Jön Türkler ve Türkiye'nin batılılaşması

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,11(1)

1

lyas S

TL

JN TRKLER VE TRKYENN BATILILAMASI

lyas STL Bilecik niversitesi

zet Bu alma, Jn Trk kadrolarnca Bat uygarlnn nasl algland ve bu kadrolarn Trkiyenin Batllamas dorultusunda hangi yol ve yntemlerin nerdikleri sorusu zerinde odaklanmaktadr. Jn Trk dncesine bu adan yaklaldnda balca nerinin billurlatn gryoruz. Muhafazakr gr, Batllamay, Bat bilim ve teknolojisini edinerek Batya kar koymak gibi savunmac bir mantk iinde kavramtr. Burada ama, Osmanl-slam kimliini kaybetmeksizin devlete gemi ihtiamn yeniden kazandrmaktr. Radikal Batc kanat ise, meseleyi, geleneksel Doulu slam uygarl yerine, ileri Bat uygarlnn tercih edilmesi olarak tanmlar. Pozitivist ve materyalist bir mantk zerine temellenen bu nermede Batllama iin n koul, zihni seklerizasyonun salanmas ve aklc insann ortaya karlmasdr. Bu da ancak aydnlanm sekinlerin toplum ynetimini stlenmeleri ve devlet eliyle halk aydnlatmalar ile mmkn olacaktr. Ksaca bu kanat Batllama ve ilerleme olgularna, ekonomik, sosyal ve politik ilerlemeden nce, kltrel bir deiim hareketi olarak bakmtr. Bata Prens Sabahattin olmak zere liberal kanatta yer alanlar iin ise Osmanlnn Bat karsndaki gerileyiinin balca nedeni bireyin yaratcln bastran kolektivist toplum yaps ve merkeziyeti siyasi-idari dzendir. Liberal kanada gre Osmanl Trk toplumunun Batllamas, ancak sivil evresel aktrlerin ynlendirmesinde, toplumsal olan n kendi iinde dnm ile gerekleebilecektir. Bu trden bir deiimin manivelas ise ncelikle ekonomidir. Anahtar Kelimeler: Jn Trkler, Trk Modernlemesi, pozitivizm, sekincilik

2

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1) l

yas S

TL

YOUNG TURKS AND WESTERNIZATION OF TURKEY

lyas STL Bilecik University

Abstract The concern in this study is with how Young Turks perceived West and the ways and means this group proposed regarding Westernization of Turkey. When looked at Young Turks thought from this point of view, three proposals are crystallized. Conservative thought apprehended Westernization in a defensive logic to resist the West once Western scientific achievements and technology have been acquired. The aim was to re-entitle the State previous glory without relinquishing Ottoman-Islamic identity. Radical Westernist wing, however, define the issue as a preference for an advanced Western civilization instead of traditional Oriental Islamic civilization. Prerequisites for Westernization in this thesis which is based on a positivist and materialist rationale are to secure intellectual secularization and introduce logical human being. This is to be realized only when enlightened elite assume the management of society and to enlighten the people with the sponsorship of the State. Briefly, this wing regarded the concepts of Westernization and progress as a cultural metamorphosis movement rather than economic, social and political advancement. For liberal wing of which Prince Sabahattin is the leading figure, main reason for recession of Ottomans against the West were the collectivist community structure and centralist political-administrative system that restrained individual creativity. According to the liberal wing, only way of Westernization of Ottoman-Turkish society is the transformation of society itself with the guidance civil peripherial actors. Key Words: Young Turks, Turkish modernization, positivism, elitism.


3

lyas S

TL

1. GR: TRKYEDE EVRE TARHL VE BR KAYNAK OLARAK BLMSEL ETKNLKLER Osmanl-Trk toplumunda modernleme, Batda olduu gibi, toplumun i dinamiklerinin yaratt, sivil evresel aktrlerce ynlendirilen ok boyutlu bir deiim sreci olarak balam deildir. Trk modernlemesi ve Batllamas temelde, ynetici elit iindeki dar bir kadronun Bat ile Osmanl arasndaki g dengesini yeniden kurma amacyla yrrle koyduu reform programlarna dayanr. Trk reformistlerinin alglamalarna gre bir toplumda Batllama ynnde bir deiim, ancak bu ilevi toplum adna stlenen bir sekinler kadrosunun bilinli ve kararl abalar ile gerekletirilebilir. Osmanldan Cumhuriyete Trk aydn brokrat sorunu bu biimde koymu ve kendisini de bu deiimin faili ve sorumlusu olarak konumlandrmtr1

Son yllarda lkemizde Trk siyasal hayat yaznnda, Trkiyenin Batllatrlmas sreci, yeniden bir akademik ilgi konusu olmaya balam ve zelikle bu srecin Jn Trkler/ttihat Terakki ve kinci Merutiyet aamalarna dair almalara, daha fazla yer verilmeye balanmtr. Jn Trk hareketinin farkl boyutlarna dair yaplan onca inceleme iinde, dorudan bu hareket iinde ete kemie brnm farkl Batllama nerilerini eksene alan bir almaya rastlanmamaktadr

. Bu sylemin dncelerimiz zerinde kurduu hegemonya nedeniyle, Trk Batllamas ve modernlemesi tartmalarnda bu gne kadar, iki temel soru zerinde yeterince durulmu deildir. Birincisi kendisini Batllamann ba aktr olarak gren bu aydn-brokrat kadrolarn Bat uygarl alglarnn ne lde isabetli olduu ve ikincisi de Trkiyenin ada bir Bat toplumu olmas iin bu kadrolarn ortaya koyduklar nerilerin, Batllama asndan gerekli i dinamiklerden yoksun olan bir toplumda bu ynde bir akln yaratlmasn salayp salayamayacadr?

2

1 lgin bir rastlant olarak, Osmanl-Trk toplumunda Tanzimattan bu yana dillendirilen bu aydn ncl tezi, kinci Dnya Sava sonrasnda Bat d dnyadaki modernleme srelerini analiz etmek zere gelitirilen klasik modernleme kuram tarafndan da azgelimi lkelerin modernletirilmesi iin uygun bir yntem olarak sunulmutur.

2 Hi phesiz bata erif Mardin olmak zere kr Haniolu gibi Jn Trk hareketini kapsaml biimde ele alan almalarda hareket iindeki bu nerilere de deinilmi ancak bunlarn eletirel bir deerlendirilmesi yaplmamtr.

. Zira ilgili literatrde, bu konuya ancak dolayl olarak deinilmekte ve bunlar da betimleme dzeyinin tesine gememektedir. Bu almann balca amac; Jn Trk dncesi iinde billurlaan Bat uygarl alglar ile bu alglara paralel olarak ortaya konan Batllama

4


yas S

TL

nerilerinin, Trkiyenin ada bir Bat toplumuna dntrlmesi asndan ne lde ilevsel olduu sorusu temelinde eletirel bir deerlendirmesinin yaplmasdr. Bu yolla Trk modernlemesinin en temel eksiklerinden biri olan dnmsellik boyutunun telafisine, az da olsa bir katk salanmas umulmaktadr. Bu dorultuda ilk olarak, bu vatan nasl kurtarlabilir sorusuna Jn Trklerden nce bulunan karlklar kaln izgilerle de olsa ele almak gerekir. nk Jn Trk hareketi, Osmanl mparatorluu iindeki reformcu hareketlerin bir halkasdr. Ve tabiatyla ilki ve sonu da deildir. Bu itibarla, kendisinden ncekilerden etkilendii gibi sonrakileri de etkilemi ve ekillendirmitir. 2. TANZMAT Osmanl, Bat karsnda ald ilk yenilgiden itibaren hep Bat ile arasndaki g dengesizliini giderecek tedbirleri alma ynnde bir aray iinde oldu. Ancak bu dorultuda atlan admlardan hi biri, Osmanly bir Bat toplumu haline dntrmeyi hedeflemiyordu. Ama, geleneksel dzeni Batdan baz askeri ve idari teknikleri alarak revize etmekten ibaretti. 19. yzyln balarna gelindiinde ise Osmanl devlet ricali, devletin devam ve bekas iin Osmanl klasik sisteminde esasl bir deiiklik yapma zarureti ile kar karya kald. 1839da yaynlanan Glhane Hatt- Hmayunu ile balayan Tanzimat hareketi bu konudaki kararlln en somut yansmas oldu. Tanzimatn reform program, Bat baarsnn asl kaynann ne olduu sorusuna bulunan cevapla paralellik arz etmitir. Tanzimat yazarlarnn gznde Batya bu stnl salayan en temel e bilim ve teknolojidir. Bat karsnda ald yenilgiler dizisine son vermek iin Osmanlnn yapmas gereken de bir an evvel bu g kaynaklarna sahip olmaktr (Haniolu,1989: 9-27). Grld zere Tanzimat kadrolar, Baty daha ok bir fiziki g olarak alglam ve Bat bilim ve teknolojinin gerisinde daha derin dnceler olduu gereini fark edememilerdir. Bu nedenle de Tanzimat reformlar, devlete eski gcn kazandracak bir bilgi, teknoloji ve kurum aktarm olarak telakki eden olduka muhafazakr bir anlay etrafnda ekillenmitir. Tanzimat ricalinin, Batllamay bir kimlik sorunu, Baty da kltrel boyutlar da olan bir btn olarak alglamamasnn en bata gelen nedenlerinden biri, kendi dnya grnn doruluuna olan ar gvendi. Bu kuaa gre Batnn stnl sadece maddi alanla snrlyd, ahlaki ve manevi deerler bakmndan ise stnlk


5

lyas S

TL

Mslmanlarda idi. Hatta onlara gre Batnn bu maddi gce erimesini salayan btn unsurlar slamda da mevcuttu. Yani Osmanl iin sorun, teoride deil, uygulamadayd (etinsaya, 2002: 57-58)3

Tanzimatn reform program kapsamnda Osmanl askeri dzenini, idari tekilatn ve hukuk sistemini Batya uydurmak zere bir reformlar dizisi yrrle konuldu (Ortayl, 2008). Bat gcne erime yolunda kendisine sihirli bir g atfedilen pozitif bilimi ve teknolojiyi yeni kuaklara retmek zere birbiri ardna Bat tarz okullar ald. Tanzimatlar, yaplacak bu askeri, idari ve hukuki dzenleme ile Bat ile aradaki mesafenin ksa bir srede kapatlabilecei eklinde naif bir inan ierisindeydiler

. Dolaysyla Batllama, hem bir kurtulu hem de bu anlamda bir ze dn hareketi olacakt. Gerekten de Tanzimat sekinlerinin gznde Batllama, yansz ve teknik bir kavramd. Bu, belki de o gnden bu gne, toplumumuzda Batllamann en geni anlamda kabul grd biimi oldu.

