u lgn TrklerTurgut zakmanroman11 Balang (28 Haziran 1914 -1 Nisan 1921)Birinci Kitap: Yunan Byk Taarruzu28 Birinci Blm: Ktahya-Eskiehir Savana Hazrlk (1 Nisan 1921 -10 Temmuz 1921)167Ikinci Blm: Ktahya- Eskiehir Sava (10 Temmuz 1921 - 24 Temmuz 1921)207nc Blm: Sakarya Sava'na Hazrlk (25 Temmuz 1921 - 13 Austos 1921)301Drdnc Blm: Ankara'ya Yry (14 Austos 1921 - 22 Austos 1921) 367Beinci Blm: Sakarya Sava (23 Austos 1921 -13 Eyll 1921) Ikinci Kitap: Trk Byk Taarruzu491Birinci Blm: Byk Taarruza Hazrlk (14 Eyll 1921 - 13 Austos 1922)593Ikinci Blm: Afyon Gneyine Yry (14 Austos 1922 - 25 Austos 1922)609nc Blm: Byk Taarruz (26 Austos 1922 -18 Eyll 1922) 681Sonu (19 Eyll 1922 - 27 Ekim 1922)687Sonsz688Dipnotlarnsz1948 ylnda on arkada, Nezih Bayman adl bir arkadamzn bakan olduu Anadolu Oyma adl bir dernein dzenledii uzun yrye katldk. Polatl dan Dumlupnar-Zafer Tepe'ye kadar yryecek, Sakarya siperlerinden aldmz topra Zafer Tepe deki antn toprana katacaktk.19 Austos 1948 gn Ankara'dan Polatl ya trenle gittik. Polatl'dan Zafer Tepe 'ye kadar on gn yayan yrdk.Yol izgimiz yleydi: Polatl, Beylikkpr, Ackr, Mlk ky, Sivrihisar, ifteler, Seyitgazi, Trkmen orman, Alayunt, Ktahya, Altnta, Cal ky, Zafer Tepe-Zafer abidesi.Zafer Tepe'ye 29 Austos gecesi vardk, toprakta uyuduk. Sabahleyin on binlerce insan ehirden ve kylerden trenle, otobsle ve yaya olarak tren alanna aktlar. Burada 30 Austos geit trenine katldk. Ertesi yl da yapld bu yry. Ben, Ktahya-Zafer Tepe blmne bir daha katldm. Bu kez Altnta zerinden deil, Olucak'tan geerek Dumlupnar'a geldik.Getiimiz yerler, savalarn olduu, Yunan igali grm, igal ve zafer gnlerini yaam yerlerdi. Savaa katlm, tank olmu insanlarmz sad. Onlar dinleye dinleye yrdk.Yol boyunca not aldm.7Milli Mcadele ile ilgili anlar toplamam byle balad. Zaman iinde, kitap, dergi ve gazetelerde km yazl anlar derledim. Bu dnemi yaam, grm asker ve sivillerle konutum. Derleme snrm geniletip Milli Mcadele ve Cumhuriyet dnemiyle ilgili zgn ya da eviri, btn belge, aratrma, inceleme kitaplarn da toplamaya baladm. Alamadklarm -o zamanlar fotokopi yoktu- el yazmla oalttm. 1. ve 2. Dnem TBMM tutanaklarn saladm. Harp Tarihi Dairesi'nin kitaplndaki Yunancadan evrilmi kitaplar okudum, fotokopisini alamadm iin el yazmla kopya ettim. Bu konudaki yeni yazya evrilmemi eski yaz kitaplar rahmetli kaynpederim lhami Gkekolu ya da annem okudu.Haritalar ve fotoraflar topladm. Sakarya ve Byk Taarruz blgelerini birka kez gezdim.Milli Mcadele ile ilgili bilgi ve belge toplama tutkum elli ksur yldr sryor. Hemen hi ara vermedim diyebilirim. Bu derleme ve okumay hl da srdryorum.Bu kaynaklar o kadar ok okuyup inceledim ki insanlar yakndan tanm, baz olaylara sanki tank olmu gibiyim. Baz olaylar yaadm vehmine kapldm zamanlar oluyor.Yaklatka byyen, bir macera romanndan daha heyecan verici olan Milli Mcadele'yi, genler iin roman olarak yazmay, bu uzun ve youn emei byle deerlendirmeyi dndm. Birka roman kiisinin evresinde dnerek deil, btnyle, her cephesiyle anlatmak istedim. Bunu yapabilmek iin bu tr anlatmlarda kullanlan zincirleme ve paralel kurgu modelinden yararlandm. Okurlar bu byk konuyu, sade ve merakl bir roman gibi yorulmadan okusunlar istedim. Bunu baarm olmay ok isterim.Genlerimize uzun zamandr Milli Mcadele'yi gerektii gibi anlatmyoruz. Bu yzden imdiki birok orta yallar da Milli Mcadele'yi iyi bilmiyor. Bilmemek oran gittike artyor. O grkemli olay eski, soluk fotoraflara benzettik. Oysa cumhuriyetimiz o mcadelenin rn ve kanlmaz sonucudur. Yeni devletin kurulu felsefesini o mcadele belirlemitir. Anadolu aydnlanmas, birlii ve yurttalkbilinci o byk mcadeleyle balamtr. O dnem bilinmeden bugn okuyamayz, yarn gremeyiz.Milli Mcadele'nin emperyalizme kar verilmi ve kazanlm ilk kurtulu sava olduu anlatlmad iin genlerimiz bakalarnn kurtulu mcadelelerine imrendiler. Kendi tarihlerine, kendi kahramanlarna yabanclatlar.Milli Mcadele'nin bir yazarn hayal zenginliine ihtiyac yok.artc bir yakn zaman destan. Gerek olaylar hayali ok ayor.Bu gurur ve ibret verici gerekleri, roman biimi iinde yanstmak istedim.u lgn Trkler, belgelere dayal, gerek olgu ve olaylarn romandr. Belgeler, mektuplar, anlar, makaleler, bilgiler, raporlar, haberler, geree bal kalnarak ykletirilmitir.Genel olarak btn kiiler gerektir. O zamanlar soyad yoktu. Ben bu nemli insanlarn bilinmesi iin soyadlarn da kullandm.Havay yanstmak, ayrntlar belirtmek ve konuyu yrtmek iin Nesrin, Yzb. Faruk, Dr. Hasan, Gazi avu, saati Ali Efendi, Panayot gibi birka hayali kiiye yer verdim.Olaylar tarih srasyla anlatlm, gn iindeki olaylar da sabahtan geceye doru sralanmtr.u lgn Trkler, elbette bir tarih kitab deildir. Bununla birlikte o dnemi ve zellikle de insanlarmz anlatan belli bal tarihi ve askeri olaylar ihmal etmedim. Savalar, teknik aklamalardan ve ayrntlardan ayklanm olarak, ana izgileri, zellikle de ruhu korunarak hikye edilmitir. Deniz olaylarnn ancak bir ksmna yer verebildim. rnek olarak Rsmat'n hikyesini anlatmakla yetindim.Yunanllar iin Yunan kaynaklarn, Ingilizler iin Ingiliz kaynaklarn kullandm. Aleyhlerindeki bilgiler kendi kaynaklarnda, uluslararas kurullarn raporlarnda ve yabanc gazete ve aratrma kitaplarnda yer almaktadr.Hibir eyi abartmadm, kltmedim de.Aktarlan olaylarn gerek olduunu belirtmek iin geerli kaynaklar gsterdim. Dipnotlar sonda toplanmtr.ilk kez okurken dipnotlara hi bakmamanz dilerim.9Romann banda, Mondros Mtarekesi'nden Ikinci Inn Sava'nn son gnne kadar geen srecin bir zeti var. Bu sreci biliyorsanz, bu zeti okumasanz da olur. Ama isterseniz roman bitince bir gz atn, belki dikkatinizden kam birka gerek bulursunuz. Iyi bilmiyorsanz, roman daha scak izlemeniz iin okumanz tavsiye ederim.Anlar, gazete, dergi ve kitaplar toplarken, birok insandan yardm ve destek grdm. Hepsinin adn ansam sayfalar alr. Yarsna yakn da rahmetli oldu. Hepsine yrekten teekkr ediyorum, sonsuzlua gm olanlara rahmet diliyorum.Bir kk aklama:Bu almam bilen Televizyon Daire Bakan Serpil Akllolu Kurtulu Sava'n TRT'ye dizi olarak yazmam istemiti (1992). Malzemeyi roman olarak kurgulamtm. Ama heyecanlandm. Kurtulu Sava ile ilgili flmlerde halk ska geilir, sosyal ve siyasi yan yok saylrd. Olay genellikle bir Trk-Yunan savana indirgenirdi. Milli Mcadele'nin emperyalizme kar bir istiklal ve kurtulu sava, saltanat dzenine ve anlayna kar da bir ihtilal olduu yanstlmazd.Sava blmlerinde askerler t izi belli niformalar giyer, subaylar pek k gezerlerdi. Yunan, Ingiliz, Fransz, Sovyet cephelerine hi deinilmezdi.Bu dnemin halkmza doru yanstlmasnn yararl olacan dndm, peki dedim. Bir yl sre istedim. Uygun grld. Yirmi blm halinde yazdm, verdim. TRT Ynetim Kurulu bte sorunlarn ileri srerek, nce 90 dakikalk bir film olarak ekilmesini istedi, sonra blme ktlar. Sonunda Genel Mdr Kerim A. Erdem, Ynetim Kurulu yesi Gltekin Samanc ve Ynetmen Ziya ztan'n abalaryla alt blm olmasna rza gsterdiler.Yazlan senaryonun te birinden yararlanlabilmi, birok ayrntya yer verilememitir.Dizinin ynetmenliini Ziya ztan yapt. Mzii Muammer Sun stlendi. Bata Rutkay Aziz olmak zere filme emei geen herkes byk zveriyle alt. Temiz bir film oldu. ok ilgi grd. Gen izleyicilerin ilgisi beni mutlu etti.Bu aklamay unun iin yaptm: u lgn Trkler, Kurtulu adl dizinin roman deildir. Kurtulu'tan daha kdemli ve geni bir almadr. u denilebilir: Kurtulu, u lgn Trklerden olduka yararlanlarak yaplm bir dizidir.Sevgi ve saygyla.Turgut COzakman Mart 2005, Ankara11Balang 28 Haziran 1914 - 1 Nisan 1921SULTAN RET, Istanbul'u ziyaret eden Ingiltere'nin Akdeniz Filosu Komutan Amiral Poe onuruna, 28 Haziran 1914 akam Dolmabahe Saray'nn len salonunda 120 kiilik bir yemek veriyordu. Konuklarn tren giysileriyle katld grkemli yemein ortasnda, salonun byk kaplarndan biri yavaa araland, bir saray grevlisi eikte durup bekledi. Terifat Memuru Ercment Ekrem Talu, sessizce kapya yaklat. Bir olaanstlk olduunu anlayan Terifat Nazr da hzla yanlarna geldi.Yal Padiah, dikkatini datan bu davranlardan rahatsz olmutu. Yorgun gzlerini Terifat Nazrna evirdi. Nazr byk bir saygyla yaklat, eildi, olay bildirdi:Bir Srpl, Avusturya Veliaht Aridk Ferdinand', Saraybosnada ldrmt.Haber hzla sofray dolat. Saray orkestras sustu. Iki terifat ar koltuu usulca geri ektiler. Sultan Reat, zorlukla ayaa kalkarak, basal dilemek iin Avusturya-Macaristan Bykelisine doru yrd.Yemek sona erdi.Osmanl Imparatorluu'nun st yneticileri, ertesi gn, amirallik gemisinde verilecek yemee arlydlar. Ama Ingiliz Akdeniz Filosu, sabah haber vermek gereini duymadan Istanbul'dan ayrlmt.Balang 13Bir ay sren diplomatik kargaadan sonra su, kaynama noktasna ulat. 28 Temmuz 1914 gn, Avusturya-Macaristan Imparatorluu'nun Tuna flosu, Srbistan'n bakenti Belgrad' bombalad. Dnyay blmekte anlaamayan byk devletler, hesaplamak iin byle bir frsat bekliyorlard. Sava bir salgn hastalk gibi drt bir yana yayld. Almanya ardarda Rusya, Fransa ve Belikya sava at. Bunu, 4 Austosta Ingilterenin Almanyya kar savaa girmesi izledi. Sonunda savaa katlacak lkelerin says otuzu bulacak, on milyon insan lecek, on be milyon insan sakat kalacak, drt imparatorluk yklacak, yeryznn siyasi haritas deiecektir.Osmanl Imparatorluu Almanya ve Avusturya-Macaristan'n yannda savaa girer.Bunun zerine Ingiltere Sava Bakan Lord Kitchener bir aklama yapar:"Trkiye'yi yok edinceye kadar savaacaz!"Trkiye nemliydi. nk Ingiltere'nin egemenlii altnda, bir Trk zaferinin cesaretlendirmesinden korkulan 300 milyona yakn Mslman bulunuyordu. Osmanl mparatorluu'nu hzla dize getirerek, Mslmanlarn bamszlk heveslerini bastrmak, Ingiltere asndan artt.1Emperyalistler arasnda Osmanl mparatorluu'nun paylalmas, 6 gizli anlama ile karara balanr.1917 yilnda ABD, Ingiltere ve yandalarnn yannda yer alrken, arl deviren Bolevikler, kendi i kavgalarn sonulandrmak iin savatan ekildiler.Zavall Anadolu, be cepheye, durup dinlenmeden kan ve can pompalyordu. O kadar ki drt yl sren savan sonuna doru, ya ka olursa olsun, kilosu 45'i geen her gen cepheye srlecektir. 2Bulgaristan Eyll sonunda, teslim bayran eker. Almanya ile balant kesilir. Ittihat ve Terakki iktidar yenilgiyi kabullenerek mtareke ister.Osmanl Imparatorluu, 17. yzyldan beri hzla gerileyerek sonunda bir yar smrge olmu, ssl bir operet imparatorluuna dnmtr. Savatan iyice tkenmi olarak kar. Ss de dklmtr. Pantrkizm Hazar kylarnda, Panislamizm Arabistan llerinde lm, elde yalnz bitkin ve yoksul Anadolu kalmtr.30 Ekim 1918 de Ingiliz deniz ss Mondros'ta mtareke anlamas imzalanr.Ittihat ve Terakki'nin balca yneticileri, bata Enver, Talat ve Cemal Paalar olmak zere yurtdna kaar.Osmanl Devleti'ne ve Trklere kar, ortaan hal anlayyla yeni an rn emperyalizmi kaynatran acmasz bir politika uygulanacaktr. 3Ilk admda Osmanl ordular datlr, silahlar toplanmaya balar, donanma gzaltna alnp ulatrma ve haberleme kurumlarna el konulur, 337.000 asker terhis edilir. Gizli anlamalara uygun olarak, Italyanlar Gneybat Anadolu'yu, Franszlar -Ermenilerle birlikte- ukurova'y, Ingilizler Musul ve Gneydou Anadolu'yu igal ederler. anakkale Mudanya, Samsun ve Merzifon'a Ingiliz, Zonguldak ve Dou Trakya'ya Fransz, Konya'ya Italyan birlikleri yerleir.Ermenilerin yakp ykt Kuzeydou Anadolu, yeniden Ermenilere alacaktr. Dou Karadeniz'de Pontus devletini kurmak iin silahlanm Rum eteleri faaliyete geerler.Istanbul ortaklaa igal edilir. 