Itti aanse waa’ee mushrikoota dubbata: “Warri Isaa gaditti awliyaa'a (tiiksotaa

fi gargaartota) godhatan.” Kana jechuun warri Rabbii gaditti wanta biraa

gabbaramtoota (gooftota) godhachuun gabbaran. “Godhatan” jechuun wanta

haqaan wal faallessu mataa ofiiti uuman jechuudha. Sanamni isaan gabbaran

homaa akka hin uumne, faayda namaaf fiduu fi miidhaa namarraa deebisu akka

hin dandeenye isaaniif erga ifa ta’ee booda falmii fi mormiif jecha, “Gara

Rabbiitti akka sirritti nu dhiyeessaniif qofa isaan gabbarra” [jedhu].” Kana

jechuun sanamoonni ykn taabonni amala gooftummaa ni qabu jennee isaan hin

gabbaru. Garuu Rabbiin biratti sadarkaa guddaa fi shafa’aa (jaarsummaa)

fudhatama qabu waan qabaniif Isatti nu dhiyeessan jennee isaan gabbarra.”

Falmi kijibaa kana akkana isaaniin jechuun kuffisuun ni danda’ama: wanti isin

gabbartan kunniin gara Rabbii akka nama dhiyeessan kan beekan ragaa fi ibsa

Rabbiin irraa dhufeeni. Kanaafu, ragaa keessan kitaaba Rabbiin irraa bu’e irraa

fidadhaa. Wanta odeessan kanaaf ragaa wayitu fidu hin danda’an. Kanaafi,

dhuma aayah irratti isaan kijibdoota fi kaafirota akka ta’an ibsa.45

45 Ma’aarij tafakurri wa daqaa’iqu tadabburi 12/152-153

117

“Dhugumatti Rabbiin waan isaan keessatti wal dhaban ilaalchise jidduu

isaanitti ni murteessa.” Kana jechuun Rabbiin Guyyaa Qiyaamaa wanta

namoonni keessatti wal dhabanii fi gargar itti ta’an ilaalchise isaan jidduutti ni

murteessa. Namni haqa irra jiruu fi namni soba irra jiru Guyyaa san addaan

baafamuun namni haqaa mindaa gaarii argata, namni sobaa immoo ni adabama.

“Dhugumatti Rabbiin nama kijibaa akkaan kafaraa ta’e hin qajeelchu.” Kana

jechuun nama niyyaan isaa Rabbiin irratti kijibuu ta’ee fi qalbiin isaa mallattoolee,

keeyyattoota fi ragaalee Rabbii osoo beektu fudhachuu diddu, Rabbiin gara

qajeelinnaatti ykn haqaatti isa hin qajeelchu.46

Mushriikota Makkaatti sanama gabbaruun biyyoota ollaa irraa kan isaanitti

darbeedha. Kanaafi, waamicha gara Tawhiidaa mormii cimaan faallessan.

Rabbiin olta’aan isaan ilaalchisee ni jedha:

“Akeekachiisaan isaan irraa ta’ee isaanitti dhufuun isaan dinqisiisee.

Kaafironni ni jedhan, “Kuni saahira (nama sihrii hojjatu), sobaa dha. Sila

gabbaramtoota hunda gabbaramaa tokko qofa taasisee? Dhugumatti kuni

waan dinqisiisadha.” Isaan (mushrikoota) keessaa namoonni gurguddoon

deemanii, “Deemaa, gooftolee keessan [gabbaruu] irratti obsaa, dhugumatti

inni kuni wanta barbaadamudha. Amanti gara dhumaa keessatti kana hin

dhageenye. Kuni wantuma haarawa uumamee malee homaa miti.”

[jedhan]. Suuratu Saad 38:4-7

Mushrikoota Makkaa Nabii Muhammad (SAW) akeekachiisa ta’ee isaanitti

dhufuun isaan dinqisiisee. “Sila gabbaramtoota hunda gabbaramaa tokko qofa

taasisee?” Kana jechuun sila Gooftaan gabbaramu tokkicha qofa, Isa malee

haqaan gabbaramaan hin jiru jedhaa? Mushrikoonni kana garmalee jibban.

Sababni isaas, sanama gabbaruu abboota isaanii irraa dhaalan, qalbiin isaaniis

shirkiin xuroofte. Yommuu Ergamaan Rabbii (SAW) qalbii isaanii irraa kana akka

46 afsiiru Ibn Kasiir 6/439

118

haaqanii fi Rabbiin akka tokkichoomsan isaan waamu, garmalee dinqisiifachuun,

“Sila gabbaramtoota hunda gabbaramaa tokko qofa taasisee? Dhugumatti

kuni waan dinqisiisadha.” jedhan. “Isaan (mushrikoota) keessaa namoonni

gurguddoon deemanii” Kunniin hoggantoota fi maanguddoota isaanii kanneen

ta’aniidha. “deemaa” kana jechuun amantii keessan irratti itti fufaa. Wanta

gabbartan (waaqefattan) irratti obsaa. Tawhiida irraa wanta inni itti isin waamuuf

hin awwaatinaa. “dhugumatti inni kuni wanta barbaadamudha.” Muhammad

(SAW) tawhiidatti kan nu waamuf isin irratti kabajaa fi ol’aantummaa ittiin

barbaadufi.

"Amanti gara dhumaa keessatti kana hin dhageenye.” Kana jechuun amanti

gara dhumaatti dhufe keessatti Rabbiin qofa gabbaraa kan jedhu hin

dhageenye.47 Amantin gara dhumaa isaan jedhan kuni amanti akka isaanii

shirkiin guuttame amanti Kiristaanati. Kiristaanonis Rabbiin waliin waan biraa

gabbaru (waaqefatu).

Sababni aayaanni tunniin itti bu'aniif mufaasironni akkana jechuun ibsan:

Yommuu Abu Xaalib dhukkubsatu, Abu Jahl dabalatee Qureeshonni gariin isatti

seenanii akkana jedhan, “Ilmi obboleessa keeti wanta gabbarruu arrabsaa jira.

Inni wanta akkana akkanaa hojjate, wanta akkana akkanaa jedhe. Maaliif isatti

ergitee akka kana hin hojjanne itti hin himnee?” Abu Xaalibis gara Nabiyyiitti

(SAW) ni erge. Innis dhufee mana ni seene. Isaanii fi Abu Xaalib jidduu iddoo

teessummaa nama tokko teechisuutu jira. Abu Jahl -abaarsi Rabbii isarratti haa

bu’uu- yoo nabiyyiin (SAW) cinaa Abu Xaalib taa’ee, inni Nabiyyiif daran garaa

ni laafa jedhe sodaachuun utaalee bakka kana taa’e. Nabiyyiinis iddoo teessumaa

abbeeraa isaatti dhiyaatu hin arganne, kanaafu balbala bira taa’e. Abu Xaalib ni

jedheen, “Yaa ilma obboleessa kiyyaa! Namoonni kee maaliif si komatuu?

Wanta gabbaran akka arrabsituu fi akkana akkana akka jettu ni odeessu.” Dubbii

itti baay’isan. Ergamaan Rabbiis (SAW) akkana jechuun dubbatan, “Yaa

abbeeraa koo! Wanti ani isaan irraa barbaadu dubbii takka akka jedhan qofaadha,

dubbii tanaan Araboonni hordoftoota isaanii ta’uu, warri alaa (Islaama keessa hin

seenne) immoo jizyah isaaniif kafalu.”

Mushrikoonni dubbii fi jecha isaatiif ni rifatan. Isaanis ni jedhan, “Dubbi takka

moo? Eeyyen abbaa keetin haa ta’u, dubbi kudhanu ni jenna! Dubbiin tuni

maalidhaa?” Abu Xaalib ni jedhe, “Dubbii tamiidhaa yaa ilma obboleessa

kiyyaa?” Ergamaan Rabbiis (SAW) ni jedhe, “Laa ilaah illallah (Rabbiin

malee haqaan gabbaramaan hin jiru)” Qureeshonni kunniinis kana yommuu

47 Tafsiiru Ibn Kasiir 6/408-409

119

dhagahan rifatanii uffata isaanii hurgufaa fi akkana jechaa ka’anii deeman: “Sila

gabbaramtoota hunda gabbaramaa tokko qofa taasisee?”48

Hojii hundarra fokkuu ta’e shirkii dhiisanii Rabbii tokkicha gabbaruun

mushrikoota irratti ni ulfaate. Amanti jallataa abboota isaanii irratti ni gogan.

Kanaafi, Rabbiin keessan tokkicha Isa qofa gabbaraa yommuu jedhaman mormii

cimaa agarsiisan. Garuu shirkiin isaan irra jiran baaxila (soba) waan ta’eef

adabbii (azaaba) jalaa isaan hin baasu. Qur’aana keessatti, “Dhugumatti namni

Rabbitti waa qindeesse, Rabbiin isarratti Jannata haraama (dhowwaa)

taasiseera. Teessoon isaas ibidda. Miidhaa raawwattootafis tumsitoonni hin

jiran.” Suuraa Al-Maa’ida 5:72

Rabbiitti waa qindeessuun (shirkiin) bifa adda addaa qaba. Isaan keessaa, wanta

uumame (makhluuqa) akka Gooftaatti ilaalun kadhachuu, isaaf of gadi qabu,

sagaduu, qalma qaluu fi kkf hojjachuudha. Rabbiin olta'ee shirkii irraa nu haa

eegu.

48 Madda olii

120

Mormii 2ffaa-Aakhiratti Kafaruu isaanii Nabiyyiin (SAW) yommuu gara Guyyaa Aakhiratti amanuutti isaan waamu,

Mushrikoonni qoosu fi kijibsiisuun itti deebisan. Hojii isaanii kana Qur’aana

keessatti akkana jechuun kaasa:

“Warroonni kafaran ni jedhan, “gara namticha ‘[Duutanii] ciccirama

guutuu erga cicciramtanii booda dhugumatti isin uumama haarawa

keessatti ni taatu’ jedhee isinitti odeessutti isin qajeelchinuu? Sila Rabbiin

irratti kijiba uuma moo maraatutu isatti jiraa?” [Dubbiin] akkasi mitii,

warroonni Aakhiratti hin amanne azaaba (adabbii) fi jallinna fagoo keessa

jiru.” Suuratu Saba 34:7-8

Warroonni Rabbitti, Ergamaa Isaatti, Guyyaa Qiyaamatti hin amanne fi haqa

Rabbiin irraa dhufe fudhachuu didan ni jedhan, “namticha erga duutanii qaamni

keessam cicciramee fi bututee booda uumama haarawatti ni deebifamtan isiniin

jedhu isinitti agarsiisnuu? Namtichi isaan jedhan Ergamaa Rabbiiti (SAW).

Dubbi kana baacoo fi qishnaaf akkana jedhu. Ergasii akkana jechuun deebii

walitti deddeebisu: Yommuu "erga duutanii booda lamuu ni kaafamtu" jedhu,

“Rabbiin irratti kijiba uuma moo maraatu qabaa!?” Rabbiinis akkana

jechuun isaanitti deebisee, “[Dubbiin] akkasi mitii, warroonni Aakhiratti hin

amanne azaaba (adabbii) fi jallinna fagoo keessa jiru.” Kana jechuun

dhimmichi akka isaan jedhanii fi yaadanii miti. Kana irra, Muhammad (SAW)

nabiyyii dhugaa dubbatu fi gara karaa qajeelatti nama qajeelchudha. Haqaan kan

dhufeedha. Isaan (warroonni kafaran) immoo kijibdoota, wallaaltoota fi

gowwoota ta’an “azaaba (adabbii)” keessa ta’u. Kana jechuun yommuu lamuu

kaafaman sababa kufrii isaanitiin Aakhiratti adabbii cimaa keessa seenu.

Akkasumas, addunyaa tana keessatti haqa irraa jallinna fagoo keessa jiru.49

49 Tafsiiru Ibn Kasiir 6/260-261, Zaadul Masiir 1143

121

Warroonni kafaran lamuu namni du’e kan hin kaafamne ta’uu kakuu daangaa

darbe kakatu. Qur'aana keessatti ni jedha:

“Kakuu isaanii kan daangaa gahe, “Rabbiin nama du’e hin kaasu” jechuun

Rabbitti kakatan. Lakkisaa [isin kaasaa]; Waadaa Isa irratti dhugaa ta’e

[Rabbiin seenee jira]. Garuu irra hedduun namootaa hin beekan. [Sababni

du’a irraa isaan kaasuuf] wanta isaan keessatti wal dhaban isaaniif ibsuu fi

warri kafaran kijibdoota ta’uu isaanii akka beekaniifi.” Suuratu An-Nahl

16:38-39

Namoonni kafaran kunniin jireenya addunyaa tana malee jireenyi biraa akka hin

jirre godhanii yaadu. Aakhiratti amanuuf abbootin isaanii akka kaafaman

barbaadu. Rabbiin olta’aan ni jedha:

“Jireenya addunyaa teenya [tana] malee ishiin (jireenyi) homaayyu miti. Ni

duuna, ni jiraanna. Yeroo malee wanti nu balleessu hin jiru.” Jedhan. Kana

ilaalchise isaan beekumsa hin qaban. Isaan warra shakkan malee homaayyu

miti. Yeroo keeyyattoonni (aayaatni) Keenya ifa ba’anii isaan irratti

dubbifaman, ragaan isaanii [kan ittiin morman], “Yoo kan dhugaa

dubbattan taatan abbooti keenya fidaa.” jechuu malee wanta biraa hin taane.

Jedhi, ‘Rabbumatu isin jiraachisee ergasii isin ajjeesa. Ergasii Guyyaa

122

Qiyaamaa keessa walitti isin qaba. Isa keessa mamiin (shakkiin) hin jiru.

Garuu irra hedduun namootaa hin beekan.’ ” Suuratu Al-Jaasiyah 45:24-26

Warroonni jireenya du’aan boodaatti hin amanne fi kijibsiisan ni jedhan,

“Jireenya addunyaa teenya [tana] malee ishiin (jireenyi) homaayyu miti. Ni

duuna, ni jiraanna” Kana jechuun jireenya addunyaa tana malee jireenyi biraa

hin jirtu. Nuti ni duuna, ijoolleen teenya ni jiraatu ykn ni jiraanna, ni duuna.50 Kana

booda, lama kaafamuu fi Qiyaaman wanti jedhamu hin jiru. “Yeroo malee wanti

nu balleessu hin jiru.” Kana jechuun halkanii guyyaan darbuu fi dheerinna umrii

malee wanti nu balleessu ykn ajjeesu hin jiru.51 “Kana ilaalchise isaan beekumsa

hin qaban. Isaan warra shakkan malee homaayyu miti.” Kaafiroonni kunniin

wanta jedhan kana ilaalchisee beekumsa dhugaa hin qaban. Wanti isaan jedhan

kuni yaada sobaa ofii uuman malee odeefannoon Rabbiin irraa isaaniif dhufe ykn

ragaa dhugaa hin qaban. Wanti isaan jedhan kuni shakkii fi yaada ragaa hin qabne

irraa kan madde malee homaayyu miti.52

“Yeroo keeyyattoonni (aayaatni) Keenya ifa ba’anii isaan irratti

dubbifaman” kana jechuun yommuu haqni isaaniif ifa godhamuu fi qaamoleen

namaa erga badanii fi bututanii booda Rabbiin isaan deebisu irratti Danda’aa

akka ta’e ragaan isaaniif dhiyeefamu, “ragaan isaanii [kan ittiin morman],

'Yoo kan dhugaa dubbattan taatan abbooti keenya fidaa.' jechuu malee

wanta biraa hin taane.” Kana jechuun wanti isin jettan haqa yoo ta’e abbooti

keenya jiraachisaa.53

Rabbiin subhaanahu hanga Qiyaamaan dhaabbattu eenyullee addunyaa tanatti

akka hin deebine murteesse jira. Kan isaan lamuu kaafaman Guyyaa Qiyaamati.

Kanaafi, akkana jechuun deebii isaanitti deebisee: “Jedhi, ‘Rabbumatu isin

jiraachisee ergasii isin ajjeesa.” Kana jechuun akkuma argitan kana dhabama

irraa jiruutti kan isin baasu Rabbiidha. “Akkamitti Rabbitti kafartuu? Du’aa

turtan, Inni isin jiraachise. Ergasii isin ajjeesa; ergasii isin

jiraachisa.” Suuratu (Al-Baqara 2:28) Uumiinsa keessan jalqabuu irratti danda’aa

kan ta’e, isin deebisuu irratti caalatti danda’aadha. “Ergasii Guyyaa Qiyaamaa

keessa walitti isin qaba. Isa keessa mamiin (shakkiin) hin jiru.” Kana jechuun

akkuma isin jettan addunya tanatti kan isin deebisuu osoo hin ta’in, Guyyaa

Qiyaamaa walitti isin qaba.54 Takka takkaan namoota du’an addunyaa tanatti kan

50 Tafsiiru Qurxubii 19/164, Tafsiiru Xabarii 21/95 51 Tafsiiru Xabarii 21/96 52 Madda olii 53 Tafsiiru Ibn Kasiir 6/613 54 Madda olii

123

deebisuu osoo hin ta’in Guyyaa Qiyaamaa namoota jalqaba irraa kaase hanga

dhumaa jiran bakka tokkotti walitti sassaaba. Kanas kan godhuuf isin jidduutti

murteessu fi nama hundaa wanta hojjateef jazaa isaaf kafaluufi. Kanaafu, yeroon

Qiyaamaa dhufuun dura abbooti keenya fida jedhanii mormuun haqa irraa kan

fagaateedha. Guyyaan Qiyaamaa qaxaroo guddaa namoonni itti wal gahaniidha.

Mee itti yaadi, qaxaroon gahuun dura wanti karoorfame hojjatamuu danda’aa?

“Garuu irra hedduun namootaa hin beekan.” Namoonni baay’een haqiiqa

(dhugaa) Guyyaa Qiyaamaa hin beekan. Kanaafi, namni erga du’ee kaafamu akka

waan hin danda’amnetti yaadu. Osoo beekumsi dhugaa qalbii isaanii keessa seene

silaa Guyyaa kanaaf ni hojjatu, of qopheessu turan.

"Mootummaan samiiwwanii fi dachii kan Rabbiiti. Guyyaa Qiyaamaan

dhaabbattu, Guyyaa san warri soba hordofan ni kasaaru.” Suuratu Al-

Jaasiyah 45:27

Rabbiin olta’e itti aanse samiwwanii fi dachiin kan Isaa akka ta’anii fi too’annaaf

aangoo guutuu akka irratti qabu beeksiisa. Mootummaa jechuun wanta tokko

horachuu fi too’annaaf aangoo irratti qabaachudha. Samiwwanii fi dachiin kan

Isaa erga ta’anii, wanta fedhe keessatti hojjachuu ni danda’a. Kanaafu,akkuma

jalqaba irratti isaan uume, isaan balleesse lamuu isaan deebisuu ni danda’a

jechuudha. Kanaafi ni jedha, “Guyyaa Qiyaamaan dhaabbattu” fi namoota

iddoo wal-gahii tokko irratti walitti isaan qabu, warroota sobatti amananii fi

hordofan kasaaratu qunnama. Baaxila (soba) jechuun faallaa haqaa kan ta’ee fi

wanta dhaabbata hin qabneedha. Hojiin isaanii sobaan waan wal qabateef baaxila

(soba) badu ta’a. Kanaafu, Guyyaa Qiyaamaa ni bada. Mindaan guddaan isaan jala

darbuun adabbiif of saaxilu. Kanaafu, mindaa guddaa waan dhabanii fi adabbiif of

saaxilaniif kasaaraa guddaa kasaaranii jiru jechuudha. Namni daldala keessatti

maallaqa guddaa jireenya isaa itti tolchu yoo dhabe, kasaare jedhamaa miti ree?

Namoonni haqa Rabbiin irraa dhufe dhiisanii soba hordofan kunniinis mindaa

guddaa qananii Jannataa itti argatan waan dhabaniif kasaaranii jiru. Rabbiin

olta'aan rahmata Isaatiin kasaaraa irraa nu haa tiiksu.

Rabbiin guddaan olta’ee gabroonni akka of eeggataniif ciminna Guyyaa sanii itti

aanse ni ibsa.

124

“Guyyaa san ummata hunda jilbifatanii argita. Ummanni hundu gara

kitaaba isaanitti waamamuun, “Har’a waan dalagaa turtaniif ni

mindeefamtu” [jedhamu]. Kuni kitaaba Keenya kan isin irratti dhugaan

dubbatuudha. Dhugumatti, Nuti waan isin dalagaa turtan galmeesisaa turre.

Isaan amananii fi hojii gaggaarii hojjatan immoo Gooftaan isaanii rahmata

Isaa keessa isaan seensisa. Suni isumatu milkaa’inna ifa bahaadha.” Suuratu

Al-Jaasiyah 45:28-30

“Isaan kafaran immoo, “Sila keeyyattoonni Kiyya isin irratti dubbifamaa hin

turre? Garuu isin garmalee of-tuultan, namoota mujrimoota turtan.

Yommuu ‘Waadaan Rabbii haqa, Qiyaamaan [akka dhuftu] shakkiin ishii

keessa hin jiru’ jedhamu, isin ni jettan, “Qiyaamaan maal akka taate hin

beeknu. Mamii malee yaada ishii hin qabnu. Nuti warra dhugaan amananii

miti.” Hamtuun waan dalaganii isaaniif ifa baha, wanti isaan itti qishnaa

(qoosaa) turaniis isaan marsa. Ni jedhaman, “Har’a akkuma isin qunnamti

Guyyaa keessan kana dagattan Nutis isin dhiifna. Teesson keessanis ibidda,

tumsitoonni (gargaartonni) isiniif hin jiran. Kuni waan keeyyattoota Rabbii

qishnaa godhattanii fi jireenyi addunyaa isin gowwomsiteefi. Har’a ishii

(ibidda) keessaa hin baafaman, isaan ceephoos hin buufachiifamanu.” Suuratu Al-Jaasiyah 45:31-35

125

Ibsa Keeyyatoota armaan olii: Guyyaa san ciminnaa fi guddinnaa irraa kan ka’e ummata hundaa jilbiifatanii isaan

argita. Akkana jedhame jira, “Kuni kan ta’u yommuu Jahannam fidamteedha.

Sababni isaas, sagaleen qaxxisaa ibidda Jahannam ni dhagahama. Yommuu kana

dhagahan hundi isaanitu ni jilbifatu. Inumaa Ibraahim Khaalilu Rahmaan ni jedha,

“Nafsii, nafsii (nafsee tiyya, nafsee tiyya) Har’a nafsee tiyya malee homaa Si hin

kadhu…” Tafsiiru Ibn Kasiir - 6/614

“Ummanni hundu gara kitaaba isaanitti waamamuu” kana jechuun gara

Kitaabni hojiin isaanii itti galmeefamaa turetti ni waamamu. “Har’a waan

dalagaa turtaniif ni mindeefamtu” Kana jechuun hojii gaariis ta’i hojii badaa

irraa wanta hojjattaniif jazaa guutuu argattu. Jazaan mindaa gaarii kennuus

adabuus of keessatti qabata. Kanaafu, namni hojii gaarii iimaanaa, ikhlaasa fi

shari’aa irratti hundaa’un hojjate, mindaa wanta hojjate caalaa argata. Namni

kafaree fi badii hojjate immoo adabbii isaaf malu adabama. “Kuni kitaaba

Keenya kan isin irratti dhugaan dubbatuudha.” Kana jechuun osoo homaa itti

hin dabalinii fi irraa hin hir’isin kuni kitaaba hojii keessan guutuu of keessatti

qabateedha. Akkuma Rabbiin jedhe, “Galmeenis ni kaa’ama. Yoma san badii

raawwattoota waan isa keessa jiru irraa sodaattota ta’anii isaan argita. Ni

jedhus, “Yaa badii keeenya! Kuni kitaaba akkamii, xiqqaas guddaas walitti

qabu malee hin dhiifne!” Waan hojjatan dhiyaataa ta’ee argu. Gooftaan kee

eenyullee hin miidhu.” (Suuratu Kahf 18:49)

“Dhugumatti, Nuti waan isin dalagaa turtan galmeesisaa turre.” Kana

jechuun haala guutuu ta’een hojii dhoksaa fi ifaa yommuu addunyaa keessatti

hojjataa turtan san Malaykoonni akka galmeessanii fi kataban ajajaa turre. Namni

osoo hin argin wanta inni hojjatu galmeessun wanta salphaa ta'eedha. Yeroo amma

keessatti, meeshaalee teknoloji namni hojjate mee ilaali. Osoo namni hin argin

meeshaaleen akka kaamera wanta inni hojjatu hunda suuraa waliin waraabu.

Rabbiin subhaanahu namoota kana akka hojjatan kan dandeesise Malaaykotas

hojii namaa akka kataban ni dandeesisa. Inni waan hundaa irratti Danda'aadha.

Guyyaa murtii kana qoratamuun murtiin isaan jidduutti darba. Kanaafi Rabbiin

Guyyaa kana garee lamaan adda baasa. Ni jedha, “Isaan amananii fi hojii

gaggaarii hojjatan immoo Gooftaan isaanii rahmata Isaa keessa isaan

seensisa.” Kana jechuun namoonni qalbii isaanitiin amananii fi qaama isaanitiin

hojii gaggaarii hojjatan, Gooftaan isaanii rahmata Isaa keessa isaan seensisa.

Rahmanni Isaa kuni Jannata. Akkuma hadiisa sahiih keessatti dhufe, Rabbiin

Jannataan akkana jedhe“Ati rahmata tiyya, siin nama fedheef rahmata ittiin

godha.” (Sahiih Muslim 2846)

126

“Suni isumatu milkaa’inna ifa bahaadha” Kana jechuun Jannata seenuun

milkaa’inna ifa baheedha.Fawz (milkaa’inna) jechuun sharrii fi wanta jibbamaa

hunda jalaa nagaha bahuu fi wanta jaallatamaa barbaadamu argachuudha.

Kanaafu, namni Jannata yoo seene sharrii, adabbii fi wanta jibbama jalaa nagaha

bahuun wanta kheeyri fi jaallatama hunda waan argatuuf, dhugumatti suni

milkaa’inna ifa bahee fi guddaadha.

“Isaan kafaran immoo,” kana jechuun haqa Rabbiin irraa dhufe osoo beekanu

fudhachuu didanii fi morman waqqasaaf isaaniin akkana jedhama, “Sila

keeyyattoonni Kiyya isin irratti dubbifamaa hin turre?” Keeyyattoonni

(aayaanni) wanta gaarii isin fayyadu isinitti agarsiisanii fi wanta isin miidhu irraa

isin dhoowwan isin irratti dubbifama turan. Dhugumatti keeyyattoonni Keenya

qananii hundarra guddaa gara keessan gaheedha. Garuu isaan hordofuu irraa of

tuultan, dhageefachuu ykn dubbisuu irraa ni garagaltan. “namoota mujrimoota

turtan.” Akka lugaatti mujrima jechuun zanbii (badii) baay’ee hojjachuun

daangaa kan darbeedha. Kanaafu, badii akka kufrii, shirkii fi badiiwwan

gurguddaa biroo hojjachuun namoota daangaa darban turtan.

“Yommuu ‘Waadaan Rabbii haqa, Qiyaamaan [akka dhuftu] shakkiin ishii

keessa hin jiru’ jedhamu,” Kana jechuun yommuu Nabiyyoonni ykn warri

amanan, “Erga namoonni du’anii booda lamu akka isaan jiraachisuu fi qabrii

keessaa isaan kaasu Rabbiin waadaa galee jira. Waadaan kuni haqa. Qiyaaaman

namoota walitti qabuun isaan qoratu, nama Isaaf ajajameef mindaa itti kennuuf,

nama Isa didee immoo itti adabu ni dhaabbatti. Qiyaamaan dhufuu fi dhaabbachuu

keessa shakkiin homaatu hin jiru. Kanaafu, Rabbiin sodaadhaa, Isaa fi Ergamtoota

Isaatti amanaa, adabbii Rabbii jalaa wanta nagaha isin baasu dalagadhaa.” Isiniin

jedhan, isin ni jettan, “Qiyaamaan maal akka taate hin beeknu. Mamii malee

yaada ishii hin qabnu. Nuti warra dhugaan amananii miti.” Yommuu

addunyaa irra turtan,“Nuti Qiyaaman akka dhaabbattu warra mirkaneefatanii miti.

Shakkuu malee Qiyaamaan ni dhaabbatti jennee jala murree hin mirkaneeffanne.”

Jechaa turtan. Garuu har’a rakkoon isin himattan tokkollee isin hin fayyadu.

Sababni isaas, ragaaleen Qiyaaman akka dhaabbattu isiniif dhiyaatanii turan.

“Hamtuun waan dalaganii isaaniif ifa baha” kana jechuun Guyyaa Qiyaamaa

adabbiin hojii badaa isaanii ifa baha. “wanti isaan itti qishnaa (qoosaa) turaniis

isaan marsa.” Kana jechuun azaabni (adabbiin) isaan addunyaa irratti itti qoosaa

turan har’a isaanitti bu’a.

Ni jedhaman, “Har’a akkuma isin qunnamti Guyyaa keessan kana dagattan

Nutis isin dhiifna.” Kana jechuun akkuma isin qunnamti Guyyaa kanaatti amanuu

127

diddanii fi hojjachuufi dhiistan, Nutis ibidda keessatti isin dhiifna. “Teesson

keessanis ibidda, tumsitoonni (gargaartonni) isiniif hin jiran.” Teessoo fi galti

keessan ibidda Jahannami. Tumsitoonni adabbii kana isin irraa ittisan hin jiran.

“Kuni waan keeyyattoota Rabbii qishnaa godhattaniif” Kana jechuun azaabni

(adabbiin) kuni kan isinitti bu’eef sababa isin addunyaa qormaataa keessatti, isin

qajeelchuuf keeyyattoota fi ragaalee Rabbiin irraa dhufan itti qoostaniif ykn

qishnaa godhattaniif. Keeyyattoota fi ragaalee Gooftaa keessani sirritti qabachuu

fi gammachuun hordofuun isin irra jiraa ture, garuu taphaa fi qishnaa godhattan.

Ammas, waan “jireenyi addunyaa isin gowwomsiteefi”. Hanga kaafamu fi

qorannon hin jiru jettan geettanitti jireenyi addunyaa faayaa fi mi’aa ishiitiin isin

sobde. Haqatti amanuu fi gammachuu abadii wanta isiniif mirkaneessu hojjachuu

irraa isin garagalchitee. Addunyaa tanaaf ni hojjattan, Ganda Aakhira yeroo

hundaa tura ta’eef hojjachuu ni dhiistan.

Kanaafu, “Har’a ishii (ibidda) keessaa hin baafaman, isaan ceephoos hin

buufachiifamanu.” “isaan ceephoos hin buufachiifamanu.”Jechuun gara Rabbiif

ajajamutti akka deebi’an isaan irraa hin barbaadamu. Hojii gaggaarii akka

hojjataniif gara addunyaa hin deebifaman.

“Faarun kan Rabbii Gooftaa samiwwanii fi Gooftaa dachii, Gooftaa aalama

hundaati. Samii fi dachii keessatti Al-Kibriyaa’u kan Isaati. Innis Injifataa

Ogeessa.” Suuratu Al-Jaasiyah 45:36-37

“Faarun kan Rabbii” uumamtoota Isaa biratti qananii isaan qananiiseef faaruun

hundi kan Isaati. Kanaafu, yaa namoota Isa faarsaa. Qananiin isin qabdan hundi

Isa irraayyi. “Gooftaa aalama hundaati.” Aalama jechuun wantoota uumaman

hunda. Jechi “aalama” jedhu, jecha “alama” jedhu irraa kan fudhatameedha.

Alama jechuun mallattoo gara wanta tokkotti akeekudha. Wantoonni uumaman

hundi gara Khaaliqa isaanii waan akeekaniif aalama ta’u.

“Gooftaa samiwwanii fi Gooftaa dachii” Kana jechuun Maalika samiiwwii fi

dachiiti. Samiiwwani fi dachiin hundi kan Isaati. Sababni isaas, Isatu uumee, Isatu

isaan tiiksa, too’ata.

128

“Al-Kibriyaa’u kan Isaati” jechuun Boonuun, Aangoo fi Guddinni hundi kan

Isaa qofa. Wanti hundi Isaa biratti gadi jedha, Isatti hajama. “Innis Injifataa” Isa

qofatu humna waa hundaa injifatu qaba. Humni kamiyyu humna Isaatiin

morkachuu hin danda’u. “Ogeessa” wanta hunda bakka isaaf malu kan kaa’udha.

Seera kaa’u tokkollee hin kaa’u ogummaa fi faaydaf yoo ta’e malee. Wanta uumuu

tokkollee hin uumuu faaydaf yoo ta’e malee.55

Qur’aanni namoonni erga du’anii booda akka kaafaman amansiisuuf maloota adda

addaatti fayyadame jira. Maloonni kunniin hundi sammuu isaanii waliin kan

deemaniidha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa namoota erga du’anii booda jazaaf

isaan kaasun barbaachisa akka ta’e isaan yaadachisa. Namoota kan uumeef Isa

qofa akka gabbaraniif. Kanaaf, karaa ittiin Isa gabbaranii fi Isaaf ajajaman ifa

gochuuf Ergamtoota ni erge, kitaabban ni buuse. Kanaafu, erga du’anii booda

namni badaa fi gaariin osoo jazaa isaanii hin argatin akkanumatti hafuu? Du’aan

booda kaase yoo jazaa isaaniif hin kafalin namni badaa fi gaarii wal-qixaa

jechuudha. Namni gaarii wanta gaarii hojjateef yoo hin badhaafamin, namni badaa

badii hojjateef yoo adabamin, garaagarummaan isaanii eessatti ree?

Addunyaa tana keessatti namoonni badii hojjatanii osoo hin adabamin du’an mee

ilaali. Adolf Hitlar namoota miliyoona jahaa jumlaan fixe. Adolf Hitlar mana

murtiitti dhiyaatee adabbii argatee jiraa? Osoo mana murtiitti hin dhiyaatin du'e.

Yeroo ammas, moottonni abbaa irree namoota kumaatamatti lakkaawaman fixaa

jiru. Mana murtiitti osoo hin dhiyaatin du’u. Kanaafu, moottonni abbaa irree fi

namoonni badii hojjatan kunniin osoo adabbii guutuu hin argatin akkanumatti

badanii hafuu? Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

ٱول تسبذ ﴿ ا يعمل للذ فلا عمذ لمون ٱغ رهم لوم تشخص لظذ ما يؤخ إنذر ٱفيه بص

ف مهطعي مقنع رءوسهم ٤٢ل

دتهم ل يرتد إلهم طرفهم وأ

﴾٤٣هواء

“Rabbiin waan miidhaa hojjattoonni (Zaalimonni) raawwatan irraa dagataa

ta’uu hin yaadin. Kan Rabbiin isaan tursiisuuf Guyyaa isa keessa ijji

sodaadhan bobaastudha. [Gara waamichaatti] fiigaa mataan isaanii kan

55 Tafsiiru Ibn Kasiir - 6/614-616, Tafsiiru Sa’dii-fuula 917-918, Ma’aariju Tafakkuri wa

daqaa’iqu tadabburi–13/125-134, Zaadul Masiir-Ibn Al-Jawzi- fuula 1296-197, Tafsiiru Xabari-

21/107-110

129

olka’u ta’a, ijji isaaniis gara isaaniitti hin deebitu. Qalbiin isaanis

duwwaadha.” Suuratu Ibraahim: 42-43

Kanaafu, Qiyaamaan dhufuun wanta shakkii hin qabnee fi dirqama ta’eedha.

Rabbiin subhaanahu ni jedha:

ره ﴿ إلذ ۥ وما نؤخ عدو ل مذ ج ﴾١٠٤ ل

“[Guyyaa Qiyaamaa] yeroo lakka’ameef (murtaa’ef) malee hin tursiisnu.”