4

Yrrle konulan reformlar, beklenebilecei gibi, toplumda sahici ve derinlere giden bir Batllama dinamii yaratamad ve daha ziyade st yapyla snrl bir takm hukuki ve idari dzenlemelerden ibaret olarak kald. levsel olabilecekleri nesnel koullarn olumamas nedeniyle, salt Batya benzeme uruna ithal edilen kurum ve normlarn ou, ithal edildikleri toplumlardaki gibi bir ze ve espriye asla kavuamadlar (Mardin,1992: 12-13). Byk umutlarla balayan Tanzimat, Bat ile aradaki g dengesini salama noktasnda kendisinden beklenen yarar

. Bu inan, onlarn, Batnn ulat dzeyin arka planndaki sreleri yeterince kavrayamam olmalarndan kaynaklanyordu. Bu yzden Tanzimatlar, Osmanly Bat dzeyine karmak zere Batdan nelerin alnabileceini belirlerken, daha ok Batnn grnen ynleri zerinde younlatlar ve Batya dair baz imajlar ve paralar btnn kendisi sandlar. nk Tanzimat kadrolar, bir medeniyeti temellendirmenin soyut kavramlarla mmkn olaca gereinin farknda deillerdi (Yavuz, 2002: 212).

3 Bu yzden Avrupaya gnderilecek rencilerin Bat kltr ve dncesi ile temas etmesini engellemek zere Paris dnda bir konakta ikamet etmeleri bir zm yolu olarak dnlmt. Zira yegane ama onlar, bir bilim ve teknoloji ithalats olarak Bat kltr ile hibir ilikiye gemeden lkeye dndrmekti (Haniolu,1989: 13). 4 Tanzimat Fermannda yer alan Devlet-i Aliyyemizin mevki-i corfsine ve arazi-i mnbitesine ve halkn kabiliyyet ve istidatlarna nazran esbb- lazimesine teebbs olunduu halde be on sene zarfnda bi-tevfikih tel sver-i matlba hsl olaca zhir olmalaDevlet-i Aliye ve memlk-i mahrsamzn hsn-i idresi zmmnda baz kavnn-i cedide vaz ve tesisi lazm ve mhim grnerek (nalck-Seyitdanlolu, 2006:1) ifadeleri meselenin ne kadar hafife alndnn bir gstergesidir.

6


yas S

TL

salayamad. nalckn ifadeleriyle (nalck, 2006: 135);Kt zerinde yaplan slahat, yeni adlar altnda eskinin devamndan yahut en ok eski ile yeniyi uzlatran bir tedbirden ibaret kald. te yandan Batnn gmrkte braklmak istenen kltr, hedeflenenin aksine Osmanl toplumunun gndelik yaamn ve dnme biimlerini etkilemeye balad. Bu amalanmam gelime, ok geemeden halk katlarnda ciddi bir tepkiye yol at ve bu tepkiler Osmanl dnce hayatnda da yansma buldu. Bunun en kritik sonucu ise Batllamann bir zihniyet ve kimlik sorunu olarak da tartlmaya balanmas oldu5

Namk Kemal, Tanzimatlar, reform konusunda yeterince samimi bulmuyordu. nk ona gre Tanzimat, hukuki ve sosyal boyutu zayf olan ve daha ok Batnn gzn boyamaya ynelik snrl bir siyasi reform programndan ibaretti ve onlar da Bablinin eiini aamamt (Lewis, 2004:169). Bata Namk Kemal olmak zere Yeni Osmanllar, siyasi reformlar konusunda daha ileri gidilmesi taraftarydlar. Namk Kemale gre Osmanldaki esas sorun, keyfi ynetimden yasal ynetime geilememi olmasyd. Tanzimat, ilanyla bu yndeki umutlar uyandrm olmakla birlikte, uygulama tam bir d krkl yaratmt (Namk Kemal, 2005: 221-222). Ona gre btn sorunlarn kayna olan ahsi ynetimden, ancak icra organn sorumlu tutacak bir parlamentonun

.

3. YEN OSMANLILAR

Tanzimat ricalinin uygulad bu merkeziyeti reform yntemine ve bu reformlarn geleneksel kltr zerinde yaratt etkilere ynelik ilk esasl tepki, 1860larda ortaya kan bir aydn hareketi olan Yeni Osmanllardan geldi. Yeni Osmanllar imparatorluktaki ilk rgtl muhalefet hareketi idi. Bu grup, Tanzimata deil onun uygulanma biimine kar olduklardr. Namk Kemale gre Tanzimat dzenlemeleri, Osmanl toplumunun kendine has zellikleri dikkate alnmadan, Batl olan her eye yksek deer atfetmekten treyen bir taklitilikti (Lewis, 2004: 142). Batya benzemek ve Baty memnun etme uruna aktarlan kurum ve deerler, topluma yabanclam mstebit bir memur zmresi ortaya karmaktan baka bir ie yaramamt (Mardin, 1989: 12). Kendilerine byk umutlar balanan merkeziyeti reformlarn yk ise, bu reformlardan en ufak bir fayda grmemi olan halk ynlarnn boynuna yklenmiti.

5 Bu trden bir batllamann toplum katlarndaki yansmalarnn dnemin edebi eserlerinde hangi figrler zerinde ifade bulduuna dair esasl bir alma iin baknz: erif Mardin (1992),Tanzimattan Sonra Ar Batllama, Trk Modernlemesi, 2.Bask, Derl. Mmtazer Trkne-Tuncay nder stanbul: letiim Yaynlar.


7

lyas S

TL

almas ve temel hak ve hrriyetleri gvenceye alacak bir Anayasann kabul ile kurtulabilirdik (Tunaya, 2004a: 58). Yeni Osmanllar, siyasi konulardaki ilerici tavrlarnn aksine kltrel konularda muhafazakr bir tutum iindeydiler. Bat medeniyeti sadece maddi ynden stnd. Manevi ve ahlaki ynden ise stnlk, Douda idi. Dolaysyla Osmanlnn yapmas gereken Batya bu stnl salayan bilim ve teknoloji gibi maddi eleri almaktan ibaretti (Tunaya, 2004a: 59). Oysa Tanzimat, bir kltr taklitisi olduu iin, kltr plannda da ksr kalm ve Mslman toplumu kknden sarsmtr (Mardin,1992: 87-88). Hareketin sembol isimlerinden Namk Kemal, medeniyetin ancak bize faydal olan yanlarnn alnabileceini, Batnn kltrn ve ahlakmza aykr olan adetlerini almak zorunda olmadmz belirtir (Namk Kemal, 2005: 360-361)6. Bat kadar gl olmak iin onlara benzemeye lzum yoktur, bize yakan kendimiz kalmaktr ve bunun yolu da kendisine yabanclatmz zmze; hakiki slama geri dnmektir. Zira hakiki slam, zaten Batdaki siyasal ve toplumsal gelimeyi salayan btn unsurlar iermektedir7. Namk Kemal bu tezi dorulamak iin Bat terakkisinin nedeni olarak grd elerin slami karlklarn bulup karmak ve hatta Bat ile slam badatrmak iin youn bir entelektel aba ierisine girdi (Ahmad ,2003: 38)8

6 Ayn dnemde brette yle deniyordu: Biz medeniyetimizi ilerletmek in Avrupadan mahsl-i akl olan terakkiyat- ilmiye ve snaiyeyi almaya alacaz. Sokak balolar, ahlak serbestlii, alktan lenlere acmamak, insaf ve merhamete lzumsuz iki lgat- garibe nazaryla bakmak gibi beliyyt- eytaniyesini istemiyoruz (aktaran: Haniolu,1989:29). 7 Ancak Yeni Osmanllarn bu konudaki tutumu dnemin dier baz muhafazakrlarnkinden farkldr. erif Mardin, Namk Kemaldeki gelenek savunusunun bir lde arasal bir anlam olduundan sz etmektedir. Zira her eyden nce halk deerleriyle atmaya girmek Yeni Osmanllarn siyasi hedefleriyle badamazd. Namk Kemalin Batnn faydal ynleri dururken onun, tketim kalplarn, elence biimlerini alan takliti, kkszln ve zppeliin sembol olan Bihruz Beye ynelik eletirisinin ana nedeni, bu tipin halkn hakiki bir ilerleme ynnde seferber edilmesine engel olmasdr. Ksaca tipik bir muhafazakr olan Ahmet Mithat Efendinin Bihruz eletirisi ile Namk Kemalinki farkldr. Batllama yolunda dinden bir ara olarak yararlanma biiminde daha sonra Jn Trk dncesinde de izine rastlayacamz tutum, Yeni Osmanllar Batdan aktarlacak olan elere slami bir dayanak bulmak gibi bir davrana yneltmitir. Hlbuki Namk Kemal zel yaamnda klasik tipten ok Bihruza yakndr (Mardin, 2007: 53;Haniolu,1989: 27). 8 Bu abalar onu, Batnn siyasi dzeni konusunda dneminin en derli toplu ve ak fikir sahibi kiisi haline getirdi Namk Kemalin Temmuz 1872 tarihli bretteki Hukuk-u Umumiye balkl makalesi onun demokratik bir siyasi dzenin pek ok esini kavram olduunu gstermektedir. Baknz: Namk Kemal, 2005:124.

.