4Balang 15Italya, Ingiltere, Fransa babakanlar ve ABD bakan Trkiye'nin igal edilmesini ve paralanmasn kararlatrdlar. (Orlando, Lloyd George, Clemenceau ve Bakan Wilson)Igal!..Ermeni kym yaptklar veya Ingiliz esirlerine kt davrandklar ileri srlerek, asker ve sivil birok ynetici Ingilizlerce tutuklanr ve Malta'ya srlr.Gerici Hrriyet ve Itilaf Partisi'nin yurtdna srlm ya da kam st kadrosu, kin ve iktidar zlemiyle tutumu bir halde, Istanbul'a geri dner. 5Trl ayrlk dernekler kurulur. Baz aydnlar birdenbire Krt, erkez ya da Arap olduklarn anmsarlar. Baz mitsiz aydnlar da, Ingiliz, Fransz veya Amerikan mandasn ya da himayesini arayan akmlar arasnda bocalamaktadr.Bir k ve zl dnemine girilmitir. 61918 yaznda, Sultan Reat'n lm zerine VI. Mehmet sanyla 36. padiah olarak tahta kan Vahidettin, devletin ve tahtnn geleceini, dnemin sper devleti Ingiltere'nin ltfuna balamtr.Ingiltere Karadeniz Ordusu Komutan General Milne, Londra'ya u mesaj yollar. "VI. Mehmet, Ingilizlerin Trkiye'de idareyi mmkn olduu kadar sratle ellerine almasn istiyor." 7Amiral Web'in mektubu: "Padiah bizi buraya yerletirmek istiyor." 8Damat Ferit, Amiral Calthorpe'a yle diyecektir: "Padiahn ve benim yegne midimiz, Allah'tan sonra Ingiltere'dir." 9Vahidettin, 30 Mart 1919da, Damat Ferit araclyla, kendi eli ile yazd bir tasary' Ingiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe'a ulatracaktr. zeti udur: "Osmanl Imparatorluu'nun 15 yl mddetle Ingiliz smrgesi olmas" 10Osmanl hkmdarnn kurtulu reetesi budur. Vahidettin Ingiliz smrgesi olabilmek midiyle her trl yola ba vurur. Aklna onurlu, ba dik, bamsz bir Trkiye gelmez. Kimseye gvenemedii iin ablasnn kocas Damad Ferit'i, ardarda sadrazamla getirir. 11Halk uzun yllardan beri cephede lmle, cephe gerisinde yoksullukla boua boua tkenmi, iine kapanmtr. 12Bu srada frsat Yunanllara gn doar. Bu kk, tecrbesiz devletin hrsl yneticilerinde, lsz bir genileme tutkusu vardr. Genilemek iin tarihi kurcalayp dururlar. Yunan byk lks (megali idea), 'btn Yunanllar ve eski Helen topraklarn bir bayrak altnda toplamak' diye zetlenebilir. Yunan byk lks en ateli temsilcisini Giritli Elefteryos Venizelos'ta bulmutur.Balang 17Yunan Babakan Venizelos ve Ingiltere Babakan Lloyd George lkesini sava dnda tutmaya alan Kral Konstantin'in tersine Babakan Venizelos, Ingilizlerin yannda yer almak iin sabrszlanmaktadr. Birok Yunan subay, Alman Imparatoru Wilhelm'in kz kardei ile evli olan Konstantin'in Alman casusu olduuna inanmaktadr. Krala bal askerler ile Venizelos'a bal 'Milli Savunma' (Ethniki Amyna) adl rgtn yandalar savarlar. Sonunda Kral Konstantin, olu Aleksandros lehine tahttan ekilmek zorunda kalr. Yunanistandan ayrlr. Venizelos Atina'ya gelir. Yunanistan, artk grnen zaferden pay istemek iin, on ikiye be kala, savaa katlacaktr.Venizelos, gzlerini Bat Anadolu'ya evirir. Etkili slubu ve verdii yanltc bilgiler ile kendilerine gre yeni bir dnya kurmaa alan bilgisiz politikaclarla atgzlkl diplomatlar etkiler. Ingiltere'nin, Yakndou petrollerinin ve pazarlarnn paylalmas srasnda bir ajan-devlete, olas bir Trk kprdanmasn bastracak jandarmaya ihtiyac vardr. Ingiltere Babakan Lloyd George, Yunanllar gzne kestirir, kanl ve uzun bir savaa yol aacak olan dncesini aklar:"Osmanl Imparatorluu'nun mirass, Yunanistan'dr:" 13Daha nce Italyanlara vaadedilmi olan Izmir ve evresi, Lloyd George'un nerisi, Bakan Wilson'un onay ile avans olarak Yunanllara verilir.14 Mays akam Izmir Metropoliti Hrisostomos, Efes kilisesinde Rumlara mjdeyi yetitirir:"Kardelerim! Mkfat zaman gelmitir."Panhelenist siyasetin galiplerce donatlm silahl birlikleri, 15 Mays 1919'da Ingiliz donanmasnn korumas altnda, Izmir'e karlar, kyma ve Bat Anadol'yu igale balarlar. Yunan ordusunun gelmesi Ege Rumlarn martmtr.Bin yllk bar bozarlar. Ege 'de ac ve kanl bir dnem balar. 15Ilk kurunu atan Hasan TahsinTrkler silaha sarlrlar.Balang 19Ilk Yunan tmeninin Izmire kmasndan drt gn sonra, n anakkale Savalar srasnda parlam olan Mustafa Kemal Paa, 9. Ordu Mfettii olarak 19 Mays 1919da Samsun'a kar. Kendisine verilen grev, bu blgede asayii salamaktr. Ama Padiah, Istanbul hkmetini ve galip devletleri artan bir ey yapar: Btn milleti, igale tepki gstermeye arr. 16Ingiliz basksyla ordu komutanlndan alnnca, askerlikten istifa eder. Gerekilikten uzaklamadan, hayale kaplmadan, byk bir sabrla, btn Anadolu'yu yurtseverlik ve bamszlk bayra altnda toplamaya koyulur.Erzurum Kongresi'ni, daha kapsaml Sivas Kongresi izleyecektir. Kurulmu olan Redd-i Ilhak ve Mdafaa-y Hukuk dernekleri, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Dernei' adyla tm yurdu kucaklayan tek bir dernek olarak rgtlenir. M. Kemal Temsil Heyeti (Ynetim Kurulu) Bakanlna seilir.Heyet 27 Aralk 1919da Ankara'ya gelir ve halkn byk gsterileriyle karlanr. 17Times gazetesi Trk kprdann yle karlar: "Btn cihann kuvvetine kar milli bir hareket yaratmak... Ne ocuka bir hayal!" 18Yazar Refk Halit Karay, Milli Mcadele'nin balamasn alayla karlar:"..Bir patrt, bir grlt. Beyannameler, telgraflar... Sanki bir eyler oluyor, bir eyler olacak... Ayol rackta her iimiz, her kuvvetimiz meydanda. Drt tarafmz ak. Dnya vaziyetimizi biliyor. Hlyann, blfn sras m? Hangi tekilat, hangi kuvvet, hangi kahraman? Hlyann bu derecesine, uydurmasyonun bu ekline ben de dayanamayacam. Bari kavuklu gibi ben de soraym:- Kuzum Mustafa, sen deli misin?"Elde avuta hibir ey yokken, emperyalizme, galip devletlere, Yunan ordusuna, Ermenilere, Pontus etelerine kar silahl mcadeleye girimeyi lgnlk sayanlar oktur. Silahszlandrlm Trk ordusunun bu tarihteki gc, o da kt zerinde, 35-40 bin kiidir. Oysa Trkiyedeki silahl igalcilerin says giderek 400.000 kiiyi bulacaktr. Yoksul, bitik Anadolu, 400.000 igalciyi ve on binlerce silahl-silahsz haini yenmeyi baaracaktr.Milli Mcadele ite bu mucizenin, bu onurlu, gzel lgnln addr.Ankarnn srar zerine Istanbul hkmeti, Ingilizlerin izniyle, seim yaplmasn kabul eder. 12 Ocak 1920de Osmanl Meclisi, Istanbulda toplanr. Esaslar Erzurum ve Sivas Kongreleri ile Ankarada oluturulup belirlenmi olan Milli Ant' (Misak- Milli'yi) kabul ve ilan eder. Milli Ant'n z udur:"Blnmez, bamsz, hr ve ada bir Trkiye!"Bu karar, igalcileri olaanst rahatsz etmitir. Igalci gler, Ankara'ya halka gzda vermek zere, Istanbulda ynetime resmen el koyarlar. Birok milliyetiyi tutuklarlar. Anadolu'ya yardm edenlerin idam edileceklerini gazeteler ve duvar ilanlaryla duyururlar. Meclis'i sarp Rauf Orbay ve Kara Vasf' gtrrler. Baz milletvekillerini, askerleri ve yazarlar da tutuklar, hepsini yaka paa Malta'ya srerler. 19Mustafa Kemal Paa igale misilleme olarak, bata Albay Rawlinson olmak zere, o srada Anadoluda bulunan btn ingiliz subay ve erlerini tutuklatm ve Meclis'i Ankarada toplanmaya armtr.Milli kuvvetler de harekete geerek, ingiliz birliklerini Eskiehir'i boaltmak zorunda brakr, demiryollarna el koyarlar. ingiliz birlikleri Istanbul ile Anadolu arasndaki tek geidi, Geyve Boaz'n Trklere brakarak Izmit'e ekilirler.Vahidettin ise Trk tarihinin en hain adam olan Damat Ferit'i yeniden sadrazamla getirir, grevlendirme yazsnda, Ankara'y kastederek, "isyan halinin devam, daha korkun hallere sebep olabileceinden, bu kargaalklarn bilinen tertipileri ve tevikileri hakknda kanun hkmlerininBalang 21uygulanmasn ve (...) btn memlekette asayi ve dzeni salayacak nlemlerin hzla ve kesinlikle alnmasn" emreder. 20Bu emir zerine Damat Ferit, yaplabilecek en kt, en alaka eyi yapar: Milli namusu korumak ve istilay durdurmak iin kann dken Kuva-y Milliyecilere ve askerlere kar, dinsel nitelikli bir sava aar. eyhlislam Drrizade Abdullah'n verdii fetvalar, Ingiliz ve Yunan uaklaryla Anadolu'ya atlr, ibirliki gazetelerde yaymlanr, Rumlar, Ermeniler, Hrriyet ve itilaf Partisi'nin adamlar ve ajanlar tarafndan datlr.z udur: "Padiahn izni olmadan igalcilere kar duranlar, asker ve para toplayanlar tek tek veya topluca ldrmek, din gerei ve grevidir! Milliyetileri ldrenler gazi saylr, bu yolda lenler ehit!' 21Damat Ferit'in hainlikleri saymakla bitmez. 22Milletvekilleri ve subaylar Istanbul'dan kaarak Ankara yoluna derler. Aralarnda Yunus Nadi, Dr. Adnan Advar, eini yalnz brakmayan H. Edip Advar, Albay Ismet Bey de vardr. Birka gn sonra da Istanbuldan kaan Harbiye Nazr Fevzi akmak Paa da Ankara'ya katlacaktr.23 Nisan 1920'de Trkiye Byk Millet Meclisi, yeni seilen milletvckilleri ve Ankara'ya ulaan son Osmanl Meclisinin milletvekillerinin de katlmasyla alr ve Milli Ant'ta belirtilen amalar gerekletirmek azmiyle almaya balar. 23M. Kemal TBMM Bakanlna seilir.Istanbul Harp Divan, M. Kemal'i ve kadrosunu idama mahkm eder. Vahidettin, idam kararlarn bekletmeden onaylar. Bununla yetinmez, M. Kemal'in rtbesini de yarbayla indirir. 24Mttefikler halkn direnme gcn krmak iin Yunan ordusunu, Bat Anadolu'yu ve Trakya'y btnyle igal etmesi iin yeniden harekete geirirler. Istanbul ynetimi de Yunanllar destekler.Damat Ferit hkmetinin medrese kl Adliye Nazr Ali Rt Efendi, "Yunan ordusunun baarrs iin dua edilmesini" ister. Trakya, Balkesir, Bursa ve Uak'n, Yunanllarca igal edilmesi zerine de, "Yunan ordusunun ilerlemesi hkmetimizin programna uygundur" diyecek ve Yunanllarn igal etmedii illeri, 'kurtarlmam iller' olarak tanmlayacaktr. 25Istanbul ynetimi Sevr Antlamas'n da kabul ve imza eder.Sevr Antlamas tarihte rnei olmayan trajik bir antlamadr. Yalnz kabul edenler iin deil, byle bir antlamay hazrlayan Batllar iin de bir utan belgesidir.Bu antlama ile Osmanl Devleti, Ingiltere'nin istei dorultusunda, 'bir daha Batya kafa tutamayacak kadar kk ve gsz bir devlet' haline getirilmekte, atalya'ya kadar Dou Trakya Yunanllara verilmekte, Anadolu Trkler, Yunanllar, Ermeniler, Krtler ve Fransz mandas altndaki Suriye arasnda bltrlmekte, kapitlasyonlar daha arlatrrlp geniletlmekte, devletin her etkinlii denetim altna alnmakta, Marmara denizi ile Boazlarn idaresi ayr bayra olan milletleraras bir kurula braklmaktadr. Ayrca, l Anlama'yla Anadolu, iyice smrlmek zere, Ingiliz, Fransz ve Italyan kar blgelerine ayrlmaktadr. Babakan Lloyd George Avam Kamaras'nda yle diyecektir:"Trkiye sahneden siliniyor diye zlecek deiliz." (The Times, 25.5.1920)Sevr Antlamas'n ve tabii l Anlama'y milliyetilere silah zoruyla kabul ettirmek grevi, Ingilizlerin araclyla Yunan ordusuna nerir. o da kabul eder. Yunan hkmeti, bu hizmetine karlk, Izmir ve Dou Trakyadan baka, Istanbul'un da Yunanistan'a verilecei midine kaplr.Fakat beklenilmeyen bir olay Yunanistan' kartracaktr. kral Aleksandros lr. Venizelos, Konstantin'in tahta geri dnmesini engellemek iin seimleri yenilemeye karar verir ve seime "ya Konstantin, ya ben!" sloganyla girer. Halk Konstantin'i ve onu destekleyen partiyi seer. Venizelos yurtdna kaar. Vaktiyle Konstantin'in devrilmesine yardm etmi olan Fransz hkmeti, Konstantine ve muhalefete oy veren Yunan halkna kzar ve yeni iktidara kar tavr alr.Ingilizler de tedirgin olurlar ama tavr almak iin beklemeyi tercih ederler.Venizelos'un srgne yollad, hapse attrd siviller ve askerler, tpk Hrriyet ve tilaf Partililer gibi, iktidar zlemi ve kinle tutumu bir halde yeniden sahnede boy gsterirler. Kralc General Papulas, Anadoludaki Yunan ordusunun komutanlna atanr. ktidar, Anadolu'yu boaltt takdirde, Yunanistan'n Fransa ve Italya'dan sonra, Ingiltere'nin de desteini kaybedip yalnz kalacan anlar; azdrdklar Anadolu Rumlarn yazglaryla ba baa brakmay da gze alamaz. Sonunda Venizelos'un yaylmac politikasn ve Ingilizlerin askeri olmay kabul eder. Bu sebeple Anadolu olaylarn iyi bilen baz Venizelos'cu komutanlara dokunmaz.Balang 23Sava tamtamlar yeniden almaya balar.Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa, TBMM'nin karar zerine harekete gemi, Ermenileri kolayca yenerek Sarkam ve Kars' geri, Dou snrn gven altna almtr. Bar yolla Artvin de Grcistan'dan geri alnacaktr. Bylece bir cephe kapanr ve Sovyetler'le balant kurulur.Fakat bu kez de Bat cephesinde beklenilmez bir sorun patlak verecektir: Disiplinsiz etelerin ordu ats altna alnmas iin allrken, Kuva-y Seyyare ad verilen en kalabalk etenin komutan Ethem ve kardeleri orduya balanmak istemez ve isyan ederler.Bu srada Yunan ordusu, tmene yakn bir kuwet ile yeni Trk ordusunun durumunu kefetmek iin Bursa'dan Eskiehir'e doru taarruza geecektir. O gne kadar ou disiplinsiz etelerle atm ve kolayca ilerlemi olan Yunan ordusu, yeniden kurulmakta olan Trk ordusu ilc kez kar karya gelir.Yoksul ve zayf Trk ordusunun, isyan ile sava arasnda ezileceini sananlar ya da mit edenler az deildir.Fidan halindeki ordu, cann diine takarak, Yunanllar pskrtr (6-11 Ocak 1921, Birinci Inn Sava), sonra da orduyla atmaya yeltenen asi Ethem'in kuwetini ezip datr. Ethem, iki kardei ve bine yakn adam Ege'yi yakp ykan Yunanllara snacak, bundan sonra Yunanllar iin alacaklardr. Yoktan var edilmi ordunun 'hiyanete ve dmana kar' kazand bu ikiz baarnn i ve d etkisi ok byk olur. Isyanlar son bulur. Halkn orduya ve Meclise destei artar. Milli iktidar daha da glenir. Ankara'da aylardr ak kapal devam eden tartmalar son bulur ve Meclis, anayas tasarsn kabul eder. Tasardaki bir hkm, dorudan rejimle ilgilidir, saltanatlar ve halifecileri telalandrr ama her vakti gelmi dnce gibi onu da durdurmak artk mmkn deildir, anayasada yerini alr:"Egemenlik, kaytsz ve artsz milletindir!" 26Bu hkm milleti, Allah'n glgesi olarak nitelenen padiahn kulu olmaktan karp devletin sahibi ve yurtta yapyor, laikliin temelini atyordu. 27Halkn byk ounluu yzn, meclisi, anayasas, hkmeti, ordusu olan ve igalcilerle savaan Ankara'ya dnecek, istiklal ordusunu gittike artan bir azimle destekleyecektir. 28Balang 25Uygulanmasnn zor olaca anlalan Sevr Antlamas'nn biraz yumuatlmas iin Londra'da toplanacak konferansa, silahn konuturmaya balayan Ankara'nn temsilcileri de arlr.Son dnem Osmanl aydnlarnn kiiliksizliinin, teslimiyetiliinin ve Bat karsnda duyduu aalk duygusunun mkemmel bir rnei olan Ali Kemal londra Konferans ncesinde yle yazacaktr:"Avrupa ile baa kmay, yzyllardan beri Asya'nn hangi kavmi baarabildi ki biz baarabilelim?"Ayrca gazetesinde Yunanllara snarak onlar adna propaganda yapmay kabul eden Ethem'in Izmir'de verdii bir demeci de yaymlar. Ethem yle demektedir: "M. Kemal, Yunan ordusunun hzl bir taarruzuna bir dakika bile dayanarnaz!"Ethem bu cmleyle, yalnz kendi beklentisini deil, hanedann, kar hanedana ve bu rm dzene bal olanlarn, ibirlikilerin, gafllerin, hainlerin ve elbette igalcilerin hayalini de dile getirmi oluyordu.Konferansn ilk oturumunda Tevfik Paa ksa bir konuma yaparak Istanbul'un grlerini aklar. Ankara szcsnn parlak konumas ok takdir toplar. Ama konferans, Ingiliz entrikasnn aheser bir rnei olarak devam edecektir. 29Trklerin Sovyetler'le grmelere balamasndan huzursuzlanan Lloyd George, yeni Yunan hkmetinin sava srdrmeye ok hevesli olduunu grnce, Yunan ordusuna yeil k yakar.Atina ve Ankara temsilcilerine, hkmetleriyle yeniden temas etmeleri iin 25 gn sre tannarak konferansa ara verilir.Tahan ve bugnk Ulus meydanlondra'da bulunan Dileri Bakan Bekir Sami Bey, Franszlarla bar salayacan sand gizli bir anlama imzalar ve anlamay Ankara'ya yollar.Bunu renen Yunan hkmeti, Trk-Fransz anlamas kesinleirse, Trklerin, ukurova'daki iki tmenli Ikinci Kolordu'yu Bat cephesine kaydrmasndan korkacaktr. Erken davranmak iin General Papulas'a hemen harekete gemesi iin emir verir. Oysa Byk Millet Meclisi, Franszlarla yaplan anlamay, Milli Ant'a ve tam istiklal anlayna aykr bulacak ve asker yararn bir yana brakarak reddedecektir.Bu gnlerde Trk-Sovyet grmeleri sonulanr ve Moskovda dostluk antlamas imzalanr. Bu antlamayla Sovyetler, gney snrlarn gven altna alrlar. Istanbul ve anakkale boazlarnn Ingilizlerin elinde kalmamas iin de yeni Trk ordusuna silah ve cephane yardm yapmay ve ylda 10 milyon ruble vermeyi kabul ederler. 30General Papulas 22 Mart 1921 gn orduya bir mesaj yaymlar:"Asker! Dman, Yunan Iyonyasna ayak bastnzdan ber yenip kovaladnz dmandr! Hznz karsnda kayor! Bu barbar zulmn son kalntlarn yok edip Yunan uygarlnn kurucular olunuz!Sizi yeni bir zafere aryorum!"Balang 27Yunan ordusu, temsilciler dn yolundayken, 23 Mart sabah, saat 07:00'de, Eskiehir ve Afyon'a doru, iki koldan taarruza geer. Istanbul'da slenen Yunan donanmas da, Istanbul'dan ve Rusya'dan Anadolu'ya silah ve malzeme karlmasn ve yollanmasn nlemek iin, Karadeniz kylarn abluka altna almak amacyla Karadeniz'e alr.Bylece Londra Konferans, sonulanmadan tarihe gmlr.Genel bir taarruzla dman yok edebilecek gc kazanncaya kadar stratejik savunmada kalmay kararlatrm olan Ankara, bu savata u ok sade ve cretli plan uygulayacaktr: Dmann gney koluna kar oyalama sava verilerek ordunun byk ksmn, kuzeydeki kol karsnda (Inn'de) toplayp dman yenmek, daha sonra katlmas mmkn olan btn kuvvetlerle dmann gney koluna (Dumlupnar-Afyon) dnmek.Uak'tan yola kan General Kondulis komutasndaki Birinci Yunan Kolordusu, Dumlupnar mevziindeki Trk Tmenini geri atarak ilerler, 26 Martta Afyon'a girer.Trk komuta kurulu, bu kesimdeki yenilgiye bakmakszn, bu cepheden iki piyade tmenini kuzeye kaydrr. Meclis Muhafz Taburunu ve Ankara'ya ulam olan 5. Kafkas Tmeni'ni de demiryoluyla Inn'ye yollar.Bursa'dan ilerleyen General Vlahopulos komutasndaki nc Yunan Kolordusu, Inn mevzileri nnde, ok sert ve byk bir direnile karlar. Eskiehir'deki demiryolu tamirhanesinde, Anadolu'ya geip iba etmi imalat- harbiye subay ve ustalarnn alr hale getirdikleri 150 mm.'lik sekiz ar top, Yunanllar dehete drr. Trk askeri bu kez daha kararldr. Sngs olmayanlar tfeinin dipii, krei, plak yumruu ile dvrler. Mesela 3. Alayn 3. Tabur'unun btn blk komutanlar ehit der. Tmen komutanlar bile ileri hatlara kadar gelirler; Albay (Deli) Halit Karsalan yaralanr.Kzgn sava ileri-geri dalgalanmalarla srmektedir.Bat Cephesi Komutan Ismet Paa, heyecan iinde sava izleyen Ankara'ya, sa kanat birliklerini kar taarruza kaldracan bildirir.Birinci Kitap Yunan Byk Taarruzu28Birinci BlmKtahya-Eskiehir Savana Hazrlk 1 Nisan 1921 - 9 Temmuz 19211 NSAN 1921 Cuma gn, Keiren'de, imdi Meteoroloji Genel Mdrl olan eski Ziraat Okulu binasna yerlemi Genelkurmay kararghnn ikinci katndaki genie odada, harita serili bir masann banda, M. Kemal ve Fevzi akmak Paalar, konumadan oturuyorlard. Yalnz M. Kemal Paa'nn iri taneli kehribar tespihinin tekdze aklamas duyulmaktayd. Saat 17:00'ydi.Sa kanadn taarruza kaldracan bildirmi olan Ismet Paa ile leden beri balant kurulamyordu. 1ANADOLU AJANSI, camilere, kahvelere her gn tek sayfalk bltenler asarak olup bitenleri halka duyurmaktayd. O gn hibir blten aslmaynca, meraklanan Ankaral esnaf ve zanaatkarlar, dkknlarn, kk atlyelerini erkenden kapatp bugnk Ulus meydanndaki kk Meclis binasnn nnde toplandlar. Gittike oalyor ve sessizce cepheden haber bekliyorlard. Adana Milletvekili Zamir [Damar] Arkolu, kalabal tela iinde yararak Meclis'e girdi.31Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkKOMSYON odalar ve koridor, kalpakl, fesli, sarkl milletvekilleri ile doluydu. Zamir Bey ilk rastladna sordu:"Hl bir haber yok mu?""Yok."Antalya Milletvekili Rasih Kaplan Hoca, "Konferans sona ermemiti ki birader, ara verilmiti." diye syleniyordu, "..bu Yunan taarruzunun anlam neydi?"Siyah kalpakl, avc ceketli, iri kym bir gen, Manisa Milletvekili Mustafa Necati Bey, "Ne olacak.." dedi, "..bizi konferansla uyutup gafil avlamak istediler.""Ama buna diplomasi deil, sahtekrlk derler!"Konya Milletvekili Musa Kzm Efendi, beyaz sakaln svazlad:"Ordumuz direnebiliyorsa, mesele yok. Batnn bu oyununu da boa karrz."BU SIRADA grevden dnen ift kanatl bir keif ua, Eskiehir/ Muttalip havaalanna yaklamaktayd. Alan, uak hangarlar, pilot okulu ve geni tamirhanesiyle birinci snf bir havaalanyd. 2Uak Bl Komutan Yzba Fazl, makinist Eref Koman ve grevliler, yaklaan ua ileri giderek izliyorlard. nk ellerindeki son ie yarar uak buydu. Eref inledi:"Eyvah, bu da arzalanm."Uak arkasnda siyah bir duman brakarak toprak piste indi, srayarak ilerleyip durdu. Kotular. Pilot Vecihi Hrku ve gzlemci Basri, yldrm gibi uaktan aa atladlar. Ikisi de sava heyecan iindeydi. Vecihi,"Ua abuk hazrlayn.." diye haykrd, "..bomba ykleyin, tfee erit takn! abuk, abuk, abuk."Fazl'a dnd: "..Hava kararmadan bir k daha yapsak iyi olacak""Durum nasl?"Vecihi tam savan gidii hakknda bilgi verecekti ki ua kontrol eden makinist acyla,"Vecihi Bey.." diye seslendi, baktlar, makinistin eli ya iindeydi, "..bunun ya deposu delinmi.""Deitirin! Ama ok abuk olun!""Yedek depo yok ki." 3"yleyse bunu tamir edin! Bir ey yapn! Haydi!" Makinist kvrand:"Skmesi, tamiri, yerine takmas saatler alr." Vecihi, gzlerinden ya fkrarak, baln ve rzgr gzln yere arpt:"Lanet olsun yoksullua!"BR YUNAN avc ua ilerleyen Trk birliklerinin zerine makineli tfeiyle ate yadrmaya balamt. Hcuma kalkm bir takmn nnde koan temen, birden sendeleyip dt. Temenin dtn gren erler hemen yere yattlar. Takm avuu srnerek sokuldu:"Komutanm?"Temen boynundan vurulmutu. Zorlukla, "Durma.." diye fsldad, "takm hcuma kaldr. Hemen! Haydi!"Her kelimede yarasndan yeni bir kan dalgas boanyordu. avu, gzlerinden ya akarak ayaa frlad. Olanca sesiyle haykrarak, takm yeniden hcuma kaldrd. Erler doruldular ve koarak sava sisine kartlar. Tal arazi arklarnn altn erittii iin ou yalnayakt. Bir top mermisi patlad. Fkran gevrek bahar topra, snen Temenin zerini rtt.ANKARA'da, Genelkurmay'n telgraf odasndaki tra uzam subaylar, kan oturmu gzlerini Bat Cephesi kararghna bal manipleye dikmi bekliyorlard. Derin sessizlik iinde birinin ayak sesleri duyuldu, kap yavaa araland. Isteksizce balarn evirdiler. Gelen Meclis Bakanl Yaveri Yzba Salih Bozok'tu."Paalar merakta. Hl balant yok mu?"Maniple bandaki astsubay ban mitsizce iki yana sallad. Salih Bey kapy yavaa kapatp ekildi.32 Yunan Byk Taarruzu33Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkMECLS'te de bazlarna mitsizlik kmt. Bir milletvekili, "Bu i etelerle yrmez dedik, hepsini dattk.." dedi kaygyla, "ordu baarl olmazsa, korkarm bu i burada biter."Gmhane Milletvekili Hasan Fehmi Ata ierledi:"Ne mnasebet! Bir muharebe kaybedilmekle harp biter mi?"Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey, evresindekilere, "Bence, Londra Konferans'nda, biraz esnek davranmalydk.." diyordu, "..eer yenilirsek, yeni nerileri de geri alr bu adamlar."Mustafa Necati ok sinirlendi:"Onlar neri deildi ki beyefendi, sadakayd. Geri alsnlar!"Celalettin Arif Bey son Osmanl Meclisinin Bakanyd. Millet Meclisi'nin de kendisini bakan semesini beklemi, yerine M. Kemal seilince sinirli ve alngan olmutu. Mustafa Necati'yi, "dn vermeden, uzlama olmaz delikanl" diye tersledi."Istiklalden dn verilir mi beyefendi? Siz bugn Artin Kemal gibi konuuyorsunuz!"Celalettin Arif, gazeteci Artin Kemal'e benzetilmesine ok ierledi. Morard. Bir olay kacan sezenler araya girdiler. bekten uzaklatrlrken, dayanamayp geri dnd, M. Necati'ye, "Seni affetmeyeceim!" diye bard. Balkesir Milletvekili Albay Kzm zalp'in sabr tkenmiti, Genelkurmay'a telefon etmek iin Bakanlk odasna dald. Arkasndan baz milletvekilleri de odaya dolutular. Telefona sarld:"Hl haber yok mu?.. Peki. yle mi? Yapma!.. Anladm, geliyorum."Kzm Bey telefonu kapad."Ne olmu? Ne diyorlar?"Zamir (Damar) Arkolu Mustafa Necati Bey Kzm zalp"Ismet Paa ile balant kurulamyormu. Onlar da haber bekliyorlar."Yz aslmt. Kalabal yarp dar kt. Arkasndan Gaziantep Milletvekili Yasin Kutlu da seirtti. Kapnn nnde kolundan yakalad:"Dur hele. Sen bizden bir ey sakladn. Neydi o?"Kzm zalp, alak sesle, "Bir tmen komutanmz daha yaralanm" dedi."Kim?""Albay Kemalettin Sami Bey.""Bu ikinci. Ne aryor bu komutanlar ate hattnda yahu? Demek sava pek kyasya oluyor Kzm Bey!"yle olmalyd. Cephe Komutanl'nn sessiz kalmas Kzm zalp'in iine kurt drmt. Meclis'ten frlad. Az ilerde faytonlar bekliyordu. Iki atl bir faytona atlad."Haydi, abuk! Keiren'e, Genelkurmay'a! ok abuk ama!""Bastne beyim."Kzm Bey'in heyecan arabacya da bulat. Krbacn telala aklatt:"Haydi ocuklar!"Atlar ileri atldlar.35Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkTRK KUVVETLERNN Kars' Ermenilerden geri almasn eletiren yazsndan beri halkn bir Ermeni ad olan Artin adn ekleyerek Artin Kemal diye and yazar Ali Kemal Istanbul'da, Peyam- Sabah gazetesindeki geni odasnda, orta Ermeni Mihran ve misafirleriyle ene alyordu. Sarn, grbz, yar alafranga, yar alaturka, kendine zg bir insand. O gnk bayazsn ven tombul misafirine neeyle, "Ankara'dakiler yine kprecekler.." dedi, nl kahkahasn att, sonra da ekledi: "..Haydutlarn ii gc sava. Siyasetten zerre kadar anladklar yok. Ellerinde derme atma bir ordu, birka tane de dzme kahraman, dvp duruyorlar. Hkmet lm bimi, uygun grm, Sevr Antlamas'n imzalam. Size ne oluyor a zirzoplar? Beyhude yere kan dkmenin lemi var m? rendiime gre, Londra'da da, ocuk gibi, 'Izmir'i isteriz, Edirne'yi isteriz, Adana'y isteriz', hatta 'tam istiklal isteriz' diye tutturmular."Misafirleri aakaldlar:"Yok canm?"Mihran, "Bunlar lgn" diye sylendi. Ali Kemal, bu nitelemeyi pek sevdi:"Tabii canm! lgn olmasalar, sanki cihan savan biz kazanmz gibi koskoca Lloyd George'a bar artlarn dikte etmeye yeltenirler miydi? Ne demi Arap, 'elhkm limen galebe galibin dedii olur! Ite bu kadar. Bu kavrayta, bu bilgide, bu apta adamlar, deil devleti, ufak bir aireti bile idare edemezler! Edebilseler, Yunan ordusu imdi Eskiehir yolunda olur muydu?" 4Birer kahve daha syledi.ATNA'da kan Katimerini gazetesi yazarlarndan Hristos Nicolopulos da tpk Ali Kemal gibi, Yunan ordusunun, Trk direniini krarak Eskiehir'e yrdn sanmaktayd. Daktilo makinesini atrdatarak yazsna devam etti:"..Gney kesiminde, Afyon'u daha ilk gn ele geirmitik. Ordu kararghndan alnan haberlere gre, kuzeyde de Eskiehir'e doru ilerliyoruz. Ingiliz Babakan Lloyd George, 'Yunan ordusu, M. Kemal kuvvetlerini yenecektir' demiti. Ordumuz bu zaferle yalnz Lloyd George'u dorulamakla kalmyor..."Gittike yaklaan bir uultu duyuluyordu. Birka kii pencerelere kotu. Dikkati dalan Nicolopulos yazmay kesip seslendi:"Ne var, ne oluyor?""Lloyd George lehine gsteri yapyorlar."Nikolopulos da yerinden kalkp pencereden bakt. Binlerce Atinal, sevin iinde Omonia meydanna akyor ve Yunanllarn koruyucu melei Lloyd George'u yceltiyordu:"Zito Georgis! Zito Georgis!" (Yaasn George!)O SAATTE Londra'da i karartan bir hava vard ama uyarlara ramen siyasi kudretini Yunanllar yararna kullanan Ingiltere Babakan Lloyd George'un yz parlyordu. Anadolu'dan iyi haberler almt. ay getiren sekreteri ve gizli sevgilisi Miss Frances Stevenson'a, "yle sanyorum ki.." dedi neeyle, "..birka gn sonra, u asi Mustafa Kemal ile birlikte Trkiye sorunu da tarihe gmlecek."Imparatorluk Genelkurmay Bakan Mareal Wilson'un nasl mahcup olacan dnerek glmsedi. Bu dik kafal ve kaln kabuklu asker, Yunan ordusunun Trkleri yenemeyeceini ileri srmekteydi.Ph! Yeniyordu ite!OYSA DURUM, Ali Kemal'in, Nicolopulos'un ve Lloyd George'un tahminlerinin ve mitlerinin tam tersine gelimekteydi. 61. Tmen sava idare yerine gelmi olan Bat Cephesi Komutan Ismet Paa, sa kanat birliklerinin, dman tutunduu son mevzilerden de skp atan taarruzunun sonunu izlemekteydi. Akam pusu iinde geri ekilen dman kollarnn kaldrd kaln toz bulutlar, bat gneinin nda kaynaarak ge ykseliyor, sava uultusu ar ar uzaklayordu. Savan Inn kesimindeki blm Trklerin stnlyle sona ermiti. Kendisinden baka hi kimsenin duyamayaca derin bir mutluluk iinde bir tan stne oturdu, Genelkurmay'a yollayaca telgraf yazmaya koyuldu.37Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkAIZLARINDAN kpkler dklen atlar Genelkurmay binasnn nnde durdular. Meraklanan nbeti subay dar kt. Faytondan atlayan Kzm zalp'i tanynca selam durdu."Bir haber geldi mi?""Hayr efendim.""Inallah bir aksilik yoktur."Ieri girdi. Alt kattaki byk salon, derme atma tahta duvarlarla kck odalara blnmt.Sadece btn hareketlerin haritaya ilendii ve savan izlendii harekt odas bykt. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Genelkurmay rgt bu kadard. Harekt ubesi Mdr Yarbay Salih Omurtak'n kk odasnn kaps akt."Salih Bey!"Yarbay Salih, Kzm zalp'i grnce ayaa zplad:"Ho geldiniz.""Ne haber?""Bekliyoruz."Oturdular. Ikisinin can da konumak istemiyordu. Iyi bir haber iin sa kollarn vermeye hazr, sustular. Bir zaman sonra telgraf odasndaki astsubayn haykr duyuldu:"Cephe aryor!"Herkes deli gibi odaya kotu. Ama maniple birka kez tkrdayp susmutu. Astsubay yalvaryordu:"Durma aslanm, ne olur durma!"Maniple yeniden tkrdamaya balad. Herkes soluunu tuttu. Cephe Kararghnn telgrafs, manipleyisantur alar gibi keyifle tkrdatarak Bat Cephesi Komutan Ismet Paa'nn telgrafn gemeye balad:"Saat 18:30'da Metristepe'den grdm vaziyet: Gndzbey kuzeyinde, sabahtan beri direnen ve art olmas muhtemel bulunan bir dman birlii, sa kanat grubunun taarruzuyla dzensiz olarak geri ekiliyor. Yakndan takip ediliyor. Bozyk yanyor. Dman, binlerce lsyle dolu sava alann, silahlarmza terk etmitir. Bat Cephesi Komutan Ismet.""Heeeey.!"Genelkurmay'da ne rtbe fark kald, ne resmiyet. Herkes sarma dola oldu.Albay Kzm telefona kotu.Kzmzalp'n verdii haber zerine, Meclis'te de yer yerinden oynad. Sevinten kimi alyor, kimi kahkaha atyordu. Bu kargaalk iinde Celalettin Arif ile Mustafa Necati Beyler gz gze geldiler, bir an kararsz kaldlar, sonra kotular ve kucaklatlar. Yasin Kutlu dar frlad. Pencerelerden yansyan gaz lambalarnn nn altnda bekleyen Ankarallar dalgalandlar. Kapnn nne kan elimsiz milletvekilinin gr sesi yankland:"Zafer biziiiiiiiiim! Kazandk! Yunanllar ekiliyor!.."Aka gelen biri silahn ateledi. Bunu, uzaktaki bir baka silah sesi izledi. Biraz sonra Meclis'in n sevinten deliye dnm mealeli, fenerli insanlarla dolacak, karanlk meydan gndz gibi aydnlanacakt.IGAL GLERNN bir trl yerini bulamad Istanbul gizli telgraf merkezi, Byk Postane'ninbodrumundan, daha gvenli olduu iin Telgraf efi Ihsan Pere'nin Zeyrek'teki eski, ahap evinin at katna alnmt. 5 Telgraflar aileleri ile birlikte alt katlardaki odalarda kalyor ve dikkati ekmeden yaamaya alyorlard.Gndzleri Ingiliz denetimi altndaki telgrafhaneye gidip resmi ilerini yapyor, gece olunca nbetlee at katna kp sabaha kadar Istanbul ile Ankara arasndaki gizli haberlemeyi salyorlard. Sabah olur olmaz, haberleme kesiliyor ve ilerinden biri, erkenden ie gider gibi evden kp mesajlar yerlerine ulatryordu. Yakalanrlarsa, igal kuvvetlerinin emirlerini inedikleri iin idam edileceklerini bilmekteydiler.6Ankara, zafer haberini gemeye balaynca, nbeti telgraf yeri tekmeleyerek arkadalarn yukar ard. Ezik telgraflar, maniplenin her vuruunda, biraz daha silkindiler, doruldular, sonunda gururla dikildiler. Bu haber sabaha kadar bekletilemezdi. Ilerinden biri, mjdeyi ilgili yerlere ve gazetelere duyurmak iin sokaa frlad. 39Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkISTANBUL'un nl oteli Pera Palas'n yemek salonu, o gece de tklm tklmd. Rum mteriler, Yunanl arkcnn syledii gzel arkya elik ediyorlard. Duvar kenarndaki bir masada, igalcilerin iddetli basklarna ramen harl harl milli orduya hizmet eden iki de Trk oturuyordu. Bunlar Muharip adl gizli rgtn bakan Kurmay Binba Ekrem Baydar ile haber alma kolu bakan Kurmay Yzba Seyf Akko'tu. Ikisi de sivil giyinmiti. Balar akt. Gzleri kapdayd. Anadolu'ya silah ve mhimmat satmak isteyen Fransz bankac Msy Marcel Savoie ile buluacaklard. Kapdan Marcel Savoie yerine, otelin mareal klkl, palabykl Rum kapcs girdi, ilk masaya eildi ve bir ey syledi. Masadakiler darbe yemi gibi sarsldlar. Haber masadan masaya yayldka, arkya katlanlar susmaya baladlar. Sonunda gzel arkc da bir felaket olduunu sezerek arky kesti. Bir Ingiliz subay telefona kotu. Ekrem ile Seyf dikkat kesilmilerdi. Haberi duyup da sokaa dklm heyecanl Trklerin syledii bir mar, yava yava sessizlii datmaya balad:Izmir'in dalarnda iekler aarAltn gne orda srmalar saarBozulmu dmanlar yel gibi kaar..Heyecanla otelin holne kp, camdan caddeye baktlar. Yzlerce Trk, ellerinde bayraklar ve tututurulmu bkl ktlar, Pera Palas'n nnden geerek Tepeba'ndaki Ingiliz Eliliine doru yryordu.Kader byle imi ey anl paaYaa Mustafa Kemal Paa yaa..Igal kuvvetlerinin devriye kollar, kalabal susturmak ve datmak iin harekete geti. Trklerin birdenbire neden cotuklarn renince, hepsinin neesi kaacakt.Bu gzel ehirde grev yapmak, keyifli bir tatil olmaktan kyordu galiba.Akam gazetesine telefon ederek haberi renen Ekrem Bey, Yzba Seyfi'ye,"Yarn.." diye fsldad, "..Lloyd George'un yzn grmek isterdim."HABER Londra'ya sabah ulat ve Lloyd George fkeden deliye dnd. Bu talihsiz anda ziyaretine gelen eski gazeteci ve konsolos, imdi Iyonya Bankas'nn Bakan Yunan asll Sir John Stavridis'e azna geleni syledi."Artk bir Yunanlnn fotorafn bile grmek istemiyorum.." diye baryordu, "..Temsilcileriniz bana zafer iin gvence vermiti. Kendi askeri danmanlarma deil, sizin hayalci subaylarnza inandm. Ama az nce rendim ki o kadar gvendiim Yunan ordusu ay iinde ikinci kez yenilmi. Bu baarszln beni nasl bir kmaza soktuunu anlayabilirsiniz. Hkimiyetimiz altnda her lkedekinden ok Mslman var. Bir Trk zaferi hepsinde bamszlk hevesi uyandrabilir. Dalmamak iin M. Kemal'i mutlaka ezmek zorundayz. Bunun iin Yunan ordusuna gveniyordum. Hkmetim o orduyu donatm, ayrca da 16 milyon sterlin yardm yapmt." 