Suuratu Huud 11:104

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa sanyii Aadam irraa namoonni meeqa addunyaa

tana irra akka dhufan dursee murteesse jira. Yeroo isaaniis murteesse kaa’e jira.

Namoonni lakkoofsi isaanii beekkame kunniin addunyaa tana irratti dhufanii erga

xumuramanii booda Qiyaamaan ni dhaabbatti. Kanaafu, Qiyaamaa tursiisuun

dadhabbiif osoo hin ta’in yeroon jireenya addunyaa duraan murteefame haa

xumuramuufi. Yeroon jireenya addunyaa tanaa erga xumuramee booda

Qiyaamaan dhaabbachuun qorannoo fi jazaan ni jalqabama.

130

Mormii 3ffaa- Nabiyummaa Ergamaa Rabbii (SAW) faallessuu Mushrikoonni namummaa Nabiyyii irratti mormii cimaa agarsiisan. Ergamaan

Rabbii akka isaanii nama ooso hin ta’in malaayka ta’uu qaba ykn malaykan isa

waliin kan deemu ta’uu qaba jedhanii yaadu. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni

jedha:

ن يؤمنوا إذ جاءهم نلذاس ٱوما منع ﴿

بعث لهدى ٱأ

ن قالوا أ

أ ٱإلذ ا للذ بش ﴾٩٤رذسول

“Namoonni yommuu qajeelchi isaanitti dhufu, “Sila Rabbiin ilma namaa

Ergamaa godhee ergaa?” jechuu malee homtuu amanuu irraa isaan hin

dhoorgine.” Suuratu Al-Israa 17:94

Kana jechuun namoota baay’ee qajeelchi (kitaabni fi Ergamaan) Rabbiin irraa

yommuu isaanitti dhufu, wanti amanuu fi ergamtoota hordofuu irraa isaan

dhoowwe ilaalcha badaa fi jecha isaanii kana: “Sila Rabbiin ilma namaa Ergamaa

godhee ergaa?, Maaliif Malaayka hin erginee?” Rabbiinis akkana jechuun deebii

isaaniif kenna:

ذو كن ف ﴿ رض ٱقل لن ل نلا عليهم م ي لنذ ئكة يمشون مطمئن ماء لسذ ٱمل

﴾٩٥ملك رذسول

Jedhi, “Osoo dachii keessa Malaaykonni tasgabbaa’anii deeman kan

jiraatan ta’ee, silaa samii irraa Malaaykaa Ergamaa goone isaan irratti

buufnaa turre.” Suuratu Al-Israa 17:95

Malaykaan kan ergamu malaaykotaa qofaaf akka ta’e Rabbiin ni beeksisa. Sababni

isaas, osoo Malaaykan namootatti ergamee, silaa namoonni haala irratti

uumameen malaykaa kana arguu hin danda’an.56 Malaykoonni uumamni isaanii

kan namootaa irraa adda kan ta’e fi guddinni isaanii kan nama sodaachisudha.

Rabbiin nabiyyoota qofa haala malaaykan irratti uumame arguu irratti isaan

dandeesise. Dabalataaf barruu tana dubbisuun ni danda’ama: (Dubbistoonni

duraan barruu tana dubbisan, barreefama armaan gadi itti haa fufan. Warri hin

dubbisne immoo boodarra itti deebi'un dubbisuu danda'u)-

https://www.sammubani.com/2018/10/31/maaliif-malaykaan-hin-

ergamnee/#more-8216

56 Tafsiira Qurxubii- 13/178

131

Mushrikoonni Nabiyummaa Ergamaa Rabbii (SAW) faallessuu fi mormuuf maqaa

adda addaa baasu fi isa arrabsuu turan. Wanta nabiyyiin hin malleen arrabsu. Kuni

hundi ifa Islaamatti karaa cufuu fi namoonni hordoftootaa fi gabroota isaanii

ta’anii akka hafan gochuufi. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

“Sila gara isaan qananii Rabbii kufriin jijjiranii fi ummata isaanii ganda

badii qubsiisanii hin ilaallee?” Suuratu Ibraahim 14:28

Qananiin Rabbii kuni Nabii Muhammadin (SAW) isaaniif erguudha. Addunyaa fi

Aakhiratti Nabiyyiin wanta gaarii argachuu hundatti isaan waama, sharrii

addunyaa fi aakhira jalaa nagaha bahutti isaan affeera. Garuu isaan qananii kana

fudhachuu diduun, mormuun, ofii fi namoota biroo irraa dhoowwun jijjiran. Hanga

ummata isaanii ganda badii qubsiisanitti Nabiyyitti amanuu fi hordofuu irraa ni

dhoowwan. Kufrii fi jallinna isaanii keessa akka turan ni miidhagsaniif. Gandi

badii kuni ibidda Jahannami.57Itti aanse ni dubbata.

Haaluma kanaan, hoggantoonni fi jallistoonni yeroo ammaa, Nabiyyii, Qur’aanaa

fi Islaamaa maqaa xureessun Islaama hordofuu irraa namoota dhoowwan, aayan

tuni isaanifis ni taati. Akkuma Qureeshonni hordoftoota isaanii Nabiyyi (SAW)

maqaa xureessun karaa qajeelinna namootatti cufan, hoggantoonni fi jallistoonni

ammas miidiyatti fayyadamun hordoftoota isaaniititti karaa qajeelinnaa itti cufu.

Haala kanaan dhumarratti ganda badii isaan qubsiisu.

﴿ وا عن سبيله ل ض ندادا ل

أ للذ فإنذ ۦ وجعلوا وا ع ل تمتذ ريكم إل ق ٱمص ﴾٣٠نلذار

“Karaa Isaa irraa jallisuuf Rabbiif andaada godhan. ‘Dhugumatti, deebiin

keessan gara ibiddaatti, [yeroo xiqqoof] qanani’aa’ jedhin.” Suuratu Ibraahim 14:30

“Karaa Isaa irraa jallisuuf” namoota isaaniif ajajamanii fi hordofan karaa

Rabbii irraa jallisuuf, “Rabbiif andaada godhan” kana jechuun Gooftummaa ykn

gabbarri keessatti Rabbiif fakkaattoota, dorgomtoota fi shariikota gochuun Isaa

gaditti gabbaran. Rabbiin waliin sanama ykn taabota, Nabiyyii, Malaykaa,

muka, fi uumamtoota biroo gabbaran (waaqefatan). Namoota biroos akka kana

gabbaran itti waaman. Kuni haala hoggantootati. Mee wanta peenxonni fi

gareewwan biroo hojjatan ilaali. Rabbii guddaa dhiisanii gara Iyyasuusin

gabbaruutti (waaqefachuutti) namoota waamu.

57 Tafsiiru Sa’dii-fuula 493

132

‘Dhugumatti, deebiin keessan gara ibiddaatti, [yeroo xiqqoof] qanani’aa’

jedhin." Kana jechuun, jedhi yaa nama karaa Rabbii keetitti namoota waamu!

Jireenya addunyaa irraa qananii xiqqoo itti fayyadama. Du’aan dura badii kufrii

irraa buqqa’uun gara Gooftaa keessanitti yoo hin deebi’in, dhugumatti Guyyaa

Murtii gahuumsi isin itti deemtan adabbii ibiddaati.58

58 Ma’aarij tafakurri wa daqaa’iqu tadabburi 14/63

133

Mormii 4ffaa-Qur’aana

Akkuma Nabiyyiin (SAW) Ergamaa Rabbii ta’u dhugoomsu didan, Qur’aanni

Rabbiin irraa bu’uu dhugoomsu ni didan. Gosa walaloo keessa tokko akka ta’etti

ilaalan. Namni Qur’aana fi walaloo Arabaa wal bira qabe garaagarummaa isaan

jidduu jiru sirritti arga. Qur’aanni akkamitti walaloo ta’aa, walalessitoota namoota

jallisanii fi faallaa haqaa dubbatan balaalefatee (qeeqee) osoo jiruu? Qur'aana

keessatti:

“Walaleessitoota jallattootatu isaan hordofa. Sulula hunda keessa akka

raata’anii fi wanta hin hojjanne akka dubbatan hin arginee?” Suuratu Ash-

Shu’uraa 26:224-226

Keeyyatonni kunniin hordoftootatti xinxalluun walaleessitoota fi nabiyyii wal bira

akka qaban nama waamu. Namoonni dhugaan amanan hordoftoota Nabiyyii

(SAW) yoo ta’an, hordoftoonni walaleessitoota ykn weellistoota hordofan immoo

jallattoota. Jallattoonni dhugaan Nabiyyii hin hordofan. Kanaafu, kuni Nabiyyiin

walaleessaa akka hin taane agarsiisa. Qur’aannis walaloo miti. Osoo Nabiyyiin

walaleessaa ta’ee silaa jallattootatu isa hordofa ture; warroonni amananii

qajeelinna barbaadan isa hin hordofan.

Al-Ghaawuun jechuun jallattoota osoo beekanuu fedhii lubbuu hordofuun

daandii qajeelaa dhiisaniidha. Hordoftoonni walaleessitootaa ykn wellistootaa

jallattoota yoo ta’an, haalli walaleessitoota mataan isaanii maal ta’inna ree laata?

Mucucni walaloo sulula badii, kijibaa, daangaa darbuu, namoota kabaja qaban

haqa malee gadi-xiqqeessu fi namoota gadi aanoo faarsutti isaan mucuceessa.

Hin arginee Sulula hunda keessa akka raata’an?”

Yaa nama yaadu hoo! Haala walaleessitoota ykn wellistoota baay’ee isaanii

duraan yoo hin beekin, qoradhu. Sulula hunda keessa akka raata’an ni argita.

Hangi isaan gara gaara gubbaatti olbahan baay’ee xiqqaadha.

“Raata’an” jechuun karoora fi qajeelinna tokko malee jireenya isaanii keessa

deemu. Kaayyoo galmaan gahuuf itti carraaqan osoo hin beekin fedhiin lubbuu fi

hawwiin isaanii asii fi achii isaan oofti. Akka lugaatti ebalu raata’e ni jedhama.

Kana jechuun gara dachii bahee gara itti deemu hin beeku. Karama arge deema,

134

asii fi achi dhama’a.

Sulula jechuun gaarreen ykn lafa olka’aa jidduu lafa gadi bu’aa ta’eedha.

Aaya armaan olii keessatti wanti barbaadamee, raata’uu fedhii lubbuu, yaadaa fi

hojiiti. Sululli immoo jireenya keessatti dirree (field) nashaaxaa hojii fi sochiiti.

Sababni isaas, isaan amala gaarii, guutuu fi ol’aanaa ta’e hin filatan. Fakkeenyaf,

beekumsa, hojii kheeyri fi faaydaa qabu, gara Rabbitti namoota waamu, karaa

Rabbii keessatti qabsaa’u, dhaloota amala gaarii irratti guddisuu fi kkf keessatti

hin hirmaatan. Kana irra, dhimmoota gadi aanoo fi wanta fokkuutti rarra’u.

Namoonni waa isaaniif akka kenniniif kijibaan isaan faarsu. Namoota isaaniif hin

kennine immoo maqaa xureessu. Yookiin immoo dhaadannoo kijibaa dhaadatu

ykn dubartii faarsu, jaalala akka ibiddaa nama gubuu ibsuu fi dhimmoota biroo

gadi aanoo olka’iinsi keessa hin jirretti taru. Kuni haala weellistoota baay’eeti.59

Dubbiin isaan dubbatanii fi sochiin isaan godhan akka sululaatti gadi aanaa kan

ta’eedha. Fedhiin lubbuu fi hawwiin asi achi isaan raatessiti.

Hasan Al-Basrin aayah tana ilaalchise ni jedha: Dhugumatti Rabbiin kakadhe!

Sulula isaan keessa raata’an arginee jirra. Yeroo garii ebaluun arrabsuu keessa,

yeroo garii immoo ebaluun faarsu keessa raata’u. Qataadan akkana jedha:

Walaleessaan namoota sobaan ni faarsa, ammas namoota biroo sobaan ni

balaalefata. Ibn Abbaas (radiyallahu anhu) ni jedha: “dubbii faaydi hin qabne

hunda keessatti taru.”60 Asirraa ka'uun hojii weellistoota baay'ee mee itti xinxalli!

“wanta hin hojjanne akka dubbatan hin arginee?” Kuni amala walaleessitoota

ykn weellistootaati. Dubbiin isaanii hojii isaanii faalleessa. Yommuu nama tokko

faarsu ykn balaalefatu argitu, kuni dhugaadha jetta. Garuu inni soba. Yeroo garii

hojii hin hojjanneef of faarsa. Amaloota biroo hin qabneef of faarsa.

Mee ilaalli haalli walaleessaa fi haalli Nabiyyi Muhammad (SAW) wal fakkaatuu?

Nabiyyiin namoota qajeelcha, namni qajeelan isa hordofa, karaa qajeelaa irra jira,

dubbii fi hojiin isaa wal hin faallessan. Kheeyritti malee nama hin ajaju, sharrii

irraa malee nama hin dhoowwu. Wanti dubbatu hundu dhugaadha. Homattu hin

ajaju awwala kan hojjatu isa yoo ta’e malee. Homarrayyu hin dhoowwu awwala

kan dhiisu isa yoo ta’e malee. Mee haalli isaa haala walalessitootatiin wal

fakkaataa ykn walitti dhiyaataa? Yookiin gara hundaanu isaan faallessaa? Nabiyyi

guutuu fi nama hunda caalu kanarratti nageenyi fi rahmanni Rabbii haa jiraatu.

59 Ma’aarij tafakurri wa daqaa’iqu tadabburi 8/727 60 Ibn Kasiir 5/655

135

Inni walaleessaa miti, saahiras miti, maraatas miti. Amala guutuu ta’e malee

homtu isaaf hin malu.61 Qur'aana keessatti ni jedha:

ه ﴿ من عر ٱوما علذ بي ۥ وما ينبغ ل لش ﴾٦٩إن هو إلذ ذكر وقرءان م

“Walaloo isa hin barsiisne, isaafis hin malu. Inni yaadannoo fi Qur’aana ifa

galaa qofa.” (Suuratu Yaasin 36:69)

Kana jechuun Nabii Muhammadin (SAW) walaloo hin barsiifne. Walaleessaa

ta’uunis isaaf hin malu. Garuu kan isa barsiise yaadannoo fi Qur'aana ifa galaa

qofa.

Walaleessitoota amala isaanii erga ibsee booda walaleessitoota Rabbii fi ergamaa

Isaatti amanan, hojii gaggaarii hojjatanii fi zikrii Isaa baay’isaan isaan irra adda

baase. Walaleessitoonni amaloota sadan kanniin qaban walaleessitoota armaan olii

keessa hin seenan. Amaloonni sadan kunniinis, amanuu, hojii gaggaarii fi zikrii

baay’isuudha.

“Warra amananii, hojii gaggaarii hojjatanii fi baay’innaan Rabbiin

yaadatan, erga miidhamanii booda [walaloon] kan ofirraa deebisan (harka

kafalatan) malee. Isaan miidha hojjataniis deebifama akkami akka

deebifaman beekuuf jiru.” Suuratu Ash-Shu’uraa’a 26:227

Rabbiin Subhaanahu wa ta’aalaa Qur’aanni dubbii walaleessa fi raagdu akka hin

taane ni dubbata.

“Inni (Qur’aanni) jecha walaleessaatii miti, xiqquma qofa amantu. Jecha

raagaatiis miti, xiqqoo malee hin gorfamtan. Gooftaa aalamaa hundaa irraa

kan buufameedha.” Al-Haaqqah 69:41-43

Namoota hunda dura walaleessitoonni Qur’aanni walaloo akka hin taane

hubatanii jiru.

Kijibaa fi daangaa darbuu Mushrikoota keessaa kan biraa jecha isaanii,

“Muhammad nama Araba hin taane irraa Qur’aana barata.” Namni Araba hin taane

isaan baanan kuni nama gabra naannawa Safaatti waa gurguruudha. Tarii

Nabiyyiin (SAW) yeroo garii isa bira taa’un waa itti dubbatu. Garuu namtichi

alarraa dhufe Araba hin taanee kuni waan xiqqoo malee Arabiffa hin beeku.

61 Tafsiiru Sa’dii fuula 703

136

Akkamitti Qur’aanni Arabiffaa sirni ijaarsa jechoota isaa sadarkaa ol’aanaa irraa

gahe nama Arabiffa sirritti hin beekne irraa maddaa? Kanaafi, Rabbiin olta’aan

akkana jechuun isaanitti deebisee:

ما يعل مه ﴿ هم يقولون إنذ نذ

ل سان ۥولقد نعلم أ يٱبش يلحدون إله لذذا لسان وه عجم

بي أ م ﴾١٠٣عرب

“Kan isa barsiisu ilma namaa qofa” akka jedhan dhugumatti ni

beekna. Qooqni nama isaan itti jallisanii Araba kan hin taanedha. Kuni

(Qur’aanni) immoo qooqa (lugaa) Arabiffa ifa galaadha.” Suuratu An-Nahl 16:103

Mushrikoonni Makkaa, “Qur’aana Muhammadin kan barsiisu ilma namaa qofa.”

Jechuun sobaan Nabiyyii (SAW) maqaa xureessu. Namni isaan itti akeekan kuni

nama alarraa dhufe lugaan isaa Arabiffa hin taanedha. Qur’aanni immoo lugaa

Arabiffaa ifa galaa ta’eeni. Namni sammuu sirrii qabu, “Namni Arabiffa sirritti

hin beekne, Qur’aana Arabiffaa Araboonnu fakkaataa isaa fidu hin dandeenye,

Nabii Muhammadin (SAW) ni barsiisa” jedhee ni yaadaa? Namni Ingiliffa hin

dandeenye, kitaaba ingiliffaa nama barsiisuu danda’aa? Namni hubanno xiqqoo

qabuyyuu, “Namni Arabiffa hin beekne Qur’aana Arabiffaa isa barsiisa” jedhee

hin dubbatu.

Ammas Mushrikoonni kijiba biraa Nabiyyitti (SAW) maxxansan. Kijibni kunis,

“Qur’aana kana Muhammadtu ofirraa fuudhe dubbate. Yookiin namoota durii

irraa waraabe.” Kiristaanonni ammaas kijiba kana keessatti yommuu akkana

jedhan isaan waliin hirmaatu: “Muhammad Qur’aana macaafa qulqulluu irraa

garagalche.” Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa akkana jechuun Mushrikootaa,

Kiristaanota fi garee biraatiif deebii deebisa:

“Jedhi ‘Samiwwanii fi dachii keessatti iccitii [hunda] Kan beekutu isa

(Qur’aana) buuse.’ Dhugumatti Inni akkaan Araaramaa, rahmata

godhaadha.” Suuratu Al-Furqaan 25:6

Nama Qur’aanni kuni kitaaba Kiristaanota fi Yahuudota irraa waraabame jedhuuf

deebiin isaaf kennamu, “Samiwwanii fi dachii keessatti iccitii [hunda] Kan

beekutu isa (Qur’aana) buuse.” ta’a. Qabiyyee deebii kana keessa jiru

hubachuuf wanta Qur’aanni of keessatti qabate beekun nurra jira. Akkasumas,

haala namoota jecha kijiba kana jedhanii fi iccitii isaanii Rabbiin qofti beeku

137

hubachuu qabna. Wanta Qur’aanni of keessatti qabate ilaalun qorataa tokko gara

wantoota armaan gaditti isa qajeelcha:

1ffaa-Tooftaan dubbii itti ibsuu Qur’aana keessatti dhufee fi kitaabban Qur’aana

dura dhufan jidduu wal fakkeenyi hin jiru. Ijaarsi himaa fi jechoota Qur’aana

keessa jiruu fi kitaabban darban keessa jiran wal hin fakkaatan. Kuni jechoonni

Qur’aanaa kitaabban darban irraa kan hin waraabbamne ta’uu ifaan ifatti agarsiisa.

2ffaa-Dhimmoota amantii irraa wanti Qur’aana keessatti dhufe kan hiikni isaanii

kitaabban darban kanneen akka Suhf Ibraahim fi Muusaa, Tawraat, Zabuur, Injiil

fi kanneen biroo keessatti bu’e, dhimma amanti kana Kan buuse Tokkicha akka

ta’e mirkaneessa. Innis Rabbiidha. Fakkeenyaf, waa’een tawhiida (Rabbiin

tokkichoomsu) Qur’aana keessattis, kitaabban darban keessattis bu’ee jira. Osoo

kitaabban kunniin jijjiramu ykn micciramuu fi baduu baatanii silaa dhugaa kana

ifa baasu.

Garuu kitaabni amanti Kiristaanotaa fi Yahudoota harka jiru, kitaaba micciramee

fi itti dabaluu fi irraa hir’isuun hundee sirrii irraa kan jijjirameedha. Kanaafu,

hanga xiqqoo malee, wanti Qur’aana keessa jiruu fi wanti kitaabban isaanii keessa

jiru guutumaan guututti walitti hin galu.

Hundeen sirriin Rabbiin olta’aan nabiyyoota darban irratti buuse kiristaanota fi

yahudoota keessatti iccitii garmalee dhokfamu ta’ee jira. Amantiin Rabbiin

namootaaf kaa’e tokkicha waan ta’eef, qabiyyeen ergaa Nabiyyoota Rabbiin irraa

ergamanii walitti kan galan ta’uu qaba. Garuu kitaabban kunniin kan badanii fi

iccitii keessaa iccitiii guddaa waan ta’aniif eenyullee hundee amantii sirrii ta'ee

kitaabban kanniin irraa waraabu hin danda’u. Fakkeenyaf, Rabbiin

Tokkichoomsun (tawhiinni) hundee amantiiti. Tawhiinni ergaa nabiyyoota

hundaati. Kitaabban amma Kiristaanonni fi Yahuudonni harka qaban keessatti

tawhiinni dhimma iccitii ta'ee fi kan badeedha. Garuu Qur'aana keessatti tawhiinni

bal'innaan kan ibsameedha.

Kuni Qur’aana kan buuse Rabbii iccittii samiiwwanii fi dachii beeku akka ta’e

agarsiisa. Qur’aanni kitaaba Kiristaanonni fi yahuudonni “Kuni Rabbiin irrayyi”

jedhan irratti tiiksadha. Kana jechuun wanta dogongoraa fi sobaa kitaabban

kanniin keessa jiru ni sirreessa. Miccirrama achi keessa jiru ifa baasa. Wanta achi

keessaa bade ni mirkaneessa. Amanti guutuuf wanta barbaachisu itti dabala.

Kanaafu, Kiristaanota Qur’aanni macaafa qulqulluu irraa waraabbame jedhuuf

deebiin sirriin ta’uu, Jedhi“Samiwwanii fi dachii keessatti iccitii [hunda] Kan

138

beekutu isa (Qur’aana) buuse.’” Qur’aanni iccitii isaan dhoksanii fi haaqan waan ifa baasuuf Rabbii iccitii hunda

beeku irraa bu’e.

3ffaa-Qur’aana keessatti wanta buufamee keessaa dhimmoonni iccitii samiin wal

qabatan kanneen akka pilaaneti, urjiilee fi dhimmoonni iccitii dachii kanneen akka

namoota fi lubbuu qabeenyi birootin wal-qabatan dhufanii jira. Pilaanetotaa,

urjiilee, dachii, namoota, lubbuu qabeenyi biroo ilaalchise wanti saayinsin yeroo

ammaa irra gahee yeroo Qur’aanni bu’u sanitti iccitii samii fi dachii Rabbiin qofti

beekudha. Kitaabban darban keessatti waa’een kanaa hin dhufne, namni yeroo

sanitti beekus hin jiru. Dhugaan saayinsawaa Qur’aana keessa jiraachun, Qur’aana

kan buuse Rabbii samii fi dachii keessatti iccitii beeku akka ta’e agarsiisa.

Kanaafu, deebiin isaaniif maluu wanta barsiisa Rabbii olta’e keessatti dhufeedha:

Jedhi “Samiwwanii fi dachii keessatti iccitii hunda Kan beekutu isa

(Qur’aana) buuse.’

4ffaa-Mushrikoonni, “Kuni oduu durii namoota irraa waraabbameedha.” jedhan,

isaan kijibdoota ta’uu sirritti beeku. Wanta jedhaniif ragaa hin qaban. Kan isaan

kana jedhaniif hordoftoota isaanii dogongorsuu fi Qur’aana fi Nabiyyii hordofuu

irraa isaan garagalchuufi. Deebiin sirriin haala isaanii kanaaf maluu kenname:

Jedhii“Samiwwanii fi dachii keessatti iccitii hunda Kan beekutu isa

(Qur’aana) buuse.”

Ragaa sobaa Ergamaa Rabbii irratti uumtaniif adabbii fi haloo Isaa irraa of

eeggadhaa. Akeekachiisa kana booda yoo isaan araarama kadhatan,

tawbatan, amananii fi Rasuula hordofan, Rabbiin araarama fi rahmata Isaatiin

isaan kajeelchisa. Rabbiin olta’e ni jedha, "Dhugumatti Inni akkaan

Araaramaa, rahmata godhaadha.” Kana jechuun Inni yeroo hundaa nama gara

Isaatti deebi’ee araarama kadhatee fi karaa Isaa qabateef ni araarama, rahmata

godha.62

Qur’aana ilaalchise dubbii kijibaa Mushrikoonni fi namoonni biroo jedhan daran

ifatti baasa. Qur’aanni jecha namaati yoo jettan, wanta Qur’aana fakkaatu fidaa

ykn boqonnaa kudhan ykn boqonnaa takkaayyu fidaa jechuun isaan affeera. Yoo

fidu dadhaban Qur’aanni jecha namaa akka hin taane namni sammuu qabu haa

mirkaneefatu. Affeerraa fi deebii kana mee keeyyattoota armaan gadi keessatti haa

ilaallu:

62 Ma’aarij tafakurri wa daqaa’iqu tadabburi 6/360-362

139

“Inumaayyu isatu [Qur’aana] uume” jedhuu? Jedhi, “Yoo kan dhugaa

dubbattan taatan, fakkaataa isaa suurah kudhan kanneen [isin biraa]

uumaman fidaa. Rabbiin gaditti nama dandeessan [gargaarsaf]

waamadhaa.” Yoo isiniif deebii hin kenniin, [Qur’aanni] beekumsa

Rabbiitiin akka buufamee fi Isa malee haqaan gabbaramaan akka hin jirre

beekaa. Kanaafu Muslimoota ni taatuu?” Suuratu Huud 11:13-14

“Inumaayyu isatu [Qur’aana] uume” jedhuu?” kana jechuun Mushrikoonni

Makkaa ykn namoonni biroo akkana jedhu sila? “Muhammad Qur’aana ofuma

irraa fuudhe dubbatee ‘kuni Rabbiin irraa bu’e’ jedha.” Deebiin namoota kanaaf

kenname kana fakkaata:

Wanta jettan kana dhugaa kan dubbatan yoo taatan, suurawwan (boqonnaalee)

kan of biraa isin uumtan kudhan, suurawwan Qur’aanaatin kan wal fakkaatan

fidaa. “Qur’aanni jecha namaati” jechuu irratti dhugaa yoo taatan, suurawwan

kudhan kan Qur’aana fakkaatan uumuuf Rabbiin ala nama dandeessan gargaarsaf

waamadha.

Isinii fi Nabii Muhammad (SAW) jidduu dandeetti Afaan Arabiffaattiin

garaagarummaan hin jiru. Da’waa isaa balleessuuf isin diinota fedhii guddaa

qabaniidha. Yoo dhugaa dubbattan, suurawwan kudhan fidaa.63

“Yoo isiniif deebii hin kenniin” kana jechuun yoo suurawwan kudhan fiduu

dadhaban, beekaa, isaan kanarraa dadhaboodha, Qur’aanni kuni beekumsa Isaa,

wanta Inni ajajee fi dhoowwe of keessatti qabatee Rabbiin irraa kan bu’eedha.64

Ammas, Rabbiin malee haqaan gabbaramaan akka hin jirre beekaa. “Kanaafu

Muslimoota ni taatuu?” Kana jechuun ragaan erga isiniif dhiyaate booda Rabbiif

ni ajajamtuu, Isa qofa ni gabbartuu?65

63 Zaadul Masiir 645, Ma’aarij tafakurri wa daqaa’iqu tadabburi 10/334, Tafsiiru Sa’dii 435 64 Tafsiiru Ibn Kasiir 4/438 65 Xabarii 12/345

140

Mushrikoonni suurawwan Qur’aana fakkaatan kudhan yommuu fidu dadhaban,

gara suurah takkaatti isaaniif hir’ifame. Ni jedha:

م يقو﴿

ه ٱلون أ ى فت ثله رة م توا بسو

ٱو ۦقل فأ ن ستطعتمٱمن دعوا دون م ٱ دقي للذ ﴾٣٨إن كنتم ص

“Inumaayyu isatu [Qur’aana] uume” jedhuu? Jedhi, “Yoo kan dhugaa

dubbattan taatan, fakkaataa isaa suurah takka fidaa. Rabbiin gaditti nama

dandeessan [gargaarsaf] waamadhaa.” Suuratu Yuunus 10:38

Qur’aanni kuni Rabbiin irraa ta’uu yoo shakkitanii fi sobaan, “Muhammadtu

ofirraa fuudhee dubbate” yoo jettan, isinis suurah akka Qur’aanaa takka fidaa.

Namaa fi jinnii irraa gargaarsaaf nama dandeessan waamadhaa.

Ammas, Qur’aana keessatti bakka biraatti dubbii kana jabeessuf ni jedha:

“Waan Nuti gabricha keenya irratti buufne irraa shakkii keessa yoo taatan,

suurah akka isaa tokko fidaa. Dhugaa kan dubbattan yoo taatan, Rabbiin

ala ragoota (deeggartootaa fi gargaartota) keessan waamadhaa.”Suuratu Al-

Baqarah 2:23

Mushrikoonni fi namoonni biroo suurah Qur'aana fakkaatu gonkumaa fiduu hin

dandeenye. Kanaafu, affeerraa isaaniif dhiyaate hojjachuu erga dadhabanii, ilmi

namaatii fi Jinnin wanta Qur’aana fakkaatu fiduu hin danda’anii jechuudha.

Akkuma irranatti arginu, gargaarsaf nama dandeessan waamadhaa, ragoota

waamadhaa jedha. Kanaafu, wanta akka Qur’aanaa fiduuf namoonni fi jinnooni

osoo walitti qabamani, fiduu hin danda’an. Ni jedha:

ئن ﴿ نس ٱ جتمعت ٱقل لذ ن ٱو ل ذا ل توا بمثل ه

ن يأ

أ لقرءان ٱلع ت

ون ل يأ ﴾٨٨ولو كن بعضهم لعض ظهريا ۦبمثله

Jedhi, “Osoo ilmi namaatii fi Jinnooni fakkaataa Qur’aanaa fiduu irratti

walitti qabamanii, osoo gariin isaanii gariif gargaaraa ta’aniyyuu, fakkaataa

isaa fidu hin danda’an.” Suuratu Al-Israa 17:88

Namoonni fi jinnooni hundi erga dadhabanii, Qur'aanni Rabbiin irraa bu’uun

shakkii hin qabu jechuudha. Ni jedha:

141

ذا ﴿ ن ٱوما كن ه ى من دون لقرءا ن يفت

ٱأ كن تصديق للذ يٱول بي لذب ٱيديه وتفصيل لكت ب لمي ٱل ريب فيه من رذ ﴾٣٧لع

“Qur’aanni kuni Rabbii gaditti kan sobaan uumamu hin taane. Garuu

dhugoomsaa [kitaabota] isa dura turanitii fi addeessa kitaabati. Gooftaa

aalama irraa ta’uun shakkiin isa keessa hin jiru.” Suuratu Yuunus 10:37

“Qur’aanni kuni Rabbii gaditti kan sobaan uumamu hin taane.” Kana

jechuun namas ta’e, jinnis ta’e, Malaaykas ta’e eenyullee Rabbiin ala Qur’aana

kana barreessun ykn ofirraa fuudhe dubbachuun ergasii “Kuni Rabbiin irraa bu’e”

jechuu hin danda’u.66 Sababni isaas, uumamtoota keessaa eenyullee wanta akka

Qur’aana fiduu hin danda’u. Qur’aanni wanta darbe, wanta ammaa fi wanta gara

fuunduraatti dhufuu of keessaa qaba. Rabbii waan hundaa beekun ala eenyutu

waan darbe, amma fi gara fuunduraatti dhufu hunda beekaa? Kanaafu, Qur’aanni

kuni kalaama (dubbii) Rabbii olta’aa fakkaata hin qabneeti. Akka mushrikoonni

jedhan dubbii nabii Muhammadi (SAW) miti. Ammas akka gareewwan biroo

jedhan, dubbii Malaykaa Jibriili miti. Qur’aanni kuni dubbi ykn jecha nama

kamiyyuu ta’uu hin danda’u.

“Garuu dhugoomsaa [kitaabota] isa dura turanitii” kana jechuun Rabbiin ala

eenyullee Qur’aana kana ofirraa fuudhee dubbachuu ykn barreessu hin danda’u.

Garuu Gooftaa aalamaa irraa kan bu’eedha. Dhugaa kana wanta agarsiisu keessaa

tokko, kitaabban darban kan Rabbiin irraa bu’an akka Nabii Muhammad (SAW)

ergamuu fi Qur’aanni isarratti buufamu beeksisanii fi gammachiisanii turan.

Akkuma kitaabban sunniin (Tawraat, Injiil) beeksisan Qur’aannis ni bu’e. Ammas,

Qur’aanni kitaabban darban kanniin keessatti wanta abbootin amanti jijjiran,

micciranii fi dhoksan ifa baasa.67

“fi addeessa kitaabati.” Hayyoonni kanaaf hiika lamaa kennanii jiru. 1ffaa-

Qur’aanni kitaabban darban ibsa. Wanta isaan keessatti haala wali-galaatin dhufe

Qur’aanni takka takkaan ibsa. 2ffaa-Dirqamoota Rabbiin ummata Nabii

Muhammad (SAW) irratti katabee fi wantoota haraama dhoowwe ibsa. Haraama

fi halaala, murtiwwan amantii fi odeefannoo dhugaa addeessa (ibsa).68

66 Ma’aarij tafakurri wa daqaa’iqu tadabburi 10/119, Tafsiiru Qurxubii-10/503 67 Ma’aarij tafakurri wa daqaa’iqu tadabburi 10/120, Tafsiiru Sa’dii 418 68 Maddoota olii, Tafsiiru Qurxubii-10/503

142

“Gooftaa aalama irraa ta’uun shakkiin isa keessa hin jiru.” Asitti aalama

jechuun Rabbiin ala wantoota jiran hunda jechuudha. Hiikni aaya: Qur’aanni

kuni Rabbiin irraa bu’uun shakkiin keessa hin jiru. Qur’aanni jecha Rabbii

olta’aati. Bakka biraattis ni jedha:

“Buufamuun Kitaabichaa (Qur’aanaa) Gooftaa aalama irraa ta’uun

shakkiin isa keessa hin jiru.” Suuratu As-Sajdah 32:2

Qur'aanni Rabbii olta'aa irraa erga buufamee, "Akkamitti Nabiyyii (SAW) irratti

buufame?" gaafii jedhuuf, dabalataan kitaaba "Akkaataa Qur’aanni itti

buufamee fi Walitti Qabame" ilaalun ni danda'ama.