8


yas S

TL

Namk Kemalin nerileri salt siyasi konularla snrl deildir. O, Osmanlnn iinde bulunduu kt vaziyetin en nemli sebeplerinden biri olarak iktisadi gerilii gsterir. Bu geriliin nedeni slam deil, imparatorluun dnya ekonomisinin bir pazar haline gelmi olmasdr (Ahmad, 2003: 39). D ticarette yabanclara tannan imtiyazlar, d borlanma, ar vergi yk ve askerlik sebebiyle gerileyen tarmsal retim, yollarn ve eitim imknlarnn yokluu bu geriliin balca amilleridir (Lewis,2004: 170-171). Yaplacak bir vergi reformuyla Trk tarmnn yeniden canlandrlmas, askerliin gayrimslimlere de yaygnlatrlarak Trk unsurundaki azaln durdurulmas, imalat sektrnn canlandrlmas iin uygun kredi sisteminin tesisi ve bu alan tahrip eden vergi tarifesinin kaldrlmas onun nerilerinden bazlardr (Mardin, 1996: 356). Ona gre Bat karsnda ayakta kalmann yegne etkin yolu, sanayilemedir. Bunun iin de toplumda belirli bir sermaye birikimine ulalmas, bankalarn, ticari irketlerin ve fabrikalarn kurulmas gerekir. Bu nerilere bakarak Namk Kemalin Batnn meydan okumasna karlk aktif bir cevap verme yani misillemeci bir tavr iinde olduu sylenebilir. Sermaye birikimi ve irketlemenin Bat dzeyine ulamann itici gc olduunu ve dier parametreleri de harekete geirecei ynndeki tehisi (Namk Kemal, 2005: 48-49) onun Bat uygarlnn olgusal boyutunu kavrama noktasnda ald mesafeyi gsterir. Namk Kemalin reform nerisinde deiim, tabandan tavana yryen bir sretir ve bu srecin ana aktr devlet deil, toplumdur (Namk Kemal, 2005: 212). Bu yzden o Bat uygarlnn prototipi olarak Fransay deil ngiltereyi gstermitir. Namk Kemal her ne kadar kltrel deerleri koruma anlamnda muhafazakr bir tutum sergilese de onun ilerleme stratejisi geriye deil kesinlikle ileriye dorudur. Yeni Osmanllarn Batllamann dzeyi ve snr konusunda tam bir mutabakat iinde olduklar sylenemez. Bu aydn grubu iinde ounluk tarafndan paylalan Namk Kemalin muhafazakr, sentezci modeline kar inasi farkl bir izgide yer almaktadr. Yeni Osmanllar arasnda Bat dncesinin derinliklerini en iyi anlayabilen ve o dncenin laik niteliini kavrayabilmi olan kii inasidir (Mardin,1992b: 84;Berkes, 2004: 283). inasi dnda Avrupann rasyonalizm akmna katlabilenleri says, -Abdullah Cevdet istisna edilirse- hatta kinci Merutiyetten sonra bile yok denecek kadar azdr (Mardin,1992a: 167). Namk Kemalin aksine inasi meseleyi bir medeniyet tercihi olarak grr. Ona gre yeni medeniyetin esas akldr. Yanl inanlar yznden farkl bir biim alm olan slamiyet de aslnda aklcl esas almaktadr (lken, 1994: 66-67). Osmanl toplumunun kurtuluu da bu aklc


9

lyas S

TL

dnce biimini iselletirebilmesine baldr. Bu yzden o mesaisini siyasi konulardan ziyade entelektel faaliyetlere hasretmitir (Ebuzziya Tevfik, 2006: 341-344). Namk Kemal tarafndan medeniyete giden yolda dinin rehberlii yeterli iken, inasi iin bu yolda ilerlemek ancak rasyonalite sayesinde mmkn olacaktr (Gle, 1998: 72). Hareket iinde vcut bulan bu iki farkl Bat uygarl kavray ve Batllama modeli, Jn Trk dncesi iinde eitli uraklardan geerek daha da billurlaacak ve Ge Osmanl dneminde Batllama tartmalar, 1902 Jn Trk Kongresine kadar, temelde bu eksen zerinden ilerleyecektir. 4. JN TRKLER Bu balamda ilk olarak Jn Trk kadrolar arasndaki farkl Bat alglar ve bunlar belirleyen temel parametreler ele alnacak, sonra da bu alglamalara paralel olarak dile getirilen farkl Batllama nerilerinin birbiriyle benzeen ve ayrlan ynleri zerinde durulacaktr. Ancak Jn Trklerin muhalefetten iktidara getikleri 1908 Devrimi sonrasndaki Batllama tartmalar bu almann dnda tutulacaktr. Bilindii zere 19. yzylda Osmanl devletinin kar karya bulunduu balca sorun, gayrimslim ayrlk milliyetiliidir. D devletlerin, zellikle de Rusyann kkrtmalar, sorunu bsbtn arlatrm ve Osmanl devletini bir var olu meselesi ile kar karya getirmitir. mparatorluun dalma tehlikesine kar bir are olarak formle edilen ve tm tebaay bir ortak vatan fikri etrafnda birletirmeyi hedefleyen Osmanlclk ideolojisinin en somut ifadesi olan Meclis-i Mebusann kapatlmas ve 1876 Anayasasnn askya alnmas, Osmanl aydn zmrelerinde byk bir hayal krklna yol am ve Yeni Osmanllarn balatm olduklar hrriyeti mcadelenin yeniden canlanmasna zemin hazrlamtr (Akin, 2009: 48). Temelde Abdlhamitin mutlakyeti rejimine son verme ortak paydasnda birleen tm bu muhalif gruplar ifade etmek zere bulunan isim Jn Trkler dir (Somel, 2002: 107). Hareketin ilham kayna, 1877de Abdlhamit tarafndan datldktan sonra faaliyetlerini Avrupada ve yurt iinde srdren Yeni Osmanllarn yani Namk Kemal, Ziya Paa ve inasinin hrriyeti fikirleridir. nderleri ise modernist brokratlar yetitirmek zere alan okullarda yetien ve zihniyet dnyalar devleti kten kurtarma ve devlete hizmet etiiyle ekillenen ve yaamlarnn bir ksmn gerek tahsil gerekse srgn nedeniyle Avrupada geiren aydn kiilerdi. Jn Trklerin entelektel ynelimlerini ve eylemlerini, Osmanl devletinin toprak btnln koruma, onu geri kalmlktan ve Bat karsnda yaad

10


yas S

TL

eziklik duygusundan bir an evvel kurtarma kaygs ekillendirdi9. Onlara gre imparatorluun siyasi birlii iin tek zm, 1876 Anayasasnn yeniden yrrle konulmas ve parlamentonun almasyd. Tm tebaann temsil edildii bir parlamento ve anayasal gvence altna alnm vatandalk haklar, milliyeti eilimleri gemlemek ve btn Osmanl unsurlarn bir Osmanl vatan ve vatandal fikri etrafnda birletirmek iin yeterliydi10. Osmanl toplumunun yz yze olduu ikinci sorun ise geri kalmlkt. Birinci ama konusunda hareket iinde hemen herkes hemfikir olmakla birlikte, terakkinin nasl mmkn olaca ve Batllamann snr, boyutu ve yntemi konusundaki grler muhtelifti11

ncelikle belirtmek gerekir ki; Jn Trk kadrolar arasnda ana tartma, Batllama veya mevcudu muhafaza konusunda deildi. mparatorluu, dm olduu bu vahim durumdan karmak iin Batlamann bir zaruret olduu noktasnda hemen herkes hemfikirdi. Uyumazlk, Bat uygarln var eden nedenler ve Batllamann kapsam ve yntemi konusundayd

.

12

9 Bu at altnda toplananlarn ideallerini, kurmu olduklar rgte konulan isim en ak biimde zetliyordu: ttihat ve Terakki. 10 Ancak btn bunlardan Jn Trk kadrolarnn liberal demokratik bir dzenden yana olduklar sonucu kmamaktadr. Zira bu aydn grubunun bu pragmatist amacn tesinde bir hrriyet kuram yoktu (Mardin,1992b:100). Onlarn parlamentarizmden muratlar sorunlara aina ve zm retebilecek donanma sahip sekinlerden oluan bir meclisin memleket meselelerine vaziyet etmesiydi. zerinde ittifak ettikleri bir husus, halkn talebine gre i grmenin hikmet-i hkmete aykr olduuydu. Bu nedenle hayalini kurduklar meclis, farkl kar ve grlerin ifade bulduu bir temsil organ deil, bir sekinler topluluuydu. nk Mizanc Muratn ifadesiyle Az ok devlet umuruna aina adamlardan mrekkep mahdut bir meclis-i meveret daha ziyade i grebilir di (Mardin,1989: 78). 11 Jn Trkler, hi phesiz btn grleri birbiriyle rten kiilerden oluan homojen bir grup deildir. Hareket, iinde ok farkl grleri, niyetleri ve kiilikleri barndran olduka geni bir yelpaze manzaras arz eder. rnein Ahmet Rza pozitivist, Mizanc Murat slamc, Abdullah Cevdet biyolojik materyalist, Malmyan Efendi Ermeni Komitecisi, Yusuf Akura Trk milliyetisidir. Ancak hepsini birletiren ortak bir nokta vardr; o da Abdlhamit kartl ve anayasal rejim taraftarl (Haniolu,1981: 33).

12 Jn Trklerin bu temel konulardaki grleri arasnda kesin ayrmlar yapmak ok da kolay deildir. nk o dnemde, bir an iin bir gr hararetle savunan bir Jn Trk ksa bir sre sonra olduka farkl bir yneli iinde grmek mmkndr. Zira bu kiilerin Bat ile ilgileri entelektel kayglardan ok devletin kn durdurmak zere Batdan nelerin alnabilecei gibi olduka pragmatist bir niyetten tremitir12. Bu yzden, soruna are olarak grdkleri her dnceyi, bilgiyi bir kurtulu reetesi olarak sunma gibi aceleci bir tutum iinde olmulardr. Dncelerinin eklektik ve yzeyselliinin ana nedeni budur.

. Tunayann (2004a: 60) belirttii gibi; bu konuda ne


11

lyas S

TL

kadar Jn Trk varsa o kadar slahat program vard. Buna ramen, Jn Trk dncesine hareket iinde, bu konularda bir lde i tutarll olan balca nerinin billurlatn ve bunlarn Trk Batllamasnn sonraki aamalarndaki tartmalara da temel oluturduklarn gryoruz (Berkes, 2004: 393). Biz bu almada bu nerileri, muhafazakr, radikal ve liberal modeller olarak ele alacaz. 4.1. Muhafazakr Batllamac Kanat Jn Trk dncesinde balangtaki hkim eilim, selefleri Yeni Osmanl dncesinde olduu gibi, Batllamann kltrel olmaktan ok bilimsel ve teknik bir mesele olarak ele alnmasdr (Mardin,1989: 75-76). Bu yaklamda Bat uygarl, zsel deil arasal bir deeri haizdir. Ksaca sorun, bir zaruret gerei, Osmanly eski aal gnlerine dndrecek kimi tekniklerin Batdan alnmas olarak takdim edilir. Hareket iinde, bu muhafazakar Batllama izgisini Mizanc Murat Beyin temsil ettiini gryoruz (Haniolu,1989:190-191 ; Mardin,1989: 80-102). Muhafazakr Batllama nermesinin ilk dikkati eken yan, btnlkl bir Bat uygarl kavrayna dayanmaydr. Burada Bat, daha ok bir fiziki g olarak tahayyl edilir. Bu gcn tek kayna ise bilim ve fendir, Batnn kltr ve ahlak deildir. Mizanc Murata gre slam dini, imparatorluun knn sebebi olmad gibi onun yeniden toparlanmasnn nnde bir engel de oluturmamaktadr (Ramsour, 2001:57;Berkes,2004:396). Batya bu maddi stnl salayan tm ilkeler slamda da mevcuttur13

Grld zere bu kanat snrl bir Batllamadan yanadr ve ilerleme stratejileri de Batnn maddiyat ile slamn maneviyat arasnda bir senteze dayanmaktadr

. Dolaysyla hakiki slama dnmemiz bile tek bana bu geriliin kendiliinden bertaraf olmasna yetecektir.