7Yunan burjuvazisini Ingiliz burjuvazisine balayan zarif kprlerden biri olan Sir John Stavridis'in yenilgiden haberi yoktu. Donup kald. YENLGYE Ordu Komutan Korgeneral Papulas da inanmakta zorluk ekiyordu. nc Yunan Kolordusu'nun karargholarak kulland Bursa Anadolu Oteli'nde, ordu kurmay kurulu ile yapt toplantnn sonunda, Trkleri ezebilmek iin, daha fazla glenmelerine frsat vermeden, takviye alp hemen ve yeniden taarruza gemek gerektiine karar verdi. Kurmaylarn, dzensiz ekiliin yaratt karmak sorunlarla ba baa brakarak, hkmete yollayaca raporu yazmak iin odasna kapand. Yunan ordusu yakarak ykarak geri ekilmekteydi. 8METRS TEPE apaydnlkt. Sabahleyin ehitlerini topraa veren 4. Tmen, gece de zaferi kutlamak iin toplanmt. Flamalar, bek bek yanan byk atelerin oynak nda rpnyor, pilav ve fasulye kazanlar kaynyordu. Yoksul tmen, ember halinde dizilmiti. Erlerin stnde mintanlar, yelekler, biri tekine benzemeyen askeri ceketler, altlarnda ise rengrenk alvarlar, poturlar vard. Pek ounun orab, mataras, ktkl, sngs, hatta ar yoktu. 9 Subaylarn da bir blm arklyd, bazlarnn41Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlkniformas adr bezindendi. Ama erler de, subaylar da, btn donanmlar tamamm gibi vakar iinde, tmen komutannn konumasn beklemekteydiler.Yarbay Nzm Bey, ksa bir konuma yaparak, Cephe Komutannn, gsterdii olaanst kahramanlk sebebiyle tmene takdirname yolladn bildirdi, subay ve erlere teekkr etti ve enlii balatt.Davul ve zurna sesleri ykseldi. Iki gn nce cehennemi andran Metris Tepe, btn Anadolu gibi bayram yerine dnd. 10ZAFER HABER Istanbul'a gkten bir mjde gibi inmi, gazetelerin ilk sayfalar byk resimler ve zafer edebiyat ile kaplanp bezenmiti. Laternalar ve 'zito zito Venizelos' arklar susmutu. Beyolu caddesindeki baz Trk maazalar vitrinlerini M. Kemal ve Ismet Paalarn resimleriyle sslediler.Istanbul yeniden Trkleti.MLLETVEKLLER ertesi gn, Meclisin nnde toplanan Ankarallarn alklar arasnda Meclise girdiler. Milli Savunma Bakanl'nn 1921 btesinin grlmesi, zafer neesi iinde fazla uzun srmedi ve yaklak 45 milyon lira olarak kabul edildi. 11 Verilen ksa bir aradan sonra Bakan Vekili Dr. Adnan Advar, Bursa'nn dt gnden beri siyah bir rt ile kapl bakanlk krssnde yerini ald, zile vurdu:"Celse almtr. Sz, Milli Savunma Bakan Fevzi Paa Hazretlerinindir."Uultu kesildiFevzi Paa n sraya skm Bakanlarn arasndan kalkp, Ikinci Inn Sava hakknda bilgi vermek zere konuma krssne geldi. Ismet Paa cephede olduu iin, Genelkurmay Bakanl'na da veklet ediyordu. Ankara'ya geldiinden beri M. Kemal Paaya byk ballk gstermekteydi. Bu yzden ad muhalifler arasnda 'kuzu paa'ya kmt. Ama hibir siyasi grup ya da akm, bu kuzu paay kendi yanna ekmeyi baaramyordu. Fevzi Paa sk sk alklarla kesilen uzun konumasn yle bitirecekti:"..Yunan ordusu Bakomutan Papulas, Izmir'den Bursa'ya geldi, Sevr Antlamas'n Trklere zorla kabul ettirmek amacyla, alaylarn birbiri ardndan taarruza kaldrd. Kesin sava Inn mevzilerinde oldu. Yunanllar, Bakomutanlarnn gz nnde, fedakrlklarn ispat ettiler. arpmalar yedi gn, yedi gece devam etti. Fakat btn gayretleri, ylmaz Trk saflar nnde tamamiyle krlmtr. Dman ekiliyor ve kahraman svarilerimiz dman takip ediyor."12INN ile Eskiehir arasndaki ukurhisar Ky'nde, kk bir evin odasnda, Ismet Paa da bu saatte kurmaylar ile toplant halindeydi. Ilk raporlara gre, Yunan ordusu ciddi kayp vermi ve ok Kanimet brakmt. Mezit vadisi-Inegl yoluyla para para Bursa'ya ekilmeye alsan Yunan birlikleri, 'zengisi ipten, klc tahtadan' ama gz kara Trk svarilerinin takibi altndaydlar. Birinci Inn Sava sonunda dman takip edemeyen ordu imdi o aresizliin acsn karyor, svariler yakaladklarn tepeliyorlard.Hi yoktan yola karak bu noktaya gelmilerdi. Bunun tadn karrken, Binba Cemil Taner,"Ama haberleme ok aksad.." diyerek keyif kard, "..acele olarak telsize ihtiyacmz var efendim."Ismet Paa acyla gld:"Acele ihtiyacmz olmayan ne var ki Cemil Bey?"Btn telsiz cihazlarnn, Ingilizlerin sk denetimi altnda bulunan Istanbul'daki Selimiye Klas'nda toplandn bilmekteydi. Hi midi olmad halde, Binba Cemil'in srar zerine, Istanbul'daki Muharip adl gizli rgte, telsiz cihazlarna da ihtiyaduyulduunun bildirilmesine raz oldu.BU SIRADA Istanbul'da Ikdam gazetesindeki odasnda, Yakup Kadri Karaosmanolu bamakalesini yazmaktayd:"..Bir ykseliin balangcndayz. Bir ycelme, bir yeniden dou, bir afak! Ismet Paa adndaki bir serdarn klc tarihi ikiye bld. Drt be gnden beri btn Dou lemi ve btn Asya iin yeni bir devir almtr."Idare Memuru Mahmut odaya dald:"Yakup Kadri Bey!"43Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk"Evet?""Kzlay Ikinci Bakan Hamit Hasancan'dan bir duyuru geldi efendim."Dikkati dald iin can sklan Yakup Kadri sylendi:"Iyi. Gerekeni yapnz.""Istanbul'lular, Anadolu mcahitlerine para yardm yapmaya aryor."Yakup Kadri toparland:"Yok canm!""Balarn Kzlay'a ya da gazetelere verilmesini istiyor."Gzleri byd:"Oo.. Igal kuvvetlerine bir eit meydan okuma bu. yleyse duyuruyu birinci sayfada yaymlayalm. Istanbul'da doru drst alan tek kurum Kzlay."Kaleme yeni bir evkle sarld:"Geen gn ehrimizde kan Rumca gazetelerden biri, 'Eskiehir nndeki bu kan deryasnda, 'Dou meselesi' denilen ayp artk tamamiyle boulacaktr' diyordu. Bu gazete ne doru sylemi. Evet, dedii kt, Eskiehir nndeki kan deryasnda Dou meselesi denilen ayp tamamiyle bouldu. Bu kutsal kta, yzyllarca sren bir uykudan sonra, ta gbeinden sarslyor. Btn mazlum milletler, demirden ve elikten zincirlerini kryor ve karanlk zindanlarndan darya boanyor!' 13YAKUP KADR yazsn bitirirken, Londra'da, Hindistan Ileri Bakan Mr Montagu, yardmclarn toplantya ard. nk son Yunan taarruzu, Ingiliz smrgesi Hindistan'da fkeyi dorua karm, Trk zaferi yeni kprdanmalara yol amt. 1920 ylnn son haftas iinde, Nagpur'da toplanan Hindistan Ulusal Kongresi'nde, Gandi'nin, smrgeci Ingilizlerle her trl ibirliinden kanma nerisi grlm ve kabul edilmiti. Gandi'nin boykot nerisinin gerekeleri arasnda, Ingilizlerin Trkiye'ye adaletsiz davranmas da yer almaktayd:"Sevr (Sevres) Antlamas'nn bayazar olan Lloyd George hkmetiyle ibirliine devam etmek, Hindistanllar iin haksz ve ahlakkszca bir davrantr. Ne pahasna olursa olsun, bu eytandan uzak durmalyz!"Ayrca, 70 milyon Hindistan Mslmannn lideri ve ilerde Pakistan devletini kuracak olan Muhammet Ali Cinnah da, boykotu desteklediini aklayarak Ingilizlerin durumunu daha zorlatrmt. Uzun sren toplant sonunda, Sevr Antlamas'nn Trkler lehine yumuatlmas iin Dileri Bakanl'na bir muhtra verilmesini kararlatrdlar. 14Hindistan Ingiltere'nin yumuak karnyd.ISTANBUL'da iki saat nce akam olmutu. Ingiliz Yksek Komiseri Sir Harold Rumbold, Tepeba'ndaki elilik binasnn ikinci katndaki k denmi odasnda, Bekir Sami Bey yurtdnda olduu iin Ankara'da Dileri Bakanl'na veklet eden Ahmet Muhtar Mollaolu'nun yollad sert notay okumaktayd:"..Bar midi vererek Londra'da grmeye ardnz halde, Konstantin'e de hcum emrini verdiniz ve bizi en yalanc vaatlerle uyutmaya altnz. Trk milleti ve kalben kendisiyle birlikte olan btn Mslmanlar, Londra hkmetinin bu hareketini asla unutmayacaklar; Ingiltere hkmetinin, cretli kleleri olan Yunanllar aracl ile yaptrd kym ve ykm, her zaman hatrlayacaklardr. Siz kadnlarmz, ocuklarmz nce Venizelos'un, imdi de Konstantin'in srlerine ldrterek, bize Bat emperyalizminin boyunduruunu kabul ettirmeyi baaramayacaksnz vesselam!" 15Rumbold, geerli yazma slubuna tmden aykr olan notann yaratt diplomatik dehet iindeyken, deneyli ba tercman ve siyasi danman Andrew Ryan sessizce ieri girdi:"Efendim, ltfen dar bakar msnz?"Eliliin pencerelerinden, Sarayburnu'ndan Eyp'e kadar asl Istanbul grnyordu. Her gn bu saatlerde, karanla gmlmeye balayan bezgin ehir, bugn l sld. Btn minareler kandillerle donanmt.Igal altndaki Istanbul, sessiz ama ok arpc bir biimde zaferi kutlamaktayd.45Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkSir Rumbold sevinten titreyen binlerce kandile bakarak iini ekti. Trkler, topraklar zerinde gne batmayan Ingiliz Imparatorluu'nun saygnlna ve sava sonras siyasetine Yunanllar yine yenerek bir darbe daha indirmilerdi.Ingiltere durumu dzeltecek bir hamle yapmak zorundayd. ERTES SABAH, savan gneydeki ikinci blm balad. Gneydeki sava Refet Bele Paa ynetecekti. Birinci Yunan Kolordusu'nu, iki hafta nce ele geirdii Dumlupnar mevziinden geri atmak gerekiyordu. Douya kar savunulmas kolay bir doal mevzi olan Dumlupnar'n Yunanllarn elinde kalmas, Trkler asndan ok sakncalyd. Birinci Yunan Kolordusu Komutan General Kondulis de, bir kazaya uramadan, hzla Dumlupnar'a ekilerek bu doal mevziyi elde tutmak istiyordu. Bu amala, Afyon'un dousuna kadar ilerlemi olan 2. Yunan Tmeni'ne, geri ekilmesi iin emir verdi. ekilme balaynca, Afyon'un dousunda, tetikte bekleyen Albay Fahrettin Altay'n iki tmenli kolordusu, 7/8 Nisan akam, kolayca Afyon'a girdi. Bat Cephesinden hzla gneye kaydrlan tmen,16 Dumlupnar'n 12 km. kuzeyindeki Altnta'ta toplanm, iki svari tmeni de Inn'den Ktahya'ya ulamt. Refet Paa, bu durumdan yararlanarak, Birinci Yunan Kolordusu'nu, ertesi sabah, bir meydan savana zorlamaya karar verdi.O AKAM Yunan Kral, sarayn Alman zevkiyle denmi alma odasnda, yenilginin daha da kerttii yal Babakan kabul etti. Kalogeropulos, General Papulas'n, 52.000 yeni asker ve en ge iki hafta iinde yeniden taarruza gemek iin izin istediini bildirerek sze balad ve Inn'de nc Kolordu'nun urad kayb aklad:"Ilk saptamalara gre, 5.000 subay ve er, bir hayli de ganimet. 17 Ordumuz gneyde de geri ekiliyor efendim."Kral sarsldn belli etmemeye alarak, sordu:"Balangta her ey iyi gidiyordu. Sizce nerede yanl yaptk?"Babakan zntyle, "Ankara'nn, yeni ordusunu, iki ay iinde bu kadar glendirebileceini tahmin edemedik.." dedi, ban kaldrd, "..bu yenilginin sorumluluunu tayan hkmetim, yerini daha enerjik bir hkmete brakmak istiyor efendim."Hkmet daha iki ay nce kurulmutu. Kral uzun bir sessizlikten sonra, "Kimi tavsiye edersiniz?" diye sordu."Dimitrios Gunaris'i Hrsl, zafere susam ve size ok bal biridir."SABAH Istanbul'lular, Kzlay'n arsna uyarak para yardm yapmak zere gazetelerde sraya girdi. Ileri gazetesinin dar idarehanesine smayanlarn byk ksm, darda kalmt. Kaldrmn sonunda bir igal devriyesi grnd. Dzenli admlarla yaklamaya balad. Igal askerlerine, her zaman kenara ekilerek yol veren Istanbul'lular, bu sefer kllarn bile kprdatmadlar. Devriye kolu, kalabaln arasndan gemeyi gze alamad, yola inerek geip gitti. Ierde, daha afyonu patlamam olan huysuz idare memuru, bir deftere, sylene sylene, ba yapann adn ve ba miktarn yazyordu."Kahveci Ali, 100 kuru.""Eskici Yusuf, 50 kuru.""Halla Asm, 75 kuru.""Bakkal Ahmet, 100 kuru.""Terliki Adem, 200 kuru."Srada, kk, clz bir olan vard. Bir nceki bann ocuu sanan memur, fkeyle, yryp yol vermesi iin iaret etti. Ama ocuk yrmedi, byk bir ciddiyetle, btn servetini plak masann zerine brakt:"Hasan, 5 kuru."Suratsz idare memurunun birdenbire gzleri doldu. Aladn gstermemek iin yzn, kocaman mendilinin arkasna saklayarak grlt ile burnunu sildi. 