143

Da’watti Duuluuf Tooftaalee Mushrikoonni Fayyadaman Mushrikoonni osoo wanta biraa irratti tokkichoomu baataniyyuu ergaa Islaamaa

ukkamsu irratti tokko ta’anii jiru. Ergaan Islaamaa kuni wallaalummaa isaanii

qullaa taasise, hanqinna wantoota isaan gabbaran ifa baase, yaada dogongoraa fi

doofummaa isaanii ifatti labsee. Ergaan Islaamaa akka hin babal’anneef yaali

baay’ee godhan. Yaaliwwan kanniin keessaa mee muraasa isaanii haala armaan

gadiitiin haa ilaallu:

1-Qureeshonni Abu Xaalibin Nabiyyii (SAW) gargaaru fi eegu irraa

fageessuf yaalu Abu Xaalib abbeeraa Nabiyyii (SAW) waan ta’eef Nabiyyii ni gargaaraa fi eegaa

ture. “Gaafa tokko Qureeshonni gara Abu Xaalibitti dhufanii akkana jedhaniin:

Ilmi obboleessa keeti kuni iddoo walitti qabamnu fi Masjiida keenya keessatti azaa

nu godhee jira. Kanaafu, isa nurraa dhoowwi. Abu Xaalibis ni jedhe: Ilmaan

abbeerota keeti kunniin iddoo isaan walitti qabamanii fi masjida isaanii keessatti

akka azaa gootu odeessu. Isaan azaa gochuu dhiisi.” Nabiyyiinis (SAW) gara samii

ija ofii olkaasun akkana jedhe, “Aduu tana argitanii?” Isaanis ni jedhan, “Eeyyen.”

Nabiyyiinis ni jedhan, “Osoo aduu tana irraa laboobaa qabsiiftaniyyuu da’waa

kana isinirraa dhiisu hin danda’u.” Gabaasa biraa keessatti, “Yaa abbeeraa koo!

Rabbiin kakadhe, dhimma kana akka dhiisuuf osoo aduu harka mirgaa kiyya irra,

ji’a immoo harka bitaa kiyya irra kaa’anii, hanga Rabbiin ifa baasutti dhimma kana

hin dhiisu.” 69 Abu Xaalibis ni jedhe: Ilmi obboleessa kiyyaa gonkumaa hin

kijibne. Kanaafu haala gaarii ta’een deebi’aa.”70 Qureeshonni Nabiyyii (SAW)

karaa maatitiin dhiibbaa uumuu yaali baay’ee goote. Garuu yaalin hundi ni

fashalaa’e.

Dhimmi Abu Xaalib ilma obboleessa isaa eegu fi isa gargaaru irratti jabaachuun

ni cime. Kuni Qureeshota irratti yaaddo, hinaafi fi mala baasu dabale. Gama

isaanitiin abdii kutuun yaali biraa akka yaalan isaan taasise. Dargaggeessa maqaan

isaa Umaarah bin Al-Waliid bin Mughiirah jedhamu qabachuun gara Abu Xaalib

deeman. Abu Xaalibin ni jedhan: Yaa Abu Xaalib kuni Umaarah bin Waliid.

Qureeshota keessatti dargaggeessa hundarra humna qabuu fi bareedaa ta’eedha.

Isa fudhadhu, si gargaaraati. Yoo ajjeefame immoo gumaan kee ta’a. Akka ilmaatti

godhadhu, inni keeti. Ilma obboleessa keeti immoo nuuf kenni. Inni amanti keeti

fi abbooti keeti faallesse, ummata kee bittineesse, yaada fi ilaalcha keenya akka

doofummaatti ilaale. Kanaafu, isa haa ajjeesnu. Dhiira dhiiran waan ta’eef inni

69 Siiratu Nabawi-188, Abul Hasan Al-Nadawi 70 As-Siiratu Nabawiyyati–fuula 131, 143-145, Alii Muhammad Sallaabi, Noble Life of The

Prophet [English] 1/381-386

144

homaayyu miti.” Abu Xaalibis ni jedhe, “Rabbiin kakadhe! Daldalli isin naaf

dhiyeessitan ee fokkate! Ilma keessan naaf kennitani ani isiniif isa qallaba. Ani

immoo ilma kiyya isiniif kennee, isin isa ajjeeftu. Rabbiin kakadhe! Kuni

gonkumaa waan hin taanedha.”

Dhugumatti namni Nabiyyi eeguu fi gargaaruuf dhiirummaa Abu Xaalib qabu

argee ni dinqisiifata. Abu Xaalib gahuumsa ofii gahuumsa ilma obboleessa isaa

Muhammad (SAW) waliin hidhaa cimaa hidhe. Hogganaa bani Haashim waan

ta’eef Rasuula gargaaruuf du’aa fi jiruu irratti banii Haashimii fi bani Muxxalib

bakka tokkotti tokkichoomse. Ilma obboleessa isaatiif eeggumsa guddaa

homaayyuu hin fudhannee godheef. Miseensa maatii keessaa namni isaan waliin

tokkichoomu dide Abu Lahab abaarramaa badiin isaa Qur’aana keessatti

ibsameedha.

Yommuu Abu Lahab Nabiyyii (SAW) arrabsu, Hamzaan isatti bahuun xiyya

isaatin Abu Lahabin madeesse. Akkana jedheen: Ani osoo amanti isaa irra jiru

Muhammadin arrabsitaa? Yoo dandeessa san (xiyya) deebisi.”

2-Ergaa Nabiyyii (SAW) Maqaa xureessu Yeroo waqtiin hajjii gahuu namoonni ergaa Islaamaa akka hin fudhanneef,

nabiyyi maqaa xureessu jalqaban. Kutaa darbe keessatti maqaa nabiyyiif baasu

qaban Waliid ibn Mughiirah waliin akka mari’atan ilaalle turre. Marii isaanii

duubatti deebi’uun ilaalun ni danda’ama:

https://www.sammubani.com/2019/09/23/siiraa-lakk-16/#more-11590

3-Rakkinnaa fi azaa Nabiyyii (SAW) irra gahee Nabiyyiin (SAW) urga ergaa Islaamaa ifatti baasu jalqabe irraa kaasee hanga gara

Madiinaa godaanutti Qureeshonni isa azaa gochuu fi rakkisuu irraa hin

dhaabbannee. Kanaafi, aayaanni Qur’aanaa yeroo san bu’an Nabiyyii (SAW) akka

obsuu fi abdi hin kunne ajaju. Rabbiin (subhaanahu wa ta’aala) ni jedha:

ما يقولون و صب ٱو ﴿ ﴾١٠هجرا جيل هجرهم ٱلع

“Wanta isaan jedhan irratti obsi, fageenya gaarii isaan irraa fagaadhu.”

Suuratu Al-Muzzammil 73:10

Aayah tana keessatti, mushrikoonni wallaaltonni sanama gabbaran, arrabsoo isa

arrabsanii fi azaa isaanii irratti nabiyyiin (SAW) akka obsu ajaja. Gowwootaa fi

wallaaltota waliin walitti nyakkisuu osoo hin ta’in haala gaariin akka irraa fagaatus

ni ajaja.

145

Ammas aayah biraa keessatti ni jedha:

را صب ٱف ﴿ و كفو

ا أ ك ول تطع منهم ءاثما كم رب ﴾٢٤ل

“Murtii Gooftaa keetitiif obsi. Isaan keessaa nama badii hojjataa yookiin

kafaraa ta’eef hin ajajamin.” Suuratu Al-Insaan 76:24

Murtiin Rabbii takkaa qormaata fi balaa namatti bu’u ta’a, takkaa immoo

murtiwwan (hukmiwwan) shari’aa ta’a. Azaan Mushrikoota irraa Nabiyyii tuqu

qormaata waan ta’eef kana irratti obsa barbaachisa. Ammas, ergaa Islaama

ummatatti geessun, salaata salaatu fi dirqamoonni Islaama biroo obsa guddaa

barbaadu. Kanaafu, kana hundarratti obsi. Namoonni ergaa Islaama faalleessan

hawaasa keessaa waan hin dhabamneef, “nama badii hojjataa yookiin kafaraa

ta’eef hin ajajamin.” Namoonni badii hojjatanii fi kaafironni badii akka

raawwatan ykn Islaama akka hin hordofne waan ajajaniif, isaaniif ajajamuun badii

malee homaa hin fidu.

Akka fakkeenyatti azaa fi rakkinna Nabiyyii (SAW) muudate muraasa isaanii

haala armaan gadiitiin dhiyeessun ni danda’ama:

1-Gaafa tokko Abu Jahl miseensota Qureeshota keessaa namoota muraasan ni

jedhe: Muhammad isin jidduutti biyyee irratti ni sujuudaa?” Isaanis ni jedhan,

“Eeyyeen.” Innis ni jedhe, “Laati fi Uzzaan kakadhe, isaa kana hojjatu yoo argee,

morma isaatirra ijjadha.” San booda osoo nabiyyiin (SAW) salaatu morma

isaatirra ijjachuuf itti dhufe. Abu Jahl yommuu Nabiyyitti dhiyaatu homaa hin

turre duubatti jedhe dheessu malee. Osoo Nabiyyi bira hin gahin nahee duubatti

deebi’e. Isaan ni jedhame, “Maal taate?” Innis ni jedhe, “Dhugumatti, anaa fi isa

jidduu bolloo ibiddaa, wanta rifachiisaa fi koolatu jira.” Nabiyyiin (SAW) wanta

gaafa san ta’e akkana jechuun ifa baasan, “Osoo natti dhiyaate silaa

Malaaykonni kutaa kutaan isa cicciruu turan.”

2-Abdullah ibn Mas’uud akka gabaasetti, Osoo Nabiyyiin (SAW) Ka’abaa biratti

salaatu gareen Qureeshotaa walitti qabamuun isaan keessaa tokko akkana jedhe:

“Gara nama agarsiisaaf salaatu kana hin argitanii? Isin keessaa eenyutu Jazuura

(gaala qalmaaf dhiyaatte) warra ebalu bira deemun macaree, dhiigaa fi garaa irraa

wanta hafee fidaa? Ergasii yommuu inni sujuudu ceeku isaa lamaan jiduu irra

kaa’a. Isaan keessaa namni hundarra gadhee ta’e hojii fokkuu kana hojjachuf ka’e.

Yommuu Ergamaan Rabbii (SAW) sujuudan macaree fi dhiiga gaalaa fidee ceequ

lamaan jidduu kaa’e. Nabiyyiinis (SAW) akkuma sujuudetti ture. Namoonni hojii

kana hojjatan immoo kolfa irraa kan ka'e gariin garii irratti hanga kufanitti ni

146

kolfan. Namni wayii Faaximah biraan darbee [gocha kana itti hime]. Faaximaan

yeroo san mucayyoo xiqqoo turte. Ishiinis fiigaa dhufte. Hanga ishiin isa irraa

darbitutti Nabiyyin akkuma sujuuda bu’etti ture. Ishiinis mushrikoota gadhee

kanniin arrabsutti qajeelte. Nabiyyiin (SAW) yommuu salaata xumuru ni jedhe,

“Yaa Rabbii! Qureeshota adabii.” (si’a sadii jedhan). Ergasii tokkoon tokkoon

maqaa dhayee: “Yaa Rabbii! Amr bin Hishaam (Abu Jahl), Utbah bin Rabi’ah,

Sheybah ibn Rabi’ah, Waliid ibn Utbah, Umayyah ibn Khalaf, Uqbah ibn Abi

Mu’iix fi Umaarah ibn Waliid adabi.” Abdullah ibn Mas’uud ni jedha, “Rabbiin

kakadhee! Namoota armaan olitti maqaan isaanii dhayamee Guyyaa lola Badrii

dhayamanii ajjeefaman. Ergasii Al-Qaliibitti harkifaman. Al-Qaliib biiri (boolloo

gadi fagoo) Badriiti. Ergasii Ergamaan Rabbii (SAW) ni jedhan, “Warri Qaliib

abaarsaan hordofaman.” (Kuni tarii Du’aayi Nabiyyiin isaanitti godhan ta’uu

danda’a.) (Sahiih Al-Bukhaari 520)

Gabaasni biraa akka addeessitu namni macaree gaalaa nabiyyii irratti darbee

Uqbah ibn Abi Mu’iix. Namni hojii fokkuu kana akka hojjatu itti kakaase immo

Abu Jahl. Gareen Qureeshota du’aayin nabiyyii (SAW) dhiibbaa isaan irratti fide,

dhimmichi baay’ee isaan irratti ulfaate. Sababni isaas, du’aayin Makkaan keessatti

akka qeebalamtutti ilaalu.

3-Matootin Qureesha walitti qabamuun Nabiyyii (SAW) rukutuu- gaafa tokko

matootin Qureeshaa Ka’abaa cinaatti walitti qabamuun waa’ee Nabiyyii (SAW)

haasawan. Ni jedhan, “Dhimma namticha kanaa irratti obsuu caalaa dhimma obsa

guddaa gaafatu gonkumaa hin argine. Yaada fi ilaalcha keenya akka doofummaati

ilaale, wanta gabbarru ni arrabse. Dhugumatti isa irraa dhimma guddaa irratti

obsinee jirra.” Osoo isaan haala kana keessa jiranu, Rasuulli (SAW) isaanitti bahe.

Akka namni tokkichi utaalutti utaalani isa marsan. Akkanas jedhaniin, “Akkana

akkana kan jedhu sihi.” Innis ni jedhe, “Eeyyeen, anatu akkas jedha.” Ergasii isaan

keessaa namtichi tokko [nabiyyiin loluuf] uffata isaa qabe. Ergasii Abu Bakr

dhufee nabiyyii fi isaan jidduu dhaabbate. Abu Bakris booyaa akkana jedhe,

“Nama ‘Gooftaan kiyyaa Allah dha’ waan jedheef ajjeeftu sila?”

4-Abbeeran Nabiyyii Abu Lahab namoota hunda caalaa diina Nabiyyii (SAW)

ture. Niitin Abu Lahab ummu Jamiilis isaaf diina guddoo turte. Hariiroo Nabiyyii

fi namoota jidduu jiru balleessuuf oduu oli gadi guurti, karaa inni irra deemu irra

qoree keetti. Balbala isaa irratti balfa (koshaasha) gatti. Abu Lahabi fi ishii

ilaalchise suuraan Qur’aanaa ni bu’e:

147

“(1)-Harki lamaan Abu Lahab badan, innis bade. (2)-Qabeenyi isaatii fi wanti

inni hore isa hin fayyanne. (3)-Ibidda [bobayaa] laboobaa qabdu ni seena. (4)-

Niitin isaas baadhattu qoraanii tan taate [ibidda ni seenti]. (5)-Morma ishii

irra haada quunce teemira irraa ta’etu jira.” Suuratu Al-Masad 111:1-5

Yommuu waa’ee ishiitii fi jaarsa ishii ilaalchisee Qur’aana irraa wanta bu’e

dhageessu, Ka’aba biratti gara Nabiyyii (SAW) dhufte. Abu Bakr Nabiyyii waliin

Ka’aba bira taa’u ture. Umm Jamiil harka ishiitti dhagaa qabachuun isaan lamaan

bira dhaabbatte ni jettee, “Yaa Abu Bakr Saahibni (hiriyyaan) kee eessa jiraa?

Walaleesse akka na arrabsu na gahee jira. Rabbiin kakadhe, osoo isa arge dhagaa

kanaan isa rukutaa ture.” Ergasi garagaltee deemte. Abu Bakr ni jedhe: Yaa

Ergamaa Rabbii! Ishiin kan si hin argine ta’uu ni yaaddaa?” Nabiyyiinis ni jedhe:

Rabbiin na arguu irraa ishii dhoowwe jira.”

Abu Lahab jiruu isaa guutuu Islaaman loluuf fixe. Iddoo gabayaa, namoonni

walitti qabamanii fi yeroo hajjii yommuu Nabiyyin namoota Islaamatti waamu

Abu Lahab isa hordofuun dubbii isaa addaan kutaa fi arrabsaa ture.

Kunniin azaa fi rakkina muraasaa Qureeshonni Nabiyyii (SAW) dukkana keessaa

isaan baasuf dhufe irraan gahaniidha. Ibidda irraa akka baraaramanii fi dukkana

wallaalummaa fi shirkii keessaa akka bahaniif gara Islaamaatti isaan waama. Isaan

immoo rakkisuu fi azaa gochuun itti deebisu. Nama waan gaarii namaaf yaadu fi

waan gaaritti nama affeeru rakkisuu fi arrabsuun goowwummaa fi doofummaa

malee wanta biraa ta’uu danda’aa?

Barnoota Asirraa Baratamu

✂Namni Islaama qabate akkanumatti osoo hin rakkifaminii fi hin qoramin kan

hafu osoo hin ta'in, rakkooleen adda addaa isa qunnamu. Nabiyyii (SAW)

fakkeenya godhachuun obsuu qaba. Rakkoo fi balaan hangana hin jedhamne

nabiyyiitti ni bu'e. garuu san hunda obsaan dabarse.

✂Gowwoonni fi wallaaltonni yommuu nama arrabsan, akkuma isaan nama

arrabsan isaan arrabsu osoo hin ta'in, dubbii gaarii isaanitti dubbachuu yookiin

immoo guutumatti irraa garagalanii deemudha. Aayan Qur'aanaa jalqaba irratti

eerre kanumatti ajajji. “Wanta isaan jedhan irratti obsi, fageenya gaarii isaan

148

irraa fagaadhu.”

✂Humnoonni badii kaayyoo qabatan irraa duubatti nama deebisuuf yommuu

carraaqan ijjannoo qabaachu fi obsuun barbaachisaadha. Nabiyyiin (SAW)

akkana jechuun ijjannoo isaa ibse, “Yaa abbeeraa koo! Rabbiin kakadhe,

dhimma kana akka dhiisuuf osoo aduu harka mirgaa kiyya irra, ji’a immoo harka

bitaa kiyya irra kaa’anii, dhimma kana hin dhiisu.”

✂Namoonni har'a haqa malee nama rakkisan dhumarratti jazaa ofii ni argatu.

Namoonni Nabiyyii (SAW) irratti macaree gaalaa darban Guyyaa lola Badri

salphachuun boolloo tokko keessatti walitti guuraman.

Ergamaan Rabbii (SAW) namoota boollo kana keessatti darbamaniin ni jedhan,

"Wanta Gooftaan keessan waadaa gale dhugaa ta'uu argatanii? Wanta Inni anaaf

waadaa gale dhugaa ta'uu argadhee jira." Umar jecha nabiyyii (SAW) dhagayuun

ni jedhe, Yaa Ergamaa Rabbii tortaranii osoo jiranuu akkamitti dhagahanii deebii

deebisuu." Nabiyyinis ni jedhan, "Rabbii Harka Isaa nafseen tiyya jirtuun

kakadhe! Wanta ani jedhu isin isaan caalaa sirritti hin dhageessan. Garuu isaan

deebii deebisuu hin danda'an."

149

Azaa (Rakkoo) Nabiyyii (Saw) fi Sahaabota Irra Gahee

Nabiyyiin (SAW) ummata isaa keessatti rakkoo hangana hin jedhamne

qunnamanii jiru. Urga da’waa ifatti baase irraa jalqabee gowwoota Qureeshotaa

irraa azaan baay’een irra gahee jira. Iddoo isaan walitti qabaman biraan yoo

darbee, isaatti qoosu. Qishnaaf akkana jedhunii turan: Kuni ilma Abu Kabsha

samii irraa isatti dubbatamudha.” Isaan keessaa namni tokko Nabiyyii (SAW)

biraan darbuun qishnaaf akkana jedha: Har’a samii irraa sitti hin dubbatamnee?”

Dhimmichi qishnaa, qoosaa fi nafsee azaa gochuu irratti qofa hin gabaabbanne.

Inumaa gara qaama rakkisuutti darbe. Inumaa aduwwiin Rabbii Umayyah ibn

Khalaf hanga fuula Nabiyyii (SAW) irratti tufu gahe. Madinaatti godaanun boodas

ciminni azaa fi qormaataa hin dhaabbanne. Diinonni haarofti mul’achuun sarara

haarawa qabate. Yommuu Makkaan keessa ture san diinonni Qureeshota Makkaan

keessa jiran qofa yommuu ta’u, erga gara Madinaatti godaane booda

munaafiqoota, Yahuudota, Pershiyaa, Ruumota fi gareen biroo isaan waliin

gamtooman isaaf diinota ta’an. Makkaan keessatti azaan qishnaa, qoosa, rukuttaa

fi marsuu erga ta’ee booda Madiina keessatti immoo waraanan azaa gochuutti

qajeele. Dhugumatti, yeroo nabiyummaa fi jireenyi isaa guutuu keessatti

qormaanni fi balaan akka sansalataa kan walqabataniidha. Garuu Nabiyyiin

(SAW) karaa Rabbii keessatti wanta isa tuqeef hin dadhabne, abdis hin kunne.

Kana irra rakkoo hundaa obsan danda’ee dabarse.

Guddinna rakkoo Nabiyyiin (SAW) jireenya isaa keessatti danda’e eenyullee

yaadu hin danda’u. Kuni gatii ergaa inni baadhateen kan wal gituudha. Kanaafi,

Rabbii isaa biratti al-Maqaamal Mahmuud (dhaabbata faarfamaa) fi sadarka

ol’aanaa haqa godhate. Akkuma ummata darbanii adabbiin cimaan ummata isaas

akka hin tuqneef rakkoolee isa tuqan irratti ni obse. Akkasumas, daa’iwwan

fooyya’iinsa ummata keessatti fiduuf carraaqaniif fakkeenya gaarii ta’uuf azaa

kana hunda obsaan danda'e. Seera Rabbii subhaanahu wa ta’aalaa keessaa tokko,

nama sadarka isaa olkaasu yoo fedhe qormaata fi rakkoolee adda addaatin qora.

Qormaanni kunis isa qulqulleessu, jabeessu fi sadarkaa isaa olkaasufi. Abu Sa’id

Kudriyy akkana jechuun Nabiyyi (SAW) gaafate, “Yaa Ergamaa Rabbii! Namoota

hundarra eenyutu sirritti qoramaa?” Nabiyyiinis (SAW) ni jedhan, “Nabiyyoota,

ergasii hundarra gaarii kan ta’e, itti aanse hundarra gaarii kan ta’edha.

Gabrichi hanga amantii isaatiin qorama. Yoo amanti isaa keessatti jabaa ta’e,

qormaanni isaa akkasuma itti jabaata. Amanti isaa keessatti laafinni yoo

jiraate immoo, hamma amanti isaa irratti hundaa’e ni qorama. Qormaanni

150

gabricharratti bu’uu hin dhaabbatu hanga badiin isarra kan hin jirre ta’ee

dachii irra deemutti malee.” Sunan ibn Maajah 4023

(Kanaafi, namoonni gariin “amantii yoo sirritti qabadhe”, qormaanni natti jabaata

jechuun amanti laaffisu. Garuu kuni of gowwoomsudha. Qormaata addunyaa

xiqqoo tana jalaa dheessuun amanti gadi lakkisanii akkamitti azaaba Aakhirah

danda’uu? Qormaanni addunyaa gabaaba fi kan darbuudha. Garuu adabbiin

Aakhirah turaa fi jabaadha. Qormaata yeroo gabaaba irratti obsanii mindaa guddaa

argachuu fi azaaba Aakhirah jalaa nagaha bahuu wayya immoo amanti gadi

dhiisanii ykn laaffisanii azaaba Aakhirah turaa ta’eef of saaxiluu wayyaa?)

Azaa fi rakkisuu sahaabota Nabiyyii (SAW) qunname

1-Rakkoo Abu Bakr Siddiiq (Radiyallahu anhu) muudate Dhuguma, Muslimoota keessaa namoonni dararaa fi azaa Qureeshotaatiif baay’ee

saaxilamu sahaabota dadhaboo fi gabroota turaniidha. Garuu Muslimoonni

sadarka qabanii fi beekkamoo ta’anis dararaa kana jalaa hin baraaramne.

Dhugumatti Abu Bakr harka Qureeshota keessatti dararame jira. Mataa isaa irratti

biyyeen ni naqame. Siliparin Masjiid Harama keessatti ni rukutame. Du’aa fi jiruu

jidduu ta’e uffata isaatiin marame gara mana isaatti baadhatame. Aa’ishaan akka

gabaastetti, yommuu sahaabonni 39 Nabiyyii (SAW) biratti walitti qabaman, Abu

Bakr da’waa ifatti akka labsuu Nabiyyitti warwaate. Nabiyyinis (SAW) ni jedhan,

“Yaa Aba Bakr, nuti lakkoofsaan xiqqoodha.” Hanga Nabiyyiin (SAW) da’wa ifa

baasanitti fi Muslimoonni naannawa masjiidatti bittinaa’anitti Abu Bakr

warwaachu hin dhiisne. Nabiyyiin (SAW) taa’anii osoo jiranuu Abu Bakr

dhaabbate namootatti dubbachuu jalqabe. Inni dubbataa jalqaba namoota gara

Rabbii fi Ergamaa Isaatti waamedha. Mushrikonni isa cal’isaan kan dhageefatan

osoo hin ta’in lafaa ol finciluun isaa fi muslimoota naannawa masjiidaa jiran

rukuttaa cimaa rukutuu jalqaban. Kopheen Abu Bakr irra ijjatan, haleellaa cimaa

haleelan. Namni faasiqni Utbah ibn Rabii’a isatti dhiyaachun kophee isaatin fuula

Abu Bakr rukutu jalqabe. Garmalee fuula isaatirra dhiigni gadi jigu irraa kan ka’e

fuulli isaa funyaan irraa addaan hin beeysisu.

Ergasi gosti Abu Bakr kan taate Bani Taym dhufuun Qureeshota isa miidhu irraa

ariite. Bani Taym Abu Bakrin hanga mana isaa galchanitti uffataan maranii

baadhatan. Ergasi Bani Taymi deebi’un Masjiida Haraam seenan. Ni jedhan,

"Rabbiin kakanne! Yoo Abu Bakr du’e dhugumatti Utbah ibn Rabii’a ni ajjeesna.”

Isaanis gara Abu Bakr ni deebi’an. Abu Quhaafah (abbaa Abu Bakr) fi Bani Taym

hanga deebii deebisutti Abu Bakrin dubbisuu jalqaban. Dhuma guyyaa irratti ni

dubbate, akkanas jedhe, “Ergamaan Rabbii (SAW) maal hojjate?” Gosti isaa kuni

151

Muslima waan hin taaneef wanta inni jedheef isa waqqasan. Ergasii haadha isaa

Ummu Al-Kheyrin ni jedhan: wanta nyaatamuu fi dhugamu mee barbaadi fidiif.”

Ummu Al-Kheyris akka nyaate dhugu isatti warwaatte. Inni garu deddeebisee,

“Ergamaan Rabbii maal hojjatee?” jedha. Ishiinis, “Rabbiin kakadhe, saahiba kee

ilaalchise wanti beeku hin jiru.” Innis ni jedhe, “Gara Ummu Jamiil bint Khaxxaab

deemun waa’ee isaa gaafadhu.” Haatis hanga Umm Jamiilin wal-qunnamtutti ni

deemte. Ni jette, “Abu Bakr waa’ee Muhammad bin Abdullah si gaafata.” Ummu

Jamiilis ni jette, “Ani Abu Bakris ta’e Muhammad ibn Abdullah hin beeku. Yoo

feete gara ilma keeti waliin haa deemnu.” Ishiinis ni jette, “Hayyee kaa.” Ergasii

ishii waliin ni deemte. Abu Bakr garmalee kan dhukkubsatu ta’ee argite. Ummu

Jamiilis itti dhiyaachun sagalee olkaaste akkana jette, “Dhugumatti, namoonni

kana sitti hojjatan namoota gadhee fi kufriiti. Rabbiin isaan irraa akka harka siif

baasu nan abdadha.” Abu Bakris ni jedhe, “Ergamaan Rabbii (SAW) maal

hojjatee?” Ishiinis ni jette, “Tuni haadha teeti [wanta nuti jennu] ni dhageessi.”

Abu Bakris haadha isaa ilaalchise homaa akka hin yaadne ishii tasgabeesse.

Ummu Jamiilis ni jette, “Inni nagaha jira.” Abu Bakris ni jedhe, “Eessa jiraa?”

Ishiinis ni jette, “Daarul Arqam (Mana Arqam)” Innis ni jedhe, “Rabbiin kakadhe

hanga Nabiyyii (SAW) bira deemutti nyaata hin nyaadhu, dhugaati hin dhugu.”

Ummu Al-Kheeyri fi Ummu Jamiil hanga dhimmoonni karaa irra jiran

qabbanaa’anitti isa ni tursiisan. Erga haalli qabbanaa’e fi tasgabbaa’e booda isaan

lamaan Abu Bakrin ofitti hirkisuun gara Daarul Arqamitti qajeelaniin. Akkuma

Nabiyyitti seensisaniin Nabiyyiin (SAW) gara isaatti fiigun isa dhungatan.

Muslimoonni biroos gara isaatti fiigan. Ergamaan Rabbii (SAW) mararfannaa

cimaa isaaf mararfatan. Abu Bakris ni jedhe: Haati fi abbaan kiyya siif haa

wareegaman yaa Ergamaa Rabbii! Rakkoon homaatu narra hin jiru wanta namni

gadheen suni fuula kiyya irra rukute malee. Tuni haadha tiyya ilma ishiitti tola

ooltedha. Ati nama barakaa qabuudha. Gara Rabbitti ishii waami, Rabbiinis akka

ishii qajeelchu kadhuuf. Tarii Rabbiin sababa keetin ibidda irraa ishii baraaru

danda’a.” Ergasii Nabiyyiin (SAW) Rabbiin ni kadhatan, ishiis gara Rabbiitti

waaman. Ishiinis ni Islaamofte. (Siiratu Nabawiyyati- Ibn Kasiir 1/439-441)

2-Bilaal (Radiyallahu anhuu) Azaa fi dararaan Mushrikoonni Nabiyyii fi sahaabota isaa irraan gahan guyyaa

guyyaan dabaluu fi dachaa ta’uu itti fufe. Keessumaayyu, gabroonni Islaamatti

seenan garmalee kan adabamanii fi azzabaman turan. Islaama irraa duubatti isaan

deebisuu fi namoota biraatiif fakkeenya akka ta’aniif garmalee isaan dararan.

Abdullah ibn Mas’uud ni jedha, “Namoonni jalqaba Islaama ifatti baasan torba.

Isaanis: Ergamaa Rabbii (SAW), Abu Bakr, Ammaar, haadha isaa Sumayyah,

Suheeyb, Bilaali fi Miqdaad. Rabbiin nabiyyii (SAW) sababa abbeeraa isaatiin

152

mushrikoota irraa isa eega. Abu Bakrin immoo sababa gosa isaatiin isa eege.

Garuu Muslimoota hafan biroo mushrikoonni uffata sibila irraa hojjatamee isaan

irratti uwwisuun aduu keessatti isaan baqsan. Bilaalin malee hundi isaanitu wanta

mushrikoonni isaan irraa barbaadan ni kennaniif. (Kana jechuun dirqamaan dubbi

kufrii akka dubbatan mushrikoonni isaan dirqisisan. Arrabaan haa dubbatanii

malee qalbiin isaanii iimaanan kan tasgabbaa’edha.) Bilaal nafsee isaa Rabbiif

jedhe dhabu akka dhimma salphaatti ilaale. Namoonnis nafsee isaatiif danta hin

kennine. Ijjoolletti kennanii karaa Makkaa keessaan naanna’aniin. Innis akkana

jechaa ture, “Ahadun Ahadun (Tokkicha, Tokkicha)” (Rabbiin Tokkicha, Isa

malee kan haqaan gabbaramu hin jiru.)

Bilaal maatii isa eegu, saayfi ittiin ofirraa dhoowwuun hin qabu ture. Hawaasa

wallaala Makkaa keessatti namni akkanaa tajaajiluu fi ajajamuu, akka horii

gurguramuu fi bitamuu malee hawaasa keessatti bakka homaatu akka hin qabnetti

ilaallama. Namni kuni ilaalcha mataa ofii qabaachu ykn nama yaada haarawa

burqiisisu ta’uu ykn abbaa da’waa ta’uun hawaasa jaahilliyya keessatti yakkaa

guddaa miilti Qureeshota itti sochootu fi hollattuudha. Garuu osoo mushrikoonni

akeekachisanu da’waan haarofti dargaggoonni itti fiigan kuni qalbii gabricha

gatamee fi dagatamee kana ni tuqe. Ergaan Islaamaa jiruu keessatti nama haarawa

gochuun isa baase. Amanti kanatti erga amanee fi Nabii Muhammadi fi

obboleeyyan iimaanaa isaatti erga dabalamee booda hundee qalbii isaa irraa hiikni

iimaana ni burqe. Ina kunoo amma, sababa amantii isaatiif azaaba (adabbii) adda

addaatiif saaxilamaa jira. Waziira Nabiyyii (SAW) kan ta’e Abu Bakr Siddiiq gara

bakka Bilaal itti azzabamuu deemun Umayyah ibn Khalafin akkana jedhe,

“Miskiina kana ilaalchisee Rabbin hin sodaattu? Hanga du’utti (azzabdaa)?”

Umayyaanis ni jedhe, “Kan balleesse sihi. Kanaafu wanta argitu keessaa nagaha

isa baasi.” Abu Bakris ni jedhe: Nan hojjadha. Ana bira gabricha gurraacha isa irra

cimaa ta’ee fi amanti kee irratti jabaa ta’etu jira. Isa siif kenna.” Innis ni jedhe,

“Fudhadhe jira.” Abu Bakris ni jedhe, “Inni keeti.” Abu Bakr siddiiqis gabricha

isaa umayyaaf kennee Bilaal fudhatee bilisa baase. Gabaasni biraa akka odeessutti

Abu Bakr Bilaalin Awaaqi torbaan ykn warqii awaaqi afurtamaan bite. (Awaaqi-

warqii safaruuf safara itti gargaaramaniidha).

Ee obse, ee jabaate Bilaal (radiyallahu anhu)! Islaama fudhachuu isaatiin nama

dhugaa ture. Kanaafi, ni jabaate, sodaachisaa fi adabbii adda addaatiif onneen isaa

hin laafne. Obsii fi gadi dhaabbanni (sabaanni) isaa wanta dallansuu Qureeshota

dabaluudha. Keessumaayyu Muslimoota dadhaboo keessaa nama tokkicha

Islaama irratti gadi dhaabbatee fi wanta mushrikoonni barbaadan kan isaaniif hin

kennineedha. Jecha kufrii isaan jedhi jedhaniin didee jecha tawhiida “Ahadun

Ahadun” jedhu deddeebise.

153

Qormaata hunda booda badhaasni ni jira. Bilaal azaaba fi rakkoo isatti roobe jalaa

ni bahe. Hidhaa gabrummaa jalaa bahuun jireenya hafe isaa Nabiyyii (SAW)

waliin jiraate. Nabiyyittis kan gammaduu fi Jannataan kan gammachiifame ta’ee

du’e. Gaafa tokko Nabiyyiin (SAW) Bilaalin akkana jedhan, “Dhugumatti ani

halkan edaa Jannata keessatti sagalee faana keeti of fuunduratti dhagahe.”

Sahiih Muslim 2458, Sahiih Al-Bukhaari 1149 Sahaabota birattis sadarkaan inni

qabu guddaa ture. Umar (radiyallahu anhu) akkana jechaa ture: Abu Bakr

hogganaan keenya hogganaa keenya bilisa baase.” “hogganaa keenya bilisa baase”

jechuun isaa "Bilaalin bilisa baase" jechuu isaati.

3-Rakkoo Ammaar ibn Yaasir, Abbaa isaatii fi haadha isaa irra gahee Abbaan Ammaar, Yaasir hundeen isaa Makkaan keessa osoo hin ta’in gosa Yaman

irraa Banu Anas jedhamtu keessaayyi. Yaasiri fi obboleeyyan isaa lamaan Haaris

fi Maalik obboleessa isaanii barbaaduf gara Makkaa dhufan. Haarisi fi Maalik gara

Yaman ni deebi’an, Yaasir immoo Makkaan keessa jiraataa ta’uun ture. Innis Abu

Huzeeyfah ibn Al-Mughiirah gosa Makhzuum irraa ta’e waliin ni gamtoome. Abu

Huzeyfaanis gabritti isaa maqaan ishii Sumayyah bint Khayyaax jedhamtu

Yaasiritti heerumsiise. Ishiinis Ammaarin ni deessef. (Akka gadaa duritti gabrittin

daa’ima yoo deesse, daa’imni kunis gabricha ta’a). Abu Huzeyfaan Ammaarin

bilisa erga baase booda homaa osoo hin turin ni du’e. Ergasii Islaamni ni dhufe.