14

13Bu, o yllarda, ynetimin de benimsemi olduu bir anlaytr. Bu nedenledir ki; II. Abdlhamit dneminde okullarda temel felsefi ve dnyaya bak gibi konularn ele alnmasna izin verilmemitir (Karpat, 2006: 66-67). 14 erif Mardin, Mizanc Muratn tezlerini savunmak iin slama mracaatn, slamn deerine inanp onu gerekten Bat uygarl ile badatrmaya alan birinin giriiminden ok slam kendi benliini korumak iin bir silah olarak kullanan birinin hareketi olarak deerlendirmektedir (Mardin,1989: 92).

. Ancak onlarn bu bilimsel ve teknik ilerleme konusundaki nerileri bir hayli yzeysel ve meselenin zyle ilgili olmaktan uzaktr. Bunlar arasnda elle tutulur olan tek neri, eitimdir. Muhafazakr kanada gre bilimsel ve teknik ilerleme, genel eitim dzeyinin ykselmesine paralel olarak adeta kendiliinden gerekleecektir (Mardin, 1989: 70). Zira sorunun kaynana dair tehislerinde de ayn yzeysellik gze arpar. rnein Mizanc Murat

12


yas S

TL

yaynlad risalecikte sorunu padiahn15

Mizanc Murat, kltrel Batllama konusundaki muhafazakr tavrnn aksine Batdaki siyasi kurum ve deerleri benimseme konusunda daha ilerici bir tutum iindedir. Hukuk devleti, yasalar nnde eitlik, basn zgrl, btn Osmanl tebaas iin genel siyasi af, seimle gelen bir meclis ve bu meclise kar sorumlu bir hkmet onun hayalini kurduu siyasi dzenin balca ilkeleri arasndadr

ve brokratlarn adil ve drst olmamalar, hanedan yelerinin harem entrikalaryla zaafa uram olmas, idarenin bozulmu olmas olarak sralamaktadr. Ona gre hanedan yelerinin eski salkl gnlerine geri dnmesi, parlamentonun yeniden almas, basn hrriyetinin salanmas ve bu yolla idarenin ktlkleriyle mcadeleye imkan salanmas, alkan ve drst memurlarn ibana getirilmesi ile k durdurulabilecektir (Ramsour, 2001: 57-58). Mizanc Murat, bu neriler arasnda, gvenilir bir nc elit yetitirmeye zel bir nem vermitir. Zira ksa devlet hizmeti srasnda asalak bir memur zmresinin nasl toplumu smrdn gzleme frsat bulmutur. Bu yzden o, kamu hizmetlerinde verim kavramn yerletirmek ve Batda olduu gibi devleti ve brokrasiyi rasyonel bir ara haline dntrmek, yani Webergil anlamda yasal-ussal brokrasiyi oluturmak istemitir (Mardin, 1989:100).

16

15 erif Mardin, adil hkmdar idealinin modernleme akmna katlan slam topluluklarnn Batllamann ilk evresinde gsterdikleri tipik bir tepki olduunu belirtmektedir (Mardin,1989: 67).

16 Bu nerilerine ramen onun sultann hkmranlk hakknn bsbtn ortadan kaldrld tam bir liberal demokratik dzenden yana olduunu syleyemeyiz. O, sadrazamn atanmas hakkn sultana brakr, bakanlar meclise, sadrazam da padiaha kar sorumlu olacaktr (Mardin, 1989: 100).

. Ancak onun siyasi nerilerinde sultann otoritesin snrlar, laik hukuk tarafndan deil, eriat tarafndan izilir. O, sorunlarn temel zm olarak grd Merutiyeti de, eriat dairesi iinde bir meveret olarak tarif eder (Berkes, 2004: 395-396). Bu kanadn grlerindeki ilk naif yan, Batnn kltr ile bilim ve teknolojisinin birbirinden ayr gerekliklermi gibi alglanmasdr. kincisi ise imparatorluun Bat karsndaki yenilgisinin nedenlerini iktisadi, dnsel ve siyasi ynleriyle tm bir toplumsal yapnn iinde aramak yerine, onu salt idari yapdan kaynaklanan ve yine idari kararlarla istenirse hemen dzeltilebilecek bir dizi aksaklklar olarak grm olmasdr.


13

lyas S

TL

4.2. Radikal Batc Kanat Hareket iinde nderliini Ahmet Rzann yapt ve bu almada radikal kanat olarak adlandracamz grup ise muhafazakr gruptan daha farkl bir neriler demeti sunmutur. ncelikle bu farkll ortaya karan nedenler zerinde durmak gerekir. Osmanl toplumunda, 19. yzyln ikinci yarsnda, gerek tahsil gerekse srgn nedeniyle Batya giden kuaklar arasnda, dnya meselelerine bakta slamn moral deerlerinden ok, Avrupann Aydnlanma ilkelerini lt almaya balayan bir aydn grubu olumaya balad. Bu zihniyet deiimi, Baty kr krne taklitten yorumlamaya ynelik epistemolojik bir krlmann da balangcn oluturdu (Gek,1999: 274). nk artk yeni kuak Osmanl aydnlar, modernliin grnr yznn arkasndaki dnsel dnyay kefetmeye ve onu bir zihinsellik (episteme) olarak kavramaya balamlardr. Zira Batya ayak uydurma projesi erevesinde alan modern okullar; (Y)aadklar dzenle deer atmasna giren ve iinden ktklar sosyal gerekliin tamamyla dnda bir gereklii hayal eden fertler yetitirme ilevi grmlerdir. Bu noktadan itibaren de Batllama ve yaanlann dnda bir dzen kurma fikri eitimle sekinlik kazanan kitlenin temel arzusu olmutur (Haniolu,1992:150). te yandan ayn sre, bu kitle arasnda, Bat kltrnn stnl ve buna mukabil iyapnn gerilii ynnde bir kanaatin olumasna da yol amtr. Aka dillendirilmese bile bu yeni kuak iin geriliin ba sorumlusu, gelenek ve dindir (Haniolu, 1989: 39).Bat uygarln var eden g ise akl ve bilimdir. Vapur, telgraf, tren, yeni ziraat usulleri, sanat, ticaret Baty gl klan her ne varsa pozitif bilimin eseridir. O halde Osmanl iin tek k yolu bu bilimleri bir an evvel edinmektir. Bilimin gcne duyulan bu katksz inancn ilk filizlenmeye balad yer Mekteb-i Tbbiyedir17

17 Bu dncenin br yznde ise dini toplumsal gelimenin nnde bir engel olarak grme ve toplum deerlerine souk ve mesafeli duru vardr ki bu duruun en nemli temsilcileri olan Abdullah Cevdet ve Rza Tevfikin bu okulda yetimeleri tesadfi deildir (Haniolu,1981: 8-9).

. Bu okulu Mekteb-i Mlkiye gibi dier yksek okullar izlemitir (Mardin, 1989: 42-51). Tanrnn varlna dair yaplan tartmalarn, ou kez biyolojik materyalistlerin zaferiyle sonuland Mekteb-i Tbbiye, iinde yaadklar toplum deerleriyle atmaya giren yeni bir aydn tipinin ortaya kmasnda nemli bir ilev grmtr (Haniolu,1989: 46).Bunda ise byk lde, pozitivizmin ve biyolojik materyalizmin Fransz aydn zmreleri arasnda etkili olduu bir dnemde Mekteb-i Tbbiyeye bu lkeden getirilen kitaplar ve eiticiler

14


yas S

TL

belirleyici olmutur. Bu etkilenme, ok gemeden, Jn Trk kuaklar arasnda, iinde yaadklar evreni maddi biimde aklama ynnde gl bir eilim yaratmtr (Haniolu, 1989: 44-45). Bu yeni bak asna sahip kadrolara gre slam ile Bat medeniyetinin temelindeki pozitif felsefe, birbirine zt iki farkl bilgi kaynadr ve bu nedenle de ikisinin badatrlmasna imkn yoktur. Bu tehis, Bat medeniyetinin btn boyutlaryla bir btn ve ayr bir medeniyet olduu ve Osmanl iin tek kurtuluun tam bir Bat toplumu olmaktan baka are olmad biiminde radikal Batc bir grn Jn Trk dncesi iinde mayalanmaya baladnn bir iaretidir18

18 Ancak Jn Trk kadrolar siyasi amalarna ulamak iin halkn desteine ihtiya duyduklarndan II. Merutiyete kadar bu konudaki fikirlerini aka ortaya koyamamlardr.

. Trk modernlemesi asndan bunun balca iki sonucu olacaktr. Birincisi badatrclk fikrinin tahtnn sarslmaya balamas. Zira radikal kanat bunu gzel fakat gereki olmayan bir kuram olarak deerlendiriyordu (Haniolu,1981: 42). kincisi ise gzlem ve deney yntemiyle ispat edilemeyen her bilgiyi bilim d sayma biimindeki pozitivist varsaymn Jn Trk dncesinde baat gr haline gelmesi (Korlaeli,1986). yle ki hareketin muhafazakr kanadnda yer alan yazarlarda bile bu yaklamn deien tonlarda yansma bulduuna ahit olmaktayz. rnein erafettin Mamumi, Abdullah Cevdete benzer biimde bizde de sr- ciddiyeden ziyade hayaliyeye fenden ziyade iire rabet olunmasndan ikayet edebiliyordu (Haniolu, 1981: 10). 1898de bir Jn Trk yayn olan Osmanlda, Osmanl devletinin iinde bulunduu vaziyetten salt bir siyasi rejim deiiklii ile kurtulamayaca, tek zmn Bat medeniyetinin bir btn olarak alnmas olduu aka dillendirilmeye balamtr (Mardin,1989: 121-122). Radikal kanada gre Bat uygarlnn temeli maddi anlamda bilimdi ve ilerlemek istiyorsak slama deil bu yeni bilgi kaynana itibar etmeliydik (In, 1985: 354-355). Bilimin temel referans olarak alnaca alan asndan, muhafazakr kanat ile bu kanat arasnda ciddi bir fark vardr. Muhafazakr kanatta bu alan, Bat dzeyine erimemizi salayacak pozitif bilimlerle snrlyken, radikal batc kanat iin bilim, hayatn btn alanlarnda geerli tek referans kaynadr. Onlarn bilime olan bu ar gvenlerinin temelinde, pozitif bilim yntemlerinin sosyal olaylara uygulanabilecei ve toplumsal sorunlarn zmnde bilimden bir yol gsterici olarak yararlanabilecei biimindeki pozitivist inan yatmaktadr.