1847Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkGUNARS, Venizelos'un partisini hezimete uratarak ounluu kazanan Halk Parti'nin lideriydi. Son hkmette Sava Bakan olarak bulunmu, Londra Konferans'na da katlmt. Kraldan hkmet kurma teklifini alr almaz, 1920 ylnn sonunda emekliliini isteyerek ordudan ayrlan tecrbeli General Metaksas'la temas arad. Maliye Bakanlna getirilecek olan Protopapadakis'in evinde bulutular. Gunaris, hemen konuya girdi ve Metaksas'tan Bakomutanl zerine almasn istedi. Silahl politikas yznden Venizelos'la da anlamazla dm ve bu yzden srgne bile gnderilmi olan Metaksas, Yunan ordusunun baar kazanacana inanmayan belki de tek Yunanlyd. Teklifi arballkla reddetti:"Baarszlk olasln halktan gizleyerek Bakomutanl kabul edersem onlara, benim hi de inanmadm bir mit vermi olurum. Halk aldatamam."Protopapadakis, "Yzde altm baar olasl da yok mu?" diye sordu."Olsa, Bakomutanl kabul ederdim.""Hi olmazsa, ne kurtarabilirseniz onu kurtarmay kabul edin."Metaksas parlad:"Siz benden zafer deil, bakalarnn sorumluluunu rtbas etmem iin kendimi feda etmemi istiyorsunuz. Bunu yapamam!"Toplant gece yars, bir sonu vermeden dald. 19REFET PAA, sabah erkenden, birliklerini harekete geirmiti. Iki svari tmenini, Dumlupnar mevziinin, dolaysyla Birinci Yunan Kolordusu'nun arkasna dmeleri iin, Murat Da geitlerinden Banaz'a inmek zere yola kard. Bir piyade tmeni, Dumlupnar mevziinin sol kanadn tutan dman alayna; bir baka piyade tmeni ise, Yunan ekiliini korumakla grevli alaya hcum edecekti. 5. Kafkas Tmeni yedekte bekliyordu. Takviye olarak yollanan iki tmen de yoldayd. Fahrettin Altay'n kolordusu da Afyon'dan batya doru ilerlemeye balad. Birinci Yunan Kolordusu, kskaca girmek zereydi.EVIRME HAREKETNN gelitii saatlerde, Ankara retmen Okulu'nun konferans salonu kadnlarla dolmaktayd. nde skma bal, uzun mantolu, iskarpinli Istanbullular, onlarn arkasnda rengrenk arafl, potinli, mest lastik giymi, yzleri ak Ankarallar oturuyordu. En arkada ise, kyl kadnlar. Ankaral hanmlar, ilk defa byle bir toplantya katldklar iin ok tedirgindiler. Ama Halide Edip'e duyduklar merak, ekingenliklerini bastrmt. Gzleri kapda, hl Halide Edip'i bekliyordu.49Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkO ise, sahnedeki masada yer alan Kzlay Kadnlar Kolunun Bakan Zehra Mfit Hanm ile Belediye Bakan Ktkzade Ali Bey'in ei Cazibe Hanm'n arasnda oturuyordu. Bakan Zehra Mfit Hanm, toplanty ksa bir konuma ile aarak sz Halide Edip'e brakt.Halide Edip, kimseyi umursamadan, erkeklerle ekien, tartan, yar eden bu ufak tefek, iri gzl, beyaz tenli gen kadnd ha? Anaaaav!Halide Edip, "Hanmefendiler!" dedi, sesinde hafif bir heyecan titriyordu. ok tutumlu olduklarn duyduu Ankaral hanmlar yardma aracakt. "Tarih Trk atele imtihan ediyor. Bu imtihandan, yalnz erkeklerimizin cesareti ile baarl kamayz. Artk biz kadnlar da bu atee yzmz evirmek, ellerimizi uzatmak zorundayz. Ordumuzun hepimize ihtiyac var.."Kadnlarn, byk bir dikkatle dinlediini fark edince, heyecan azald, daha sakin bir sesle devam etti:"..Bir hafta nce Eskiehir'deydim. Grdklerimden birini sizlere de anlatmak istiyorum. Uaklarn gvdesi ve kanatlar, zel bir keten kumala kaplanrm. Bulunamad iin bizimkiler, kaput beziyle kaplyorlar. zel yaptrcs olmad iin, kaput bezini uaklarn gvdelerine, kanatlarna nal mh ya da zamkla tutturuyorlar. Bezin gerginlii ve kayganl emayit denilen zel bir sv ile salanrm. Getirtemedikleri iin beze, kaynatlm patates kabuu ve paa suyuna tutkal, kola kartrarak yaptklar bir pelteyi sryorlar. Sonra da gzlerini bile krpmadan bu uaklara binip uuyorlar. 19Kardelerim! Sizleri, milletinin erefini ve namusunu canndan aziz bilen bu gen ve yoksul orduya yardma aryorum!"Ksa bir sessizlikten sonra, kadnlar ar ar ayaa kalkmaya baladlar ve hi konumadan ilerlediler, masann nnde sraya girdiler. Masann st parayla dolmaya balad. Yannda para olmayanlar, yzklerini, bileziklerini brakyordu. Gzleri grmeyen, beyaz bartl, yal bir kadn evresinden yardm istedi:"Bana ne olur Halide Hanm' bulun!"Halide Edip bu yakaran sesi duymutu, yaklat, "Benim, burdaym!" dedi.Kadn eliyle okayarak, Halide Edip'in yzn iine sindirdi:"amarclk yaparak geiniyorum, kzm. Bunu, zor gnm iin saklamtm. Ama szlerinden anladm ki ordumuz benden daha zordaym."Gsne bastrd sol elini at, uzatt, yz gururla aydnland:"Al bunu."Derisi atlam avucunda bir lira vard. Halide Edip, gzlerinden ya fkrarak kadna sarld,"Ah anam.." dedi ii titreyerek, "..bir kere daha iman ettim. Kurtulacaz!"20DIILERI BAKAN Lord Curzon, Montagu'nun muhtrasn kmseyici bir glle karlad. Gereksiz bir telat bu. Dileri Bakanl gelimeleri dikkate alarak yeni bir politika gelitirmiti bile Ingiltere'nin, Trk-Yunan savanda tarafsz kalaca ilan edilerek, kamuoyunun Anadolu'daki sava bir Trk-Yunan sava olarak grmesi salanacakt. Bylece Ingiltere Yunan yenilgilerinden dolay yara almayacak, Hindistan Mslmanlarnn hedefi olmaktan karak, olaya bir hakem gibi yaklayor grnecekti. Bu konum Ingiltere'yi daha da etkili yapard. Curzon, Bakanlk Mstear William Tyrell'a, "Bu tavr Franszlar ve Italyanlar da memnun edecektir sanyorum.." dedi, "..ama Sevr Antlamas'nn esaslar, 20 yldan nce deitirilemez. 21 Sevr'in mimar Mr. Lloyd George ise, onun ilham perisi de benim. Bu muhtray reddedeceiz."Bu aklama Bakanlk Mstearn memnun etti. Sevr Antlamas'nn kabulyle Dou sorunu zlmken, M. Kemal hareketi bu byk projeyi baltalamt. Bu yzden birok Dileri mensubu gibi o da Ankara'y affetmiyordu. Yzn buruturarak, "Ankara temsilcisi Bekir Sami, Italyanlarla da gizli grmeler yapm" dedi.Curzon belkemiindeki arzadan dolay giydii elik korse iinde neeyle doruldu:"Oo! Demek onlara da yanat. Ben dik kafal bir milliyeti bekliyordum, uysal bir Ankara kedisi kt.." Gld:"..Mustafa Kemal de verdiimizle yetinmeyi renecektir."51Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkANKARA'da, vakit geirecek bir-iki kahveden baka yer olmad iin yatl milletvekilleri, retmen Okulu binasndaki Meclis yatakhanesinde erkenden toplanmlard. Kimi skn dikip orabn yamyor, kimi ay iip laflyordu. Birka mektup yazmaktayd. 20 liras da milli savunmaya kesilen 100 lira aylkla geinebilmek iin yemeklerini de ayn binadaki yemekhanede yiyorlard. Tabldot ucuzdu. Topal yatakhane hademesi, fazla gaz harcanmasn diye sadece iki lambay yakmt. Kap grltyle ald, Ktahya Milletvekili Besim Atalay ieri girdi, lo yatakhanenin ortasna kadar yrd, dik sesiyle bard:"Beyler.."Takunyallar, terlikliler, takkeliler, ba aklar, sakalllar, sakalszlar, btn milletvekilleri durdular."..Dileri Bakanl'ndan geliyorum."Oturanlar, nemli bir haber olduunu anlayarak ayaa kalktlar."..Bekir Sami Bey, Ingilizlerle de, esir deiimi iin bir szleme imzalam."Bir sevin uultusu ykseldi. Besim Atalay'n evresine tler Manisa Milletvekili Sreyya Yiit, neeyle "Bravo Bekir Sami'ye.." diye haykrd, "..yleyse Malta'daki btn Trkler serbest braklacak!"Besim Bey souk bir sesle, "Hayr!" dedi."Ya?""Biz elimizdeki btn Ingiliz esirlerini geri veriyoruz..""Ingilizler?""..onlar, yalnz uygun grdkleri Trkleri serbest brakacaklar."Sreyya Yiit, "Byle ey olmaz.." diye isyan etti, "..eitlie de aykr bu, haysiyetimize de. Bekir Sami iyice arm!"Malta'daki kafa dengi arkadalarna bir an nce kavumak isteyen birka koyu Ittihat, bu tepkiyi iyi karlamamt. Ilerinden biri,"Canm, ne koparsak krdr" diye sylendi.Tunal Hilmi Bey yatakhaneye gelmeden nce, iki yasana ramen harl harl alan Dayko'nun dkknna urayp iki kadeh parlatmt, kprd:"Sen ne diyorsun efendi? stiklal mcadelesi bu, ticaret deil!"Beyaz sakall, babacan bir milletvekili ne kt, "ocuklar, Allah akna sakin olun!" diye yalvard, ortalk durulunca, dncesini aklad:"Bana da yle geliyor ki ar gidersek, bu ii sonuna vardramayz. Bugn rendim, ordunun elinde pek az ar kesici kalm. Ancak byk ameliyatlarda kullanyor, teki ameliyatlar hissi iptal etmedon yapyorlarm." 21Koyu bir sessizlik oldu.MALTA VALS Lord Plumer, 24 Martta Edirne Milletvekilleri Faik Kaltakkran ve eref Aykut ile birlikte Ittihat ve Terakki Partisi'nin Bolu Tekilat Bakann serbest brakm, br Malta srgnleri, srann kendilerine gelecei midi iinde n de neeyle uurlamlard. Tel rg ile evrili Polverista klasnda 115 Trk srgn kalmt. Drt sava yl boyunca Osmanl Imparatorluu'nu ynetmi ve ynlendirmi olan Sadrazam Sait Halim Paa, nazrlar, baz milletvekilleri, belediye bakanlar, valiler, mutasarrflar, paalar, subaylar, brokratlar ile birka yazar, iki yla yakn bir sredir Malta'da, hapis hayat yayordu. ou kaba kuvvetle evinden alnm, yolculuk srasnda horlanm, Malta'da aalanarak karlanm ama Gaziantep Milletvekili Ali Cenani ile eski Izmir Valisi Rahmi dnda, hepsi onurunu korumu, hibiri Ingilizlere yaltaklanmamt.2253Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkBekir Sami Bey'in grme masasna, bu gibi durumlarda geerli olan genel kurala uyarak 'tm Trklere karlk tm Ingilizler' diye oturacan sanyorlard. Geri Bekir Sami Bey de masaya bu niyetle oturmutu ama sonunda, 29 Ingiliz esirine karlk, 64 Trk srgnn serbest braklmasna raz olmutu. Ingiliz hkmeti, geri kalan 51 Trk ise, kurulacak zel bir 'mttefikler aras siyasi mahkeme'de yarglamay dnyordu. Oysa Ermeni Patrikhanesi, Ingiliz ajanlar, Damat Ferit Paa hkmetleri ile Hrriyet ve Itilaf Partisi yneticilerinin iki yl akn ortak ve hummal abalarna ramen, Ermeni krm iddiasn dorulayacak bir tek ciddi kant bile bulunamamt.23Sadece 64 kiinin serbest braklaca haberi Malta'ya bomba gibi dt.Diyarbakr Milletvekili Feyzi Pirinciolu, "Ya hep, ya hi!" diye baryor, Ermeni krm yaptklar iddiasyla Malta'ya getirilmi olan 51 Trkn, yabanc bir mahkeme tarafndan yarglanmasn kabul ederek devletin egemenliini yaralayan Bekir Sami'ye az dolusu svyordu.Sabaha kadar hibiri uyumad.Nbeti onba her yarm saatte bir, demir bir boruyu ta bir stuna vuruyor, tel rgler dnda dolaan nbetiler, bedbaht srgnlerle alay eder gibi ardarda tekmil veriyorlard:"Numara bir, her ey yolunda... Numara iki, her ey yolunda... Numara ..."249 NSAN 1921 sabah sava kzt. Refet Paa, ihtiyatta tuttuu 5. Kafkas Tmeni'ni de, ileri kaydrarak Dumlupnar nndeki Yunan alayn makasa ald. Birinci Yunan Kolordusu'nun akbeti tehlikeye girmiti. On Ikinci Trk Kolordusu'nun ar hareket ettiini gren 2. Tmen'in usta komutan Albay Valettas, On Ikinci Kolordu'ya kar bir alay brakt, iki alayn hzla yrtt ve Dumlupnar'a yaklaan Trk tmenine taarruza geti. Bu beklenmedik cesur taarruz, Trk cephesini dalgalandrd, taarruz ettii Trk tmeni geri ekildi. Bu sayede zaman kazanan Birinci Yunan Kolordusu, Dumlupnar'a ekilmeyi srdrd. Trk birlikleri ekilen dman izlediler. Refet Paa Ankara'ya, "Aslhanlar'da son darbeyi vuran ordunun, dman izlediini" bildirdi ve hararetle kutland.Milliyeti basn, bu yeni baary bildiren balklarla dolup tat. Oysa bu srada, Birinci Yunan Kolordusu amacna ulam, Dumlupnar'a yerlemekteydi. Refet Paa, svari tmenlerini asl sonu yerinde kullanacana, ok uzak bir hedefe yrterek, 5. Kafkas Tmeni'ni ise savaa bir gn