Yaasir, Sumayya, Ammaari fi obboleessi isaa Abdullah ibn Yaasir Islaama keessa

seenan. Kan isaan bilisa baase bani Makzuum irraa waan ta’eef maatiin Yaasir

erga Islamaawanii booda, Banin Makhzuum adabbii gosa adda addaa isaan irratti

roobsu jalqabde. Yommuu aduun walakkaa samii irra geessee garmalee hoo’itu

gara ashawaa gammoojitti isaan baasun azzabu. Ergamaan Rabbii (SAW)

yommuu isaan azzaban isaan biraan darbuun akkana jedhuun, “Obsa yaa maatii

Yaasir, dhugumatti bakki isiniif waadaa galame Jannata.” Abu Jahl gara

Sumayyah dhufuun akkana ishiin jedhee, “Jaalala isaatiif malee Muhammaditti

wanta biraatiif hin amanne.” Sumayyanis jecha isarratti jabeessite waqqaste. Abu

Jahlis, qaama hormaata keessa xiyyaan waraanun ishii ajjeese. Sumayyaan

(radiyallahu anhaa) Islaama keessatti nama jalqabaa shahiida taatedha. Wanta

garmalee qaali ta’e, jireenya ishii ni wareegde. Haala kanaan Sumayyaan

wareegamaa fi gootummaa guddaa karaa Rabbii keessatti goote dabarte. Kuni

dubartoota Muslimaatiif fakkeenya gaarii kan ta’uudha. Ishiin erga duute booda

abbaan manaa ishiis Yaasir adabbii cimaa jalatti du’e.

Ergamaan Rabbii (SAW) maatii Yaasir gargaaru fi adabbi jalaa baraaruf dandeetti

hin qabu ture. Maatiin barakaa qabu kuni dhaloota dhufuuf fakkeenya gaarii akka

ta’uuf wanti inni gochuu danda’uu, Jannataan isaan gammachiisu, obsa irratti

isaan jajjabeessu fi isaaniif du’aayi gochuu qofaadha.

154

Ammaar immoo haadha fi abbaa isaa booda yeroo dheeraa adabbii gosa adda

addaa itti baadhatu jiraate jira. Inni garee dadhabdootaa maatii isaan eegu fi isaan

irraa dhoowwu hin qabne keessatti ramadama. Qureeshonni namoota dadhabdoota

kanniin akka amanti isaanii irraa duubatti deebi’aniif, walakkaa guyyaatiin

ashawaa garmalee hoo’a ta'e irratti isaan azzabu (adabu). Ammaar hanga wanta

jedhu hin beekne gahuutti azzabamaa ture. Mushrikoonni isa azzabuuf yommuu

qaban hanga nabiyyii (SAW) arrabsuu fi sanama isaan gabbaran wanta gaariin

faarsutti gadi isa hin dhiifne. Yommuu Ammaar gara Nabiyyii (SAW) dhufu,

Nabiyyiin haala badaa fuula isaa irraa yommuu argan maal akka ta’e gaafatan.

Ammaaris ni jedhe, “Sharriidha. Rabbiin kakadhee mushrikoonni gadi na hin

lakkisne (na azzabu hin dhiisne) hanga waa’ee kee ilaalchisee wanta badaa

dubbadhuu fi sanama isaan gabbaran immoo wanta gaariin kaasutti malee.”

Nabiyyinis (SAW) ni jedhan, “Qalbii tee akkamitti argattaa?” (Kana jechuun

yommuu isaan dirqamaan kana si jechisiisan qalbiin tee haala akkamii keessa

jirtii?). Ammaaris ni jedhe, “Iimaanan tasgabboofte jirti.” Nabiyyinis ni jedhan,

“Yoo isaan deebisan atillee deebisi.” (Kana jechuun qalbiin tee iimaanan tan

tasgabboofte yoo taate, lubbuu tee baraaruf wanta isaan dirqiin si jechisisan jedhi.)

Dhugummaa Ammaar wanti mirkaneessu Aayan Qur’aana ni buute:

“Qalbiin isaa iimaanan tasgabboofte osoo jirtu nama dirqisiifamee malee,

amanuu isaa booda namni Rabbitti kafaree fi kufriif qoma isaa bal’ise,

Rabbiin irraa dallansutu isaan irra jira, isaaniif azaaba (adabbii) guddaatu

jira.” Suuratu An-Nahl 16:106

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa haala fokkataa nama erga amanee booda kafaree

dubbata. Namni kafare kuni haqa erga argee booda irraa jaame, erga dhagahee

booda duudaa ta’e, erga qajeele booda jallinnatti deebi’e. Kufriif qoma ofii

bal’isee. Kana jechuun kufritti ni gammade. Namoota akkanaa, Gooftaa Rahiim

ta’e irraa dallansu cimaa ta’etu isaan irratti bu’a. Akkasumas, azaaba garmalee

guddaa fi cimaa ta’etu isaaniif jira. Sababni erga amananii booda akka kafaran

isaan taasise, “Aakhirah caalaa jireenya addunyaa waan jaallataniifi” Suuratu

An-Nahl 16:107

Addunyaa gabaabdu fi biliclicii ishii dharra’uun, kheeyri Aakhirah immoo dhiisun

Islaama irraa duubatti deebi’an. Yommuu isaan iimaana irra kufrii jaallatan,

155

Rabbiin qajeelcha isaan dhoowwate, isaan hin qajeelchu. “Dhugumatti, Rabbiin

namoota kaafira ta’an hin qajeelchu.” Erga amananii booda gara kufriitti

deebi’un amalli isaanii kufrii (waakkachuu fi haqa fudhachuu didu) kan ta’e

Rabbiin hin qajeelchu.71

Garuu namni kana keessa hin seenne, nama qalbiin isaa iimaanan tasgabboofte

osoo jirtuu, jecha kufrii akka dubbatu dirqisiifameedha. Kana jechuun qalbiin isaa

iimaana irratti kan gadi dhaabbattee fi hin jijjiramne taatee osoo jirtu arraba qofaan

jecha kufrii irratti dirqisiifame san yoo jedhe, kuni homaa rakkoo hin qabu. Garuu

iimaama (hogganaa) namoonni baay’een hordofan yoo ta’e, jecha kufrii osoo

dubbatu baate isaaf wayya. Kanaafi, imaamu Ahmad waa’ee Qur’aanatiif yommuu

qoramu, namoonni isa waliin jiran, “Jecha kufrii kana jette maaliif lubbuu tee hin

baraarre” jedhaniin. Garuu inni namoonni isa hordofan baay’ee waan ta’aniif jecha

kufrii dubbachuu didee adabbii irratti obse. Sababni isaas, namoonni isa hordofuun

jecha kufrii jedhu. Kuni immoo miidhaa guddaa fida. Gama biraatin, namni

hordoftoota baay’ee kan hin qabne yoo ta’e, jecha kufrii jedhee lubbuu ofii baraaru

danda’a. Garuu qalbiin isaa iimaanan tan tasgabboofte ta’uu qabdi. Akka

fakkeenyaatti, Ammaar ibn Yaasir fudhachuu dandeenya. Qalbiin isaa iimaanan

tan tasgabbooftedha. Lubbuu ofii baraaruf jecha kufrii irratti dirqiisifame arraba

qofaan dubbate. Kuni homaa rakkoo hin qabu. "Qalbiin isaa iimaanan

tasgabboofte osoo jirtu nama dirqisiifamee malee"

Namni erga amanee booda kafaree fi qalbii isaatiin kufrii jaallatee fi itti gammade,

adabbiin isaa xiqqaa miti. Akka nama Islaaman booda peenxe ta’ee. Rabbiin

subhaanahu wa ta’aala kana irraa nu haa tiiksu. Namoota akkanaa adabbii isaanii

itti fufuun ni jedha:

“Warri suni kanneen Rabbiin qalbii isaanii, dhageetti isaanii fi argituu isaanii

irratti cufeedha. Isaan sun gaafiloota. Aakhiratti isaan kasaartota akka ta’an

shakkiin hin jiru.” Suuratu An-Nahl 16:108-109

71 Tafsiiru Sa’dii-fuula 523

156

Yommuu isaan kufrii filatan, qalbii, dhageetti fi argituu isaanii irratti Rabbiin ni

cufe. Kheeyrin isaanitti hin seenu, wanti isaan fayyadu isaan keessatti hin lixu.

Gaflaan isaan haguuge.72 Gaflaa jechuun wanta tokkotti xiyyeefannoo itti kennuu

dhiisudha. Erga amananii booda waan kafaraniif, ammas Aakhiratti wanta mindaa

guddaa isaaniif argamsiisuu fi adabbii jalaa isaan baasu xiyyeefannoo itti kennanii

waan hojjachuu dhiisaniif, “Aakhiratti isaan kasaartota akka ta’an shakkiin

hin jiru” Kasaaru jechuun wanta tokko dhabuu fi balleessudha. Namoonni

kunniin yommuu mindaa guddaa dhabanii fi nafsee ofii adabbiif saaxilan kasaaraa

guddaa kasaaranii jiru. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa kufrii kasaaratti nama

geessu fi kasaaraa Guyyaa Sanii irraa nu haa tiiksu.

Sababni aaya tana daran ibsuu barbaanneef, namni rakkoo Bilaali fi Ammaar

dabarsan ilaaluun iimaana irratti akka jabaatufi. Namoonni kunnin rakkoon isaan

qunname garmalee haa guddatuyyuu malee taakku takka Islaama irraa duubatti hin

deebine. “Nama osoo rakkoon hin qunnamin Islaama irraa duubatti deebi’e,

adabbiin isaa akkam ta’inna ree laata?” jedhee namni tokko gaafachu danda’a.

Aayaanni armaan olii adabbii kana ni ibsu. Kanaafu, kuni dargaggoota keenyaf

qabeenyaa fi hasaasa peenxetin gowwoomun akka of hin kasaarsine yaadannoo fi

akeekachiisa cimaa ta’a.

4-Sa’d ibn Abi Waqqaas (radiyallahu anhu)

Sa’d immoo haadha isaa kaafira taaten qorame. Hanga amanti ishiitti deebi’utti

nyaataa fi dhugaati ni didde. Ibn Kasiir ni jedha, “Xabaraanin kitaaba “Al-

Ashrata” jedhu keessatti ni jedha: Sa’d aayan tuni isa ilaalchiste akka buute ni

dubbata:

“Yoo isaan lamaan waan beekumsa itti hin qabne akka Natti qindeessituuf

sitti qabsaa’an, isaaniif tole hin jedhin. Addunyaa keessatti haala gaariin

isaan waliin jiraadhu. Karaa nama gara Kiyya deebi’ee hordofi. San booda

deebiin keessan gara Kiyya, ergasii waan isin hojjataa turtan isinitti hima.” Suuratu Luqmaan 31:15

72 Madda olii

157

Sa’d ibn Abi Waqqaas ni jedha: Ani nama haadha tiyyaaf tola oolu ture. Yommuu

ani Islaama keessa seenu, haati tiyya ni jette, Yaa Sa’d! Amantiin haarofti ati

qabatte kuni maaliidhaa? Takkaa amantii kee kana ni dhiista takkaa immoo ani

hanga du’utti hin nyaadhu, hin dhugu. Ergasi yoo ani du’e, sababa kiyyaan ni

salphatta. “Yaa haadha ofi kan ajjeese” jedhama. Ani ni jedheen: Kana hin hojjatin

yaa haadha koo! Ani homaafiyyuu jedhee amanti kiyya kana hin dhiisu. Guyyaa

tokko fi halkan tokko osoo homaa hin nyaatin turte. Dadhabdu taate ni bariisifatte.

Ammas, guyyaa fi halkan itti aanu osoo homaa hin nyaatin ni turte. Dadhabdu

taate ni bariisifatte. Ammas, guyyaa fi halkan itti aanu osoo homaa hin nyaatin ni

turte. Garmalee tan dadhabdu taate bariisifatte. Yommuu kana argu ani ni jedhe:

Yaa haadha koo! Ni beekta, Rabbiin kakadhe! Osoo ati nafsee dhibba (100)

qabaatte, nafseen hundi takka takkaan si keessaa baate, amanti kiyya kana

homaafiyyuu jedhee hin dhiisu. Yoo feete nyaadhu, yoo feete immoo hin nyaatin.

Ergasii ishiinis ni nyaatte.” (Tafsiir Ibn Kasiir 3/446)

Imaamu Muslim (Sahiih 1748) keessatti akka gabaasetti, Haati Sa’d hanga

kafaruutti akka gonkumaa isa hin dubbisne, hin nyaannee fi hin dhugne ni kakatte.

Akkana isaan jette: “Rabbiin haadha abbaaf tola oolu dhaama” jechuun odeessita.

Ani haadha teeti, anis wanta kanatti si ajaja (kana jechuun akka Islaama irraa

duubatti deebitu si ajaja).” Sa’d ni jedhe: Dadhabbii irraa kan ka'e hanga

gaggabdutti guyyaa sadii ni turte.” Mucaan ishii Umaarah jedhamu gara ishii

deemun wanta dhugamu kenneef. Sa’din abaaru jalqabde. Ergasii Rabbiin

Qur’aana kabajamaa keessatti aayata tana buuse:

ينا ﴿ وصذ ن ٱو نس ل هداك لتشك ب ما ليس لك به إون ج يه حسنا ل ۦبوما كنتم تعملون نب ئكم ب

إلذ مرجعكم فأ ﴾٨علم فل تطعهما

“Haadha abbaa isaatti tola oolu namaaf dhaamne jirra. Wanta beekumsa itti

hin qabne akka Natti qindeessituuf yoo sitti qabsaa’an, isaaniif tole hin

jedhin. Deebiin keessan garuma Kiyya, wanta hojjataa turtan isinitti hima.”

Suuratu Al-Ankabuut 29:8

Ammas aayah suuratu Luqmaan armaan olitti kaasne buuse: “Yoo isaan lamaan

waan beekumsa itti hin qabne akka Natti qindeessituuf sitti qabsaa’an,

isaaniif tole hin jedhin. Addunyaa keessatti haala gaariin isaan waliin

jiraadhu. Karaa nama gara Kiyya deebi’ee hordofi. San booda deebiin

keessan gara Kiyya, ergasii waan isin hojjataa turtan isinitti hima.” Suuratu

Luqmaan 31:15

158

Dhugumatti haati Sa’d qormaata cimaa isa qortee jirti. Garuu inni ni obse. Kuni

hangam iimaanni qalbii isaa keessatti akka gadi lixe agarsiisa. Hanga kana seena

Sa’d erga ilaalle hiikni aayaata armaan maal akka ta’an mee haa ilaallu:

Aayaanni lamaan armaan olii kunniin kan wal guutanii fi akka sansalataa kanneen

wal jajjabeessaniidha. Namni tokko akkana jechuun gaafachu danda’a, “Fitnaan

(qormaanni) cimaan sababa amantiitin nama tuqu gara kaafiroota fira hin taanee

irraa yoo namatti dhufe, wanti namarraa eeggamu obsaan hanga danda’an isaanitti

qabsaa’u fi ofirraa ittisuudha. Garuu fitnaan gara haadha abbaatin ykn isaan

lamaan keessaa tokkoon yoo ta’ee hoo akkam godhanii? Rabbiin immoo isaaniif

tola akka oolan ajaje jira.”

Gaafi kanaaf, deebiin gabaaban haala kanaan dhufe: “Haadha abbaa isaatti tola

oolu namaaf dhaamne jirra” kana jechuun ilma namaatiif haadha abbaa isaatiif

hojii fi dubbiin tola akka oolu ajajne jirra. Waan gaarii akka isaan lamaaniif hojjatu

dhaamnefi jirra.

“Wanta beekumsa itti hin qabne akka Natti qindeessituuf yoo sitti qabsaa’an,

isaaniif tole hin jedhin.” Anaaf shariika ta’uu isaa wanta hin beekne akka Na

waliin gabbartuuf (waaqefattuuf), haadhaa fi abbaan kee si dirqisiisuun ykn si

kadhachuun yoo sitti qabsaa’an, isaaniif tole hin jedhin, isaan hin hordofin. Yoo

kana keessatti isaaniif tole jettee isaan hordofte, kaafirota keessaa taata. Akkuma

mushrikoota biroo Guyyaa Murtii Jazaa kufrii keeti Jahannam keessa yeroo

hundaa turun argatta. Jechoota kana keessatti, Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa

dhimma amantitiif beekumsi hundee akka ta’e ibsa. Ragaa sirrii ta’een wanti

beekumsi mirkaneessu, itti amanamu kan qabuudha.

Rabbiin waliin shariikni akka jiru ragaan beekumsa sirrii irratti hundaa’e hin jiru.

Inumaa shirkiin baaxila fi yaada sobaa sheyxaanni uume akka ta’ee ragaan

beekumsa sirrii irratti hundaa’e ni ibsa.73

Amma gara suuratu Luqmaan haa deebinu:

“Addunyaa keessatti haala gaariin isaan waliin jiraadhu.” Waan gaarii

isaanitti oolun, wanta badiin keessa hin jirre keessatti isaaniif ajajamuun isaan

waliin jiraadhu. Garuu isaan wanta badaa akka kufrii, shirkii fi wantoota Rabbiin

dhoowwe birootti yoo si ajajan, isaaniif tole hin jedhin, isaan hin hordofin.Laa

73 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi- 11/715

159

xaa’ata limakhluuqi fii ma’asiyatil Khaaliqi (Khaaliqa faallessanii uumamtotaaf

ajajamuun waan hin jirreef.)

“Karaa nama gara Kiyya deebi’ee hordofi.” Kuni namoota Rabbitti,

Malaykoota Isaatti, Kitaabban Isaatti, Ergamtoota Isaatti, Aakhiraatti fi Qadaratti

amananii fi Gooftaa isaanitiif ajajamanii fi gara Isaatti deebi’aniidha. Namoonni

kunniin Nabiyyootaa fi mu’mintoota (warra amananii) isaan hordofaniidha. Karaa

isaanii hordofuun kan ta’uu, qalbiin gara Rabbii deebi’uu fi qaaman wanta Isa

gammachiisu hojjachuun karaa isaan irra deemanirra deemudha. 74 Kanaafu,

karaan isaanii karaa qajeela Natti geessu waan ta’eef karaa isaanii hordofi. Bitaa

fi mirga karaa jallataa sheyxaanonni jinni fi namaa itti waaman hin hordofin. Karaa

jallataa yoo hordofte, adabbii guddaaf of saaxiltaati.

“San booda deebiin keessan gara Kiyya, ergasii waan isin hojjataa turtan

isinitti hima.” Kana jechuun jireenya addunyaa keessatti imala qormaataa fi erga

duutanii booda jireenyaa biraatti isin kaasa. Jireenya lammata tana keessatti

deebiin keessan gara qorannoo, murtii dabarsuu fi jazaa hojii irra oolchu ta’a.

Dhugumatti, jireenyi addunyaa tuni jireenya qormaatati. Jireenyi lammataa immoo

jireenya jazaati. Guyyaa Qiyaamaa jireenya qormaataa keessatti wanta

dabarsitaniif isin qorachuuf iddoo murtii Kiyya yommuu dhaabbattan, kheeyris

ta’ee sharrii irraa, Anaaf ajajamuu ta’ee Na faallessuu irraa wanta hojjattan hunda

isinitti hima.75

Jazaa (mindaa) namoota iimaana irratti gadi dhaabbatanii fi daandii qajeelaa

hordofanii suuratu Al-Ankabuut keessatti itti aanse ni jedha:

ين ٱو ﴿ ت ٱءامنوا وعملوا لذ لح هم ف لصذ لحي ٱنلدخلنذ ﴾٩لصذ

“Kanneen amananii fi hojii gaggaarii hojjatan, dhugumatti saalihoota

keessa isaan seensifna.” Suuratu Al-Ankabuut 29:9

Kana jechuun warroota iimaana dhugaa sirrii ta’ee irratti gadi dhaabbatan, fitnaan

(qormaanni) homaatu iimaana isaanii irraa kan isaan hin bunnee fi dhugaa iimaana

isaanii hojii gaggaarii hojjachuun kan ibsan, Guyyaa Murtii garee namoota

gaggaarii keessa isaan seensifna.76

74 Tafsiiru Sa’dii-761 75 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi- 11/718 76 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi- 15/228

160

Ibn Kasiir aaya tana ilaalchise ni jedha: [Abbaa fi haati kee] mushrikoota ta’anii

amanti [shirkii] isaanii akka hordoftuuf yoo sitti qabsaa’an, of eeggadhu, of haa

eeggatan, kana keessatti isaaniif tole hin jedhin. Guyyaa Qiyaama deebiin keessan

gara Kiyya. Isaaniif tola oolu keetii fi Islaama irratti obsuu keetiif mindaa siif

kafala. Osoo namoota hundarra addunyaa keessatti kan isaanitti dhiyaattu

taateyyuu, garee haadhaa abbaa keeti waliin osoo hin ta’in* saalihota (warroota

gaggaarii) waliin si kaasa. Guyyaa Qiyaamaa namni nama jaallatu waliin kaafama.

Kana jechuun jaalala amantiiti. Kanaafi Rabbiin olta’e ni jedha: “Kanneen

amananii fi hojii gaggaarii hojjatan, dhugumatti saalihoota keessa isaan

seensifna.”77

*Kuni abbaa fi haati kaafira yoo ta’aniidha. Abbaa fi haati kaafira ta’anii yoo du’an

garee kaafiraa waliin kaafamu. Ilmi mu’mina yoo ta’e immoo abbaa fi haadha irraa

addaan bahuun mu’mintoota waliin kaafama. Gama biraatiin abbaa fi haati

mu’mintoota yoo ta’an, garee mu’mintoota waliin kaafamu. Ilmis mu’mina yoo

ta’e isaan waliin kaafama.

Guduunfaa

☛Qormaanni sababa amantiitiin nama tuqu nama alaa qofaan osoo hin ta'in

maatii irraas nama tuqa. Qormaanni sababa amantiitiin haadhaa abbaa irraa yoo

nama tuqe, qajeelfamoota madaallamo Qur'aana keessatti dhufan kanniin

hordofuun wanta nama baasudha:

1-Dhimmoota addunyaan wal qabatan keessatti isaaniif tola oolu. Kanneen akka

dubbii gaarii isaanitti dubbachuu, hojii gaarii isaaniif hojjachuu, isaan arrabsuu fi

miidhu irraa of qusachuu. Isaaniif du'aayi gochuu fi kkf.

2-Yoo shirkii, kufrii fi hojii badaa Rabbiin dhoowwe akka hojjatan nama ajajan

ykn hojii dirqamaa Rabbiin ajaje akka dhiisan yoo ajajan, isaaniif tole jechuu

dhiisu. "Laa xaa’ata limakhluuqi fii ma’asiyatil Khaaliqi (Khaaliqa

faallessanii uumamtotaaf ajajamuun waan hin jirreef.)"

3-Dhimma amanti keessatti haadha fi abbaan jallinna irraa yoo jiraatan karaa

isaanii osoo hin ta'in karaa mu'mintoota (warroota amananii) hordofuudha.

“Karaa nama gara Kiyya deebi’ee hordofi.” jedhu keessatti ni arganna.

4-Dubbii gaarii isaanitti dubbachuu-osoo jallinnaa fi dogongora irra jiraataniyyu

isaan arrabsuu osoo hin ta'in dubbii gaarii fi laafaa ta'een isaan amansiisuf

carraaqudha. Ragaa kanaas Qur'aana keessatti ni arganna: “Gooftaan keetis

akka isin Isa malee homaa hin gabbarree fi haadhaa abbaa keessanitti tola

ooltan murteesse jira. Osoo ati lubbuun jirtuu tokkoon isaani yookiin

lamaanu yoo sadarkaa dulummaa irra gahan, jecha hifannaa [uff] isaaniin

77 Tafsiir ibn Kasiir 6/48

161

hin jedhin. Isaaniinis hin lolin. Jecha kabaja isaaniin jedhi." Suuraa Al-Israa

17:23

☛Akka fakkeenyatti Nabii Ibraahimin (aleyh salaam) ilaalu dandeenya. Abbaan

isaa kaafira daangaa darbe ture. Abbaan isaa yommuu isa arrabsuu fi

akeekachisuu, Nabii İbraahim, "Yaa abatii (Yaa abbaa koo)!..." jedhe jalqabuun

gorsa bareedaa fi dubbii mi'aawaa itti dubbata ture.

5-Mus’ab ibn Umeyr (Radiyallahu anhuu) Makkaan keessatti Mus’ab ibn Umeyr ijoollee hundarra qanani’aa fi of faayu

ture. Abbaa fi haati baay’ee isa jaallatu turan. Haati isaa Mali’at dubartii

qabeenya baay’ee qabdu turte. Uffata hundarra gaarii fi laafaa ta’e isa uwwisti.

Mus’ab warra Makkaa keessaa hundarra shittoo urgaa’a dibata. Kophee hundarra

gaarii taate godhata. Haati isaa garmalee isa jaallachuu irraa kan ka’e, yommuu

hirribaa ka’u akka nyaatuuf teemira, eeybi fi dhadhaa walitti makte kubbaayyaa

keessa gochuun mataa isaa bira keetti.

Mus’ab Ergamaan Rabbii (SAW) namoota gara Islaamatti waamu yommuu

dhagahuu, jireenyi isaa jijjiramuu jalqabe. Mus’abis Daarul Arqamatti gara

Nabiyyii (SAW) deemun ni Islaamawe, ni dhugoomse. Achii erga bahee haadha

fi namoota isaa irraa sodaachun Islaama ofii ni dhokse. Gara Ergamaa Rabbiitti

(SAW) dhoksaan ni deddebi’aa ture. Garuu dhoksaan kuni homaa hin turre. Gaafa

tokko osoo Mus’ab salaatu Usmaan bin Xalah isa arguun haadha fi namoota isaatti

beeksise. Isaanis isa qabanii hidhan. Hanga godaansa (Hijraa) tokkoffaa keessatti

gara lafa Habashaa godaanutti hidhamaa ta’ee ture.

Sa’d ibn Abi Waqqaas (radiyallahu anhuu) ni jedha: Mus'ab Islaama keessatti

qabsoo cimaa akka qabsaa’e argee jira. Akka gogaa bofaa gogaan isaa kan

quunca’u hanga ta’utti isa arge." Ergamaan Rabbii (SAW) akkuma isaa

yaadataniin ni jedhu: “Makkaan keessatti rifeensi isaa [cululuqaa] gurra irra gadi

bu'u, uffata laafa uffatu, qananiin hundarra qanani’a ta’e Mus’ab ibn Umeyr caala

eenyullee hin agarre.” Balaa fi qormaata qaamaa fi humna isaa muudatee fi namni

hundarra isatti dhiyoo ta’e isatti roorrisuu fi garaa jabaachuu waliinu, Mus’ab

kheeyri irraa wanta sahaabonni Nabiyyii (SAW) irra gahan irraa duubatti hin

hafne. Hanga Guyyaa Uhud Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa shahiidummaan isa

kabajuutti karaa Rabbii keessatti ni qabsaa’e.

Guddinni fi barsiisni Islaamni Mus’abiif godhe dargaggoota mijaa’inna keessa

jiraniif, ilmaan dureeyyi qanani’oo ta’aniif, namummaa isaanitiin warroota of

dinqisiifatanii fi jireenya addunyaa duuka fiiganiif fakkeenya gaarii ta’a. Islaamni

162

Mus’abin dargaggeesa qananii keessatti akka fedhe ta’u irraa gara nama kaayyoo

dhugaa jireenya keessatti qabuutti ceesise. Islaama isaa booda osoo hin ceem’inii

fi hin dadhabin nama cimaa ta’ee dhaabbate.

Guyyaa amanti kana keessa seene irraa jalqabee boqonnaa fi mi’aa isaa darbe achi

kaa’ee waadaa cimaa seene. Iimaanni isaa akka jabaatu fi yaqiinni isaa akka gadi

fagaatuf leenji qormaataa keessa darbuun waan isaaf hin hafneedha. Mus’ab

roorroo fi sodaachisni isaa haa marsuu malee, rakkoon, hiyyummaa fi adabbiin

isatti haa bu’anii malee, boqonnaa fi qananii haa dhabuu malee, jireenya isaa

keessatti gammachuu fi tasgabbii kan qabu ture. Qormaata hiyyummaa, warra isaa

biratti bakkaa fi sadarkaa dhabuu, beela, adabbii fi biyya keessaa bahuuf ni

saaxilame. Hanga Guyyaa Uhud qormaata dhumaa darbutti qormaata kana hunda

keessatti iimaanni isaa ni jabaate. In sha Allaah waa’ee isaa boodarra dabalataan

ni ilaalla.

6-Khabbaab ibn Al-Aratt Makkaan keessatti Kabbaab sibila tumaa ture. Rabbiin ganamaan qajeelcha isaaf

fedhe. Daarul Arqam seenun dura Islaama keessa seene. Dadhabdoota amanti

isaanii irraa akka deebi’aniif azzabaman (adabaman) keessaa tokko ture.

Mushrikoonni dhagaa ibidda keessatti hoo’isuun qaama isaa dhagaa kanatti

maxxansu.

Ergamaan Rabbii (SAW) Khabbaabin ofitti qabaa turan. Erga Islaamawe booda

isatti ni deddeebi’u. Dubartiin isa bulchitu Umm Anmaar jedhamtu yommuu

Islaamawu isaa beektu, sibiila hoo’istee mataa isaa irra keette. Khaabbis waa’ee

kana Nabiiyyitti himate. Nabiyyinis (SAW) ni jedhan, “Yaa Rabbii Khabbaabin

gargaari.” Ergasii osoo homaa hin turin dubartiin tuni mataan ishii garmalee

dhukkube.

Yommuu cunqursaan mushrikootaa Muslimoota dadhaboo ta’an irratti jabaatu,

Khabbaab gara Ergamaa Rabbii (SAW) dhufuun ni jedhe, “Nuuf gargaarsa hin

kadhattu? Rabbiin nuuf hin kadhattu?” Ergamaan Rabbiis fuulli isaanii kan

diimate ta’ee ni jedhan: "Isin dura namticha dachii keessatti isaaf qotamee achi

keessa godhamutu ture. Ergasi magaazin fidamee mataa isaa irra kaa’amuun bakka

lamatti addaan murama. Kuni amanti isaa irraa duubatti isa hin deebisne. Filaa

sibilaa lafee fi narvii isaa irraa foon kaasun (duguuguun) qaamni isaa ni filama.

Kuni hundi amanti isaa irraa duubatti isa hin deebisne. Rabbiin kakadhee! Hanga

namni geejjiba yaabbatu Rabbiin malee eenyulle kan hin sodaanne ta’ee ykn

hoolota isaa irratti jeedala kan sodaatu yoo ta’e malee, Sana’aa irraa ka’ee

163

Hadramawt deemutti Rabbiin dhimma kana ni guutuu (kana jechuun Islaama

ol’aanaa taasisa.) Garuu isin ni ariifattu.” (Sahiih Al-Bukhaari 3612)

Khabbaab (radiyallahu anhu) boodarratti rakkoo fi sarbamuu mirgaa fi haqaa

mushrikoonni isa irraan gahan muraasa ni dubbata. Ni jedha: Ani nama sibiila

tumu ture. Al-Aas bin Waa’il irraa liqaa qabaa ture. Isatti dhufee akka naaf kafalu

gaafadhe. Innis ni jedhe: "Lakki, Rabbiin kakadhe! Hanga Muhammaditti

kafartutti malee liqaa kee siif hin kafalu.” Anis ni jedhe: Hanga ati duutee ergasi

kaafamtutti ani Muhammaditti hin kafaru.” Innis ni jedhe: Erga du’ee booda ani

ni kaafamaa?! Yoo suni ta’e ati natti dhufta. Ani achitti qabeenyaa fi ijoollee

horadha, kanaafu [liqaa kee achitti] siif kenna.” Ergasii Rabbiin subhaanahu aayah

tana ni buuse:

“Keeyyattoota keenyatti kan kafaree fi “dhugumatti qabeenyi fi ilmi naaf

kennamu” jedhe [san] argitee? Gheybi argee moo Rahmaan biratti waadaa

fudhatee? Haa dhorgamu! Wanta inni jedhu ni galmeessina, adabbii irraas

dabalti isaaf [malu] ni daballaaf. Wanta inni [nan qaba] jedhe hunda ni

dhaalla, innis kophaa ta’ee Nutti dhufa.” Suuratu Mariyam 19:77-80

Sababni aayaanni tunniin itti bu'an Al-Aas bin Waa’il haa ta’uyyuu malee namoota

akka isaa Aakhiratti kafaran hundaaf tan taatudha. Namni kuni aayatota Rabbitti

kafaruu isaa waliinu yoo lamuu kaafame, dhugumatti qabeenyi fi ilmi naaf

kennamu jedhee odeessa. “dhugumatti qabeenyi fi ilmi naaf kennamu” kan akkana

jedhuuf oduu du’aan booda kaafamutti qoosuf ykn qishnuufi. "Akkuma isin jettan

yoo kan lamu kaafamu ta’e akkuma addunyaa tana keessatti qabeenyi fi ilmaan

naaf kennaman, erga kaafame boodas naaf kennamu." jedha.

Namni kuni jireenya lammataa qorannoo fi jazaan itti adeemsifamu, jireenya

addunyaa qormaanni itti adeemsifamuun wal bira qabe. Wal-bira qabiinsi kuni

faasidaa fi soba kan ta’eedha. Jechi isaa kuni arraba warroota Aakhiratti kafaran

irratti kan deddebi’uudha. (Ilaali suuratu Fussilat 41:50, Suuratu Al-Kahf 18:34-

36)

164

Namoonni kunniin wanti guddaan dogongoran, “Jireenyi addunyaa tuni iddoo

qormaata ta’uu fi jireenya Aakhirah immoo iddoo qorannoo fi jazaa ta’uu”

wallaalu isaaniti. Qabeenyi fi ilmaan isaan addunyaa tana keessatti argatan isaaniif

qormaata. Aakhiratti immoo qormaata kana akkamitti akka dabarsan qoratamuun

jazaan isaaniif kafalama.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa nama aayata Isaatti kafaree fi dhugumatti

qabeenyi fi ilmi naaf kennamu jedhuuf akkana jechuun deebii deebisaaf: “Gheybi

argee moo Rahmaan biratti waadaa fudhatee?” Gheeybi jechuun wanta

namarraa dhokataa ta’ee ykn ijaan hin mul’anneedha. “Gheybi argee moo”? Kana

jechuun sila wanta hin mul’annee Guyyaa Murtii taasifamu beeketiin du’aan

booda yoo kaafame, qabeenyi fi ilmi akka isaaf kennamu dubbataa? Wanta du’aan

booda taasifamu fi erga kaafame booda wanta isatti raawwattamu beeku dhiisiti

wanta boru ta’uu hin beeku. Inni hundemaa du’aan booda kaafamutti waan hin

amanneef wanti inni tilmaamu soba ifa baheedha.