15

lyas S

TL

Osmanl dnce hayatnda ilk sistematik Bat okumas pozitivizm zerinden gereklemitir. Hi phesiz bu bir tesadf sonucunda olmamtr. Zira pozitivizm, toplumsal olaylarn da adeta tabiat yasalar gibi deimez yasalara tabi olarak gelitii ve bu nedenle de toplumsal sorunlarn bir fizik problemi gibi kesin kurallara bal biimde zlebilecei iddiasna dayanmaktadr19

Toplumsal gelimeyi salamann tek yolu bilimin dorularn yeni kuaklara retmektir. Bu nedenle radikal kanadn Batllama projesinin temelini laik eitimin yaygnlatrlmas oluturur. Bu kanadn prototip dnr Ahmet Rza Beye gre Osmanlnn iinde bulunduu durumdan kurtulmas ziraat ve sanayinin gelimesine baldr. Halkn bu zorunluluklar anlamas iin ilk yaplacak i halkn eitim dzeyinin ykseltilmesi dir (Mardin, 1989: 135). Radikal kanatla pek ok noktada fikir birlii iinde olan ancak daha sonra Prens Sabahattinin liberal programna destek verecek olan Abdullah Cevdete gre; Hkem-y mteehhirinden birinin kavline gre terakkiyat daima bir asalet-i zekiye (Aristocratie Intellectuelle)nin yani servet ve mlkiyete deil fakat aklen eraftan olanlarn eser-i gayretidir (Haniolu, 1981: 17)

. Osmanl reformcu kadrolar, nasl Bat dzeyine kabiliriz sorusuna en doyurucu cevab pozitivizmin ne srd bu nermelerde bulmulardr. Osmanlnn kar karya bulunduu geri kalmlk sorununun zmnn de ancak bu yolla mmkn olaca Ahmet Rza tarafndan yle dile getirilir: Cemiyet kavanin-i tabiyeye tabi bir vcud-u mrekkepdir. Bu vcudun bir takm devri hastalklar vardr. Tehis-i maraz iin hastay syletmeli, ahalinin hal mizac derd ihtiyac etibba-y millete malm olmaldr. Zehir bilinmedike panzehir bulunamaz ( Haniolu, 1989: 604).

20

19Dneme hkim olan bu alglama nedeniyle onlar toplumsal hayatn fizik dnyadan apayr bir yapsnn olduu gereini fark edememilerdir. 20 Abdullah Cevdet iin bir toplumun gelimesi o toplumda zeki insanlarn oranyla alakaldr. Cevdet, buna biyolojik bir aklama da getirir: kafatasnn ap. Zira o kafatasnn ap ile iindeki beyin bykl ve kavray yetisi arasnda bir paralellik olduuna inanmaktadr. lerleme iin kafatas bykl yeterli olmayan bir toplumda, bu tr kimselerin ortaya karlmas iin nerilen zm ise eitimdir. nk ona gre eitim ve entelektel abalar, beyinde tabii ve fiziki bir bymeye yol aacaktr (Haniolu,1981:17-18).

. Zekiler marifetiyle yeni nesillere biyolojik materyalizm alanacak ve bylece dinsel dogmalardan uzak yetien bu kuaklar toplumu ileri gtreceklerdir (Haniolu,1981:21). nk o neslin inancna gre ilerde gelecek din fendirve fennin bir vatan, bir milleti yoktur, filhakika fen herkese aittir; fakat onu elde etmek lazmdr(Kandemir, 1975: 67-68). Zira;

16


yas S

TL

lm terbiye grm kk bir heyet-i mtemeddinenin sy-i ihtiyrisiyle en harb ve akm yerler imar ediliyor. Kk bir vilayetimiz kadar memleketlerde milyonlarca ahali bolluk ve kmranlk iinde mesud yayor. Bataklklar kurutmak, mevcud araziden daha fazla mahsl almak, on kiinin yapamayaca ameliyat makine kuvvetiyle bir adama grdrmek (Ahmet Rzadan akt: Haniolu, 1989: 605). Bu deerlendirmeler bize Jn Trk dncesinde Batllamann gayesi, snr ve ls konusundaki tartmalarn gittike inasinin at yolda ilerleyen ve pozitivist ve biyolojik materyalist fikirlerden ilham alan radikal batclarn lehine bir ynde gelitiini ve giderek meselenin bir medeniyet deitirme sorunu olarak anlalmaya baladn gstermektedir. Bu izginin Jn Trk dncesi iinde mayalanmasnda ve glenmesinde, hi phesiz en nemli pay yukarda da deindiimiz gibi pozitivizm ve materyalizme aittir21

21Bu etkilenme srecinin ayrnts iin baknz: erif Mardin (1989), Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, stanbul: letiim Yaynlar ; kr Haniolu (1981), Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul: dal Neriyat; Orhan Okay (2008), Beir Fuat- lk Trk Pozitivisti ve Natralisti- 2.Bask, stanbul: Dergah Yaynlar; Murteza Korlaeli (1986), Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul: nsan Yaynlar.

. erif Mardin bu etkilenmeyi yle zetlemektedir: Zira okul ve kitap, modern okullarda yetien bu nesli, topik ve model arayc ya da ideal toplumu tanmlayc bir fikri ereveye sokmutur. Pozitivizmin bu noktadaki katks topik yaklamla paraleldir. 19. yzylda bu gr o kadar genellemitir ki kaynana zel bir referans vermek gerekmemektedir. Genel kan udur: toplumu deitirmek mmkndr ve o yolda allmaldr (Mardin, 1992a: 200).

Buradan anlalaca gibi o kuak iin bilim, insana evresini deitirme ve onu istedii kalba dkme kudreti baheden tlsml bir aratr. Halk kitlerine bilimin gereklerinin retilmesi, bilimsel ilerleme projelerinin inas ve uygulanmas iin ise dorular bilen Batc sekinlerin siyasi iktidar ele almalar bir zorunluluktur. Zira onlara gre; Heyet-i itimaiye ahs- vahdin vcdunun ayndr. nk vcd-u beer de bir takm hcerat- hayatiyenin terekkbnden hsl olmu bir heyet-i itimaiyedir. Bir ferdin dr- emraz olan vcudunu tedavi iin mulecta ihtiya bulunduu gibi heyet-i itimaiyenin de kendine mahsus marazlarn tedaviye ihtiya var. Bu tabipler vaz- kanun, erbab- hall akd, ehl-i siyaset nmyla yd olunur (Haniolu,1989: 606).


17

lyas S

TL

O nedenle tm Jn Trk kadrolar ve bu kadrolarca teekkl ettirilen ttihat ve Terakki Cemiyeti, mesaisinin ounu bu amac tahakkuk ettirmeye harcad. ncln Ahmet Rzann yapt bu kanat iin mesele ncelikle siyasi idi (Kadolu, 2007: 175). Zira halk aydnlatmak, baka bir ifadeyle zihni seklarizasyonu gerekletirmek iin ncelikle siyasi iktidar elde etmek gerekiyordu. Ahmet Rza, Padiaha sunduu layihada bir uzmanlar zmresi olmakszn hkmet etme ilminin gereklerinin yerine getirilemeyeceine iaret etmesi (Mardin,1989: 134) Batllamann ancak elitlerin ynetiminde gerekleebilecei tezinin bu kadrolar arasnda ne denli yaygn kabul grdnn kantdr. Grld zere Jn Trkler iin Batllama, daha ok bir zihniyet ve irade sorunudur. Dahas, bu pozitivist alglamaya gre deiim iin toplumun nesnel koullarnn elverili olup olmamasnn bir nemi yoktur. Nesnel koullar ne olursa olsun, hazrlanacak bilimsel bir kalknma projesiyle bir toplum azgelimilikten kurtarlabilir ve sanayilemi Bat toplumlar dzeyine ulatrlabilir. Bunun iin ise akln ve bilimin gereklerini bilenlerin topluma nderlik etmesi ve toplum ynetimini stlenmeleri nkouldur22

Batllamann iyi niyetli aydn kiilerin nderliinde bilimsel yntemlerle gerekletirilebilecei fikri ksa srede elitist bir teoriye dnt. Buna gre kitle kendisi iin iyi olan bilemeyebilir. Bu durumda onlarn yerine sekinler karar vermelidir. Kendi kendilerini Batllatrc konumuna atayan bu sekinler, iktidarlarn merulatrmada pozitivizm dnda, Sosyal Darwinizm gibi elitist kuramlardan da destek aldlar

.

23

22Toplumsal deimenin ancak bir elit grubunun ynetiminde ve projeler yoluyla gerekletirilebilecei biimindeki inanc gerisinde devletin topluma stn ve ncelikli olduu ve toplumun devletten hareketle belirli bir dzene kavuturulabilecei biimindeki kadim Osmanl siyaset ilkesinin varln grmek zor deildir. 23Darwinin doada olduunu iddia ettii doal eleme nin toplumsal yaama uygulanmas ile toplumda elitler tarafndan ynetilmesi gerektii sonucuna varmak mmknd (Mardin,1989: 94-95).

. Bu durumda Jn Trklerin hrriyeti mcadelelerinin anlamn aklamak gerekir. Zira onlara gre devletin ve toplumun geri kalmasndaki amillerden biri de alt yz yl bulan istibdat ynetimiydi. Bu istibdat, zaman iinde ahali bir yana devlet adamlarnda, ulemada bile grev bilincinin krelmesine neden olmutu (Mardin, 1989: 72). Herkeste grev bilincinin canlanmas ve toplum sorunlarna ciddiyetle eilme tutkusunu yaratacak tek zm yolu ise meruti monariye gemekti. Jn Trk kadrolarnn murad politikann tam olarak toplumsal taleplere gre biimlendii bir siyasal dnya deildi. Onlarn hrriyetilikleri toplum

18


yas S

TL

sorunlarna aklc zmler getirecek bir uzmanlar zmresinin devlet ilerine vaziyet etmesi biiminde ancak sekinler dzeyinde bir siyasal katlmla snrl idi. Yukarda anlatlanlardan karlabilecek sonu, radikal Batc kanadn, bir topya olan Batllama ya nasl ulalabilecei ve bu amala toplumsal realitede hangi ynde ne tr deiikliklerin hangi yollarla gerekletirilecei konusunda elle tutulur, sistematik ve analitik neriler getiremedikleri ynndedir. Zira bu kanadn analizlerinde bilim taraftarl Batllatrc sfatn kazanmak iin yeterli kabul edilmi ve Batllamann muharrik kuvveti olarak tek bana fen kitaplarnn sayfalar arasndaki bilgiler yeterli saylmtr. Bu yzden onlar Bat uygarln, adeta her yere tanabilecek sentetik bir rn ve meta gibi grmlerdir. Bilimi, modernlik bitkisinin tek tohumu gibi alglayan bu kolayc yarglar yznden, Bat uygarln var eden dier nedenler zerine yeterince kafa yormamlardr. Ya da belki de, bu uygarln arka plannda yer alan, douuna tanklk etmedikleri o olduka karmak ve elikili sreci anlama zahmetine katlanmamak iin bu trden basitletirmelerle yetinmek durumunda kalmlardr. Radikal Batc kanadn Bat bilimi ile gelime arasnda dorudan iliki kuran bu mekanistik ve dz izgisel ilerleme kavray24, kinci Merutiyet ve Cumhuriyet dneminde de sekinler arasnda etkisini srdrd ve bu tahayyl, Trkiyede Batllamann bilim-din, akl-nakil gibi ikili kartlklar temelinde ve olduka s bir alanda tartlmasna temel oluturdu. Bu tek nedenci yaklam yznden Batdaki bilimsel gelimeleri tetikleyen balam ve koullar zerinde bile derinlemesine bir analiz yaplamad ve btnlkl bir Bat medeniyeti kavrayna ulalamad 25