ge sokarak, byk bir frsat harcamt.25Dmana kaptrd Dumlupnar mevziine, alt tmenle taarruza geip gn kyasya mcadele edecek, fakat savunmaya ok elverili bu mevzi geri alnamayacakt.Ankara kurcaladka, baarnn parlakl solmaya balad. Fevzi ve Ismet Paalar, durumu yerinde incelemek iin Gney Cephesine hareket ettiler. Savan iyi ynetilmedii izlenimi ile geri dndler.M. Kemal'in, ilk frsatta, byk kuvvetleri ynetmekte zayf kalan Refet Paa sorununu zmesi gerekiyordu.BABAKAN GUNARS, parlamentonun gizli oturumunda yapt konumay, "Son hareket baz teknik sebepler yznden baarya ulaamad ama herkes bilsin ki Yunan silahlar yaknda bir daha ve son kez konuacaktr!" diye bitirmiti.Yunan siyasetileri iin son yzyln en byk olay, Osmanl Imparatorluu'nun tasfiye edilmesi ve Sevr Antlamas'nn Trkleri bir daha geri dnmemek zere Avrupa'dan uzaklatrmasyd. Ankara'da kurulan zayf bir ynetimin bu karara silahla kar kmasn, balangta pek ciddiye almam ama ardarda iki yenilgiye uraynca paniklemilerdi. Yeni hkmetin de antlamann zorla uygulanmasndan yana olduunu renmek hepsinin iini rahatlatt. Yeni Babakan, muhalefet lideri Stratos izledi Londra Konferans srasnda, Istanbul ve Ankara temsilcilerinin ortak hareket ettikleri sylentisi yaylmt. Stratos gerei yanstmayan bu sylentiye dayanarak parlamentoyu coturdu:"Londra Konferans srasnda, Istanbul'daki meru hkmet ile Ankara'daki asi hkmetin bize kar birletii anlalyor, yleyse Yunan hkmeti de serbesttir. Ordumuz yalnz Ankara'ya deil, artk Istanbul'a da yryebilir."55Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkBtn milletvekilleri ayaa frladlar. Parlamento lklarla sarslyordu:"Istanbul'a!.. Istanbul'a!.. Istanbul'a!.."26HKMET KURAN Gunaris, o gece General Metaksas'la bir kere daha bulutu. Toplantya bu sefer, Maliye Bakan Protopapadakis'den baka, eski diplomat, yeni Sava Bakan Teotokis de katlmaktayd. Gunaris, Metaksas'a bu defa Genelkurmay Bakanl'n teklif etti. Metaksas bunu da reddetti. Teotokis kzd:"Politikamz ancak sava yoluyla gerekletirebileceimizi neden kabul etmiyorsunuz?"Metaksas sabrla aklad:"Trkler bizim istilac olduumuzu biliyorlar. nce eteler kt karmza. imdi ordu ile dvyoruz. Yarn btn Trklerle kar karya kalacaz. nk yalnz dini deil, milli duygular olduunu da gsterdiler. Btn Trklerle hibir zaman baa kamayz."Gunaris, "Ne yapabilirim." diye szland, "..bu sava bize Venizelos'tan miras kald.""Devam ettirmek zorunda msnz?""Evet! nk Venizelos'tan daha azna raz olursak, halk bizi alaa eder! Ayrca Londra'da Ingiliz Babakanna da zafer sz verdik. Szne gvenilir bir millet olduumuzu kantlamak zorundayz."26Metaksas ayaa kalkt:"Ingiliz Babakannn gvenini salamak iin mahvolmak zorunda myz?"ileden kan Gunaris barmaa balad:"Mahvolmamak iin bir tek aremiz var, anlamyor musunuz, o da kazanmak!"Gergin bir sessizlik kt odaya. Metaksas Gunaris'e acmt, "Bir hal aresi var" dedi isteksizce.Hepsinin gzleri mitle inat generale evrildi."Trkleri savaarak yenemeyiz ama belki bir oldubitti ile manen kerterek sonu alabiliriz.""Nasl?""Trakya'daki birliklerimizle Istanbul'u igal ederek. Bu manevi darbe sonunda, ya Trkler Sevr Antlamas'na raz olurlar ya da Istanbul'u elimizde tutar, Izmir'le ilgimizi keseriz. Yunan halk bu zm byk bir heyecanla kabul edecektir."27Gunaris, "Londra'da bu konu da grlmt.." diye homurdand, "..teklif ettik ama galip devletler, Istanbul'u igal etmemize izin vermediler, zellikle Ingiltere Boazlar elinde tutmak istiyor."28Teotokis sze kart:"Trkler de, Ingilizleri kabullenmi grnyorlar."Metaksas, "Istanbul hkmetine bakp da aldanmayn.." dedi, "..Trk milliyetileri Ingiliz ynetimini kabullenmezler."ISTANBUL HKMETNN Harbiye Nazr Ziya Paa 29 her zamanki yumuakl ile,"Beyler.." dedi, "..Ingilizlere kafa tutamayz. Adamlarn hi akas yok. Daha geen gn, bir bahane icat ederek Izmit'i tekrar igal ediverdiler."30Sar atlas deli byk oda, nezaretin ileri gelen subaylar ile doluydu. Hrriyet ve Itilaf Partisi yanls olan birka gerici subay dnda hepsi, Anadolu'ya gemeye oktan hazr, Ankara'nn Istanbul'da kalmalarn gerekli grd namuslu askerlerdi. Kap ald, kapnn boluu iinde yaver grnd:"Emrettiiniz yzba geldi efendim.""Ieri al."Nazr subaylara bilgi verdi:"Az nce szn ettiim talihsiz olayn faili."Yzba bekletmeden ieri girdi, kaygl baklarla kendisini izleyen subaylarn arasndan hzla ilerleyerek nazrn masas nnde durdu, selam verdi:"Yzba Faruk, Istanbul. Beni emretmisiniz."Uzun boylu, kumral, yakkl, biraz bkn haval bir subayd. Nazr nndeki bir yazya bakarak, yumuak bir sesle,"Olum." dedi, "..dn akam Beyolu'nda, Ingiliz Inzibat Subay Temen Miller'i, emre ramen selamlamamsn. Doru mu?"31"Evet efendim, doru."Nazr, drst subaya babacanca yol gsterdi:"Herhalde grmediin iin selamlamadn, deil mi ocuum?"57Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk"Hayr efendim, grdm."Nazrn can skld:"Niye selamlamadn yleyse? Selamlamanz iin emir verilmiti.""Rtbesi benden kk olduu iin selamlamadm Paam. Askerlik tresince, nce onun beni selamlamas gerekmez miydi?"Ziya Paa derin bir kederle ellerini at:"Askerlik tresi mi kald a yavrum? Adamlar galibiyet haklarn kullanyorlar. Ingiliz Komutanl bu sabah olay protesto etti. Mesele karlacak zaman deil. Hemen u mzevir temeni bul da zr dile. Olay kapatalm."Bayla kmas iin izin verdi. Ama yzba yerinden kprdamad:"Paam, bir de beni dinlemenizi rica ediyorum."Nazr bkknlkla, "Syle bakalm" dedi."Balkan Sava'nda temendim, anakkale'de stemen, Suriye cephesinde yzba oldum. Ben bu rtbeleri tek bama savaarak almadm. Her rtbemde binlerce ehidin ve gazinin hakk var. Onlarn hakkn korumak namus borcumdur. Beni affedin, zr dileyemem."Harbiye Nazr bozuldu:"Anlamadn galiba. Harbiye Nazr olarak emrediyorum."Yzba skunetle, "Anladm efendim" dedi, apoletlerini bir hamlede skp nazrn masasna brakt:"Artk emrinizi dinlemek zorunda deilim!"32Selam vermeden dnp kapya yrd. Oturan subaylarn, Istanbul'u tutan birka dnda, hepsi saygyla ayaa frlad. Hepsinin rtbesi yzbadan daha bykt.Gzleri dolarak, yzbaya selam durdular.YZBA FARUK Harbiye Nezareti'nden karken, Ingiliz ajan Rahip Frevv'un adam, Ingiliz Muhipleri Dernei'nin kurucusu Sait Molla da, beyaz cppesinin eteklerini savurarak Ali Kemal'in gazetedeki odasna giriyordu. Elindeki bir tomar gazeteyi, masann stne att. Yz kpkrmzyd:"Bu ne itir beyefendi? Btn Istanbul gazeteleri Ankara paalarnn fotoraflaryla dolu!33 Igal sansr neden gz yumuyor bu hale, anlamyorum. Byle giderse bu haydutlar, yaknda Istanbul'a da gelirler."58 u lgn Trkler / Yunan Byk TaarruzuKendini bir koltua brakarak, "Ah Ali Kemal Bey ah.." diye inledi, "..hkmette iken Ingilizlerle salam bir anlama yapacaktnz. imdi bizi onlar idare ediyor olacakt."Ali Kemal kzd:"Rica ederim Molla Bey, hakszlk etmeyin! Biliyorsunuz, Damat Paa da, ben de bunun iin yrtndk 34 ama Ankara elinde silah ortaya frlaynca, iler kart. Safdil Ingilizler bunlar bir kuvvet sand, tereddde dt. Hi zlmeyin, bu lgnlarn iki atmlk barutlar vard, ikisini de kullandlar, bitti."Molla "nallah" diye dua etti."..Yaknda pes ederler. I siyasete dklr. O zaman sorun, Istanbul'da halledilecek demektir. nk hkmdar ile hkmeti ile meru devlet burada, Istanbul'da. Korkmaya gerek yok."35HORCH marka siyah, byk bir otomobil, kpry geerek Karaky'e sapt. Ali Kemal'in gvendii meru devletin Sadrazam Tevfik Paa, Londra'dan dnm, konferans hakknda Padiah'a bilgi sunmak iin saraya gidiyordu. Birdenbire bir Ingiliz trafik askeri, ddk alarak nlerine atld. ofr arabay zorlukla durdurdu. Sarslan Tevfik Paa szland:"Ne oluyor?"ofrn yannda oturan parlak kordonlu yaver, "imdi anlarm efendim" dedi, arabadan frlad.Ingiliz askeri fke iindeydi.Yaver sert bir ekilde, hemen yolu amasn istedi. Ingiliz, bir Trk subaynn kendisiyle byle yukardan konumasna amt, o yzden duraksad. Askerin kabalndan piman olduunu sanan yaver, arabada Sadrazam'n bulunduunu aklad, yolu amasn istedi.Ingiliz kendini toparlamt, bir ey sylemeden ddne asld.Ihtiyar Tevfik Paa "Ne istiyor bu adam." diye yaknd arabada, "..ge kalyoruz."Ddk sesine koan bir devriye kolu arabay saryordu. Yaver altst olmu bir suratla arabaya dnd."abuk gidelim" emrini veren Sadrazam'a, "Imknsz efendim.." dedi, "..bizi tutuklad."59Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkTevfik Paa'nn yz soldu:"Kim olduumu sylemediniz mi?""Syledim efendim ama bir faydas olmad. Karakola gtryor.""Neden?""Arabann plakas olmad iin."Ingiliz trafik askeri, motosikleti ile arabann nne gemiti. Rzgr gzln gzlerine indirdi. Motosiklet gmbrdeyerek hareket etti. Sadrazam Tevfik Paa'nn makam arabas, motosikleti takip etti.36evre merakllarla dolmutu. Gzleri hayretten bym bir Trk yanndakilere, "u hale bakn yahu." diye fsldad, "..bir Ingiliz askeri, koca Osmanl Sadrazamn tutuklad, gtryor, o da kuzu kuzu gidiyor. lm bu devlet."Yere tkrd.O GNK grmeler ok sakin gemiti. Oturum kapanrken, Bekir Sami kurulunun Italyanlarla imzalad szlemenin ierii kulaktan kulaa yayld. Sylenenlere inanmayan biri Dileri Bakanl'na telefon etti, afallam bir halde telefonu kapad. Haber doruydu. Italyanlara da Gneybat Anadolu'da ekonomik ncelikler tannm, ilk bar konferansnda Trk haklarn korumalar iin Ereli madenlerini iletme hakk verilmiti.37 Salondan koridora kan milletvekilleri, sylentinin doru olduunu renince akna dndler. Bekir Sami Bey'i aalyorlard, ge gelen bir milletvekili,"Yapmayn beyler, bu kadar katlk iyi deil!" dedi.Der demez de Zamir Bey, yakasna yapt:"Bu imtiyazlara raz olacak idiysek, niye silaha sarldk? Niin dnyaya isyan ettik?"Milletvekili, yakasn zorlukla kurtard:"Her szlemeyi reddederek, galip devletleri yine karmza m alacaz?""Zaten karmzdalar!""Deiller! Anadolu Ajans'na uradm. Ingiltere, Fransa ve Italya, Trk-Yunan savanda tarafsz kalacaklarn aklamlar."38"Neeeeee?"60 u lgn Trkler / Yunan Byk TaarruzuBirou haberi sevinle karlad. Bazlar kukuluydu. Eskiehir Milletvekili Veli Bayraktar,"Hemen sevinmeyelim.." dedi, "..belki bu da bir Ingiliz oyunudur."Ciddi bir devletin bu kadar oynak olabileceini dnemeyenler itiraz ettiler:"Sen de amma phecisin haaa!"Oysa Veli Bey haklyd. Bunun oyun olduunu ksa bir sre sonra hepsi anlayacakt.ATINA'daki Ingiliz Elisi Lord Granville, yeni Dileri Bakan Baltacis'i ziyarete gelmiti.Bakan Ingiliz elisini sapsar bir yzle karlad. Klasik nezaket szlerinden sonra,"Trk-Yunan savanda tarafsz kalacanz renmek bizim iin ok ac bir srpriz oldu.." diye yaknd, "..oysa bu sava sizin de savanzdr. Anadolu'ya sizin onay ve desteinizle ktk. Sizin tevikinizle ilerledik. Sizin dncelerinizi temsil ediyoruz. Hkmetim bu olumsuz gelimenin sebebini anlamakta zorluk ekiyor, Lord Hazretleri."Eli sevgiyle, "Sayn Bakan." dedi, "..ben de bu konuda bilgi vermek iin gelmitim. Italyanlar Izmir daha nce kendilerine vaat edilmiken size verilmesini hibir zaman affetmediler."Bakann aln krt:"Evet, bunu ok iyi biliyoruz.""Fransa ise Kral'n geri dnmesinden dolay Yunan halkna ve hkmetine krgn. Tarafszlk karar, zellikle bu iki hkmeti yattrmak iin verilmitir.""Ingiltere'den farkl bir muamele grmenin hakkmz olduunu sanyorduk."Lord Granville ne eildi, "Takdir edersiniz ki." dedi, "..galip devletler arasnda kacak bir anlamazlk, kurmak istediimiz ebedi bar tehlikeye drebilir. Bu karar birok anlamazl engelledi. Ayrca bizim de Ingiliz ve Mslman kamuoyu ile bamz dertte. Onlar da dikkate almak gerekti. Ama hkmetimin, Yunanistan'a duyduu dostluk duygularnda hibir deiiklik olmamtr."Baltacis kukuyla sordu:"Buna nasl inanabilirim?"61Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk"Silah sat yasak ama dier her trl sava ara ve gereci satlmas serbest braklacak. Bundan yararlanabilirsiniz."39"Oo! Bu yeni bir haber!""Mtareke ilan edildii srada, biliyorsunuz birok Trk birlii Anadolu dndayd. Deniz yoluyla Istanbul'a dnen bu birliklerin subaylarnn Anadolu'ya gemelerini bandan beri engellemeye alyoruz. imdi kontrol daha da iddetlendirilecek.40 Donanmanz Istanbul'u s olarak kullanmay srdrebilecek. Ayrca Izmit de Yunan ordusuna devredilecek."41Izmit Istanbul'un kapsyd!Bakan yandan umulmaz bir eviklikle ayaa frlad:"Aah, Ingiltere'nin bizi terk etmeyeceini biliyorduk."Gzleri sevinle parlyordu. Ingilizlerin, bir sre sonra Yunanistan'a silah ve mhimmat satn da serbest brakacan bilse, sevinci ge kard.YILDIZ SARAYI'nn Kk Mabeyn dairesindeki genie odada, Vahidettin gzlerini kapatm, Tevfik Paay dinliyordu. Tevfik Paa saraya ancak hava karardktan sonra gelebilmiti."