“Rahmaan biratti waadaa fudhatee?” Mufassiroonni aayah tanaaf ibsa kana

kennanii jiru: 1ffaa-namni kuni erga kaafame booda qabeenyi fi ilmaan akka isaaf

kennaman Rabbiin waliin waadaa galee jiraa? Yommuu Murtiif si kaasu, Jannata

si seensisa jechuun waadaa galeefi jiraa?78 2ffaa-Rabbitti amanee, wanta Inni ajaje

hojjatee fi wanta Inni dhoowwe dhiisee jiraa? Yoo kana kan hojjatu ta’e, qabeenya

fi ilma irraa wanta inni jedhu akka isaaf kennu Rabbiin biratti waadaan isaaf ta’a.79

Erga kuni beekkame Aakhiratti wanti kuni naaf kennama jedhee odeessun isaa

kuni dhimma lama keessaa hin bahu:

Takkaa dubbiin isaa kuni wanta hin mul’anne gara fuunduraatti taasifamu beeku

irraa kan madde ta’uu qaba. Wanta Rabbiin ergamtoota Isaatti beeksiseen ala

wanta gheybi Rabbiin malee eenyullee akka hin beekne beekkamaadha.

Takkaa immoo Rabbitti amanuu fi Ergamtoota Isaa hordofuun Isa biratti waadaa

kan fudhate ta’uu. Rabbiin namoota Isatti amananii fi ergamtoota Isaa hordofan

Aakhiratti akka isaan milkeessu waadaa galee jira. Nama kanarraa dhimmoonni

kunniin lamaan waan dhabamaniif oduun isaa soba akka ta’e ni beekkama.

Kanaafi itti aanse ni jedha: “Kallaa” Haa dhorgamu dhimmichi akka inni odeessu

miti. Beekumsa gheybi hin qabu, kaafira waan ta’eef beekumsi Ergamtootaaf

kenname homaa isa bira hin jiru. Waan kafaree fi amanuu dideef Rahmaan birattis

78 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi 7/622, Tafsiiru Ibn Kasiir-5/257,Zaadul Masiir

896 79 Tafsiiru Xabari-15/621

165

waadaa hin fudhanne. Garuu faallaa wanta inni jedhee argata. Qoratamuu fi

adabamuuf jechi isaa kan katabamuu fi eeggamuudha. Kanaafi ni jedha, “Wanta

inni jedhu ni galmeessina, adabbii irraas dabalti isaaf [malu] ni daballaaf.”

Akkuma inni jallinnaa fi kufrii dabalate, gosoota adabbi adda addaa isaaf daballa.80

“Wanta inni [nan qaba] jedhe hunda ni dhaalla" Qabeenya fi ilma isaa ni

dhaalla, addunyaa keessaa kophaa ta’ee baha. “innis kophaa ta’ee Nutti dhufa.”

Kana jechuun ilmaan isa jabeessan, gargaartota isa gargaaranii fi qabeenya kan hin

qabne ta’ee Guyyaa Murtii kophaa ta’ee Nutti dhufa.81

Barnoota baay’ee asirraa baranna. Isaan keessaa: Kaafironni osoo kafaranii jiranu

Jannata si seenna jechuun odeessu. Oduun isaanii kuni soba akka ta’e aayaanni

kunniin ifa baasu. Sababni isaas, oduun isaanii ragaa qabatamaa hin qabu. Wanta

gara fuunduraatti taasifamu hin beekan. Akkasumas, Rabbitti amanuun wanta Inni

ajaje hin hojjatan, wanta Inni dhoowwe hin dhiisan. Ammas, wanti asirraa

barannu, namni addunyaa tana keessatti qabeenyaan yommuu qananii’u Aakhiratti

Rabbiin na qananiisa jedhee of gowwoomsu akka hin qabneedha. Wanti Aakhiratti

isa baraarun qananii isaaf argamsiisu qabeenya osoo hin ta’in iimaana fi hojii

gaggaarii hojjateedha.

Amma gara seena Khabbaabitti yommuu deebinu, Umar (radiyallahu anhu) yeroo

bulchiinsa isaa Rabbiif jedhe wanta isa qunname Khabbaabin gaafate. Khabbaabis

dugda isaa irraa ni saaqe. Madaa nama rifachiisu yommuu argu Umar ni jedhe:

“Kana dura wanta akkanaa argee hin beeku.” Khabbaabis ni jedhe, “Yaa Amiiral

Mu’miniin! Ibidda naaf bobeessan. Ergasii achi keessa na kaa’an. San booda

namtichi tokko miila isaa laphee kiyya irra godhe. Lafti hin qorrine dugda kiyyaan

malee. İbiddi sunis foon kiyyaan malee hin dhaamne.” (Rawdatul Anf 2/98)

Yommuu rakkoo isaan dabarsan kana arginu, nuttis yeroo rakkoon nu qunnamu,

jabeenya fi obsa akka horannuuf fakkeenya nuuf hin ta'anii?

7-Abdullah ibn Mas’uud (radiyallahu anhu)

Akkaataan Ergamaan Rabbii (SAW) namoota waliin jiraatan ogummaa fi

gamnummaan kan guuttame ture. Namoota gurguddoo fi hoggantoota gosaa

gaarummaa fi gara laafinnaan kan keessumeessan turan. Haaluma kanaan, ijoollee

xixxiqoos. Kuni Abdullah İbn Mas’uud yommuu yeroo jalqabaatif Ergamaa

Rabbiitiin (SAW) wal qunnamu gaarummaa isa irraa arge akkana jechuun

80 Tafsiiru Sa’dii-fuula 582 81 Ma’aariju Tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi 7/626

166

dubbata: Ani yeroo ijoolle turetti Aqbah ibn Abi Mu’ayxiif hoolota tiiksaa ture.

Gaafa tokko Ergamaan Rabbii (SAW) fi Abu Bakr na biraan darban. Ergamaan

Rabbii (SAW) ni jedhan, “Yaa mucaa! Aannan wayii jiraa?” Anis ni jedhe,

“Eeyyen. Garuu [hoolota tanniin eeguf] nama amaanan itti kennameedha.” Ni

jedhe, “Hoolaan kormii ishii hin tuqne jirtii? (Kana jechuun hoolaan gur’uu ishii

keessa aannan hin jirree jirtii? Yeroo baay’ee hoolan korpheessi irra hin baane

aannan hin qabdu waan taatef.)” Anis hoola takka qabee itti fide. Nabiyyiin (SAW)

gur’uu ishii ni haxaawan. Aannan ishii gadi dhangala’e, qodaa (qabee) keessatti

elmuun ofii fi Abu Bakrin obaase. Ergasii gur’uun ni jedhe: “Sunturi.” Gur’uunis

ni sunture. Kana booda ani isatti dhufee akkana jedheen: Yaa Ergamaa Rabbii!

Jecha kanarraa na barsiisi.” Nabiyyinis mataa kiyya irra qaqqabuun, “Rabbiin

rahmata siif haa godhu. Dhugumatti ati mucaa Mu’allam taatedha. (Kana jechuun

nama gara wanta sirrii fi gaarii ta’eetti qajeelfameedha.)” (Bidaayah wa nihaayah-

3/32, Siyyar A’alaami Nublaa’a 1/465)

Haala kanaan Islaamawu Abdullah Ibn Mas’uuditiif jechoonni lamaan

gurguddoon sababa isaaf ta’anii jiru. 1ffaa-Mataa ofii irraa, “Ani nama amaanan

itti kennameedha.” jechuu. 2ffaa: Jecha Nabiyyiin (SAW) isaan jedhaniidha:

“Rabbiin rahmata siif haa godhu. Dhugumatti ati mucaa Mu’allam taatedha.”

Jechoonni lamaan kunniin jireenya isaa keessatti dhiibbaa guddaa uumanii jiru.

San booda sahaabota aalimman ta’an keessaa aalima hundarra beekkama ta’ee jira.

Abdullah warroota yeroo jalqabaatif gara Islaamatti dursan keessa tokko ta’uu

waliinu gara Habashaa fi Madiinaatti godaanee jira. Akkasumas, nabiyyii (SAW)

walin lola Badri keessatti hirmaate jira. Nabiyyitti maxxanuun tajaajila ture.

Namni Jalqabaa Qur’aana ifatti baasee qara’e Abdullah ibn Mas’uud gosa isa eegu kan hin qabne fi qaamni isaa dadhabaa, lukti

isaa qal’oo haa ta’uyyuu malee gootummaa isaatiin Ergamaa Rabbii (SAW) booda

namni jalqabaa Qur’aana ifatti baasee Qureeshota fuunduratti qara’eedha. Guyyaa

tokko sahaabonni Nabiyyii (SAW) bakka tokkotti walitti qabamanii akkana waliin

jedhan, “Rabbiin kakanne! Qureeshonni Qur’aana kana kan ifa bahee isaaniif

dubbifamu hin dhageenye. Eenyutu isaan dhageessisaa? Abdullah ibn Mas’uud ni

jedhe: “Ana” Isaanis ni jedhan, isaan sirratti sodaana. Nuti nama gosa isa eegdu

qabu barbaanna.” Innis ni jedhe, “Na dhiisaa, Rabbiin na eegati.” Abdullah Ibn

Mas’uudis ganamaan yommuu Qureeshonni walitti qabaman Maqaama Ibraahima

bira dhaabbate, Suuratu Ar-Rahmaan qara’uu jalqabe. Innis gara Qureeshotatti

garagalee sagalee olkaase qara’e. Qureeshonnis wanta inni jedhu itti xinxallanii

akkana waliin jechuu jalqaban: Mucaan Umm Abd maal jedhee?” Isaanis walitti

deebisuun ni jedhan: Inni wanta muraasa Muhammad fide dubbisa.” Isaanis gara

isaatti ka’anii fuula isaa irra rukutuu jalqaban. Innis hanga Rabbiin fedhe hanga

167

gahuutti qara’u itti fufe. Fuula isaa miidhani osoo jiru gara sahaabotaa deebi’e.

Isaanis ni jedhaniin: Kuni wanta sirratti sodaannedha!” Innis ni jedhe: Dur caalaa

amma diinonni Rabbii na biratti gatii kan hin qabne ta’an. Yoo feetan borus haala

wal fakkaatan isaaniif bariisifadha.” Isaanis ni jedhan: Si gaha. Wanta isaan jibban

isaan dhageesistee jirta.”

Haala kanaan Abdullah ibn Mas’uud Ergamaa Rabbii (SAW) booda nama

jalqabaa Qur’aana ifatti baasun qara’e ta’e.

8-Khaalid ibn Sa’iid ibn Al-Aas (radiyallahu anhu)

Khaalidiif wanti akka Islaamawu sababa ta’eef, yeroo Nabiyyiin (SAW) mul’atan

abjuu arguu isaati. Abjuu keessatti caafi boolloo ibiddaa irra kan dhaabbatu ta’ee

of arge. Naannawa kanatti nama isa itti dhiibutu jira, Nabiyyiin immoo akka

boolloo ibiddaa tanatti hin kufneef isa qabu. Khaalidis abjuun kuni dhugaa akka

ta’ee amanuun hirriba isaa keessaa ni dammaqe. Innis Abu Bakr Siddiiqitti

odeesse. Abu Bakris ni jedheen: Kheeyriin siif barbaadame, Kuni Ergamaa

Rabbiiti, kanaafu hordofi.” Innis gara isaa deemun ni Islaamawe. Abbaa isaa

sodaachun Islaama ni dhokse. Garuu abbaan isaa yeroo baay’ee isa fuunduratti kan

hin mul’anne ta’uu yommuu argu Islaamawu isaa ni beeke. Abbaanis obboleeyyan

Khaalid yeroo sanitti hin Islaamofne akka isa barbaadan itti erge. Innis

obboleeyyan isaa waliin ni dhufe. Abbaanis hanga mataa isaa irratti cabsutti ulee

harka isaa jirtuun ni rukute. Ergasii Makkaan keessatti isa hidhe. Isa waliin akka

hin dubbanne obboleeyyan isaa ni dhoowwe. Hojii isaatirraa isaan akeekachiise.

Haala isatti dhiphisuun isa beelesse. Guyyaa sadiif bishaan irraa küte. Khaalidis

kanarratti kan obsuu fi mindaa Rabbiin irraa abdatu ture. Ergasii abbaan isaa ni

jedheen: Rabbiin kakadhe, soorata irraa si dhoowwa.” Khaalidis ni jedheen: Yoo

na dhoowwite, dhugumatti Rabbiin wanta ittiin jiraadhu naaf kenna.“ Ergasii isa

jalaa miliqee gara Ergamaa Rabbii (SAW) deeme. Isa kan kabajuu fi isa waliin

ta’aa ture. Yeroo Muslimoonni gara Habashaa yeroo lammatatiif godaanan

Khaalidis isaan waliin godaane.” (Siiratu A’alaamu Nubalaa’a 1/260)

9-Usmaan ibn Maz’uun (Radiyallahu anhu) Usmaan ibn Maz’uun yommuu Islaamawu gosti isaa Banu Jumh isatti diina taate.

Isa ni rakkisan. Isaan keessaa namni hundarra isa rakkisaa fi azzabaa ture

Umayyah ibn Khalaf. Rakkoo kana jalaa dheessun Usmaan gara Habashaa

godaane. Yeroo muraasaaf Habashaa keessa erga turee booda Muslimoota gara

Makkaa deebi’an waliin ni deebi’e. Garuu eeggumsa Waliid ibn Mughiraatin

malee Makkaan keessa seenu hin dandeenye. Yeroo sanitti namni tokko eeggumsa

nama beekkama tokko jala yoo seene namoonni isa hin tuqan. Usmaanis eeggumsa

168

waliid jalatti tasgabbaa’a ta’ee jiraachu itti fufe. Garuu rakkoo sahaabota Nabiyyii

(SAW) irratti roobu yommuu argu, nageenya isaa kana ofirratti jibbe. Ni jedhe:

Rabbiin kakadhe! Balaa irraa wanti ana hin tuqne hiriyoota kiyyaa fi warra amantii

kiyyaa karaa Rabbii keessatti isaan muudataa osoo jiru ani ganamaa galgala

namticha warra shirkii irraa ta’ee jalatti nagaha ta’a. Kuni nafsee kiyya keessatti

hanqinna guddaadha.”

Innis gara Waliid ibn Mughiirah deemun akkana jedheen: “Yaa Abbaa abdu shams

(Kana jechuu Waliid) dirqama kee guuttee jirta. Eeggumsa kee siif deebisee jira.”

Innis ni jedha: Maaliif yaa ilma obboleessa kiyyaa? Tarii ni rakkifamte yookiin

mirgi kee ni sarbame.” Usmaanis ni jedhe, Lakki. Garuu eeggumsa Rabbii olta’aa

barbaada. Isaan ala eenyurraallee eeggumsa hin barbaadu.” Ni jedhe: Gara

Masjiidaa deemitii akkuma labsee eeggumsa siif kenne, akkasuma atis labsii

eeggumsa ani siif godhu naaf deebisi.” Isaan lamaanu gara Masjiida deeman,

namoota fuunduratti eeggumsa isaa deebiseef. Ergasii Usmaan gara iddoo

Qureeshonni walitti qabamanitti garagalee. İsaan waliin ni taa’e. İsaan keessa

nama walaleessa Labiid ibn Rabii’ah jedhamutu jira. Akkana jechun walaleessu

jalqabe: “Dhugumatti Rabbiin ala wanti hundu soba.” Usmaan ni jedheen dhugaa

dubbatte. Labiidis walaleessu itti fufee: “Shakkii hin qabu, qananiin hundi kan

baduudha.” Usmaanis ni jedheen, sobde qananiin Jannataa hin badu. Labiidis ni

jedhe, “Yaa tuuta Qureeshaa! Kana dura eenyullee nama isa waliin taa’e hin

rakkisu ture. Kuni urga yoomiti isin keessatti dhalatee?” Namoota keessaa

namtichi tokko ni jedhe: inni kuni namoota gowwoota isa waliin jiran keessaa

tokko. Dhugumatti amanti keenya gadi dhiisanii jiru. Jecha isaatiif homaa hin

yaaddawin.” Hanga dhimmi isaan lamaan jidduutti badaa ta’utti Usmaan isatti

deebii deebise. Namtichi kuni olka’ee ija isaa keessa dhaye. Ijji isaas bulee taate.

Wanta Usmaan irra gahee Waliid ibn Mughiirah dhiyoo irraa argaa ture. Akkanas

jedheen: Yaa ilma obboleessa kiyyaa! Ijji tee wanta ishii tuqee irraa duroomtudha.

Eeggumsa kiyya jalatti tan eeggamtu turte.” Usmaanis ni jedheen: “Rabbiin

kakadhe! Ijji tiyya fayyaan karaa Rabbii keessatti wanta akka obboleetti ishii (ija

biraa) tuqetti garmalee hajamti. Yaa Abbaa Abdu shams kan si caalaa jabaa fi

danda’aa ta’ee jalatti eeggumsa qaba. (Kana jechuun eeggumsa Rabbii si caalaa

jabaa fi danda’aa ta’e jala jira.)” Ergasii Waliid yeroo lammataatif eeggumsa isaaf

dhiyeesse garuu Usmaan ni dide.

Kuni kan agarsiisu ciminna iimaana isaatii fi Rabbiin biratti mindaa guddaa

kajeelu isaati. Kanaafi, yommuu inni du’u, ummu Al-Alaa’a Ansaariyyah abjuu

keessatti burqaa isaaf yaatu argite. Ishiinis gara Nabiyyii dhufte itti beeksifte.

Nabiyyiinis (SAW) ni jedhan: “Suni hojii isaati.” (Sahiih Al-Bukhaari 7004)

169

Sahaabonni hanga ammaatti eerre akka fakkeenyaati malee sahaabonni biroo

harka mushrikoota keessatti rakkatanii fi azzabaman baay’eedha. Rakkoo abbooti

fi firoota isaanii irraa isaan haa qunnamuu malee da’waa Rasuulaatitti ni qajeelan.

Islaama keessa seenun dura qananii argatanii fi wanta isaan adda godhu hunda ni

wareegan. Mindaa guddaa Rabbiin bira jiruu kajeelun rakkoof ni saaxilaman,

rakkoolee obsaan danda’an. Kuni nafsee keessatti hojii iimaanati. Yommuu

iimaanni nafseen walitti makamu ulfaatinni hundi namarratti salphata.

Rakkoo fi azaan dhiirota qofarratti kan gabaabbate osoo hin ta’in dubartootas kan

muudateedha. Dubartoonni akka Sumayyah bint Khayyaax, Faaximah bint

Khaxxaab, Labiibah dubara Banu Mu’ammal irraa taate, Zinniirah Ar-

Ruumiyyah, An-Nahdiyyah fi intala ishii, Umm Ubays, Humaamah haadha Bilaal

fi kanneen biroo rakkoo fi adabbiif saaxilamanii jiru. Rabbiin isaan hunda irraayu

haa jaalatu.

170

Hikmaa (Ogummaa) Makkaan Keessatti Waraana Banuu Irraa Of Qusachuu Keessa Jiru fi Nabiyyiin (Saw) Ijaarsa Keessaa Jabeessu Irratti Xiyyeefachuu

Kutaa darbe keessatti rakkoo fi dararaa Nabiyyii (SAW) fi sahaabota isaanii irra

gahee ilaalle turre. Gara waggaa kudhanii Makkaan keessatti haa rakkifamaniyyu

malee Muslimoonni Qureeshota irratti waraana hin banne. Gaafa tokko

Abdurahmaan ibn Awf fi hiriyoonni isaa gara Nabiyyii (SAW) dhufuun akkana

jedhan, “Yaa Nabiyyii Rabbii! Nuti mushrikoota taanee osoo jirruu jabeenya

qabnaa turre. Erga amannee booda immoo xiqqaatota taane.” Isaan kan kana

jedhaniif iimaana isaanii shakkanii osoo hin ta’in mushrikoota isaan rakkisan

waraanan ofirraa deebisu barbaadaniiti. Ergasii Nabiyyiin (SAW) akkana jedhan,

“Dhugumatti, ani irra darbuutti ajajame. Kanaafu namootaan wal hin lolinaa.”82

Kana jechuun Rabbiin akka isaaniif irra darbuu fi obsuu na ajaje, kanaafu isaanitti

waraana hin baninaa.

Marsaa Makkaa keessatti iccitii Muslimoonni waraanaa irraa dhoowwamu

keessa jiru, hunda caalaa Rabbii olta’aatu beeka. Qorattoonni Islaamaa gariin

iccitii kana keessa jiruu itti xinxalluuf yaalanii jiru. Mee xinxalli san keessaa

muraasa asitti haa eerru:

1-Jireenya Nabiyyii keessatti marsaan Makkaa, yeroo leenjii fi wanta dhufuuf itti

of qopheessaniidha. Leenji keessaa tokko sahaabota Nabiyyii (SAW) rakkoo

isaan qunnamuuf akka obsan, fedhii ofii osoo hin ta’in ajaja Nabiyyii hordofuu fi

of too’achuu isaan barsiisu fi leenjisuudha.

2-Hawaasa akka Qureesha keessatti jeequmsaan da’waa gochuu irra nagahaan

da’waa gochuun bu’a-qabeessaa fi faayda guddaa kan qabuudha. Mushrikoonni

Qureeshota garmalee kan of tuulanii fi gosaan dhaadataniidha. Osoo yeroo kanatti

lolli banamee silaa Qureeshonni daran diddaa fi of tuuluu guddaa agarsiisu. Silaa

namoonni gadoo baafachuuf ajjeechaan isaan keessatti ni babal’ataa ture.

Kanarraa kan ka’ee, silaa Islaamni sammuu namootaa keessatti ergaa cimaa ta’uu

irraa gara fincilaatti jijjirama ture.

3-Ammas, tarii makkaan keessatti waraana irraa dhoowwamuun mana hunda

keessatti dirreen waraanaa akka hin adeemsifamne dhoowwufi. Muslimoota kan

rakkisuu fi azzabuu hoggantoota Qureeshota qofa osoo hin ta’in warris bakka

bu’ummaa Muslimoota rakkisuu ni fudhatan. Fkn, abbaan ilmi isaa Muslima yoo

ta’e, isa ni rakkisa. Haala akkana kana keessatti waraana banuu jechuun mana

82 Ilaali As-Siirah An-Nabawiyyah As-Sahiihah (1/158)

171

hunda keessatti waraanni fi lolli ni adeemsifamaa jechuudha. Ergasii, Islaamni ni

balaalefatama. Inuma yeroo Muslimoonni waraana irraa akka of qusatan

ajajamaniyyuu Qureeshonni namoota gara hajjii dhufaniin “Muhammad abbaa fi

ilma addaan baasa” jechaanii turan. Osoo waraanni abbaa fi ilma jidduutti

adeemsifamee hoo dhimmi akkam ta’inna laataa?

4-Tarii namoonni Muslimoota rakkisaa turan gara fuunduraatti tawbachuun

loltoota Islaamaa ta’u. Akka fakkeenyaatti Umar ibn Al-Khaxxaab loltu qofa osoo

hin ta’in hogganaa cimaa ta’ee jira.

5-Yeroo sanitti Muslimoonni lakkofsaan xiqqoo fi jireenyi isaanii Makkaan

keessatti kan daangefameedha. Ergaan Islaamaa namoota naannoo sanii fi

addunyaa biroo hin dhaqqabne. Osoo Muslimoonni mushrikoota waliin dirree

lolaatti seenanii, tarii Muslimoota irraa miidhan guddaan gahuu danda’a. Yoo

Muslimoonni kuni ajjeefaman eenyutu ergaa Islaamaa addunyaatti geessaa?

Kanaafu, hanga irree jabeefatanii rakkoo irratti obsuun barbaachisaadha.

Akka yaada keenyaatti sababoonni armaan olii kunniin sababoota muraasaa

waraana irraa of qusachuuf barbaachisaniidha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa

leenji sahaabotaa guutuu fi ba’aa gara fuunduraatti isaan eeggatuuf isaan

qopheessuf waraana irraa akka of qusatan, salaata sirnaan akka salaatanii fi zakaa

kennan ajaje. Akkasumas, carraaqqi fi hojiin isaanii nafsee ofiitiif osoo hin ta’in

Rabbiif jedhanii fi karaa Isaa keessatti akka ta’uuf.

Taateen tokko hojii tokko jalqabuun dura barbaachisummaa miidhaa fi bu’aa isaa

madaalu keessa jiru sahaabota barsiise jira. Taaten kunis: sahaabonni gariin wanta

Qureeshonni gabbaran ni arrabsan. Qureeshonnis wallaalummaan Rabbiin

subhaanahu arrabsuu jalqaban. Sahaabonni wanta gaarii hojjataa jiru. Garuu

miidhaan Qureeshonni Rabbii olta’aa arrabsuu irraa dhalatu guddaadha. Kanaafu

wanta Qureeshonni gabbaran arrabsuu akka hin qabne sahaabonni ni hubatan.

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa ni jedha:

“Kanneen [mushrikoonni] Rabbii gaditti gabbaran hin arrabsinaa, daangaa

darbuun beekumsa malee Rabbiin arrabsaniiti. Akka kanatti ummata

172

hundaaf hojii isaanii bareechisneef. Ergasii deebiin isaanii gara Gooftaa

isaaniiti. Wanta hojjataa turanis isaanitti hima.” Suuratu Al-An’aam 6:108

Kana jechuun sanama, taabota fi wanta biroo mushrikoonni Rabbii gaditti

gabbaran hin arrabsinaa. Mushrikoonnis gadoo bahuuf jecha, Rabbii hanqinna

hundarraa qulqulluu ta’e daangaa darbuun beekumsa malee arrabsu.

Haala kanaan qajeelfama bu’uuraa kana sahaabonni baratan: hojiin sirriin gara

miidhaa guddaatti kan geessu yoo ta’e, hojii sirrii san ni dhiisan, hin hojjatan.

Hayyoonni Islaamaas bu’uurri kuni yeroo hundaaf kan turuudha jedhu. Kaafironni

jaboo fi mootummaa Islaama jalatti kan hin bullee yoo ta’an, wanta isaan gabbaran

yoo arrabsan isaaniis Islaama ykn Rabbiin ykn Nabiyyii ni arrabsan jedhamee yoo

sodaatame, wanta isaan gabbaran ykn amanti isaanii arrabsuun Muslimaaf hin

hayyamamu. Muslimni gochoota armaan oli keessaa tokko yoo hojjate namoota

biroos baditti kakaasu ta’a waan ta’eef.

Namni marsaa Makkaa waggaa kudha sadiif turee yommuu itti xinxalluu marsaa

leenjii, qopheessu fi amantii sirrii qalbii keessatti hidda qabsiisu akka ta’e ni arga.

Akkasumas, amanti dhugaa kana qalbii namootaa keessatti hidda qabsiisuuf

jarjaru akka hin qabne ni hubata. Amantiin sirriin erga gadi dhaabanii booda

hordoffii, eeggumsaa fi itti fufiinsa barbaachisa. Dhimma guddaa kana keessatti

jarjaruu fi gugachuun firii barbaadamu hin buusu.

Har’as Muslimoonni barnoota armaan olii kana barachuu qabu: shirkii, kufrii fi

wallaalummaa buqqisanii balleessuuf leenjii fi obsa guddaa barbaachisa.

Nabiyyiin (SAW) sahaabonni nafsee ofii akka too’atanii fi obsaan of faayan ajajaa

turan. Hariiroo Rabbiin waliin qaban akka jabeessanii fi ibaadadhaan gara Isaatti

dhiyaachu akka qaban isaan qajeelchaa turan.

Nuufis barnoota akka ta’uuf, leenjii Nabiyyii fi sahaabotaaf godhamee keessaa

mee muraasa isaa Qur’aana irraa haa ilaallu. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa

jalqaba suuratu al-Muzzammil keessatti Nabiyyiin halkan akka salaataan

dhaabbatu ajajee:

173

“Yaa kan [uffataan] of maree! Xiqqoo malee halkan [salaataaf] dhaabbadhu.

Walakkaa isaa yookiin xiqqoo isarraa hir’isi. Yookiin isarratti dabali.

Qur’aanas suuta dubbisi.” Suuratu Al-Muzzammil 73:1-4

Boqonnaan suuratu Muzzamil tuni sahaabota barbaachisummaa halkan salaataan

dhaabbachuu, yeroo hundaa Rabbii olta’aa yaadachuu, dhimmoota hunda keessatti

Isarratti hirkachu, obsuu fi araarama Isa kadhachuutti isaan qajeelchite jirti.

Dhugumatti halkan walakkaa ykn gara dhumaatti salaataaf dhaabbachuun bu’aa

hangana hin jedhamne qaba. Rakkoo fi qormaanni jireenyaa namaaf akka salphatu

taasisa. In sha Allah guyyaa tokko suuratu al-Furqaan keessatti waa’ee ibaadu

Rahmaan yommuu ilaallu faayda salaata halkanii kaasu dandeenya.

Wanti biraa Nabiyyii fi sahaabotaaf jabeenya ta’e Qur’aana. Yeroo Makkaa

keessatti aayanni Qur’aanaa bu’an sahaabotaaf bohartii guddaa ta’anii jiru. Bu’aa

kana tuqaa lama jalatti guduunfuun ni danda’ama:

1ffaa- Keeyyattoonni Qur'aanaa Nabiyyiin (SAW) akka sahaabotatti

xiyyeefannoo kennuu fi isaan irraa hin garagallee ajajuu.

2ffaa- Seenaa ummatoota darbanii isaaniif odeessun isaan booharsu. Akkuma

isaan rakkifaman ummanni darbaniis harka kaafirotaa keessatti rakkifamaa akka

turan isaaniif ibse. Kuni sahaabotaaf fakkeenya ta’a. Yaada akkana jedhu isaaniif

dabarsa, “Karaa Rabbii keessatti isin qofa osoo hin ta’in ummanni isiniin duraas

baay’ee rakkifamanii jiru. Garuu rakkoo kana hunda obsaan dabarsan. Kanaafu,

isiniis isaanitti hidhachuun obsaa.” Ammas, Qur’aanni hojii garii sahaabota

faarsuu fi mindaa guddaa isaaniif waadaa galuun ijjannoo fi kakka’uumsa isaanii

cimse. Gama biraatin kaafirotaaf adabbii guddaan akeekachisa. Kuni hundi

warroota amananiif bohaarti ta’a.

Wali-galtee Dhiyeessu

Gaafa tokko mushrikoonni walitti qabamuun akkana waliin jedhan: isin keessaa

nama hundarra sihrii, raaga fi walaloo beeku ilaalaa. Ergasii namticha jama’aa

keenya addaan facaase, dhimma keenya waliin dhayee, amanti keenya hanqise

kanatti dhufee haa dubbisu. Wanta isatti deebisuu haa ilaalu. İsaanis ni jedhan,

Utbah ibn Rabi’ah malee namni biraa beeknu hin jiru. Isaanis ni jedhan, “Ati Yaa

abbaa Waliid isa bira dhaqi.” Utbaanis Nabiyyii bira deemun akkana jedhe, "Yaa

Muhammad si moo Abdul Muxxalibitu irra caalaa?” Ergamaan Rabbiis (SAW) ni

cal’isan. Utbaan itti fufuun ni jedhe, "Namoonni kunniin (abbootin kee) si caalaa

gaarii ta’uu yoo odeessite, dhugumatti isaan sanama ati akka hanquutti ilaalte

174

gabbaranii jiru. Yoo ati isaan caalaa gaarii ta’uu odeessite, dubbadhu hanga jecha

kee dhageenyutti. Si caalaa namoota irratti nama balaa fidee arginee hin beeknu.

Hawaasa keenya addaan facaafte, dhimma keenya ni bittinneesite, amanti keenya

akka hanquutti ilaalte, Araboota keessatti nu salphiste hanga akkana jedhan

gahanitti: Qureeshota keessa nama sihrii dalagutu jira. Dhugumatti Qureeshota

keessa raagdu jira.” Rabbiin kakadhe, hanga dhumnutti gariin keenya garii irratti

seeyfin walitti duulu malee homaa hin eegnu. Yaa namana! Wanti qabeenyatti

akka hajamtu si taasisu yoo jiraate, hanga Qureeshota hunda caalaa dureessa

taatutti qabeenya walitti siif qabna. Yoo fedhiin kee fuudhu ta’ee, Qureeshota

keessaa dubartii feete filadhu sitti heerumsifnati.” Ergasii Ergamaan Rabbii

(SAW) ni jedhan, “Xumurtee?” Innis ni jedhe, “Eeyyeen”. Ergamaan Rabbiis

(SAW) suuratu Fussilat qara’uu jalqaban:

“Haa Miim. [Qur’aanni kuni Rabbii] Rahmaan, Rahiim ta’e irraa kan

buufameedha. Kitaaba keeyyattoonni isaa ibsaman, Qur’aana Arabiffaa

namoota beekaniif [ibsameedha]. Gammachiisaa fi akeekachiisaa kan

ta’eedha. Garuu baay’een isaanii irraa garagalanii jiru. Kanaafu isaan hin

dhagahan.” Suuratu Fussilat 41:1-4

Nabiyyiin (SAW) hanga aayah lakkoofsa 13 gahanitti dubbisuu itti fufan. Utbaanis

ni jedhe, “Si gaha. Kanaan ala wanti biraa si bira hin jiruu?” Nabiyyinis ni jedhan,

Lakki. Utbaanis gara Qureeshotaa ni deebi’e. Isaanis ni jedhaniin: Maaltu si duuba

jiraa? Innis ni jedhe, “Isin itti dubbattu jedhee wanta yaade hunda osoo itti hin

dubbatin hin dhiisne.” Isaanis, “Deebii siif deebisee ree?” Innis ni jedhe,

"eeyyen." (Nihaaya wal bidaayah-Ibn Kasiir 3/68-69)

Gabaasa ibn Isihaaq gabaase keessatti akkana jechuun itti dabale, yommuu utbaan

Qureeshota bira gahu akkana isaan jedhan, “Maaltu si duuba jiraa yaa abbaa

Waliid?” Innis ni jedhe, wanti na duuba jiru, Rabbiin kakadhee! Ani jecha

fakkaataa isaa gonkumaa hin dhageenye dhagahee. Rabbiin kakadhe! Jechi kuni

walaloos miti, sihris miti, raagas miti. Yaa tuuta Qureeshaa anaaf tole jedhaa.

Tarkaanfi fudhachuu qabnu akka murteessu anaaf dhiisaa. Nama kanaa fi wanta

inni keessa jiru dhiisaa. İsarraa addaan bahaa. Rabbiin kakadhe, jechi ani isarraa

dhagahe suni oduu guddaa ta’a. Araboota irratti injifannoo yoo argate,

mootummaan isaa mootummaa keessani, jabeenyi isaa jabeenya keessani.

175

Namoota hunda caalaa isa waliin filatamoo taatu.” Isaanis ni jedhan: Yaa abbaa

Waliid Rabbiin kakanne arraba isaatiin sihrii sitti hojjate.” Innis ni jedhe, “Kuni

ilaalcha kiyya. Wanta isinitti mul’ate hojjadhaa.”

Barnootaa fi Faayda kanarraa argamu: 1-Nabiyyiin (SAW) dhimma hundarra barbaachisa ta’e irratti xiyyeefachuun

karaa qajeela irra turan. Utba waliin falmi abbooti isaati moo isatu irra caala

jedhu keessa hin seenne. Osoo kana hojjate silaa utbaan osoo homaa isarraa hin

dhagahin dhimmichi nu xumurumaa ture. Ammas Nabiyyin (SAW) faaya fi

yakka utbaan itti dhiyeessutti hin tarre. Wanta badaa utbaan jedhuuf dallansuun

itti hin kaane. Ammas faaya itti dhiyeessuf deebii hin kennine. Kana hunda

kaayyoo guddaaf dhiise. Ergasii adaba (naamusa) gaariin akkana jedhe, “Yaa

abbaa waliid, xumurtee?” Innis ni jedhe eeyyen.

2-Nabiyyiin (SAW) aayatota kanniin filachuun wanta gamnummaa isaa

agarsiisudha. Aayaanni tunniin dhimmoota baay’ee barbaachisoo ta’an of

keessatti qabatte. Isaan keessaa: Dhugumatti, Qur’aanni kuni Rabbiin irraa kan

buufame ta’uu, haala kaafirotaa fi garagaluu isaanii ibsuu, ergama Nabiyyii ibsuu,

Khaaliqni tokko akka ta’e ibsu, Innis Allah. Inni Khaaliqa samii fi dachiiti.