24 Bu kadrolar bu tr bir sonuca gtren nedenlerden biri ve beklide en nemlisi sosyoekonomik kkenleri idi. Zira Jn Trklerin hemen ou gmen ya da yaadklar yerleri ve sahip olduklar konumlar terk etmek zorunda kalm eski tara orta snflarndan geliyorlard (Karpat, 2007: 16) ve kiisel deneyimleri de onlara, toplumda bir konum edinme ve ykselmenin yolunun okul ve eitimden getiini gsteriyordu. Aldklar modern eitim sayesinde Bat ile tanmalar bu kuaklarda eziklik duygusuyla beraber kendi toplumlarnda benzer bir gelime aamasnn yaanmasna ynelik gl bir arzu yaratt. Ne var ki aile gemileri ve hayat deneyimleri yznden dnyay deitirmenin tek yolu olarak bilimi grdler.

.

25Bilimle ilerleme arasnda kurduklar mekanik ilikinin doruluundan o kadar emindirler ki; en ksa srede bir Bat dilini renme ve Batl kaynaklar dilimize aktarmak, kardklar gazete ve dergilerde bilimsel bulu ve gelimelere ilikin haberlere bolca yer vermek, o nesil aydnlar iin toplumun Batllatrlmas iin bavurduklar temel bir ura alan oldu. karlan dergilerin amac Batdaki bilimsel gelime ve bululardan yeni nesli haberdar etmektir. Ceride-i Havadis, Tercman- Hakikat gibi


19

lyas S

TL

Trk modernlemesi asndan, bu naif Bat tasavvurunun yaratt en temel handikap, yeni bir toplumun eskinin yerini almas iin, toplumun harekete geirilmesi hususunun gzden karlm olmasdr. Bilimin gcne yaplan onca vurguya karlk Jn Trk yaynlarnda bir iktisadi verimlilik ve para ekonomisi analizine rastlamyoruz rnein. Oysa Batdaki toplumsal deimenin en temel parametresinin ekonomi olduu hususu bir saduyu bilgisidir. Bilimsel ve teknolojik gelimelerin temelinde ise entelektel ilginin yannda kapitalist dzenin manivelas olan kr tutkusunun bulunduu bir gerektir. Hlbuki Jn Trk kadrolar ve zellikle radikal kanat Bat uygarlnn, tarihsel sre iinde pek ok iktisadi, kltrel faktrn bileiminin ve etkileiminin bir sonucu olduu gereini bir yana brakarak onu salt bir entelektel abann rn gibi alglamlardr. Onlarn bu yaklam, toplumsal deiimi projeler kanalyla yrtlen olgu olarak grme biimindeki pozitivist ilkenin bir tezahrdr26

devrin nl gazetelerinin sayfalar adeta bir fen bilimleri mecmuasn andrr yazlarla doludur (Okay, 2008: 59). 26Jn Trkler her ne kadar dnme biimlerini modern olarak niteleseler de, bu deerlendirmeler onlarn, btn durumlarn nceden ngrlebilir ve dolaysyla denetlenebilir olduu biimindeki geleneksel dnn (Shayegan, 2002: 174-175) snrlar iinde kaldklarn gstermektedir.

. Oysa erif Mardinin ifadeleriyle; iinden bir zemberek olup kendi kendini ynlendiren bir hareket olarak sosyal deiimin, altnda projeler yatan bir yaklamda yeri yoktur (Mardin, 1999: 54-55). Yzyln sonuna gelindiinde Jn Trk hareketi iinde radikal batc kanattan farkl olarak, Batllamay daha ok toplumsal bir sorun olarak gren ve zm de toplumun iinde arayan bir grn dillendirilmeye baladna ahit oluyoruz. Bu grn bayraktar, 1899 ylnda Avrupaya kaarak Jn Trk hareketine katlan Prens Sabahattin (1887-1948)dir. Prens Sabahattin, ksa srede Ahmet Rzaya kar hareket iinde ounluu kendi etrafnda toplamay baarmtr (Berkes,2004:397).1902 Birinci Jn Trk Kongresinde gemiten beri sregelen fikir ayrlklar su yzne km ve tartma bir Jn Trk rgt olan TCnin Prens Sabahattinin grubunun Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet, Ahmet Rza grubunun ise Terakki ve ttihat Cemiyetini tekili ile sonulanmtr (Kuran, 2000:214). Baz ahsi ekimelerle birlikte hareketteki blnmenin asl nedeni Ahmet Rzann merkeziyetilik ve milli iktisat savunusuna kar Prens Sabahattin grubunun Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyetiliidir (Aydn, 2002:124).

20


yas S

TL

4.3. Liberal Kanat Prens Sabahattin ile Ahmet Rza arasndaki ekimeler balangta kiisel, sonrasnda ise ideolojiktir. Prens Sabahattinin Batllama meselesinin zm konularna yaklamnda Fransada srgndeyken irtibat iinde olduu Le Science Sociale evresinin fikirlerinin derin etkisi vardr (Kansu,2002). Prens, bu evre iinde ahsen de tant Edmond Demolinsin Anglosaksonlarn stnl Neden leri Geliyor? adl kitabnda ileri srd grleri, Osmanl toplumunun adalama sorununa uygulamaya almtr. Demolins, Anglosaksonlarn baarsn, dier toplumlardaki topluma gven unsurunun yerine, onlardaki bireyin kendine gven ve bireysel teebbs yeteneine balyordu (Lewis,2004:201). Demolinsin bu genel tezini k noktas olarak alan Prens Sabahattine gre ilm-i itima asndan iki toplum tipi bulunmaktadr. Bunlardan birisi zgrlk ve refahlarn kamuda arayan tecemmi (kolektivist)ler, dieri ise ekonomik ve sosyal refahlarn bireyselliin gelimesinde arayan infird (bireyci)lerdir. Prense gre Trk toplumunun geri kal nedenlerinin banda bireyin yaratcln trpleyen bu kolektivist (tecemmi) toplum yaps gelmektedir (Prens Sabahattin, 1999:153-154). Esasnda Dou ve Bat arsndaki atma da bir bakma bu iki tip arasndaki atma olarak okunabilir (Tunaya, 2004a: 80).Batl insan tipini birey olarak dnen Prens, Osmanl devletinin kurtuluunu, tamamen devlete bal atl kul tiplemesinin egemen olduu cemaati toplum yapsndan bireyci topluma geite grr. Ksaca radikal kanattan farkl olarak o, toplumun ilerlemesi iin salt siyasi devrimin yeterli olmad kansndadr. Ona gre Osmanl toplumu, ancak sosyal ve kltrel alanda gerekletirilecek esasl bir dnmle Bat dzeyine ulaabilir ve varln muhafaza edebilir (Petrosyan, 1974:274-275). Dolaysyla Tanzimat reformlarnn baarya ulaamam olmasnn asl nedeni, ne Mithat Paa ne II.Abdlhamittir. Sorun, siyasi deil, toplumsaldr: Biz eer kuvve-i istihsaliyemizi mesaiy-i zatiyemizle temin etmezsek kanunlardan hkmetten bir faide olamaz ve Merutiyet nasl byk bir nimet olursa olsun yine esir oluruz. Fakat istibdad- siyasiyeden istibdad- iktisadiye deriz. Binaenaleyh bizi hr edecek ne kanunlar, ne ricali devlet, ne de harici politikadr. Kendi say-i ahsimizdir (Prens Sabahattin, 1999:X ). Prense gre Tanzimat, kiisel giriim ekonomisi yerine, dayand kurumsal Batllama anlay nedeniyle mevcut hantal devlet yapsna binlerce yeni memur eklemekten baka bir ie yaramamtr (Berkes,2004:397).O halde yaplacak olan, bireyin kiisel giriimciliini bastran pederah aile yapsnn yerine bireyci aile yapsnn


21

lyas S

TL

konulmasdr27

Prensin kurtulu reetesinde yer alan ikinci nerme ise adem-i merkeziyettir. Prense gre Osmanl toplumunun ikinci temel sorunu merkeziyetilik tir. Zira merkeziyetilik istibdadn kalbdr. Ve Usul- merkeziyet devam ettii mddete vatanmzda fikr-i teebbs mmkn deil ilerleyemez (Prens Sabahattin, 1999:XIII). lerlemenin gerekleebilmesi iin ilk olarak evre zerindeki merkezin tahakkmne son verilmesi ve evrenin kendi sorunlarn kendisinin zmesine imkn tannmas gerekir (Bayur, 1983:276). O, bunun iin, parlamentonun almasn ve iktidar sekinlerinin halk tarafndan seimle belirlenmesini yeterli grmez. Zira ona gre asl fark merkeziyetilikle adem-i merkeziyetilik arasndadr. Kendilerinden uzak blgelerin sorunlarn bilmeyen merkezdeki memurlar ister bir kii (hkmdar), isterse be yz kii (parlamento) tarafndan atansn sonu yine otoriter bir ynetim olacaktr (Bayur,1983:275). Adem-i merkeziyet iin ilk koul ise vergilerin mahallinde toplanmas ve harcanmasdr (Petrosyan, 1974:276-277)

. Ancak bu dnmn nasl gerekletirilebilecei sorusuna verdii cevap ise hayli topiktir. nk o, bunun ancak eitim yoluyla gerekletirilebileceine inanmaktadr. Durukann da belirttii zere, toplumsal yaplanmaya dair bir sorunun salt eitim zerinden gidilerek zlp zlemeyecei bir hayli tartmal bir husustur (Durukan, 2002:152). Prens Sabahattinin bu yaklam, toplumun istenirse sekinler tarafndan erevesi izilen ideal bir duruma getirilebilecei biimindeki radikal kanat tarafndan savunulan pozitivist grn o dnem aydnlar arasnda nasl bir a priori olarak kabul grdnn kantdr. Zamann ruhuna sinmi olan bu pozitivist alglama yznden, eitimle Batllama arasnda basit ve mekanik bir neden sonu ilikisi kurulmu ve eitim yoluyla, cemaatin yerine bireylerden mteekkil bir toplumun var edilebilecei dnlmtr. Oysa bir olgunun ortaya kmasnn, dier pek ok alandaki deiimle birlikte mmkn olaca bilinmektedir. nk, toplum bir ilikiler ve iletiim sistemidir. Bireyciliin, rasyonelliin filizlenmesi birbiriyle ilikili saysz faktrn bir arada gereklemesine ve tamamlamasna baldr. Zira kendisine benzemek istediimiz Batda da ekonominin kapitalistlemesi, sanayileme, bireyleme, laikleme gibi sreler bir arada bir sarmal biiminde birlikte gereklemitir.

28

27 Prens Sabahattinden daha nce Jn Trklere mesafeli duran Ahmet Mithat Efendi, modernlemenin ancak bir Osmanl Homo Oeconomicus u yaratmak suretiyle mmkn olacan belirtmitir (Mardin,1989: 47).

. Prense gre halk

28 Prens Sabahattin, adem-i merkeziyetilik fikrini imparatorluun Hristiyan tebasn merkeze raptedecek bir zm yolu olarak dnmt (Kuran,2000:213). Ne var ki; adem-i merkeziyet nerisi, imparatorluun kar karya bulunduu ulusu-ayrlk hareketlerinin yattrlamaz bir boyuta ulat bu yllarda onun nerisi, hakknda

22


yas S

TL

dedii verginin nerelere harcanaca konusunda yetkili olmaldr. Bu onun vergi ve askerlik gibi ykmllklerinden doan bir haktr (Prens Sabahattin, 1999:XI). Prens, Osmanl toplumunun kar karya bulunduu sorunlarn kaynan siyasette ve devlette deil, toplumun iinde aramtr. Ona gre siyaset ve devlet bir neden deil, sonutur. Zira bir siyasi sistemin nitelii ile toplumun yaps arasnda dorudan bir iliki vardr. O, gazetelere gnderdii bir beyannamede yle der: Eer istibdat memleketimizde cidden msait bir zemin bulmasayd, mmkn deil bu kadar cesim bir mikyasta teesss edemezdi. Koca bir milletin bunca senedir birka haine esir oluu o birka hainin kuvvetini deil, fakat o koca milletin zaafn isbat ediyor! Bu zaafn sebebi hep cehaletimize atfedilmede! Vaka cehalet de bir sebep; fakat asl sebep, istibdad tevlid eden tarz maietimizdir ki, ayn zamanda cehli idame ediyor. Baka milletler hkmetleri haricinde veya hkmetlerine ramen tenevvr edegeldikleri halde biz hkmetimize ittibaen cahil kaldk. Bakalarnda milletin memuru olan hkmet bizde amiri mutlak kesildi. Mahedat fenniye sarahaten gsteriyor ki, hrriyetle istibdat, efradn kabiliyet veya ademi kabiliyetinden douyor (Kuran,2000: 318-319). Ona gre gerek bir deiim tabandan tavana yryen bir sre iinde olmaldr. Oysa bizde teden beri toplumsal hiyeraride ykselmenin, servet, iktidar, eref elde etmenin yolu devletten gemektedir. Hlbuki (S)ervetlerin en faidelisi, iktidarlarn en lzumlusu, ereflerin en lsi, sadetlerin en hakksi, istiklllerin en kuvvetlisi hayt- hussiyede kazanlanlardr () Eer hayt- ummiye slht hayat- hussiyye slhtn hedef edinmezse, slhta evvel kendimizden balamazsak, messest- devletin neresini slha kalksak saymz dim temelsiz kalacak, seneler getike inkrz tehlikesi o nisbette artacak tr ( Prens Sabahattin, 1999:180-181). Prens, Batllama yolunda alan Bat tipi okullarn salt memur yetitirmemesini ister. nk bu okullar, sadece tketici snfn oalmasna yaramaktadr. Prens ise memuriyet gibi atl ve verimsiz iler yerine genlerin ziraatla, sanayiyle balantl hale getirilmesi ve toplumda Batdaki burjuva snfna benzer bir rol stlenmelerini nerir. Avrupaya gnderilecek renciler de keza mnevver bir mstehlik yerine mteebbis mstahsiller olmak zere gnderilmelidir. Aksi halde;

rakiplerinin kolayca komplo teorisi retmelerine yarad ve bu hengamede gerekte ne sylemek istedii bir trl anlalamad. Bu grn devleti paralayaca ayias, liberal fikirlerin daha reym halindeyken boulmasna yol amtr.


23

lyas S

TL

Usl-u idarede istediiniz kadar mtefennin memrlara mlik olalm; isterseniz onlardan her birinin bir dhi kesileceini farz edelim. Kylnn mes-i ziriyye, hayt- hussiyyesine bunlar m nezret edecek? Bu lzmlu nezreti kbil-i icr bir hle getiren, terakkiyyt- ilmiyeye mahal-i tatbk olan iftlikleri onlar m idre edecek? Fabrikalarla ticret-hneleri memrlar m tess edecek? Hyr!... (Prens Sabahattin, 1999:163). Prensin siyasi fikirleri itibariyle tam bir liberal olarak nitelendirilemeyecei ne srlse de29

Muhafazakr Batllama modeli, Bat uygarlna dair iki temel gerein ayrdna varamamtr. Birincisi bu uygarln olgusal boyutu ile kltrel-ideolojik boyutu arasndaki isel ve kopmaz ba olduu, ikincisi ise Bat ile Dou-slam uygarlnn iki farkl kltr ve anlam sistemi olarak sentezlenmesinin imknszl. rnein, Batdaki sermaye birikimi, dev yatrmlar ve bilimsel ve teknolojik ilerlemenin arka planndaki snrsz kr tutkusu ve smr ile slamn ahlk ilkelerini nasl badatrlabileceine dair bu kanat mensuplarnca ileri srlm die

yukarda aktarlan dnceleri dikkate alndnda, Jn Trk kadrolar arasnda Osmanl toplumunun Batyla eklemlemesinin yolunu aacak bir hrriyet teorisine sahip olan tek kiinin Prens Sabahattin olduu sonucuna ulalabilir (Mardin,1992:100). zellikle onun kn nedenlerini toplumun iinde arayan yaklam, Balkan facias sonrasnda, yenilginin nedenlerini izahta temel bir zmleme erevesi olarak benimsenmi ve k yolu olarak ulusal bir pazarn kurulmas ve milli bir burjuva snfnn yaratlmas gibi somut politikalara kaynaklk etmitir (Tunaya, 2004b: 13). 4. SONU VE DEERLENDRME

29 Prens Sabahattinin gsterdii bu iki k yolu, ilk bakta onun liberal bir program nerisinde bulunduu izlenimini yaratsa da gerek bundan farkldr. nk takipisi olduu Edmond Demolins ve Le Play gibi Fransz muhafazakr dncesinde yer alan liberalizme ve onun deerlerine olan kukulu tavr Prens Sabahattinde de grmek zor deildir (Kansu, 2002; Zrcher, 2004: 41). Onun, teebbs evkiyle dolu bireylerden oluan bir Osmanl burjuvazisi yaratma fikri, liberal toplumsal dzen zleminden ok, imparatorluu kten kurtaracak bir iktisadi kalknmann gerekletirilmesi gibi pragmatist bir amaca yneliktir. Kald ki esin kayna olan bu muhafazakr ekol, modernlii, Ortaa feodal dzenindeki dinginlii, istikrar ve hiyerarik toplum dzenini alt st eden bir gelime olarak grmekte ve yadsmaktadr. Prensin siyasi fikirleri de modernliin siyasi boyutunu oluturan liberal demokrasi asndan bir hayli sorunludur. Zira onun siyasi konulara yaklam ilkesel olmaktan ok pragmatiktir. Prens iin esas olan siyasi rejimin ne olduu deildir. Rejim mutlak monari de olabilir, parlamenter demokrasi de. Esas olan, lkede ekonomik kalknmay salamaya yarayacak bireyci aile yapsnn bulunup bulunmamasdr (Kansu,2002:162). Nitekim, bu amac tahakkuk ettirecek kadrolarn ibana gelmesi iin asker destekli bir darbe tertibine nclk etmi olmas onun siyasi sistem konusunda net bir tavr iinde olmadn gstermektedir (Kuran,2000: 195-206;Lewis,2004:200).

24


yas S

TL

dokunur bir neri bulunmamaktadr. Bu soru bile tek bana muhafazakr Batllama modelinin eklektik ve felsefesizlikle mall bir neri olduunu gstermeye yetmektedir. Yine Bat uygarlnn bilim ve teknolojisi ile kltrnn nasl ayrtrlaca da bu modelin savunucularnca cevaplanamayacak sorulardan bir dieridir. Muhafazakr kanadn kltr ve teknoloji arasna ektii bu izgi, gereki bir neri olmayp, olsa olsa bir z savununun, kendini kolay teslim etmek istemeyen bir ruh halinin yansmasdr. Muhafazakr kanat tarafndan ne srlen yukardaki grler dikkate alndnda Bat okumas bakmndan radikal kanadn daha isabetli ve gereki bir tutum iinde olduu sylenebilir. Ancak onlar da Bat uygarl adna gzlemlenebilen ne varsa btn bunlar yapsal btne katan ve organize eden yegne gcn akl olduu ynnde indirgemeci bir yaklam iinde olmulardr. Bu tek faktrc okumaya bal olarak da Trkiyenin Batllatrlmas srecinde ncelii rasyonel insann ortaya karlmasna vermiler ve dier faktrlerin nemini ihmal etmilerdir. Hi phesiz radikal kanatta yer alan aydnlar, ulus, ulus devlet, vatandalk, ulusal ekonomi ve ulusal pazar gibi modern kategorilerin farkndaydlar. Ancak onlar da bu kategoriler arasndaki isel balantlar yeterince anlayamamlardr. Radikal Batllama projesinin Bat uygarl asndan tezat tekil eden bir baka yn de nerilen Batllama yntemi konusunda karmza kmaktadr. Yukarda deinildii zere bu kanat iin Batllamann ana aktr sekinler ve devlettir. Bu, Batdaki geliim izgisiyle hi de badamayan bir yntemdir. Aktr toplum olan ve aadan yukarya yryen bir geni apl deiim sreci iin i dinamiklerin yeterince elverili olmad ve devletin Batllamann kurucu znesi olarak dnlmesinin bu zayf tarihsellikten kaynakland ne srlebilir. Ancak bu zel durum, hi bir biimde hakiki bir deiimin ancak tabandan balarsa mmkn olabilecei gereini deitirmemektedir. Bu gerek dikkate alndnda, Batllama yntemi konusunda Jn Trk hareketi iinde en isabetli nerinin, liberal kanat tarafndan ortaya konulduunu grmekteyiz. Liberal kanat, radikal kanattan farkl olarak, ncelii, nesnel koullarn yaratlmasna vermitir. Radikal kanat Batllamaya znde bir kltrel deiim hareketi olarak bakarken, liberal kanat iin ncelik, ekonomik ve sosyal strktrn deiiminde idi. Prens, hakiki bir deiimin, ancak piyasa ekonomisi iinde eitlenme yoluyla gerekleebileceini dnyordu. Baka bir ifadeyle o, Batllamann, toplumsal olan n kendi iinde dnm ile vcut bulaca, bunun da ncelikle iktisadi alanda yaanacak kkl dnme bal olduu kanaatindeydi. Zira Batllama ynnde bir deiim, ancak