Kijibsiisu ummattoota darbanii fi adabbi isaan muudate ibsu. Qureeshota iyyansa

fi haleellaa guddaa Aadi fi Samuudin muudateen akeekachiisu.

3-Namoota gara Islaamatti waaman irratti balaa qabeenyi, sadarkaa fi dubartoonni

qaban- namoota gara Rabbitti waaman keessaa namoota meeqatu balaqqeessa

qabeenyaa jalatti karaa irratti küfe. Akka waamicha isaanii irraa of qusataniif

qabeenyi kumatamatti lakkaawamu isaaniif dhiyaata. Namoonni qabeenyaan

qoramanii garuu hojii da’waa irratti gadi dhaabbatan, isaan suni warra Nabiyyiitti

hidhataniidha. Akkasumas, balaan sadarkaa fi beekkamtin qabu ifa. Sababni isaas,

sheyxaanni dhimma kana irratti karaa hundarra guddaa fi fokkuu ta’een namatti

miidhagsa. Namni Rabbiif jedhee da’waa godhu nama hojii fi dubbii isaa keessatti

Ergamaa Rabbiitti (SAW) hidhatuu fi hordofuudha. Kaayyoo sababa isaatiif

jiraatu fi du’uuf hin dagatu:

Jedhi, “Dhugumatti, salaanni kiyya, qalmi kiyya, jireenyi tiyyaa fi duuti tiyya

Rabbii Gooftaa aalamaa hundaatifii. Shariikni Isaaf hin jiru. Isuma kanatti

ajajame, ani jalqaba Muslimootaati.” suurat Al-An’aam 6:162-163

176

Qormaanni dubartootaa immoo qormaata guddaa dhiiraa hurgufuudha. Ergamaan

Rabbiin (SAW) akkana jedhanii jiru: “Na booda dubartoota caalaa fitnaa

dhiirota irratti miidhaa guddaa fidu hin dhiisne.” al-Bukhaari (5096) fi

Muslim (2741) gabaasan. (Wanti asitti hubatamu qabu, dubartiin badduu akka

taate ibsuuf osoo hin ta’in fitnaan (qormaanni) gara dubartitiin dhiira irra gahuu

guddaa fi cimaa akka ta’e ibsuufi. Eeti, Ergamaan Rabbii (SAW) dhuguma

jedhan. Namoota meeqatu sababa dubartiitiin wal ajjeese ykn of ajjeesse. Dhiira

meeqatu sababa ishiitin dhiphinna hangana hin jedhamne keessa jiraataa?

Dargaggeessi yommuu dubartoota qullaa yaa’an argu hangam akka qoramuu fi

keessi isaa gubatu Rabbuma beeka. Kanaafu, dubbiin Ergamaan Rabbii (SAW)

dhugaa irraa kan fagaatee ree?)

Ammas, daa’iwwan duubatti harkisuuf takkaa niitin isaanii ijjannoo isaanii

dadhabsiisti takkaa immoo dubartoonni fujjaarri (wanta fokku hojjatan)

daa’iwwan kuni isaan waliin waan badaa akka raawwatan ni affeeru. Haaala

kanaan waxmadii isaanitti dabarsuun kaayyoo isaanii irraa duubatti deebisu. Mee

itti xinxalli, Qureeshonni kaayyoo guddaa irraa Nabiyyii duubatti deebisuuf

dubartii fedhe akka isatti heerumsiisan isaaf dhiyeessan. Garuu Nabiiyyiin (SAW)

ni dide. Namoonni gara Islaamatti waamaniis fakkeenya isa godhachuun hordofuu

qabu. Wanta Yuusuf jedhe sammuu keessaa baasu hin qaban:

“[Yuusuf] ni jedhe, “Yaa Rabbi! Wanta isaan itti na waaman irra hidhaan

naaf jaallatamaadha. Yoo Ati shira isaanii narraa hin garagalchin, gara

isaanitti dabee wallaaltoota keessaa ta’a. Gooftaan isaas isaaf awwaate. Shira

isaanii isarraa garagalche. Dhugumatti Inni Dhagahaa, Beekaadha.” Suuratu

Yuusuf 12:33-34

Niitin Aziiz, Nabii Yuusufin (aleyh salaam) ishii waliin badii akka raawwatu

affeerte ykn waamte. Garuu Yuusuf (aleyh salaam) badii zinaatti kufuu irra mana

hidhaa keessatti hidhamuu filate. Sababni isaas, hidhaan adabbii yeroo gabaabaf

turuudha. Zinaan (sagaagalummaan) immoo adabbii (azaaba) cimaa yeroo

dheeraaf turutti nama geessa. Yuusuf ni jedhe, “Yaa Rabbi! Badii guddaa zinaa

177

isaan itti na waamanitti kufu irra hidhaan anaaf jaallatamaadha. Badii isaan waliin

akka hojjadhuuf shira natti baasan yoo Ati narraa hin deebisin, gara isaaniif deebii

deebisuutti daba. Ergasii baditti kufee wallaaltota hoo’insi fedhii isaan keessatti

cimu keessaa ta’a.” Dhugumatti badii dubartoonni kunniin itti waamanitti kufuun

wallaalummaadha. Sababni isaas, qananii fi mi’aa Jannata keessatti turaa fi itti

fufaa irra mi’aa xiqqoo fi boodarra gara hadhaatti jijjiramu filata. Nama qananii fi

mi’aa Jannataa dhiisee mi’aa xiqqoo fi gara hadhaatti jijjiramu filatee caalaa namni

wallaalaan ni jiraa? Beekumsi fi aqliin mi’aa lamaan keessaa hundarra guddaa fi

dhumti isaa gaarii ta’ee akka filatan nama taasisa.83

“Gooftaan isaas isaaf awwaate. Shira isaanii isarraa garagalche.” Rabbiinis

Yuusufin kadhaa isaatiif deebii deebisee. Badii niitin Aziizi fi hiriyyoonni ishii

akka hojjatu isarraa barbaadan isarraa ni deebise.84 “Dhugumatti Inni Dhagahaa,

Beekaadha” Kana jechuun sagalee hunda kan dhagahu, wanta hundaa kan beeku

Rabbii olta’aa qofa. Kadhaa nama Isa kadhatee ni dhagaha, niyyaa nama kanaas

sirritti beeka. Kanaafu, Yuusufin fitnaa (qormaata) cimaa kanarraa ni baraare.85

Gabaabumatti, qormaanni karaa sadiin namatti dhufu mucuca guddaa nama

mucuceessa. Qormaanni karaa qabeenya, beekkamti ykn sadarkaa fi dubartii

qormaata ciccimoo nama karaa qajeelaa irra deemu muudataniidha. Namni hojii

gaggaarii hojjatu Rabbiif jedhe kanniin sadan irraa hojii isaa qulqulleesse

dhugumatti inni milkaa'e. Namni kanniin irraa of qulqulleessuuf tooftaalee

kanniin fayyadamu danda'a:

1-Nafseen isaa hojii Aakhiraatiin qabeenya yoo barbaadde, mindaa guddaa

Guyyaa Murtii ittiin milkaa'an haa yaadachiisu. Qabeenyi kuni ni bada. Mindaan

suni immoo ni tura. "Yaa Nafsee tiyya! Wanta badu siif wayya moo wanta turutu

siif wayyaa?"

2-Nafseen isaa beekkamtif yoo dharraate, Fuulaa Rabbii turaa ta'e haa

yaadachisu. "Yaa nafsee tiyya! Namoonni si beekanii yoo si jaallatan, guyyaa

tokko wantuma xiqqoof sitti ka'anii sitti duulu. Jaalala Rabbii keeti yoo

barbaadde immoo Inni dogongora kee siif dhoksuun sadarkaa kee olkaasa.

Beekkamaa ta'uun wanti ati argattu jiraa?"

Isiniif Amanti Keessantu Jira, Anaafis Amanti Kiyyatu Jira Yommuu mushrikoonni ciminnaa fi jabeenya Muslimoonni amanti isaanii irratti

qaban argan, amanti isaanii irraa duubatti deebisuun akka hin danda’amne abdii

83 Ma’aariju tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi 10/662, Tafsiiru Sa’dii-459 84 Tafsiiru Xabarii-13/146 85 Ma’aariju tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi -10/663, Tafsiiru Sa’dii-459

178

kutuu jalqaban. Garuu karaa gowwummaa fi hanqinna yaada isaanii agarsiisu

hordofuu jalqaban. Gara Nabiyyii (SAW)namoota akka Aswad ibn Abdul

Muxxalib, Waliid ibn Mughiirah, Umayyah ibn Khalaf, Al-Aas ibn Waa’il erguun

akkana jedhan, “Yaa Muhammad! Koottu waan ati gabbartu nutis haa gabbarru.

Atis wanta nuti gabbarru ni gabbarta. Nu fi atis dhimmicha keessatti waliin haa

hirmaannu. Kan ati gabbartu wanta nuti gabbaruu caalaa gaarii yoo ta’e, nuti

isarraa qooda keenya fudhanna. Wanti nuti gabbarru wanta ati gabbartu kan caalu

yoo ta’e, ati qoode kee isarraa fudhatta.” Kana ilaalchisee Rabbiin subhaanahu wa

ta’aalaa suurah buuse:

(1)-Jedhi, “Yaa Kaafiroota! (2)-Wanta isin gabbartan ani hin gabbaru. (3)-

Isinis gabbartoota wanta ani gabbaruu miti. (4)-Anis gabbaraa wanta isin

gabbartanii miti. (5)-Isinis gabbartoota wanta ani gabbaruu miti. (6)-Isiniif

amanti keessantu jira, anaafis amanti kiyyatu jira.” Suuratu Al-Kaafiruun

109:1-6

“Kaafiroota” Warroota Rabbitti kafaran ykn isa waliin wanta biraa gabbaran.

Kanneen akka Mushrikoota, Kiristaanota, Yahuudota, waaqefataa, Budistoota fi

kkf. Gabaabumatti, Islaaman ala amanti biraa warroota hordofan.

“Wanta isin gabbartan ani hin gabbaru.” Kana jechuun taabota, sanama fi

uumamtoota biroo isin gabbartan (waaqefattan) ani hin gabbaru. “Isinis

gabbartoota wanta ani gabbaruu miti.” kana jechuun Rabbii ani gabbaraa jiru

isin gabbaraa hin jirtan. Sababni isaas, ibaada (gabbarri) keessan Rabbiif waan hin

qulqullessinee fi waan wanta biraa Isa waliin gabbartaniif ibaadan keessan ibaada

hin jedhamu.86 Rabbiin waliin taabota fi uumamtoota biroo gabbartu. “(4)-Anis

gabbaraa wanta isin gabbartanii miti.” kana jechuun akkaata isin ibaada ittiin

hojjattaniin hin hojjadhu. Akkaata Rabbiin itti ajajee, jaallatuu fi itti gammaduun

Isa gabbara.

86 Tafsiiru Sa’adii-fuula 1106

179

(5)-Isinis gabbartoota wanta ani gabbaruu miti.” kana jechuun gabbarrii

(ibaada) Isaa keessatti ajaja Rabbii fi seera Isaa hordofaa hin jirtan. Kana irra,

fedhii qullaa keessaniin wanta biraa uumtanii jirtu. Kuni akkuma Rabbiin jedhe:

“Se’aa (tilmaama) fi waan lubbuun isaanii feetu qofa hordofu. Dhugumatti

qajeelfamni Gooftaa isaanii irraa isaanitti dhufee jira.” (Suuratu An-Najm

53:23)

“(6)-Isiniif amanti keessantu jira, anaafis amanti kiyyatu jira.” Kuni akkuma

Rabbiin jedhe: “Yoo si kijibsiisan, “Anaaf dalagaa kiyyatu jira, isiniifis dalagaa

keessantu jira. Isin waan ani dalagu irraa qulqulluudha, anis waan isin

dalagdan irraa qulqulluudha.” Jedhi. (Suuratu Yuunus 10:41)87

Suuratu Kaafiruun karaan haqaa tokko qofa akka ta’e sirritti ibsite. Karaan haqaa

kunis Rabbii Gooftaa aalamaa ta’e qofa gabbaruudha. Rabbiin subhaanahu suurah

tana buusun haqaa fi soba, ifaa fi dukkana jidduu tuqaan wal-qunnamtii akka hin

jirre ni murteesse. Amantin kaafironni irra jiranii fi Islaamni guutumaan guututti

gargar kan ta’aniidha. Amantiin kaafirootaa Rabbii olta’aa waliin waan biraa

gabbaruu irratti kan hundaa’edha. Faallaa kanaa, Islaamni immoo Rabbii Tokkicha

qofa gabbaruu irratti kan hundaa’edha. Garaagarummaan isaanii akka samii fi

dachiiti. Hundeemaa wanti baaxila (soba) irratti hundaa’e fi wanti haqa irratti

hundaa’e akkamitti walitti galuu fi wal fakkaachu danda’uu? Kanarraa ka’uun

Islaamaan ala amantiwwan addunyaa hundi baaxila (soba) akka ta’an hubachuun

ni danda’ama.

Gareen jalqabaa Nabiyyii waliin walii galuu erga dadhabanii booda gareen

lammataa namoota kanniin of keessaa qabu ni dhufe: Abdullah ibn Abi Umayyah,

Waliid ibn Mughiirah, Mukraz ibn Hafs, Amr ibn Abdullah ibn Abi Qays, Aas ibn

Aamir. Gareen kuni gara Nabiyyii (SAW) dhufuun Qur’aana irraa keeyyattota

isaan dallansisuu keessumaayyu wanta gabbaran kan balaalefatu akka haaqu

gaafatan. Rabbiinis gaafi isaanitiif deebii jala muraa buuse:

87 Tafsiiru Ibn Kasiir- 7/677-678

180

“Yommuu keeyyattoonni Keenya ifa ta’uun isaan irratti dubbifaman, isaan

qunnamti Keenya hin sodaanne ni jedhan, “Kanaan ala Qur’aana biraa fidi

yookiin isa jijjiri.” Jedhi, “Ani of biraa isa jijjiruun naaf hin ta’u. Wanta natti

wahyi godhamu malee homaa hin hordofu. Ani Gooftaa kiyya yoo faallesse,

dhugumatti adabbii Guyyaa Guddaa sodaadha.” Suuratu Yuunus 10:15

Yommuu keeyyattoonni Qur’aanaa Rabbii olta’aa irraa bu’un mushrikoota

Makkaa irratti haala ifa ta’een dubbifaman, Guyyaa Murtii Rabbii olta’aan

qunnamu waan hin amanneef warroonni azaaba (adabbii) Isaa hin sodaanne,

Ergamaan ni jedhan: “Kanaan ala Qur’aana biraa fidi yookiin isa jijjiri.”

Qur’aana kanaan ala wanti biraa isaan barbaadan Qur’aana fedhii isaaniitiin walitti

galuudha. Akkasumas jijjirraan isaan barbaadan aayata isaan aarsu fi dallansuu

aayata isaan gammachisuun bakka akka buusudha. Aayaanni isaan barbaadan

aayaata baaxila isaanii dhugoomsanii fi fedhii isaanii guutaniidha.

Jedhi, “Ani of biraa isa jijjiruun naaf hin ta’u. Wanta natti wahyi godhamu

malee homaa hin hordofu. Ani Gooftaa kiyya yoo faallesse, dhugumatti

adabbii Guyyaa Guddaa sodaadha.”

Kana jechuun Yaa Muhammad (SAW) isaaniin akkana jedhe: Dhugumatti

Qur’aanni kuni Kalaama (dubbii) Gooftaa kiyyaati. Qur’aana keessaa wanti na

biraa ta’e tokkollee hin jiru. Jecha fi hojii kiyyaa miti. Wanta isarraa dubbisu fedhii

nafsee tiyyaatin homaa jijjiruu hin danda’u. Sababni isaas, Gooftaan kiyya

kanarratti na hin dandeessisu. Qur’aana dubbisuu keessatti wanta Gooftaa

kiyyarraa natti bu’ee malee homaa hin hordofu. Osoo isarraa wanta tokko jijjiruuf

yaale, silaa Gooftaa kiyya kan faallessu ta’a. Sababni isaas, kana keessatti Inni

naaf hin hayyamne. Dhugumatti yoo Gooftaa kiyya faallessee fi ajaja Isaa dide,

azaaba Guyyaa garmalee Guddaa ta’e sodaadha. Sababni isaas, Qur’aana keessatti

181

waa jijjiruun Rabbii olta’aa irratti soba uumudha.88 Soba Isarratti uumuun immoo

yakkaa guddaa azaaba cimaatti nama geessudha.

Qureeshonni gara Nabiyyii (SAW) deddeebi’uun kaayyoo isaa irraa akka gadi

bu’uuf wanti isaan barbaadan hundi jalaa fashalaa’e. Akkuma irrannatti

hubatamuu, gadi bu’iinsi isaan jalqaba irratti barbaadan gadi bu’iinsa lammata

irratti gaafatan caala. Jalqaba Nabiyyiin isaan waliin sanama isaanii akka gabbaru

barbaadan. Yommuu Nabiyyiin kana didu, Qur’aana irraa waa akka jijjiruu

barbaadan. Dhugumatti gaafin jalqabaa kan lammataa caalaa guddaadha.

Akkasumas, tooftaan biraa Qureeshonni fayyadaman, namoota garee keessa jiran

ni jijjiran. Waliid ibn Mughiiraa malee namooni garee jalqabaa keessa jiran

namoota garee lammataa keessa jiran irraa garagara. Sababni kana godhanis,

sammuu garagaraa jijjiranii itti fayyadamuun Nabiyyi amansiisu abdatan.

Seenaa kana keessa aalimmanii fi daa’iwwaniif barnoota guddaatu jira. Namni

tokko Islaama irraa dhimma xiqqoollee osoo taate, irraa gadi bu’uu hin qabu.

Keessumaayyu yeroo ammaa kana hayyoonni fi daa’iwwan kennaa isaaniif

dhiyaatuf deebii deebisuun duratti garmalee of eeggachu qabu. Sababni isaas,

diinonni Islaamaa qaruutee ta’aa fi namoota beekkamoo sossobuuf karaa al-

kallatiitii fayyadamaa jiru. Namtichi warra Dhiyaa Richard B.Mitchel jedhamu

akkamitti sochi Islaamaa akka laaffisan yaadota lafa kaa’e. Yaadota sanniin

keessaa: hayyootaa fi daa’iwan keessaa nama gowwoomsu barbaadan hojii kafaltii

guddaa qabu isaaniif kennuun namoota barsiisuuf akka of hin xamanne gochuu.

Piroojekti Islaamaa jechuun wanta faaydan guddaan keessa hin jirre irratti yeroo

fi humna isaanii akka fixan gochuu. Akkasumas, daldala bu’aan guddaan keessa

jira jedhame yaaddamuun isaan xamadudha.

Kuni tooftaalee diinonni Islaamaa osoo isaanitti hin beekkamin itti fayyadamaa

jiraniidha. Laa hawlaa walaa quwwata illaa billah

88 Ma’aariju tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi-10/63-64

182

Nabiyyummaa Booda Gara Dhuma Waggaa 7ffaatti Uggurri Dinagdee fi Hawaasummaa Akkuma Qureeshonni Muslimoota rakkisuu itti fufaniin, akkasuma Muslimoonnis

amanti isaanii irratti cimuu itti fufan. Islaamnis gosoota Arabaa hedduu keessaa

babal’achuu itti fufe. Kanarraa kan ka’ee Qureeshonnis rakkisuu keessatti daran

gara-jabeenyi fi cunqursitoota ta’u jalqaban. Nabiyummaa booda jibbiinsi isaan

Muslimootaaf qaban fiixe ol’aanaa irra gahuu irraa kan ka’e Muslimoota fi fira

Nabiyyii waliin daldalu akka dhaaban ni murteessan.

Az-Zuhriyy ni jedha: “Hanga Muslimonni dadhaboo ta’anii fi balaan isaan irratti

garmalee jabaatutti, mushrikoonni duraan caalaa Muslimoota irratti garmalee

jabaatan. Qureeshonni shira ishii keessatti Nabiyyii ifaan ifatti ajjeesuuf irratti wali

galtee. Yommuu Abu Xaalib dhimma namootaa arguu, Bani Abdulmuxxalib

walitti qabuun Nabiyyii (SAW) akka ofitti qabanii fi nama isa ajjeesu barbaadu

irraa akka eegan isaan ajaje. Isaan keessaa Muslima kan ta’es kaafira kan ta’es

dubbii kanarratti walii galan. Gariin isaanii jaalala gosaaf qabaniif kana hojjatan,

gariin immoo sababa iimaanaatiin hojjatan. Yommuu Qureeshonni Baniin

Haashim Nabiyyi eegu irratti wali galuu beektu, hanga Nabiyyii (SAW) ajjeechaaf

dabarsanii kennanitti eenyullee isaan waliin akka hin teenne, hin daldaallee fi

manneen isaanii hin seenne irratti wali galte. Meeshaa gurguraa gonkumaa bani

Haashim irraa akka hin fuune fi hanga Nabiyyi ajjeechaaf dabarsanii kennanitti

rahmata isaaniif akka hin goone waadaa fi wal-galtee galmee shiraa isaanii irratti

barreessan.”

Gabaasa biraa keessatti akkana jechuun itti dabala: akka ajjeesaniif hanga Nabiyyii

(SAW) dabarsanii kennanitti Bani Haashim waliin fuudhaa heeruma akka hin

raawwanne, isaanitti homaa hin gurgurre, homaa isaan irraas hin binne, karaalee

rizqii isaan bira gahuu akka cufan, isaan waliin araara akka hin goone, isaaniif

rahmata akka hin goone, isaanitti akka hin makamne, waliin hin teenye, hin

haasofne, manneen isaanii hin seenne waadaa wali seenan. Ergasii kanarratti wali

galanii galmee wanta kana irratti barreessan garaa Ka’abaa keessatti rarraasan.

Ilmaan Haashim haala kanaan waggaa sadiif iddoo jireenya isaaniitti kan

ugguraman ta’anii turan. Balaa fi dadhabbinni isaanitti jabaate. Qureeshonni

gabayaa isaan irraa addaan kutan. Nyaatas ta’i meeshaan gurguraan Makkaan

keessa yoo seene itti hajamanii dhiisanii dafanii meeshaan san bitan malee hin

dhiisan. Kanaan dhiiga Ergamaa Rabbii (SAW) jiigsu barbaadan.

183

Beela irraa kan ka’e hanga baala mukaa nyaachu dirqamanitti Sahaabotaa fi bani

Haashim irratti uggurrin Qureeshotaa ni cime. Isaan keessaa tokko yommuu

fincaa’uf bahu, sagalee wanta gogaa miila isaa jalatti ni dhagaha. Ergasi gogaa

gaalaa ta’uu yoo hubate, fuudhee ni dhiqa. Ergasi gubee ni alansha. San booda

bishaan irratti dhuguun guyyoota sadiif soorata isaaf ta’a. Inuma Qureeshonni

beela irraa kan ka’ee sagalee booyinsa daa’imaa iddoo jireenya bani Haashimi ni

dhagahu turan. Garuu isaan rakkisuu itti fufan.

Yommuu waggoonni sadan darban Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa

maanguddoota Qureeshotaa keessaa gariin uggurri kana dhumaan akka gahanii fi

wali galtee isaanii diigan murteessan. Wali-galtee Qureeshota kana diiguf namni

gahee dursaa taphate Hishaam ibn Amr Al-Haashimiyy. Hishaam gara Zuheyr ibn

Umayyah al-Makhzuumiyy deeme. Zuheyr haati isaa Aatikah intala Abdul-

Muxxalib turte. Hishaam Zuheyrin ni jedhe, “Yaa Zuheyr! Eessumman kee bakka

ati beektu osoo jiranuu ati nyaata nyaachutti, uffata uffachuu fi dubartoota

fuudhutti gammaddee jirtaa? Isaan hin bitatan, isaan irraayis hin bitamu, isaan hin

fuudhan, isaanittis dubartiin hin heerumsifamtu. Ani Rabbiin kakadha! Osoo isaan

eessumman Abul Hakam ibn Hishaam-(Abu Jahl) ta’anii fi wanta inni itti si

waametti osoo ati isa itti waamte, inni gonkumaa deebii siif hin deebisu. (Kana

jechuun osoo Baniin Haashim eessumman Abu Jahl ta’anii fi ati akka isaan irratti

ugguramu isa affeerte, inni tolee siif hin jedhu). Zuheyris ni jedhe: Yaa badii kee

Hishaam! Maal haa godhuu? Ani namticha tokko qofa. Wallaahi osoo namni biraa

na waliin jiraate silaa wali-galtee kana diiguf nan ka’a.” Hishaamis ni jedhe,

“Namticha tokko argattee.” Innis ni jedhe, “Inni eenyu?” Innis ni jedhe, “Ana”

Zuheyris ni jedhe, “sadaffaa nutti barbaadi.”

Ergasii, Hishaam gara Mux’am ibn Adiyy deemun akkana jedheen, “Ati osoo

agartuu fi Qureeshotaan walii galtee osoo jirtuu gosoonni xixiqoon lama ilmaan

Abdu Manaaf irraa ta’an akka dhuman ni barbaaddaa?...“ Mux’amis ni jedhe, “Ee

badii kee! Maal haa godhuu? Ani namticha tokko qofa.” Hishaamis ni jedhe,

“Nama lamaffaa siif arge.” Eenyudha jedhe Mux’am. Hishaamis ni jedhe, “Ana”.

Mux’amis ni jedhe, “Sadaffaa nuuf barbaadi.” Hishaamis ni jedhe, “Hojjadhee

jira.” Innis ni jedhe, “Eenyudhaa?” Hishaamis ni jedhe, “Zuheyr ibn Abi

Umayyah.” Mux’amis ni jedhe, “Afraffaa nuuf barbaadi.”

Hishaamis gara Abu Bukhtari ibn Hishaam deeme. Wanta Mux’amin jedhe isaanis

ni jedhe. Abu Bukhtaris ni jedhe, “Ee badii kee! Nama biraa kanarratti nu gargaaru

ni argannaa?” Innis ni jedhe, “Eeyyen.” Maqaa namoota armaan olii ni dhayeef.

Abu Bukhtaris, “Shanaffaa barbaadi” jedheen. Ergasii Hishaam gara Zum’ah ibn

Al-Aswad ibn Muxxalib ibn Asad deemun haqaa fi firummaa ilmaan

184

AbdulMuxxalib isarraa qaban itti hime. Zum’anis ni jedhe, “Namoota keessaa

dhimma ati itti na waamtu kanarra namni jiru jiraa?” Hishaamis ni jedhe,

“Eeyyen.” Ergasii maqaa namoota armaan olii dhayee. Kutaa kaabaa Makkaa

keessatti namoonni shanan kunniin halkan wal gahuuf ni mari’atan. Marii san

keessatti tarkaanfi akkami hordofuu akka qaban irratti wali galan. Wanta

hojjachuu qaban erga murteessanii booda Zuheyr ni jedhe, “Ani isin dursee haa

deemu. Jalqaba natu dubbata.”

Yommuu bari’uu gara bakka Qureeshonni walitti qabamanitti deeman. Zuheyris

uffata gaarii fi haarawa uffattee gara Ka’abaa deemun si’a torba naanna’e. Ergasi

gara namootaa naanna’uun akkana jedhe, “Nyaata ni nyaannaa, uffata ni uffannaa,

ilmaan Haashim dhumaa osoo jiranuu? Hin bitatan, isaan irraas meeshaan hin

bitamu. Rabbiin kakadhe! Galmeen zaalimaa fi hariiroo addaan kuttu taate tuni

hanga cicciramtutti ani hin taa’u.” Abu Jahl ni jedhe, “Kijibde. Wallaahi hin

cicciramtu.” Ergasi Zum’ah ibn Al-Aswad ni jedhe, “Wallaahi, ati hundarra

kijibaadha. Yommuu barreefamtu nuti barreefama ishii itti hin gammanne.” Abu

Bukhtaris ni jedhe, “Zum’an dhugaa dubbate. Wanta galmee san keessatti

barreefame itti hin gammannu. Hin mirkaneessinus.” Mux’am ibn Adiyyis ni

jedhe, “Isin lamaanu dhugaa dubbattan. Namni kanaan ala wanta biraa jedhe

kijibee. Galmee tanaa fi wanta ishii keessatti barreefame irraa of qulqulleessina.”

Hishaamis yaaduma wal fakkaatu kenne. Ergasi Abu Jahl ni jedhe, “Kuni dhimma

halkan xumurameedha. Bakka kanaan ala irratti mari’atame.” Abu Xaalib immoo

Masjiida cinaa taa’a ture, homaa hin dubbanne.

Mux’am ibn Adiyy galmee tarsaasuf ni ka’e. Garuu raammoon muka nyaattu,

“Maqaa keetin Yaa Allah” bakka jedhu malee galmee hundaa nyaatte fixxe.

Barnoota asirraa fudhatamu Namoonni sababa Islaamaatiin uggurriin diinagdee fi hawaasummaa isaan irra

gahuu danda'a. Waggaa sadii guutuu karaa galii itti argatanii fi hariiroon

hawaasummaa isaan irratti cufame. Muslimoonni rakkoo kana hundaaf harka

kennuun ijjannoo isaanii irraa duubatti hin deebine. Amantii isaanii irratti ni

ciman. Muslimoonni yeroo ammaas sababa waraanaa fi rakkoo adda addaatin

uggurriin hawaasummaa fi diinagdee yommuu isaan muudatu, obsuun amantii

isaanii irratti jabaachu qabu. Keessumayyu warri mishinari (peenxonni) yeroo

rakkoo Muslimoota amantii isaanii irraa deebisuuf mallaaqa baay'een

gowwoomsuuf carraqu. Namni maallaqni kuni qormaata akka ta'e beekun

addunyaa gabaabduuf jedhee Aakhirah of jalaa balleessu hin qabu. Seenaa armaan

olii keessumayyuu hima kana haa yaadatu:

185

"Beela irraa kan ka’e hanga baala mukaa nyaachu dirqamanitti Sahaabotaa fi bani

Haashim irratti uggurrin Qureeshotaa ni cime. Isaan keessaa tokko yommuu

fincaa’uf bahu, sagalee wanta gogaa miila isaa jalatti ni dhagaha. Ergasi gogaa

gaalaa ta’uu yoo hubate, fuudhee ni dhiqa. Ergasi gubee ni alansha. San booda

bishaan irratti dhuguun guyyoota sadiif soorata isaaf ta’a."

Beelli fi rakkinni Islaama irraa duubatti isaan hin deebisne. Ni obsan. Ergasii yeroo

booda rakkoon isaan irraa ni deeme. Qur'aana keessatti:

ا لعس ٱفإنذ مع ﴿ ا لعس ٱإنذ مع ٥يسا ﴾٦يس

“Rakkinna waliin laafinatu jira.

Dhugumatti rakkinna waliin laafinatu jira.” Suurat Ash-Sharh 94:5-6

Rakkinni laafinna lamaan kan marfameedha. Rakkinna duraa fi rakkinna booda.

Rakkinna dura laaffinatu ture, rakkinna boodas laafinni (mijaa'inni) ni dhufa.

Garuu hangasii Islaama irratti gadi dhaabbannaa fi obsa barbaachisa.

Kitaabban wabii:

As-Siiratu Nabawiyyati–fuula-182-184, Alii Muhammad Sallaabi, Noble Life of

The Prophet [English] 1/463-468

186

Godaansa Gara Habashaa

Hiika Godaansaa fi Mindaa isaa Jireenya keessatti namni bakka tokko irraa bakka biraa qubachuun ni jiraata.

Adeemsa kanaan “godaansa” jennaan. Jecha biraatin godaansa jechuun bakka

tokko irraa deemun bakka biraa qubachuudha. Warri baadiyaa bonaa fi ganna

bakka adda addaatti horii fi hoolota isaanitiin godaanu. Takkaa gara baddaa takkaa

immoo gara gammoojji godaanun jireenya ofii gaggeessu. Sababni isaan itti

godaananiif beelladoota isaaniitiif marga dheedamu barbaadudha. Tiiksen

rakkoolee godaansa kana keessa jiru hunda danda’uun beelladota eega. Beelaa fi

qorra baddaa obsaan dabarsa.

Kuni waa’ee godaansa ummata keenya keessatti beekkame ibsuufi. Godaansi horii

qofaaf kan godaanan osoo hin ta’in amantii ofiitiifis ni godaanan. Akkuma warri

baadiyaa bakka margaa horiin isaanii itti dheedutti godaanan warri amantii ofiitiif

godaananis bakka amantii ofii nagahaan itti gaggeessanitti godaanu. Namni

Rabbiif jedhee godaane, dhugumatti mindaa guddaa argata. Rabbiin subhaanahu

wa ta’aalaa warroota karaa Isaa keessatti godaanan mindaa isaanii akkana jechuun

dubbata:

ين ٱو ﴿ وا ف لذ ٱهاجر هم ف للذ ئنذ نياٱمن بعد ما ظلموا نلبو ل حسنةجر

ٱول كب لو كنوا يعلمون ألخرة

﴾٤١أ

“Erga cunqurfamanii booda warroonni [karaa] Rabbii keessatti godaanan,

dhugumatti addunyaa keessatti bakka gaarii isaan qubsiifna. Garuu mindaa

Aakhiraatu irra guddaadha, osoo kan beekan ta’anii.” Suuratu An-Nahl 16:41

Erga ummata isaaniitiin cunqurfamanii fi Islaama irraa akka deebi’an isaan qoranii

booda, warroonni biyyaa ofii dhiisanii jaalala Rabbii barbaaduun gara biraatti

godaanaan mindaa lama qabu: 1ffaa-addunyaa tana keessatti iddoo gaarii

qubsiisuu fi rizqii gaarii isaaniif kennu. 2ffaa-Aakhiratti mindaa guddaa isaaniif

kennuudha. Dhugumatti, mindaan Aakhiratti argatan mindaa addunyaa tana

keessatti argatan caala. Namoonni guddinna mindaa kanaa osoo beekanii silaa

yommuu sababa amantii isaanitiif cunqurfaman, eenyullee godaanu irraa duubatti

hin deebi’u.

Eeti, biyya ofii gadi lakkisanii gara biyya biraatti godaanun rakkoo adda

addaatiif nama saaxila. Garuu namni waa sadii yoo qabaate rakkoon kuni isarratti

187

salphata. 1ffaa-akkuma armaan olitti jenne guddinna mindaa Aakhira beeku fi

abdachuu. 2ffaa-obsuu, 3ffaa-Rabbiin irratti hirkachuudha. Amaloota lamaan

dhumaa kanniin aayah armaan olii irraa itti fufuun ni jedha:

ين ٱ﴿ ون لذ هم يتوكذ رب وا ولع ﴾٤٢صب

“[Isaan] warra obsanii fi Gooftaa isaanii irratti hirkataniidha.” Suuratu An-

Nahl 16:42

Ummata isaanii irraa wanta isaan tuqee irratti ni obsan, biyyaa ofii gadi dhiisanii

godaansaf bahuu irrattis ni obsan. Wanta Rabbiin subhaanahu jaallatu hojii irra

oolchuf Isa irratti hirkatu.

Seenaa keessatti Muslimoonni sababa amantii isaaniitiif godaananii jiru. Yeroo

Nabiyyiin (SAW) ergaman godaansi jalqabaa gara Habashaa ture. Sahaabonni

gara Habashaa si’a lama godaanan. Itti aanse gara Madiinaa godaanan. Akkuma

aayah armaan olii keessatti warra godaananiif waadaa galamee, addunyaa keessatti

bakka gaarii Rabbiin isaan qubsiise. Muslimoonni gara Habashaa godaanan

nageenya argachuun amanti isaanii haala gaariin gaggeessan. Warri gara Madiina

godaananis bakka gaarii qubachuun mootummaa guddaa hundeessanii jiru.

Biyyoota adda addaa banuun Islaama babal’isanii jiru. Kuni mindaa jalqabaa

isaaniif kennameedha. Mindaan guddaan kana caalu Guyyaa Qiyaamaa isaan

eeggata. Seerri Rabbii yeroo hundaa hojii irra kan oolu waan ta’eef, namni

yommuu cunqurfamuu amanti ofiitiin dheessun Rabbiif jedhee yoo godaane,

mindaa aayah armaan olii keessatti waadaa galame ni argata.

Namoonni gariin yommuu cunqurfaman, godaanu dhiisanii Islaama irraa duubatti

deebi’uun kafaru. Garuu kuni kasaaraa guddaa isaanitti fida. Rakkoo yeroo

gabaabaf isaan qunnamu irratti obsuu wayyaa moo adabbii Jahannam yeroo

hundaa turaa ta’e irratti obsuu wayyaa? Namni amanti ofii bakka tokkotti

gaggeessu yoo dadhabee bakka biraa deemun gaggeessu danda’a. Sababni isaas,

dachiin Rabbii bal’oodha. Qur’aana keessatti ni jedha:

عبادي ﴿ ين ٱي لذ ف سعة فإيذ رض و

﴾٥٦عبدون ٱءامنوا إنذ أ

“Yaa gabroottan Kiyya kanneen amantan! Dhugumatti dachiin Tiyya

bal’oodha. Kanaafu Ana qofa gabbaraa.” Suuratu Al-Ankabuut 29:56

Kuni, biyya amanti ofii itti gaggeessu hin dandeenye keessaa gara biyya amanti

ofii itti gaggeessu danda’anitti godaanu akka qaban ajaja Rabbiin irraa warroota

188

amananiif darbeedha. 89 “Dhugumatti dachiin tiyya bal’oodha.” Gara lafa

nagaha itti taatanii fi hacuuccaa kaafirotaa fi mushrikootaatiif hin saaxilamneetti

godaanaa. Yommuu godaantan, jaalala Kiyya barbaadun godaanaa. Dachiin iddoo

bal’oo ibaadaaf taatudha. “Kanaafu Ana qofa gabbaraa.”

Adabbii kaafirootaa fi mushrikootaa sodaachu fi godaansa dhiisun, Islaamaa irraa

duubatti deebitanii Ana waliin waan biraa hin gabbarinaa. Yoo Islaama irraa

duubatti deebitan, kasaaraa guddaatu isin qunnama. Namoonni gariin adabbii

kaafirotaa sodaachu fi godaansa dhiisun Islaama irraa duubatti kan deebi’aniif

lubbuu isaanitiif sodaachuni. Yoo adabbiif saaxilamee ykn godaane nan du’a

jechuun sodaatu. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa sodaa kana akkana jechuun

isaaniif salphisa:

﴾٥٧ثمذ إلنا ترجعون لموت ٱك نفس ذائقة ﴿

“Nafseen hundi du’a ni dhandhamti. Ergasii gara Keenyatti deebifamtu.” Suuratu Al-Ankabuut 29:57

Biyyaa keessan keessatti taatanii, biyya biraatti godaantanii duuti isin irraa hin

haftu. Kanaafu, bakka isin itti ajajetti Rabbiif ajajamaa. Inni kuni isiniif irra

gaariidha. Duuti dhufuun waan hin hafneef jalaa miliquunis hin jiru. Namni yeroon

du'aa yoo gahe, nafseen hunduu akka duutu yoo beeke, godaansa ykn amantii ofii

irraa duubatti hin deebi’u. Biyya ofii keessa ta’e godaanes duuti isatti ni dhufti.

Ammas, yeroo dheeraaf nan jiraadha jedhee yaadun amantii irraa duubatti yoo

deebi’e, duuti isatti dhufuun waan hin oolle.

Nafseen hundi du’a akka dhandhamtu beekun qofti gahaa miti. Kaafironnu kana

waan beekaniif waraanaa keessatti gootummaa argatu. Garuu warroota amananiif

abdii fi gootummaa guddaa kan ta’uuf, du’aan booda kaafamuun mindaa guddaa

akka argatan beekuu fi abdachuudha (ilaali suuratu An-Nisaa 4:104). Kanaaf ni

jedha, “Ergasii gara Keenyatti deebifamtu.” Yeroon barzakha jireenya

addunyaa tanaa fi jireenya biraa Guyyaa Kaafamaa addaan baasu erga xumuramee

booda, qorannoo Gooftaa keessanii, murtii Isaa argachuu fi jazaan Isaa hojii irra

akka ooluuf dirqamaan gara jireenya lammataatti ni deebitu.90 Kanaafu, namni

du'aan booda kaafamuun qoratamee mindaa guddaa akka argatu yoo beeke fi

amane, rakkoolee fi ulfaatinni sababa amantii isaatiif isa qunnaman isaaf salphatu.

89 Tafsiiru Ibn Kasiir 6/72 90 Ma’aariju tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi 15/291

189

Jireenya keessatti namni wanta tokko kan hojjatuuf bu’aa wayii hojii san irraa

abdateeti. Akkasi miti ree? Namni Rabbiif jedhee godaanus, “Manaa fi biyya kiyya

dhiisee yommuu godaanu bu’aan ani argadhu maaliidhaa?” jedhee of gaafachuun

isaa hin oolu. Deebiin kanaa, Suuratu An-Nahl 16:41 jalqaba irratti kaasne

keessatti kennamee jira. Garuu, “mindaan Aakhirah kuni maal ta’inna laata?”

Jechuun gaafachu danda’aa. Deebiin kanaa haala kanaan kenname:

“Warroota amananii fi hojii gaggaarii hojjatan, dhugumatti Jannata irraa

manneen jireenyaa jala ishii laggeen yaa’an, achi keessa yeroo hundaa kan

jiraatan ta’anii isaan qubsiifna.” Mindaan hojjattootaa waa tole! [Isaan]

warra obsanii fi Gooftaa isaanii irratti hirkataniidha.” Suuratu Al-Ankabuut

29:58-59

Namni tokko, “Sila mindaan guddaan kuni warra godaanan qofaaf ta’aa?” jedhee

gaafachu danda’a. Lakki, warra ganda kufrii irraa godaanan qofaaf osoo hin ta’in

namoota dhugaan amananii fi hojii gaggaarii hojjatan hundaafis ni ta’a.

Keeyyattonni armaan olii warra amanan, Rabbiif jedhanii godaananii fi hojii

gaggaarii hojjatan hunda of keessatti hammatu. Garuu Islaama keesatti godaansi

hiika lammataa akka qabu hubatamu qaba. Hiikni kunis: wanta Rabbiin dhoowwe

irraa gara wanta Rabbiin jaallatutti godaanudha. Jecha biraatin, ma’asiyaa (badii)

irraa gara Rabbiif ajajamutti qajeeludha. Ergamaan Rabbii (SAW) ni jedhan:

“Muhaajir (godaanaan) nama wanta Rabbiin irraa dhoowwe dhiisedha.”

Sahiih Al-Bukhaari-6484

Sheykh Muhammad bin Saalih Useymiin hadiisa kana ilaalchise ni jedha:

“Akkuma beekkamu muhaajira jechuun amantii ofii gaggeessuuf nama biyya

kufrii keessaa gara biyya Islaamatti baheedha (godaanedha). Garuu godaansi hiika

biraas ni qaba. Innis, namni wanta Rabbiin dhoowwe dhiisudha. dubbii

dhoowwame hin dubbatu, hojii dhoowwame hin hojjatu, wanta dirqamaa

(waajiba) ta’e hin dhiisu. Kana irra, dirqamoota ni hojjata, wanta dhoowwame

immoo ni dhiisa. Kuni muhaajira (godaanaa)dha. Sababni isaas, wanta Rabbiin

dhoowwe irraa ni fagaate.”91

91 Sharihu Riyaadu Saalihiin- 6/234

190

Dubbiin erga akkana ta’ee, keeyyattonni (aayaanni) armaan olii muhaajira biyya

kufrii gadi lakkisuun gara biyya Islaamaa godaanee fi muhaajira wanta Rabbiin

dhoowwe dhiise fi dirqamoota hojjate of keessatti hammatu jechuudha. Mee

mindaa kana haa ibsinu: “Warroota amananii fi hojii gaggaarii hojjatan,

dhugumatti Jannata irraa manneen jireenyaa jala ishii laggeen yaa’an, achi

keessa yeroo hundaa kan jiraatan ta’anii isaan qubsiifna.”

Kana jechuun dhugumatti warra amananii fi hojii gaggaarii hojjatan Jannata jala

ishii laggeen garagaraa yaa’an keessatti manneen jireenyaa ol fagoo ta’an isaan

qubsiifna. Jannata keessa isaan yeroo hundaa jiraatu, achi keessaa bahuu fi

jijjiramuun hin jiru. “Mindaan hojjattootaa waa tole!” Jannata qananii keessatti

manneen jireenya dhedheeroo ta’an kunniin akka mindaatti Rabbiif jedhanii warra

hojii gaarii hojjataniif ee waa tolan!92

“[Isaan] warra obsanii fi Gooftaa isaanii irratti hirkataniidha.” Jechoota kana

keessa sababa warri amananii fi hojii gaggaarii hojjatan Guyyaa Murtii mindaa

guddaa itti argatan ibsa. Sababni kuni gara amaloota gurguddoo lamaatti deebi’a:

1ffaa- Wanta Rabbiin itti ajajee hojjachuu irratti obsu, wanta Inni dhoowwe irraa

obsuu fi musiibaa irratti obsuudha. Obsi humna fedhii cimaa keessaa humna

amalaa gaarii yommuu ta’u, namni ifaajee, rakkinnaa fi ulfaatinna baadhachuuf

nafsee ofii akka too’atu isaa dandeessisa. Ammas, miira dallansuu, hifachuu,

jarjaruu, sodaa, dharra’uu fi fedhii lubbuutiin dhiibamuu irraa akka nafsee ofii

too’atanii fi sirreessan nama taasisa.

2ffaa-Rabbiin irratti hirkachuu-kuni amala gaarii lammaffaa warra Jannata

seenaniiti. At-Tawakkulu alallah (Rabbiin irratti hirkachuu) jechuun wanta

namarraa eeggamu hojjachuu waliin Rabbiif harka kennuu, dhimmoota akka

namaaf qindeessuu fi galmaan gahuu Isaaf dhiisudha. 93 Warri Rabbiin irratti

hirkatan, hanga danda’an wanta isaan irraa eeggamu ni hojjatu, hojii san Rabbiin

subhaanahu tartiiba akka qabsiisuu fi guutuuf Isarraa ni abdatu, gargaarsa Isarraa

kadhatu.

Guduunfaa

☞ Islaama keessatti godaansa (hijraa) jechuun biyya kufrii Muslimoonni

keessatti cunqurfaman gadi dhiisun gara biyya amanti ofii nagahaan itti

gaggeessanitti godaanudha. Ammas, hikni lammata godaansaa- "Wanta Rabbiin

92 Tafsiiru Ibn Kasiir 6/73 93 Ma’aariju tafakkuri wa daqaa'iqu tadabburi15/292-293

191

subhaanahu dhoowwe dhiisudha."

☞Godaansi mindaa guddaa qaba. Garuu mindaa guddaa kana argachuuf niyyaa

ofii Rabbiif qulqulleessun barbaachisaadha. Ergamaan Rabbii (SAW) akkana

jedhan: “Dhugumatti hojiiwwan hunduu niyyaani. Nama hundaafu wanta

niyyate qofatu isaaf jira. Nama godaansi isaa gara Rabbii fi Ergamaa Isaa

taate, godaansi isaa gara Rabbii fi Ergamaa Isaati. Nama godaansi isaa

faaydaa duniyaa argachuuf yookiin dubartii fuudhuf taate, godaansi isaa

gara wanta inni itti godaaneti.” (Sahiih al-Bukhaari fi Sahiih Muslim)

☞Hadiisni kuni waa lama nu hubachiisa: Hojiin namootaa niyyaa irratti

hundaa'a. Namni Rabbiif jedhee qe'ee ofii gadi dhiisee godaane ykn wanta itti

ajajame hojjate fi wanta irraa dhoowwame dhiise, mindaa guddaa Rabbii olta'aa

irraa argata. Namni niyyaan isaa Rabbiif osoo hin ta'in addunyaaf ykn dubartii

fuudhuf yoo ta'e immoo, Guyyaa Murtii mindaa guddaa kana Rabbiin irraa hin

argatu.

☞Dhugumatti godaansi fi hojiwwan gaggaarii biroo hojjachuuf wantoonni

bu'uuraa lama nama barbaachisu. Isaaniis: Obsuu fi Rabbiin irratti

hirkachuudha. Namoonni bu'uuralee lamaan kanniin qabaachuun haala sirrii

ta'een Rabbii fi wanta Isarraa dhufetti amananii hojii gaggaarii hojjatan,

dhugumatti Jannanii iddoo qubannaa yeroo hunda keessa turan isaaniif taati.

192

Godaansa gara Habashaa Akkuma kutaa darbe keessatti jennee godaansi biyya kufrii itti hacuucaman

keessaa gara biyya nagahaan amantii ofii itti gaggeessanitti bahuudha. Yommuu

Nabiyyiin (SAW) ergaman cunqursaan mushrikoonni Muslimoota irraan gahan

guyyaa guyyaan dabalu itti fufe. Kanarraa kan ka’e, iddoo nagahaatti godaanuuf

dirqaman. Yeroo sanitti iddooleen nagaha namoonni itti hin cunqurfamne

keessaa tokko lafa Habashaa (Itiyoophiyaa) ti. Sahaabonni gara Habashaatti

godaanun sadarkaan Habashaan seenaa Islaamaa keessatti qabdu kan dagatamu

miti. Mee har’a seenaa kana ilaaluuf haa yaallu. Isin qophiidhaa?

Godaansa Jalqabaa gara Habashaa

Sababoota gara Habashaa akka godaanan isaan taasise Sahaabota Nabiyyii (SAW) irratti balaan guyyaa guyyaan dabaluu fi cimuu itti

fufe. Kaafironni Makkaa Islaamaa irraa duubatti deebisuuf sahaabota hidhuu,

rukuttaan, beelaan, dheebun, hoo’a Makkaatii fi ibiddaan isaan rakkisuu turan.

Garuu yeroo kanatti wanti nama ajaa’ibu sababa ciminna balaatii fi du’a

sodaachuun sahaabota keessaa namni Islaama irraa duubatti deebi’e hin jiru.

Kuni dhugummaa isaanii agarsiisa. Eeti, isaan keessaa gariin qalbiin isaa

iimaanan tasgabbooftee fi guutamte osoo jirtuu arraba qofaan dubbii kufri kan

dubbate ni jira. Qalbiin iimaanan waan guutamteef kuni kufritti isa hin geessu

(ilaali suuratu An-Nahl 16:106)

Ammas isaan keessaa nama amantii isaa irratti goguun wanta isaan jedhi jedhaniin

didetu jira. kan akka Bilaal ibn Rabah. “Ahad, Ahad (Tokkicha, Tokkicha)” jechuu

malee jecha kufrii isaan itti dirqisiisan ni dide.

Ergamaan Rabbii (SAW) sadarkaa fi eeggumsa Rabbiin biraa waan qabanif, itti

aanse abbeeraa isaanii irraa eeggumsa waan argataniif hamma ta’ee nagaha turan.

Garuu yommuu Nabiyyiin (SAW) balaa sahaabota irra gahuu fi isaan irraa

deebisuuf humna kan qabne ta’uu arguu, akkana isaaniin jedhe: Osoo gara biyya

Habashaa godaantanii. Sababni isaas, Biyya san keessa mootii eenyullee isa biratti

hin cunqurfamnetu jira. Ishiin biyya dhugaati. Wanta keessa jirtan keessaa hanga

Rabbiin karaa bahiinsa isiniif godhutti, [achi turaa]” Ergasii Sahaabota Nabiyyii

(SAW) irraa Muslimoonni gariin sababa fitnaatiin amanti irraa duubatti deebi’u

sodaachuun gara biyya Habashaa godaanan. Islaama keessatti kuni godaansa

(Hijraa) jalqabaa turte. Sababoota gara Habashaatti akka godaanan isaan taasisan

keessaa muraasni, sababa adabbii fi rakkoo Qureeshonni isaan irraan gahaniin

Islaamaa irraa duubatti deebi’u sodaachu, gara Islaamaa namoota waamu, yaaddo

Rasuulaa (SAW) hir’isuu fi kan biroo turan. Namni sababa fitnaatiin (qormaata

193

cimaatiin) Islaama irraa duubatti nan deebi’e jedhee yoo sodaate, bakka fitnaan

hin jirreetti dheessutu isaaf caala.

Nabiyyiin (SAW) Maaliif Habashaa filatanii? Gaafi kanaaf deebii deebisuuf sababoota baay’etu jira. Isaan keessaa:

1-Najaashin mootii haqaa ta’uu

2-Najaashin nama gaarii (saalih) ta’uu

Nabiyyiin (SAW) mootii Habashaa maqaa gaariin akka kaasan gabaafamee jira:

“Biyya Habashaa mootii gaarii Najaashi jedhamutu jira. lafa isaa keessatti

eenyullee hin miidhu.” Kuni dhugaa ta’uun isaa ni mirkanaa’e. Najaashin

Muslimoota akka keessummaatti gara isaatti dhufan ni eege, Qureeshotaaf

dabarsee kennuu ni dide. Akkasumas, yommuu Qur’aana Ja’afar irraa dhagayuu

keessi isaa ni tuqame. Waa’ee Iisaa ilaalchisee amantiin inni qabu sirrii ture.

(Iisaan Gooftaa ykn ilma gooftaa osoo hin ta’in, Nabiyyii kabajamaa akka ta’etti

amana).

3-Habashaan iddoo Qureeshonni daldala itti adeemsisaniidha- Yeroo sanitti

Habashaan handhuurota daldalaa keessaa tokko akka taatetti ilaallamti. Tarii

sababa daldalaatiif gara achi waan deemaniif ykn namni san dura garas deeme

waan isaanitti himeef Muslimoonni waa’ee biyya tanaa beekan. Xabariin yommuu

sababa godaansa gara Habashaa ibsuu akkana jechuun dubbata: Lafti Habashaa

Qureeshotaaf iddoo daldala itti daldaalatan turte. Galii baay’ee fi nageenya achitti

ni argatu.”

4-Habashaan biyya nageenyaa fi of dandeettedha- tarii kuni sababa guddaa ta’uu

danda’a. Qureeshonni Habashaa keessatti aangoo hin qaban. Sahaabonni

Habashaan ala osoo Araboota naannawa Makkaa jiranitti godaananii silaa nagaha

hangas mara hin argatan. Sababni isaas, Araboonni baay’een gara Makkaa hajjiif

waan deemaniif Qureeshotaaf ajajamu. Yeroo hajjii gargaarsa isaanii waan

barbaadanii fi daldalaaf waan isaan irratti hirkataniif Qureeshotaaf of gadi qabu.

Akkasumas, Araboonni naannawa san jiran da’waa Nabiyyii faallessaa turan.

Haala kanaan, Qureeshotaan walitti galuun harka walitti naqatu. Gara biraatin

Habashaan amantiin isaanii kan Qureeshotaa irraa garagara waan ta’eef Hajjiif

gara Makkaa hin deeman. Kanaafu, Qureeshota hin sodaatan, isaaniif hin

ajajaman. Gabaabumatti, Qureeshonni dhiibbaa siyaasaa Habashaa irratti hin

qabdu. Kanaafu, iddoon nagahaa fi filatamaa Muslimoonni itti godaanu danda’an

Habashaadha.

194

5-Nabiyyiin (SAW) Habashaa beekuun jaallatanii jiru. Hadiisa Zuhriyyi keessatti

Ergamaa Rabbii biratti biyyi hundarra jaallatamtuun itti godaanu barbaadan

Habashaa akka taate gabaafame jira. tarii jaalalli kuni sababoota qaba. Isaan

keessaa:

-Bulchiinsa haqummaa Najaashi

-Nabiyyiin (SAW) karaa dubartii isa guddisteetiin waa’ee Habashaa beeku.

Dubartiin yeroo daa’imummaa Nabiyyii kunuunsaa turte Umm Ayman jedhamti.

Ishiin Habashaa irraayyi. Kanaafu, waa’ee biyya ishii isatti himuun ishii hin

oolu.

Yeroo warroonni godaanan (Muhaajironni) itti bahan, iccitii

bahuu fi Habashaa gahuu

Nabiyummaa booda waggaa 5ffaa irraa ji'a Rajab keessa Sahaabonni Rasuula

(SAW) dhoksaan Makkaan gadi furanii bahan. Dhiirota kudhanii fi dubartoota

afur turan. Gabaasa biraa keessatti Dubartoota shaniis jedhamee jira.

Qureeshonni yommuu kana beekan gara Makkaatti deebisuuf isaan dhaqqabuuf

yaalan. Hanga galaana gahanitti faana isaanii duuka bu’an. Garuu Muslimoonni

gara Habashaatti qajeelun galaanaa irra markabaan lixanii jiru.

Yommuu Habashaa gahan Najaashin haala gaariin isaan keessumeesse.

Nageenyaa fi tasgabbii biyya ofii keessatti dhaban, Habashaa keessatti argachuu

jalqaban.

Godaansa irraa jalqabee Muslimoonni Habashaa keessa ji’oota sadii jiraatan.

Makkaatti immoo jireenya Muslimootaa keessatti jijjiramni guddaan ni uumame.

Haalli duraan hin turre ni argame. Haalli kunis isaan keessatti abdii Makkaan

keessatti ergaa Islamaa babal’isuu ni kakaase. Jijjiramni guddaan dhufe kunis,

abbeeraa Nabiyyii (SAW) kan ta’e, Hamzaan Islaamawuudha. Hamzaan

Qureeshota keessatti nama jabaa fi dirree lolaatti kan sodaatamu ture. Yommuu

inni Islaama keessaa seenu, Qureeshonni Ergamaan Rabbii (SAW) akka jabaate fi

eeggame ni beekte. Sababni isaas, abbeeraan isaa isa eega. Qureeshonni azaa

duraan irraan gahaa turan irraa of qusachuu jalqaban.

Hamzaan erga islaamawe booda Umar ibn Al-Khaxxaab ni islaamawe. Umar

nama jabaa namni kamu isa hin tuqneedha. Hanga Makkaan keessatti ifaan ifatti

amantii isaanii ibsan gahanitti Muslimoonni Islaamawu Umarii fi Hamzaatiin

kabajni, jabeenyi fi eeggumsi isaanitti dhagahame. Namoota ciccimoo fi

gurgudoo lamaan kanniinin Muslimoonni jabeenya argachuu jalqaban. Abdullah

ibn Mas’uud ni jedha, “Dhugumatti, Islaamawun Umar baniinsa ture. Godaansi

195

isaa injifannoo ture, bulchiinsa isaa rahmata ture. Dhugumatti hanga Umar

Islaamawutti Ka’abaa biratti hin salaannu turre. Yommu islaamawu hanga

Ka’abaa biratti salaatutti Qureeshotaan wal lole. Nutis isa waliin salaanne.” (As-

Siiratu An-Nabawiyyah-Ibn Hishaam (1/365)

Abdullah ibn Umar akkana jechuun gabaase: Yommuu Umar islaamawu akkana

jedhe, “Miseensa Qureeshotaa keessaa eenyutu namoota hundarra oduu ariitin

facaasaa?” Jamiil ibn Ma’mar Al-Jumahiyy isaan jedhame. Innis ganamaan gara

Jamiil deeme. Anis (Abdullah) maal akka hojjatu ilaaluf isa duuka bu’e. Yommuu

Umar Jamiilitti dhufu akkana jedhe, “Yaa Jamiil ani akka Islaamawee fi amantii

Muhammaditti seene beektee?” Jamiilis homaa osoo itti hin deebisin uffata isaa

lafarra harkisaa gara Masjiidaa qajeele. Umaris isa hordofe, anis abbaa kiyya

hordofe. Ergasi Qureeshonni naannawa Ka’abaatti osoo walitti qabamanii jiranu

Jamiil balbala Masjiidaa irra dhaabbachuun sagalee olkaase ni jedhe, “Yaa tuuta

Qureeshotaa! Ilmi Khaxxaaba (Umar) amanti isaa gadi dhiisee jira.” Duuba isaati

Umar ni jedhe, “Kijibee jira. Garuu ani Islaamawe fi Rabbiin malee haqaan

gabbaramaan akka hin jirree, Muhammadis gabrichaa fi Ergamaa Isaa ta’uu ragaa

bahee jira.” Qureeshonni isatti olka’an. Umar isaaniin wal loluu hin dhiisne hanga

aduun walakkaa samii geessutti. Dhumarratti, namni hunduu dadhabee taa’e.”

Gabaabumatti Hamzaa fi Umar erga Islaama keessaa seenanii booda haalli

Muslimoota ni jijjirame. Duraan salaatu kan hin dandeenye Muslimoonni amma

Ka’abaa biratti ifaan ifatti salaatu danda’aniiru. Akkasumas, bakka wal-gahii

dhoksaa isaanii kan ta’e Daarul Arqam (Mana Arqam) keessaa gara Masjiidaatti

amanti isaanii labsuun bahan. Qureeshonnis akka durii isaan rakkisuu irraa of

qusachuu eegalte. Godaansa Habashaa dura haalli Muslimoonni keessa jiraatan

amma gara haala gaaritti jijjirame. Kuni eenyurraallee ni dhokata jettee yaaddaa?

Makkaatti jijjiramni jireenya Muslimoota keessatti dhufe kuni biyya Habashaa hin

gahu jettee ni yaaddaa? Osoo karaa nama galaana irra deddeebi’uun Jiddaan bira

darbu ta’eeyyuu.

Oduun jijjirama kana hundaa Muslimoota gara Habashaatti godaanan bira osoo

hin gahin hin hafu. Shakkii hin qabu, isaaniis oduu kanaan garmalee gammadu.

Kana booda yaaddoo fi dharraan isaanii gara biyyaa ofii deebi’udha. Muslimoonni

Habashaatti godaanan kunniinis sababa Islaamawu Hamzaa fi Umaratin waan

beekanii fi Sahaabota gurguddoo lamaan kanaan Muslimoonni ni jabaatu jedhanii

amanuun gara Makkaa ni deebi’an.

Garuu Qureeshonni Islaamawu Hamzaa fi Umari haala adda addaatin faallessu

jalqabde. Gara tokkoon shiraa fi dhara baasun gara biraatin gar-jabeenyaa fi

196

roorrummaan Islaamaatti duulu itti fufte. Faallaa Nabiyyii (SAW) tooftaa duulaa

ni dabalte. Tooftaan duulaa kunis uggurrii diinagdee fi hawaasummaa yeroo

darbee ilaalledha. Kanaafu, sababa roorroo fi gara-jabeenya haala haarawaan

Qureeshonni jalqabaniin Muslimoonni yeroo lammataatiif gara Habashaatti

godaanuf dirqaman. Namoonni baay’een duraan hin godaannes isaanitti

dabalaman.

Godaansa Lammataa gara Habashaa

Sahaabonni Rasuulaa (SAW) godaansa jalqabaa irraa yommuu gara Makkaa

deebi’an, Qureeshonni isaan irratti jabaatte. Qureeshota irraa rakkinni cimaan

isaan qunname. Ergasii Ergamaan Rabbii (SAW) si’a lammataatiif gara

Habashaa akka godaanaan isaaniif hayyame.

Ibn Isihaaqi fi kanneen biroo akka gabaasanitti si’a lammataaf kan godaanee dhiira

82 yookiin 83 (yoo Ammaar ibn Yaasir keessa jiraate). Akkasumas, dubartoonni

18 godaananii jiru. Isaan keessaa 11 miseensa Qureeshotaa irraayyi. 7 immoo

miseensa gosa biraa irraayyi. Ijoolleen isaaniis isaan waliin godaananii turan.

Akkasumas, Habashaa keessatti kan dahan ni jiru.

Muhaajirota (godaantota) deebisuuf carraaqqi Qureeshonni Najaashi biratti

godhan Yommuu Muslimoonni Najaashi biratti nagaha ta’anii fi iddoo jireenyaa argatanii

Rabbiin qofa kan gabbaran ta’uu Qureeshonni argitu, wal jidduutti shira baasu

jalqabde. Muslimoota gara Makkaa deebisuuf gara Najaashi jiila (garee) ergan.

Jiilli kuni shira Qureeshota hojii irra oolchuuf haa deemu malee gara hin beekneen

Islaamaa fi Muslimoota fayyadee jira. Shirri isaanii kuni haasofti mootii Habashaa

fi Ja’afar jidduutti akka gaggeefamuuf sababa ta’e. Kana irraa kan ka’e, Najaashin

ni Islaamawe.

Haadha manaa Nabiyyii (SAW) tan taate Ummu Salamat bint Abi Umayyah bin

Mughiirah akkana jetti: Yommuu lafa Habashaa qubannu, ollaa hundarra gaari

ta’etti olloomne. Amanti keenya irratti nagaha arganne. Rabbii olta’aa ni gabbarre.

Hin rakkifamnu, wanta jibbinu hin dhageenyu. Yommuu haalli kuni Qureeshota

gahu, wal jidduutti shira baasan. Waa’ee keenya ilaalchisee gara Najaashi namoota

ciccimoo lama ni ergan. Meeshaalee Makkaa keessaa kan ijaa isaa butu Najaashiif

akka kennaatti kennuuf karoorsan. Wanti hundarra gaarii fi ajaa’ibaa isaan

makkaan irraa isatti fidu danda’an gogaa duugameedha (leather). Isaanis gogaa

baay’ee isaaf walitti qaban. Akkasumas, patraayiki Najaashi hundaafu tokkoon

tokkoon kennaa akka kennan karoora baasan. (Patraayikin amanta Kiristaana

197

keessatti qeysi sadarkaa ol'aanaa qabuudha.) Ergasii karoora kana hojii irra

oolchuf Qureeshonni Abdullah ibn Abii Rabii’ah ibn Al-Mughiirah Al-

Makhzuumiy fi Amr ibn Al’aas ibn Al-Waa’il As-sahmii ergan. Isaanis

(hoggantoonni Qureeshota) ajaja kana isaan lamaanif kennan: Isaan (sahaabota)

ilaalchisee Najaashitti dubbachuun dura patraayiki hundaaf kennaa kennaaf.

Ergasii Najaashif kennaa isaa kennaaf. San booda osoo isaanitti (sahaabotatti) hin

dubbatin akka isiniif dabarsee kennu gaafadhaa.”

Abdullah ibn Rabii’ah fi Amr ibn Al’aas Makkaan gadi furanii gara Najaashi

deeman. Nuti isa (Najaashi) biratti iddoo jireenyaa gaarii fi ollaa gaarii keessa

taane jirra. Najaashi haasofsiisuun dura patraayiki keessaa homtu hin hafne kennaa

isaa yoo kennaanif malee. Ergasii patraayiki hundaan akkana jedhan:

“Dhugumatti, dargaggoonni gowwoota ta’an amanti ummata isaanii gadi furanii

fi amanti keessanitti hin seenne biyya mootii keessanii dhufuutti qajeelan. Amanti

haarawa nutis ta’e isin hin beekne fidan. Manguddoonni ummata isaanii akka

isaanitti deebisnuuf gara mootitti nu erganii jiru. Waa’ee isaanii ilaalchisee mootii

yoo dubbisne, akka dabarsee nuuf kennuu fi isaan hin dubbisne isatti akeekaa.

Dhugumatti, ummanni isaanii waa’ee isaanii ilaalchisee sirritti kan arganii fi

beekaniidha.” Patraayikonnis tole jedhan.

Ergasii deemanii kennaa isaanii Najaashitti dhiyeessan. Innis isaan irraa ni fuudhe.

Itti aansanii isa dubbisan, ni jedhan, “Yaa mootii! Nu keessaa dargaagonnii

gowwoota ta’an gara biyya keetitti qajeelan. Amanti ummata isaanii ni dhiisan,

amanti kee keessas hin seenne. Amanti haarawa nutis ta’e ati hin beekne fidan.

Abbootii fi abbeerota isaanii irraa manguddoonni ummata isaanii akka isaanitti

deebistuuf gara keetti nu erganii jiru. Isaan waa’ee isaanii ilaalchise sirritti argu,

wanta isaan isaanirratti akka hanqinnaatti ilaalan sirritti beeku.”

Najaashin dubbii isaanii (sahaabota) dhagayuu caalaa wanti Abdullah ibn Rabii’ah

fi Amr ibn Al’aas biratti jibbamaa ta’e hin jiru. Patraayikonni naannawa isaa jiran

ni jedhan: Yaa mootii, isaan dhugaa dubbatanii jiru. Ummanni isaanii waa’ee

isaanii ilaalchisee sirritti argu. Wanta isaan isaanirratti akka hanqinnaatti ilaalan

hunda caalaa beeku. Kanaafu, gara biyyaa fi ummata isaanii akka deebisaniif

isaaniif dabarsi kenni.”

Najaashin ni dallane, ergasii ni jedhe: Rabbiin kakadhe, gonkumaa hin ta’u.

Isaaniif dabarsee hin kennu. Namoota natti olloomanii biyya kiyya keessa

qubatanii fi nama biraa caalaa ana filatan irraa shira hin sodaadhu. Xiqqaate

xiqqaatu hanga isaan waamee wanta namoonni lamaan kunniin waa’ee isaanii

ilaalchise jedhan gaafadhutti hin kennu. Akkuma isaan jedhan yoo ta’an, isaan

198

lamaanif dabarsee kenna, gara ummata isaanittis nan deebisa. Garuu kanaan ala

yoo ta’an, isaan lamaan irraa nan eega. Hanga isaan naan olloomu turanitti ollaa

gaarii isaaniif ta’a. (Ahmad 5/290 gabaase, lakk.22498)

Haasawa Ja’afarii fi Najaashi jidduutti adeemsifame Ergasii najaashin gara sahaabota Nabiyyitti (SAW) ergee akka dhufan ajaje.

Yommuu ergamaan najaashi isaanitti dhufu, sahaabonni bakka tokkotti walitti

qabamuun, “Namticha (Najaashi) yoo itti dhuftan maal jettuun?” waliin jedhan.

Ni jedhan, “Wanti ta’e haa ta’u, Rabbiin kakanne! wanta Nabiyyiin keenya (SAW)

nu barsiisee fi ajaje jenna.” Najaashin qeeysota isaa waame. Isaanis galmee isaanii

ni diriirsan. Yommuu Muslimoonni dhufan Najaashin akkana jechuun isaan

gaafachuu jalqabe, “Amantiin isin ummata keessan irraa ittiin adda baataniin

maaliidhaa? Amanti kiyya keessa hin seenne, ummattota addunyaa keessaas

amanti nama tokko keessa hin seenne.”

Ummu Salamat itti fufuun ni jetti, “Namni isa dubbise Ja’afar ibn Abi Xaalib

(radiyallahu anhu) ture. Ja’afaris ni jedheen, “Yaa mootii! Nuti ummata

jaahiliyyaa (wallaalummaa) turre. Siidaa gabbarra, baktii nyaanna, wanta fokkuu

ni hojjanna, hariiroo firummaa ni kunna, nu keessaa namni jabaan nama dadhabaa

nyaata. Hanga Rabbiin Ergamaa sanyii, dhugummaa, aamaanaa fi kabaja isaa

beeknu nutti ergutti nuti haala kana irra turre. Dhagaa fi muka, nu fi abbootin

keenya gabbaraa turan dhiisuun Rabbiin akka tokkichoomsinuu fi gabbarru gara

Rabbii nu waame. Dhugaa dubbachuu, amaanaa deebisuu, rahiimummaa (hariiroo

firummaa) sufuu, ollummaa tolchuu, wantoota dhoowwamanii fi dhiiga jiigsu irraa

akka of qusannu nu ajaje. Wantoota fokkuu, dubbii sobaa, qabeenya yatimaa

nyaachu fi dubartii qulqulluu zinaan maqaa xureessu irraa nu dhoowwe. Osoo

homaa Isatti hin qindeessin Rabbii Tokkicha akka gabbarru nu ajaje. Salaata,

zakaa fi soomattis nu ajaje.”