25

lyas S

TL

bu ekilde kendi kendini besleyen bir sre haline gelecekti. Bu adan bakldnda liberal kanadn belirlemelerinin daha ayaklar yere basan bir nitelie sahip olduu sylenebilir. Muhafazakr ve radikal kanadn nerilerinde deiimin faili devlet iken Prensin modelinde bu, toplum ve piyasadr. KAYNAKLAR Ahmad, F. (2003). Turkey: The Quest for Identity, England: Oneworld Publication. Akin, S. (2009). Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, 5.Bask, Ankara: mge Kitabevi. Aydn, S. (2002). ki ttihat-Terakki: ki Ayr Zihniyet, ki Ayr Siyaset, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1, Ed. Mehmet . Alkan, 4.Bask, stanbul: letiim Yaynlar. Bayur, Y. H. (1983). Trk nklb Tarihi, Cilt:1, Ksm:1, 3. Bask, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. Berkes, N. (2004). Trkiyede adalama, Yay. Haz: Ahmet Kuya, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. etinsaya, G. (2002). Kalemiyeden Mlkiyeye Tanzimat Zihniyeti Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1, Ed., Mehmet . Alkan , stanbul: letiim Yaynlar. Durukan, K. (2002). Trk Liberalizminin Kkenleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1, Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi,4.Bask, Ed. Mehmet . Alkan, stanbul: letiim Yaynlar. Ebuzziya Tevfik. (2006). Yeni Osmanllar, stanbul: Pegasus Yaynlar. Gek, F. M. (1999). Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k, ev. brahim Yldz, Ankara: Ayra Yaynlar. Haniolu, . (1981). Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul: dal Neriyat. Haniolu, M. . (1989). Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, 2.Bask, stanbul: letiim Yaynlar.

26


yas S

TL

Haniolu, M. . (1992). Batllama , slam Ansiklopedisi, Cilt 5, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Haniolu, M. . (1995). The Young Turks in Opposition, New York: Oxford University Press. In, E. (1985). Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklobedisi, Cilt:2, stanbul: letiim Yaynlar. nalck, H. (2006). Tanzimatn Uygulanmas ve sosyal Tepkiler Tanzimat-Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Derl. Halil nalck-Mehmet Seyitdanlolu, 2.Bask, Ankara: Phoenix Yaynevi. Kadolu, A. (1999). Cumhuriyet radesi Demokrasi Muhakemesi, stanbul: Metis Yaynlar. Kadolu, A. (2007). An Oxymoron: The Origins of Civic-republican Liberalism in Turkey Critique:Critical Middle Eastern Studies, Vol.16, No.2, 171-190. Kansu, A. (2002). Prens Sabahattinin Dnsel Kaynaklar Ve Ar-Muhafazakr Dncenin thali , Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1, Ed. Mehmet . Alkan, 2.Bask, stanbul: letiim Yaynlar. Kandemir, F. (1975). Jn Trklerin Zindan Hatralar, stanbul: Muhit Yaynlar. Karpat, K. H. (2006). Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, ev. Dilek zdemir, Ankara: mge Yaynevi. Karpat, K. H. (2007). Trkiyede Siyasal Sistemin Evrimi, ev. Esin Soanclar, Ankara: mge Kitabevi. Korlaeli, M. (1986). Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul: nsan Yaynlar. Kuran, A. B. (2000). Jn Trkler ve nklp Tarihimiz, 2. Basm, stanbul: Kaynak Yaynlar. Lewis, B. (2000). Modern Trkiyenin Douu, ev., Metin Kratl, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynevi.


27

lyas S

TL

Mardin, . (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 3.Bask, stanbul: letiim Yaynlar. Mardin, . (1992a). Trkiyede Toplum ve Siyaset, 3.Bask, Derl. Mmtazer Trkne-Tuncay nder, stanbul: letiim Yaynlar. Mardin, . (1992b). Trk Modernlemesi, 2.Bask, Derl: Mmtazer Trkne-Tuncay nder, stanbul: letiim Yaynlar. Mardin, . (1996). Modern Trk Sosyal Bilimleri zerine Baz Dnceler, Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik, 2.Bask, Ed. Sibel Bozdoan-Reat Kasaba, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Mardin, . (1996). Yeni Osmanl Dncesinin Douu, ev., Mmtazer Trkne-Fahri Unan- rfan Erdoan, stanbul: letiim Yaynlar. Namk Kemal. (2005). Osmanl Modernlemesinin Meseleleri, Btn Makaleleri 1, Haz: Nergiz Ylmaz Aydodu-smail Kara, stanbul: Dergh Yaynlar. Okay, O. (2008). Beir Fuad -lk Trk Pozitivisti ve Natralisti-, 2. Bask, stanbul: Dergh Yaynlar. Ortayl, . (2008). mparatorluun En Uzun Yzyl, 28. Bask, stanbul: Tima Yaynlar. Petrosyan, Y. A. (1974). Sovyet Gzyle Jn Trkler, ev. Mazlum Beyhan, Ankara: Bilgi Yaynevi. Prens Sabahaddin (1999). Trkiye Nasl Kurtarlabilir? Ve zahlar, eviriyaz: Fahri Unan, Ankara: Ayra Yaynlar. Ramsour, E. E. (2001). Gen Trkler ve ttihat Terakki, ev. Hacasan Ync, stanbul: Kayhan Yaynlar. Shayegan, D. (2002). Yaral Bilin, ev. Haldun Bayr, 4.Bask, stanbul: Metis Yaynlar. Somel, S. A. (2002). Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Cilt:1 Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, 4.Bask, Ed. Mehmet . Alkan, stanbul: letiim Yaynlar.

28


yas S

TL

Tunaya, T. Z. (2004a). Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Tunaya, T. Z. (2004b). Hrriyetin lan-kinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar, stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Yavuz, H. (2002). Modernleme: Para m, Btn m? Batllama: Simge mi, Kavram m?, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt:3, Ed. Uygur Kocabaolu, 2.Bask, stanbul: letiim Yaynlar.

SAY1haziran_2..123451.2. ABDde Tecavz ve Tecavz nleme ProgramlarTecavz ve cinsel taciz daha nceleri, bugn olduu gibi Amerikan toplumunu ve ceza adelet sistemini megul eden ve Amerikan halkn kayglandran bir sorun deildi. Gemite tecavz, yabanc biri tarafndan ilenen bir su veya ekerle kandrlan bir...Bugn tecavzn ciddi bir sorun olarak ele alnmasnda ikinci kuak feminist yazarlarn konu zerinde hassasiyetle durmu olmalarnn katks yadsnamaz. Russell (1975) ve Brownmiller (1975) cinsel taciz ve tecavz madurlaryla ilgili yazlar ve fa...1.5. Cinsel Taciz ve Tecavze Teorik YaklamlarTecavz olaynn neden gerekletii ile ilgili aklamalar yapan drt ana teori bulunmaktadr. Bunlar; a) feminist b) sosyal renme c) evrimci yaklam ve d) biyososyal teorilerdir.Feminist yaklama gre tecavz erkek egemenliinin ve erkek gcnn gsterildii, toplumda bastrlm olan kadnn bu konumunda kalmas amacyla gerekletirilmekte olan bir faaliyettir ve bu faaliyetin amac cinsel haz almak deil, erkein toplum i...Sosyal renme teorisine gre ise erkek ve kadnlarn yetitirilme tarz ve sosyallemelerinin farkll, erkeklerin tecavz normal bir davran olarak grmelerine sebep olmaktadr (Groth, 1979). Erkekler yetitirilirken daha serbest ve risk alabile...Evrimci teorisyenlere gre cinsel iliki naturel seleksyon tarafndan dizayn edilmi normal bir erkek davrandr ve bu yzden tm erkekler doal olarak potansiyel tecavz failidir. Erkek, neslin devam iin gelii gzel herhangibir ele iftlemeye ...Biyososyal teoriler ise bu konuda ortaya atlan dier teoriye gre mantk ve amprik olarak daha desteklenebilir nermeler sunmaktadr. Bu yaklamn drt ana hipotezi bulunmaktadr: a) kontrol etme, sahip olma ve cinsel haz alma bireyi tecavz ile...Tecavz suuna birok faktr neden olmaktadr. Teoriler ve teorik yakamlar da bu faktrlerin neler olduu konusunda literatre katk yapmaktadrlar. Teoriler bu haliyle tecavz ve bireylerin neden tecavze yneldiini anlamamz ve buna karn nle...1.6. Programlarn Teorik Altyaps3.1. Dnce ve Tutum Deitirmeyi Deerlendirme lt Olarak Kullanan almalar

Amir, M. (1971). Patterns in forcible rape. Chicago: University ofChicago Press.Beneke, T. Men on rape. New York: St. Martins.Russell, D. E.H. (1990). Rape in Marriage. Indiana: Indiana University Press.Sutherland, E.H. (1947). Criminology. Philadelphia: Lippencott.Wolf, N. (1991). The Beauty Myth. New York: William Morrow.The World Watch Institute. Retrieved April 11, 2007 from 5Thttp://www.worldwatch.org/5T

6782.1. Salk Hizmetlerinin Sunumunda Kamu Mdahalesini Gerekli Klan Faktrler2.1.3. Satn Alma Gcndeki DengesizliklerSalk, temel bir insan hakk olduu iin bu hakkn herkese salanmas ve bu haktan fiili olarak yararlanlmasnn temin edilmesi gerekmektedir. Sz konusu gereklilii temin etmekle ykml unsur ise ada devlettir. Salk hizmetlerinden yararlanmak...Tablo 2: Farkl lkelerde Salk Harcamalarnn GSYH erisindeki Yzde Pay ve Sektrel Dalm

91011121314yazm kurallarA. Genel KurallarB. zel KurallarC. Yazlarn Gnderilmesi

Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisine gnderilecek eserler 3 () nsha halinde belirtilen adrese ulatrlmaldr. Nshalarn birinin zerinde yazarn tantc bilgilerine yer verilmeli, dier iki nshada yazar hakknda kiisel b...

Documents

Jön Türkler ve Türkiye'nin batılılaşması