Dhimmoota Islaamaa biroo isaaf lakkaa’e. Ja’afar itti fufuun ni jedhe, “Isa

dhugoomsinee isatti amanne. Wanta dhufeen irratti isa hordofne. Rabbii Tokkicha

ni gabbarre, homaa Isatti hin qindeessinu. Wanta inni haraama nurratti godhe nutis

haraama goone, wanta inni halaala nuuf godhe halaala goone. Ummanni keenyas

nurratti daangaa darbuun nu rakkisan, Rabbiin gabbaruu irraa gara dhagaa fi muka

gabbaruutti akka deebinuuf amanti keenya keessatti nu qoran. Yommuu isaan nu

hacuucanii fi miidhan, nuu fi amanti keenya jidduu seenan, gara biyya keetti

baane. Nama biraa caalaa si filanne. Ollummaa kee barbaanne. Yaa mootii, nuti si

biratti akka hin miidhamne ni abdanne.”

199

Najaashinis Ja’afarin ni jedhe, “Wanta inni(Nabiyyin) Rabbiin irraa fide keessaa

waa si bira jiraa?” Ja’afaris ni jedhe, “eeyyeen.” Najaashinis isaan ni jedhe, “Naaf

dubbisi.”

Ja’afaris, Kaaf-Ha-Yaa-aayn-Saad jedhee jalqabuun suuratu Mariyam irratti

qara’e (dubbise). Rabbiin kakadhe! Hanga areenni isaa imimaanin jiidhutti

Najaashin ni booye. Qeeysonnis wanta isaan irratti qara’e yommuu dhagahan

hanga galmeen isaanii jiidhutti ni booyan. Ergasii Najaashin ni jedhe,

“Dhugumatti, kuni fi wanti Muusaan ittiin dhufe, madda tokko irraa kan

bahaniidha. [Gara ergamtoota Qureeshotaa lamaanitti garagaluun akkana jedheen]

Deemaa, ani gonkumaa isaan dabarsee isiniif hin kennu. Shiras isaan irraa hin

sodaadhu.”

Hariiroo Muslimootaa fi Najaashi jidduu jiru balleessuf yaali biraa Ummu Salamat itti fufuun ni jetti, yommuu Abdullah ibn Rabii’ah fi Amr ibn Al-

Aas Najaashi biraa bahan, Amr ibn Al-Aas ni jedhe: Wallaahi boru eeybi

(hanqinna) isaanii isa beeksiisa, ergasii jireenya isaanii hunde irraa buqqisa. Garuu

Abdullah ibn Rabii’ah ni jedhe, “Kana hin hojjatin. Osoo nu faallessaniyyuu haqa

firummaa ni qabu.” Amris ni jedhe, “Wallaahi, 'Isaan Iisaan ibn Mariyam gabricha

akka ta’e dubbatu' jechuun isatti beeksisa.” Ergasii bariisifatee gara Najaashi

deemun, “Yaa mootii! Iisaa ibn Mariyam ilaalchisee dubbii guddaa dubbatu. Gara

isaanitti ergiiti wanta isaan jedhan gaafadhu.” Jedhe. Najaashinis waa’ee kanaa

isaan gaafachuf ergamaa itti erge. Ummu Salamat ni jetti: Wanti akkanaa duraan

nu hin qunnamne. Gareen Muslimoota walitti dhufuun, “Waa’ee Iisaa ilaalchisee

yoo isin gaafate maal jettu?” waliin jedhan. Ni jedhan, “Wanti fedhe haa uumamu,

Rabbiin kakanne! Isa ilaalchise wanta Rabbiin jedhee fi Nabiyyiin keenya ittiin

dhufe jenna.” Yommuu isatti seenan, Najaashin isaaniin ni jedhe, “Iisaa ilma

Mariyam ilaalchisee maal jettuu?” Ja’afar ibn Abi Xaalibis ni jedheen, “Isa

ilaalchise wanta Nabiyyiin keenya ittiin dhufe jenna: Inni gabricha Rabbiitii fi

ergamaa Isaati. Ruuhi Rabbiin uumee fi jecha gara Mariyamitti darbeedha. (Jechi

tuni, “ta’i” tan jettuudha. Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa wantoota hundaa irratti

danda’aa waan ta’eef wanta tokko hojjachu yoo fedhe, “Ta’i” jedhan. Wanti sunis

yoosu ta’ee argama. Iisaanis (nageenyi isarratti haa jiraatu) "Ta'i" jedhamuun

garaa haadha isaa keessatti kan argameedha (uumameedha).)

Ergasii Najaashin harka isaa lafarratti rukutee ulee ol fudhe. Itti aanse ni jedhe:

wanta ati jettee caalaa Iisaan ilmi Mariyam hanga fageenya ulee tanaayyu hin

deemu. (kana jechuun waa’ee Iisaa ilaalchise wanti ati jettee dhugaadha. Dhugaa

kanarraa fagaate Iisaan gooftaa ykn ilma gooftaa ta’uu hin danda’u.) Yommuu

Najaashin kana jedhu patraayikonni dallansuun dubbatan. Ergasii ni jedhe, “Osoo

200

dallantanillee [Wanti ani dubbadhee dhugaadha]. [Ergasii gara Muslimoota

garagaluun ni jedhe], Deemaa, isin biyya kiyya keessatti nagaha taatanii jirtu.

Namni isin arrabse, ni qabama. Isin keessaa nama tokko miidhun warqii hanga

gaaraa qabaachuu hin jaalladhu. [Ergasii gara patraayikotaa garagaluun ni jedhe]

kennaa isaanii isaaniif deebisaa. Haajaa itti hin qabnu. Rabbiin kakadhe! Yommuu

Rabbiin mootummaa kiyya naaf deebise, mattaa narraa hin fudhanne. Ani immoo

mattaa ni fudhadhaa?” Ummu Salamat ni jetti: Abdullah ibn Rabii’ah fi Amr ibn

Al-Aas wanti fidan isaan irratti deebifamee salphatanii isa biraa bahan. Nutis

Najaashi biratti iddoo jireenyaa fi ollaa gaarii keessa jiraanne. (Musnad Ahmad

1/202-203)

Islaamawu Najaashi

Najaashin Islaamawee fi Nabiyummaa Nabiyyi (SAW) dhugoomse jira. Garuu

ummanni isaa sobaa fi jallinna irratti gadi jabaachu fi amanti jallataa irratti goguu

isaanii yommuu beeku iimaana (amanuu) isaa isaan irraa dhokse. Abu Hureyraan

akka gabaasetti, guyyaa Najaashin du’ee Ergamaan Rabbii (SAW) du’a isaa ni

beeksisan. Iddoo itti salaatamutti isaan baasun hiriira isaan qabsiisee Takbiiraa

afur isarratti godhe.” 94 Jaabiris akka gabaasetti, yommuu Najaashin du’u

Ergamaan Rabbii (SAW) ni jedhan, “Har’a namtichi gaariin du’ee jira. Kanaafu

olka’aatii obboleessa keessan As-hamah irratti salaataa.”95 Rabbiin Najaashi irraa

haa jaallattu. (Maqaan dhuunfaa najaashi “As-hamah”dha. Najaashin maqaa wali

galaa mootota Habashaa yeroo saniitif kennamuudha. Akkuma “Abbaa Gadaa”

jennu. Abbaan Gadaa maqaa wali galaa namoota Oromoo hoggananiif

kennamuudha.)

Barnoota Asirraa Fudhatamu

➦Diinonni Islaamaa Islaamaa fi Muslimootatti duuluf qabeenya baay'ee

dhangalaasu. Kennaa Qureeshonni Najaashif dhiyeessan irraa ni hubanna.

➦ Biyya ofii keessatti amanti ofii gaggeessu yoo dadhaban bakka biraa deemun

amanti ofii gaggeessu. Godaansa sahaabota irraa kana ni baranna. Jireenya

keessatti wanti namni dursa kennuufi qabu, amanti isaati. Bakka kana yoo deeme

ykn jiraadhe "Amanti kiyya Islaama haala sirrii fi nagahaan gaggeessu

danda'aa?" jedhe of gaafachu qaba.

➦Bareedinna Islaamaa- Ja'afar dukkanna kufrii fi shirkii duraan keessa turanii fi

ifa Islaamaa keessa jiran yommuu tarreessu ni hubanna. Islaamni umamtootaaf

gabra ta'uu irraa gara Uumaaf (Khaaliqaaf) gabra ta'uutti nama waama. Wantoota

94 Sahiih Al-Bukhaari- 1333 95 Sahiih Al-Bukhaari- 3888

201

fokkuu irraa gara amalootaa fi hojii babbareedotti nama affeera. Kuni hundi

bilisummaadha.

➦Gatii dhugaa dubbachuun qabu- tarii namni jireenya ofiitiif sodaate ykn faayda

argachuuf jedhee soba dubbata. Sahaabonni kunniin waa'ee Nabii Iisaa yommuu

gaafataman, homaa osoo hin sodaatin, dhugaa dubbachuu irratti wali galan. Kuni

kan agarsiisu, namni yoo jiraates haqarratti yoo du'es haqarratti ta'uu akka

qabuudha. Sobni balaa jalaa nama hin baasu. Keessumayyu waa'ee hundee

amanti ilaalchise sobuun yakka guddaa adabbii cimaatti nama geessudha.

Namoonni kunniin haqa waan dubbataniif jireenya isaanii guutuu tasgabbii fi

kabajaan jiraatan. Kanaafu, kan nama baasu soba osoo hin ta'in dhugaadha

(haqa).

➦Waliin mari'achuu fi hoggannaa sirrii filachuu- seenaa kana keessatti waliin

mari'achuu sahaabotaa fi nama aaqila dubbii sirritti beeku akka filatan ni agarra.

➦Dubbii namootaaf maluu dubbachuu- Ja'afar ibn Abi Xaalib namni inni

dubbisaa jiruu Kiristaanota ta'uu yommuu beeku, gara Islaamatti isaan waamuf

Suuratu Mariyam filate. Suuran tuni waa'ee Mariyamii fi Nabii Iisaa (aleyh

salaam) dubbatti. Kanaafu, inni carraa kanatti fayyadame.

202

Bara Gaddaa fi Qormaata Xaa’if

Tokkoffaa-Bara gaddaa Du’a Abu Xaalib Duuti Abu Xaalib, Baniin Haashim bakka hawaasummaa fi diinagdeen itti

uggurame (cufame) keessaa erga bahanii booda ture. Kunis Nabiyyiin (SAW) erga

ergamani waggaa kurnaffaa irratti ture. Abu Xaalib Nabiyyi marsee eegaa fi isaaf

jedhee dallanaa ture. Qureeshonni isa ni ulfeessu. Yommuu duuti isatti dhufte,

warroonni shirkii leellisan isatti dhufuun akka amanti isaa irratti gadi dhaabbatu fi

Islaama keessaa akka hin seenne isa jajjabeessan. Akkana jedhaniin, "Amanti

Abdulmuxxalib ni dhiistaa?" Nabiyyinis (SAW) akkana jechuun Islaama isatti

dhiyeesse: “Laa ilaah illallah jedhi, jecha tanaan Guyyaa Qiyaamaa siif ragaa

bahaati.” Abu Xaalibis ni jedhe: Osoo Qureeshonni, “obsa dhabuutu jecha tana

akka jedhu isa taasisee” jechuun na xiqqeessu baatanii, silaa jecha tana jechuun

gammachuu ijaa siif kennaa ture. Ergasii, Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa aayah

tana buuse:

﴿ كنذ إ حببت ول

ذك ل تهدي من أ ٱن علم للذ

يهدي من يشاء وهو أ ﴾٥٦لمهتدين ٱب

“Dhugumatti, ati nama jaallatte hin qajeelchitu, garuu Rabbiin nama fedhe

qajeelcha. Inni hunda caalaa warroota qajeelan beeka.” Suuratu Al-Qasas

28:56

Sammuu Abu Xaalib keessatti yaadonni jaahiliyya (wallaalummaa) hidda kan

qabataniidha. Jijjiruu hin dandeenye. Inni jaarsa guddaa waan ta’eef yaada fi wanta

abboota irraa dhaale jijjiruun garmalee itti ulfaata. Kanarratti dabalate, yommuu

du’u hiriyoonni isaa mushrikoota ta'an achi turan. Oduun Islaamaa ni babal'ataa

sodaachuun, isa irratti dhiibbaa godhan. (Haala kanaan, Abu Xaalib Laa ilaah

illallah osoo hin jedhin shirkii irratti du’e.)

Du’a Khadiijah Khadiijaan haati mu’mintoota Nabiyyiin (SAW) gara Madiinaatti godaanun

(hijraan) dura baruma Abu Xaalib du’eetti duute. Nabiyyiin (SAW) namoota

jaallatamoo fi isa deeggaran kanniin du’aan dhabuun gaddi fi yaaddon isa irratti

dachaa ta’e. Abu Xaalib deeggaraa fi gargaaraa alaa Qureeshota Nabiyyii irraa

dhoowwu yommuu ta’u, Khadiijan (radiyallahu anhaa) immoo gargaartu keessaa

ulfaatinna isaaf laaffistuu, jajjabeessituu fi booharsituudha. Barri Abu Xaalib fi

203

Khadijaan du'an, "Bara Gaddaa" jedhamuun beekkama. Sababni isaas, namoonni

lama namoota hunda caalaa Nabiyyiif gargaartoota fi deeggartoota ta'an baruma

tokko du'uun gaddi guddaan Nabiyyii (SAW) qunname.

Abu Xaalib du’uu waliin kuffaarri Qureeshaa duraan caalaa Nabiyyii rakkisuuf ni

gootoman. Nabiyyiin (SAW) Rabbii olta’aa malee kan isa gargaaru hin hafne.

Kana waliinu ergaa Gooftaa isaa namoota hundatti geessuuf itti fufe. Raakkolee fi

qormaanni itti baay’atan. Yommuu haalli garmalee itti cimuu, Nabiyyiin (SAW)

biyya keessatti guddatanii fi namu isaan beeku keessaa bahuun gara naannoo biraa

deemun namoota gara Islaamatti waamuuf murteessan. Tarii namoonni kunniin

Islaama fudhachuun deeggartootaa fi tumsitoota ta’u. Kanaafu, Nabiyyiin (SAW)

magaala Makkaatti dhiyoo taate gara Xaa’if deeman.

2ffaa-Imala Rasuulaa (SAW) gara Xaa’if Ji’a Shawwaal keessa namoota gara Islaamatti waamuf Nabiyyiin (SAW) Zaayd

ibn Haaris waliin gara Xaa’if qajeelan. Xaa’if Makkaan irraa gara kilomeetira 60

fagaatti. Sanamni maqaan ishii Al-Laat jedhamtu Xaa’if keessatti dhaabbachuun

namoonni gabbaraa fi hajji itti godhaa turan.

Akkuma Makkaan keessatti gosti ol’aantummaa guddaa qabdu Qureeshota taate,

Xaa’if keessattis gosti ol’aantummaa guddaa qabdu Saqiif turte. Yommuu

Nabiyyiin (SAW) Xaa’ifin gahu, gara namoota gurguddoo fi hoggantoota

Saqiifitti qajeele. Isaan bira taa’un gara Islaamatti isaan waame. Garuu deebiin

Nabiyyiif kennaan garmalee badaa ture. Isatti qoosan. Gowwootaa fi gabroota

isaanii isatti duulchisan. Gowwoonni fi gabroonni kunniin Nabiyyii dukkana

keessaa gara ifaatti isaan baasuuf dhufe, ni arrabsan, itti iyyan, dhagaa itti darban.

Ergasii Nabiyyiin (SAW) garmalee kan gaddan ta’anii gaaddisa muka teemira jala

taa’an. Wanti Xaa’if keessatti isa qunname wanta mushrikoota irraa Makkaan

keessatti isa qunname caalaa cimaa ture. Warri Xaa’if karaa irratti hiriira galanii

isa eegan. Dhagaan darbachuun luka Nabiyyii (SAW) ni dhiigsan.

Rahmataa fi Garaa Laafummaa Nabiyyii (SAW) Nabiyyiin (SAW) warra Xaa'if irraa deebii badaa fi miidhaa haa argataniiyyuu

malee, wanta gaarii isaaniif hawwe. Gaafa tokko Aa’ishaan (radiyallahu anhaa)

Ergamaa Rabbii (SAW) akkana jechuun gaafatte:

Guyyaan guyyaa waraana Uhud caalaa sirratti cimaa ta’e sitti dhufee?”,

Nabiyyinis (SAW) ni jedhan: Ummata kee irraa wanti na qunname qunname. Isaan

irraa wanti garmalee cimaan ana qunname: guyyaa Aqabaa yommuu ani ibn Abd-

Yaalayla ibn Abdul-kulaabif of dhiyeessee, wanta ani barbaade naaf deebisuu

dideedha. [Yommuu wanta ani barbaade inni naaf deebisu didu], ani garmalee kan

204

gaddu ta’ee deeme. Hanga Qarna As-Sa’aaliba gahuutti malee boqonnaa

fudhachuu hin dandeenye. Yommuu bakka kana gahee mataa kiyya olkaasu

duumessi na gaaddisissee jira. Yommuu ilaalu, Jibriil achi keessa jira. Innis na

waamun akkana jedhe, “Dhugumatti Rabbiin, dubbii ummanni kee siin jedhanii fi

wanta sitti deebisan dhagayee jira. Isaan ilaalchisee wanta feete akka ajajju

Malaaykaa gaaraa sitti ergee jira.” Malaykaan gaaras na waame nagaha naan

jedhe. Ergasii ni jedhe, “Yaa Muhammad! Wanta feete ajaji. Yoo feete gaarreen

lamaan kana isaan irratti maxxansa.” Nabiyyinis (SAW) ni jedhan, “Lakki! Kana

irra, Rabbiin nama osoo homaa Isatti hin qindeessin (hin shaarrakin) Isa qofa

gabbaru akka dugda isaanii keessaa baasu kajeela.” (Kana jechuun ijoollee

Rabbiin qofa gabbartu isaan keessaa akka baasu kajeela.) Sahiih Al-Bukhaari 3231

Barnoota Asirraa Baratamu:

✏Jaarsi yaada jijjirruu irratti ulfaatadha. Yaanni fi amantiin ijoollummaa irraa

jalqabee hanga jaarsummaatti yoo nama waliin guddate, yeroo jaarsummaatti

jijjiruun garmalee ulfaata. Kanaafi, yommuu Nabiyyiin (SAW) ummata isaanii

gara Islaamaatti waamu, namoonni jalqabaa Nabiyyii (SAW) faallessan jaarsota

turan. Kanaafu, namni yaanni fi amantin sobaa qalbii isaa keessatti hidda

qabachuun dura dafee jijjiruuf tattaafachu qaba.

✏"Nan salphadha, namoonni maal nan jedhan!" jechuun haqa dhiisun of

salphisuudha. Mee haala Abu Xaalib ilaali. Namoota sodaaf, jecha "Laa ilaah

illallah (Rabbiin malee haqaan gabbaramaan hin jiru)" jettu jedhu dide. Jechi

(kalimaan) tuni jecha namni ibiddaa fi salphinna irraa ittiin baraaramuudha.

✏Dhiibbaa hiriyyaan badaan namarratti qabu- Hiriyyonni Abu Xaalib isarratti

dhiibbaa gochuun kufrii irratti akka du'u taasisan.

✏Qajeelchi harka Rabbii subhaanahu wa ta'aalaa jira- hanga fedhe nama

jaallanne qajeelchuuf haa carraaqnu, yoo Rabbiin subhaanahu hin qajeelchin,

nuti qajeelchu hin dandeenyu. Kanaafu, mataa keenyaafis ta'i namoota birootif

qajeelcha yoo barbaanne, Rabbiin irraa qajeelcha kadhachuu qabna.

✏Namoonni jaallatanii fi deeggarsa namaaf taa'an du'aan dhabuun baay'ee nama

dhukkubsa. Garuu, Rabbii olta'aa abdachuu fi irratti hirkachuun boohartii namaaf

ta'a.

✏Wallaaltonni, gowwoonni fi of tuultonni nama alaabaa haqaa baadhate gara

hundaan itti duulu irraa duubatti hin deebi'an. Namni kuni hanga fedhe faayda

isaanitiif haa carraaqu, isaan kana hin argan. Kanaafu, namni ergaa Islaamaa

baadhatu ykn Islaama yommuu hojii irra oolchu, wanta wallaaltonni, gowwoonni

fi of tuultonni isaan jedhanii fi isarraan gahaniin abdii kutuu hin qabu. Mee ilaali,

Nabiyyii (SAW) dubbii badaan ni arrabsan, dhagaa itti roobsan. Garuu obsuu fi

Rabbiin irratti hirkachuun adeemsa ergaa Islaamaa ummatatti geessu itti fufan.

205

✏Namni yommuu wallaaltoota fi gowwoota irraa wanti badaan isa qunnamu,

abaarsa fi isaan miidhutti fiigu hin qabu. Mee ilaali, amala Nabiyyii (SAW).

Warra Xaa'if wanta badaa yommuu irra geessan hin abaarre. Yommuu

Malaaykan gaaraas itti dhufe, “Yaa Muhammad! Wanta feete ajaji. Yoo feete

gaarreen lamaan kana isaan irratti maxxansa.” jedhuun, waan gaarii hawwaniif.

Sababni isaas, isaan wallaaltoota akka daa'imaati. Sahiih Al-Bukhaari (3477) fi

Sahiih Muslim (1792) keessatti, Abdullah ibn Mas'uud akkana jedha:Yommuu

Ergamaan Rabbii (SAW) Nabiyyoota darban keessaa waa'ee Nabiyyi tokkoo

dubbatu gara isaa waan ilaalu natti fakkaataa. Nabiyyi kana ummanni isaa isa

rukutanii fi dhiigsanii ergasii dhiiga fuula isaatirraa xuruuraa akkana jedhe, "Yaa

Rabbii ummata kiyyaaf araarami. Dhugumatti,isaan hin beekan waan

ta'eef."

Nabiyyi kana ummanni isaa beekumsa osoo qabaatanii silaa isa hin miidhan.

Nabiyyin kunis haala isaanii hubachuun isaaniif du'aayi godhe, gadoo hin

kuufanne. Kuni amala namoota milkaa'aniiti. Yeroo baay'ee gadoo kuufachuun

nama miidhaa malee hin fayyadu.

Al-Israa’a Wal-Mi’araaj- (Halkaniin Gara Al-Quds Deemu Ergasii Gara Samii Ol-Bahuu)-Kabajuu Fiixee Ol’aanaa İrra Gahe

Rabbiin subhaanahu wa ta’aalaa Ergamaa Isaatiif wantoota gurguddoo guddinna

dandeetti Isaa agarsiisan akka ilaaluf carraa kenneef. Kunis, qalbiin Nabiyyii

(SAW) Rabbiin irratti hirkachuun akka guuttamuu fi humnoota kuffaaratti duuluf

akka humna isaaf dabaluufi. Adeemsa Israa fi mi’araaj keessatti Rabbiin

subhaanahu wa ta’aalaa mallattoolee gurguddoo hijraa fi qabsoo guddaaf karaa

laaffisan nabiyyii Isaatti agarsiise. Mallattoolee adeemsa kana keessatti Ergamaan

Rabbii (SAW) argan baay’eedha. Isaan keessaa: Gara Beytul Maqdis deemu, gara

samii olbahuu, malaykoota, Jannata, ibidda fi kanneen biroo argu.

Qur’aanni waa’ee Israa (halkaniin Makkaan irraa gara Al-Quds (Jerusalaam)

deemu) ilaalchisee suuratu Israa jalqaba irratti kaasa. Mi’araaj (gara samii

olbahuu) immoo suuratu An-Najm keessatti kaasa.

Seenaa Israa fi Mi’araaj Anas ibn Maalik (radiyllahu anhu) akkana jedhe: Ergamaan Rabbii (SAW) ni

jedhan, “Al-Buraaq natti fidame. [Al-Buraaq] kuni beellada bifa adii, dheeraa

harree caaluu fi gaangee gadi ta’eedha. Kottee isaa dhuma ijji isaa arguu dandeessu

kaa’a. Hanga Beytal Maqdis gahuutti isa yaabbadhe. Ergasii, [Balbala Masjiid Al-

Aqsaa fuunduratti] wanta akka geengoo nabiyyoonni beellada yaabbatan itti

hidhanitti hidhe. Ergasii, Masjiida seenee raka’aa lama keessatti salaate. San

booda achi ni bahe. Jibriil (aleyh salaam) meeshaa khamrii of keessaa qabuu fi

meeshaa aannan of keessaa qabu ni fide. Anis aannan nan filadhe. Jibrilis ni jedhe:

206

Fixrah filatte. Ergasii gara samii nun kore (bahe). Jibrilis [balballi samii] akka

banamtu ni gaafate. Ni jedhame, “Ati eenyu?” Innis ni jedhe, “Jibriil”. Ni jedhame,

“Eenyutu si waliin jiraa?” Innis ni jedhe, “Muhammad” Ni jedhame, “Isatti

ergamee jiraa?” Innis ni jedhe, “Isatti ergamee jira. Ergasii nuuf banamee

Aadamiin argine. Baga nagahaan dhufte naan jedhee waan gaariin na eebbise. San

booda [Jibriil] gara samii lammataa nuun bahe. Jibriilis akka banamtu ni gaafate.

Ni jedhame, “Ati eenyu?” Innis ni jedhe, “Jibriil”. Ni jedhame, “Eenyutu si waliin

jiraa?” Innis ni jedhe, “Muhammad” Ni jedhame, “Isatti ergamee jiraa?” Innis ni

jedhe, “Isatti ergamee jira.” Ergasii nuuf banamee ilmaan adaadaa kan ta’an Iisaa

ibn Mariyamii fi Yahya ibn Zakariyyaa (isaan hundarrattı nageenyi haa jiraatu)

argine. Isaan lamaanis baga nagahaan dhuftee nan jedhanii waan gaarii naaf

kadhatan. San booda [Jibriil] gara samii sadaffaa nuun bahe. Jibriilis akka banamtu

ni gaafate. Ni jedhame, “Ati eenyu?” Innis ni jedhe, “Jibriil”. Ni jedhame,

“Eenyutu si waliin jiraa?” Innis ni jedhe, “Muhammad ملسو هيلع هللا ىلص ” Ni jedhame, “Isatti

ergamee jiraa?” Innis ni jedhe, “Isatti ergamee jira” Ergasii nuuf banamee Yuusufi

(aleyh salaam) walakkaan bareedinaa isaaf kenname arge. Baga nagahaan dhufte

naan jedhe waan gaarii naaf kadhate. San booda [Jibriil] gara samii afraffaa nuun

bahe. Jibriilis akka banamtu ni gaafate. Ni jedhame, “Kuni eenyu?” Innis ni jedhe,

“Jibriil”. Ni jedhame, “Eenyutu si waliin jiraa?” Innis ni jedhe, “Muhammad ملسو هيلع هللا ىلص ”

Ni jedhame, “Isatti ergamee jiraa?” Innis ni jedhe, “Isatti ergamee jira” Ergasii

nuuf banamee Idriis (aleyh salaam) arge. Innis baga nagahaan dhufte naan jedhe

waan gaarii naaf kadhate. [Idriisin ilaalchise] Rabbiin azza wa jalla ni jedhe:

“Bakka ol’aanaa isa olkaasne.” (19:57) San booda [Jibriil] gara samii shanaffaa

nuun bahe. Jibriilis akka banamtu ni gaafate. Ni jedhame, “Kuni eenyu?” Innis ni

jedhe, “Jibriil”. Ni jedhame, “Eenyutu si waliin jiraa?” Innis ni jedhe,

“Muhammad ملسو هيلع هللا ىلص ” Ni jedhame, “Isatti ergamee jiraa?” Innis ni jedhe, “Isatti

ergamee jira.” Ergasii nuuf banamee Haarun (aleyh salaam) arge. Innis baga

nagahaan dhufte naan jedhee waan gaarii naaf kadhate. San booda [Jibriil] gara

samii jahaffaa nuun bahe. Jibriilis akka banamtu ni gaafate. Ni jedhame, “Ati

eenyu?” Innis ni jedhe, “Jibriil”. Ni jedhame, “Eenyutu si waliin jiraa?” Innis ni

jedhe, “Muhammad ملسو هيلع هللا ىلص ” Ni jedhame, “Isatti ergamee jiraa?” Innis ni jedhe, “Isatti

ergamee jira” Ergasii nuuf banamee Muusaa (aleyh salaam) arge. Innis baga

nagahaan dhufte naan jedhee waan gaarii naaf kadhate. San booda [Jibriil] gara

samii torbaffaa nuun bahe. Jibriilis akka banamtu ni gaafate. Ni jedhame, “Kuni

eenyu?” Innis ni jedhe, “Jibriil”. Ni jedhame, “Eenyutu si waliin jiraa?” Innis ni

jedhe, “Muhammad ملسو هيلع هللا ىلص ” Ni jedhame, “Isatti ergamee jiraa?” Innis ni jedhe, “Isatti

ergamee jira.” Ergasii nuuf banamee Ibraahimi (aleyh salaam) dugda isaa Beytal

Ma’amuuritti hirkise arge. Beytal Ma’amuur kana guyyaa hundaa Malaykoonni

kuma torbaatamni ni seenu, lamu itti hin deebi’an. Ergasii gara As-Sidrat-al-

Muntahaa naan deeme. Baalli muka tanaa akka gurra arbaati, firiin ishii akka

207

hubbooti. Yommuu ajaja Rabbii irraa wanti ishii haguugu haguugee ni jijjiramte.

Uumamtoota Rabbii keessaa eenyullee bareedinna ishii ibsuu hin danda’u. Ergasii

Rabbiin waan natti buusu ni buuse. Guyyaa fi halkan hundaan salaata shantama

(50) narratti dirqama godhe. Anis gara Muusaa (aleyh salaam) bu’e. Innis ni jedhe,

“Gooftaan kee ummata kee irratti maal dirqama godhee?” Anis, “Salaata

shantama” jedheen. Innis ni jedhe, “Gara Rabbii keetii deebi’itii akka siif

salphisuu gaafadhu ummanni kee kana hin danda’an waan ta’eef. Dhugumatti ani

ilmaan Israa’il qormaatee fi dhugaa isaanii sirritti beekee jira.” anis gara Rabbii

kiyya deebi’ee “Yaa Rabbii! Ummta kiyya irratti laaffisi” jedhe. Innis (Rabbiin)

shan narraa buuse. Anis gara Muusaa deebi’ee, “Shan narraa buusee” jedheen.

Innis ni jedhe, “Dhugumatti, ummanni kee kana hin danda’anii gara Rabbii keetii

deebi’ii akka siif hir’isu gaafadhu.” Anis Rabbii kiyya tabaaraka wa ta’aalaa fi

Muusaa jidduu deddeebi’uu hin dhiisne hanga Rabbiin, “Yaa Muhammad!

Guyyaa fi halkan hundaa salaanni shan. Salaanni hundu akka kudhanitti qabamu,

kunis shantama ta’a (kana jechuun namoonni guyyatti salaata shan salaatun

mindaa shantama argatu). Namni hojii gaarii hojjachuuf yaade garuu osoo hin

hojjatin yoo hafe, hojii gaarii takkatu isaaf katabama. Yoo hojjate immoo hojii

gaarii kudhan taatee isaaf katabamti. Namni badiitti yaade garuu hin hojjanne,

homaa hin katabamu. Yoo badii san hojjate immoo badii takka taate katabamti.”

Anis gara Muusaa bu’ee itti beeksise. Innis ni jedhe, “Gara Rabbii keeti deebi’ii

akka siif hir’isuu gaafadhu.” Kanarratti, Ergamaan Rabbii (SAW) ni jedhan, “Gara

Rabbii kiyyaa deebi’ee jira hanga saalfadhutti.”” (Sahiih Muslim 162)

Israa fi mi’raaj waggaa tokko gara Madinaatti godaanun dura taasifame.

Nabiyyiin (SAW) yommuu bari’uu adeemsaa halkanii kana Qureeshotatti

beeksise. Garuu Qureeshonni oduu kana dhugoomsu ni didan. Garmalee ol

guddisanii ni kijibsiisan, itti qoosan. Abu Bakr (radiyallahu anhuu) immoo akkana

jedhe: Rabbiin kakadhe! Yoo Nabiyyiin kana jedhe, dhugumatti dhugaa dubbate.

Maaltu kana ilaalchisee isin ajaa’ibsiisaa? Halkan ykn guyyaa irraa sa’aatti takka

keessatti oduun samii irraa gara dachiitti akka isatti dhufuu natti beeksisa. Anis ni

dhugoomsa. Kuni wanta isin ajaa’ibsiifattan caalaa fagoodha.”96

Mee amma Qur’aana irraa Israa fi mi’raaj ilaalchise aayata muraasa haa ilaallu.

Waa’ee Israa jalqaba suuratu Al-Israa keessatti dubbate:

ن ﴿ ي ٱسبح لذ ى بعبده س

ن ۦأ رام ٱ لمسجد ٱلل م ق ٱ لمسجد ٱإل ل صال

يٱ لذ ذه ۥلنيه ۥركنا حول ب إن تنا ميع ٱهو ۥمن ءاي ﴾١لصري ٱ لسذ

Mallattoolee Keenya isatti agarsiisuuf Masjiid al-Haraam irraa gara Masjiid Al-

Aqsaa kan naannawa isaa barakaa goonee gabricha Isaa halkaniin Kan 96 Siiratu Nabawii-Hasan nadawii-217

208

deemsisee qulqullaa’e. Dhugumatti, Inni Dhaga’aa, Argaadha.” Suuratu Al-

Israa17:1 Kana jechuun Rabbiin kan gabricha Isaa Muhammadin (SAW) Masjiida Haraam

Makkatti argamu irraa gara Masjiida Al-Aqsaa Filisxeemi keessatti argamutti halkan

tokkoon fuudhe, hanqinnaa fi dadhabinna hunda irra qulqullaa’e. Mallattoolee Isaa

gurguddoo itti agarsiisuuf kana godhe. Halkan tokkoon Makkaan irraa gara Al-Quds

(Jerusaalam) geessun wanta Isa dhibuu fi Isarratti ulfaatu miti. Yeroo ammaa namni

halkan tokkoon biyya tokko irraa biyya biraatti xiyaaran balali’a hin jiruu? Garuu

haalli Ergamaan Rabbii (SAW) Makkaan irraa Al-Qudsitti geefaman haala namoonni

xiyaaran itti balali’an irra adda. Kanaafi, adeemsi halkanii Makkaan irraa gara Al-

Qudsitti ergasii gara samitti Ergamaan Rabbii (SAW) taasisan mu’jizaadha. Ergamaan

Rabbii (SAW) gara samii ol’aantu bahuu Qur’aanni suuratu an-Najm keessatti ni

dubbata. Erga gara samii olbahee mallattoolee gurguddoo arge.

Alhamdulillah Rabbiil aalamiin. Jiildin 1ffaan asirratti xumuramee jira.

Kitaabban wabii As-Siiratu Nabawiyyati–Alii Muhammad Sallaabi, Noble Life of The

Prophet [English] 1/92-96

Rahiiqal Makhtuum (Arabic), (The sealed Nectar) (English)

Siiratu Nabawi– Abul Hasan Nadawi

Qunnamtiif:

Website: www.sammubani.com

Wordpress: https://sammubani.wordpress.com/

Facebook: https://www.facebook.com/jireenyabadhaatu/

Email: sammubani@hotmail.com