..Karakoldaki Ingiliz subay, stleriyle konumadan bizi serbest brakmad. Bu yzden geciktim efendimiz, affnz dilerim."Vahidettin bir sre sessiz kald, neden sonra gzlerini aralad, durgun bir sesle, "Bu tatsz olay, diplomatik bir kaza olarak deerlendirelim" dedi."Hakk- liniz var. Londra'da bendenize ok nazik davranmlard zaten. Bugnk olay, ancak bir kaza olabilir."Tevfik Paa konferansa ara verildikten sonra Lloyd George ve Lord Curzon'la yapt grmeleri aktard ve tutanaklar sehpann zerine brakarak szn bitirdi:"Her ikisine de srarla, isteimizin tamamen Ingiltere'ye balanmak olduunu belirttim."42Vahidettin canland, "Elbette.." dedi, "bizi ancak Ingiltere'nin ltf kurtarabilir."43"Ermenilere de toprak vermeye raz olduumuzu hatrlattm halde, yazk ki olumlu bir sonu almam mmkn olmad.44 Istediimiz gibi bir anlama yapmaya yanamyorlar."62 u lgn Trkler / Yunan Byk TaarruzuVahidettin hrnlat:"Daha ne istiyorlar?""Sevr Antlamas'n Ankara'ya da kabul ettirmemizi."Padiah, "Bu mmkn deil ki.." dedi krk bir sesle, "..Ankara bize bu antlama yznden isyan halinde."Sadrazam, "Efendimiz" dedi, "..bendeniz Bekir Sami Bey'den mitliyim.""Nasl olur? Ankara'ya ilk katlanlardan biri de o deil miydi?""Ama imdi o da, tpk bizim gibi Ingiliz dostluuna ok deer veriyor.45 Ne pahasna olursa olsun, bir an nce bar yaplmas iin abalyor.46 Ankara'da yalnz olmadn sanyorum."Vahidettin mitle gzlerini iyice at:"Emin misiniz?""Evet efendimiz."Ban koltuun arkalna dayad:"..Ingilizlere gvenimizi koruyarak, Ankara'daki olaylarn gelimesini bekleyelim."Gzlerini yeniden kapad.ERTESI GN 23 Nisand, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ald, milli iradenin egemen olduu gnd. Ilk milli bayramd. Igal altnda olmayan her yerde trenler ve toplantlarla kutland. Halk bu gne 'milletin saltanat gn' adn takmt. Bekir Sami Bey kurulunun br gn, dekoville Yahhan'dan Ankara'ya gelecei duyulunca, Mustafa Necati Bey,"Ben karlamaya gitmem." dedi, "..hibirinin yzn grmek istemiyorum!"Baz milletvekilleri sabahtan Meclis'e gelmiler, komisyon odalarndan birinde oturmu tartyorlard. Pencereden Mustafa Kemal'in Benz arabasn gren Yozgat Milletvekili Sleyman Srr z saygyla, "Reis Paa geldi" diye haber verdi.Mustafa Necati Bey bozuldu:"Brak Allah akna, ona da kzgnm.""Niye?""Milli Mcadele'nin anlamn bu kadar kavramam bir kurulun seilmesine raz olduu iin!"Odadakiler sustular.63Ktahya - Eskiehir Savana HazrlkO kadar mit ve gvenle uurladklar kurulun, niye byle davrandn kavrayamyorlard.BIRINCI DNYA SAVA yenilgiyle bitince, Ankara-Sivas demiryolu yapm durmu, geride sadece Ankara ile Yahhan arasnda 70 km.lik bir dekovil hatt, birka kk lokomotif ile yolcu ve yk vagonlar kalmt. Bu dar hattan, I Anadolu'daki depolarda bulunan ve kanlarla Yahhan'a getirilen silah ve cephaneyi Ankara'ya tamak iin yararlanlyordu. Trk ordusunun ana ikmal merkezi Ankara'yd. Iki kk vagondan kurulu katar, Ankara istasyonunun tahta dikmeli sundurmasnn nnde durdu. M. Kemal Paa, bakanlar, birok milletvekili, sundurmann altnda bekliyorlard. Aralarnda o sabah Malta'dan Ankara'ya ulam olan Edirne Milletvekilleri Faik ve eref Beyler de vard. Istanbul'dan deniz yoluyla Samsun'a, oradan da arabalarla be gnde Yahhan'a gelen kurul yeleri, bu ksack yolu dekoville 4 saatte alarak, yorgun ama gle yzlerle oyuncak vagonlardan inmeye baladlar.47Kurul yelerinden Adana Milletvekili Zekai Apaydn istasyondan karken, ayn evi paylatklar Zamir Bey'e,"Ne oluyor? Bir ey mi var.." diye sordu, "..Paa, neden bu kadar souktu? Sen niye suratlsn? Ne oldu?""Sus imdi. Evde hesaplaacaz."Iki arkada daha eve varmadan, Bekir Sami Bey'in, son anlamalar, kurul yelerinden gizli imzalad duyuldu.BUGNK Ulus meydanndan yukar doru uzanan ta deli Karaolan caddesinin sa yanndaki Merkez Kraathanesi ykn almt. Kar srada da daha ok tutucularn gittii Kuyulu Kahve vard. Her akamst Merkez Kraathanesinde bulumay det edinen milletvekilleri ile Enver Behnan apolyo, Mnir Meyyet Bekman, Sadri Ertem gibi gen gazeteciler, air Kemalettin Kami (Kamu), Milli Eitim Bakanl zel Kalem Mdr Vasf nar gelmilerdi.64 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzuevre masalarda ise, byle kritik gnlerde kraathaneyi doldurup bir eyler renmeye alan esnaflar oturuyordu.Hakkari Milletvekili Mazhar Mfit Kansu, duyduklarn aktardktan sonra,"Yahu.." dedi, "..tam silkinip de kendimize gelmek, yzyllardr Avrupa'nn karsnda duyduumuz eziklii stmzden atmak zereydik, bu sefer de bir Bekir Sami kt ortaya, gitti yine kurbanlk koyun gibi boynunu uzatt."Kapdan izmeli, pantolonlu, apraz fieklikli, kalpakl bir kadn girdi:"Selamnaleykm beyler!"Sesler ykseldi:"Aleykmselam Aye bac!"Ky ky dolaarak gnll toplayp Yunanllarla dven, ksa boylu, esmer bir eteciydi. Byk olu Demirci'de, kk olu Ikinci Inn Sava'nda ehit dmt.48 Bir haftadr Ankara'da misafir ediliyordu. Dkknna kadn aya basmam softa esnaf bile, erkek rahatl ile her yere girip kan Aye Hanm' birka gn yadrgadktan sonra, ister istemez kabullenmiti. Zorunluk alkanlklar ezip geiyor, birok ey ar ar deiiyordu. Yrd, erkeklerin arasna oturdu. Kraathane sahibi hemen ay koturdu. Mazhar Mfit Bey devam etti:"Biz, ya hakkndan, ya toprandan, ya onurundan bir eyler feda edemeden yaayamaz bir millet miyiz? Ille ste vermeye mi mahkumuz? Bu Ingiliz kumandan yaplm kefeni, imdi yrtamazsak bir daha hi yrtamayz."Trabzon Milletvekili Hamdi lkmen mitsiz, sordu:"Ne yapabiliriz?"Kimseden ses kmad. Aye Hanm konuyu anlamamt ama Hamdi Bey'e seslendi:"zlme karde! Bir are bulunur elbet."Cahil etecinin iyimserliine imrendiler.KARAOLAN caddesi zerinde bulunan Bektai Hseyin'in dkknnda da Enver Paa'ya hl sadk koyu Ittihatlar ile baz saltanat milletvekilleri toplanmt. Aralarnda birok konuda gr65Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlkayrl vard ama Mustafa Kemal Paa'ya muhalefet etmekte birleiyorlard.49Hava iyice kararmt. Ardahan Milletvekili Hilmi Bey kirli vitrin camndan soka seyrediyordu, birdenbire"Bekir Sami Bey!" diye bard. Hepsi dar baktlar. M. Kemal ve arkadalarn, Samsun'dan Erzurum'a, oradan da Ankara'ya tam dknt otomobilden biri olan ve mucize halinde hl yryebilen eski bir Mercedes, karpitle alan farlaryla yolu aydnlatarak, homurdana homurdana nlerinden geip istasyona doru uzaklat. Rize Milletvekili Ziya Hurit,"Paa'ya gidiyor." dedi, "..ne dersiniz? Direnebilir mi?"Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Bey, "Evet.." dedi, "..ayak st konutuk, direnmeye kesin kararl. Eer M. Kemal anlamalara kar karsa, konuyu Meclis'e getirecek. Meclis'te kulis yapar, ar basar, bar salarz. Sava srdke M. Kemal'den kurtulamayacaz."SustularDILER BAKANLII Siyasi Iler Mdr Hikmet Bayur, bu srada gncesine u notu dyordu:"Ankara'y Sevr Antlamas'na raz etmek iin Bilecik'e gelen ve M. Kemal tarafndan zorla Ankara'ya getirilen Ahmet Izzet ve Salih Paalar heyeti, Istanbul'daki karamsarlk ve mitsizlik havasn Ankara zerine bol bol satlar. Yar giyinmi, yar silahl askerlerimizi gstererek, 'bunlarla m zafer kazanlacan' soruyorlard. Birok pheli kii de Ankara'ya dolmutu. Bunlar, zayf yrekli karamsarlara veya mcadeleden bkm olanlara katlnca, Milli Ant'n bir yana braklmas ve Bekir Sami Bey anlamalarnn onaylanmas lehinde kuvvetli bir akm belirdi. Ahmet Izzet ve Salih Paalarn, bir daha siyaset yapmayacaklarna sz vermeleri zerine Istanbul'a geri dnmelerine izin verildi ama olumsuz etkileri hl sryor!'50ESK MERCEDES, istasyondaki, bugn mze olan, kesme tatan yaplm iki katl binann nne yanat. Yaver Salih Bozok, Dileri Bakann, iki serdengeti Giresunlu muhafzn koruduu kapda bekliyordu,66 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzuhemen Mustafa Kemal'in istasyona bakan alma odasna kard.Alman demiryolu irketinin eski ynetim binas, M. Kemal'in hem alma yeri, hem eviydi. 'Direksiyon Binas' diye anlyordu. Alt katta Salih Bozok ile yaver Muzaffer Kl'in odalar bulunuyordu. Salih Bozok yanna aldrd 12 yandaki olu Cemil ile birlikte kalmaktayd. Meclis Muhafz Taburu Komutan Yzba Ismail Hakk Teke, Salih'e,"Bizimkinin havas nasl?" diye sordu."Fazla sakin. Galiba frtna kopacak."BINBA EKREM ile Yzba Faruk, Sirkeci'deki Meserret Kraathanesi'nde bulumulard. Gvenlik gerei alak sesle konuuyorlard. Ikisi de sivildi."Nazr Paa apoletlerini skp nne atmana ok zlm."67Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk"Emri dinlememek iin baka are bulamadm."Binba Ekrem, Faruk'un omzunu okad."Paann emrini dinleyeceksin diye btn arkadalarn yrei azna gelmi. Hepimizin erefini kurtardn. Sa ol. imdi ne yapmay dnyorsun?"Yzba Faruk hi duraksamad:"Hemen Anadolu'ya gemek istiyorum. Bunu salarsanz sevinirim."Inebolu'dan Anadolu'ya geebilmek iin gizli Muharip rgtnden 'temiz kd' almak gerekiyordu. Ankara yeni orduda yalnz gvenilir, bilinli ve drst subaylara yer vermekteydi."O kolay. Ama Istanbul'da da nemli iler var! Mesela M.M Tekilat, gerektiinde Istanbul iin arpmak zere semt semt rgtleniyor."51Faruk ban sallad:"Siz beni Anadolu'ya yollayn.""Sen bilirsin."Sarn, elimsiz, gen bir sivil saygyla yaklat:"Iyi akamlar!"Ekrem tantt:"Muhabere Temeni Ihsan. Grnne bakma ha, yaman delikanldr."Istanbul'daki subaylar, Mtareke'den sonra, Anadolu'ya yardm iin kendiliklerinden eitli gizli rgtler kurmulard. Temen Ihsan da, sava bitip Libya'daki grevinden Istanbul'a dnnce, daha kurulu aamasndayken Yzba Neet Bora'nn kurduu rgte katlm, bu kk rgt Imalat-i Harbiye ve Yavuz gruplar ile birleerek genilemi, glenmi ve Muharip adn almt.52 Daha baka rgtler de vard.53Ama Ankara'nn en gvendii kurulu Muharip rgt idi. Anadolu'ya geecek subaylar hakknda inceleme yapmak ve temiz belgesi vermek yetkisi bu rgte aitti.54Faruk glmsedi. Mhendis temenin yamanlkla en ufak bir ilgisi bile yoktu. Pembe yanakl, anasnn kuzusu bir Istanbul'luydu. Ekrem Bey sesini daha da alaltarak,"Bir ey dnebildin mi?" diye sordu.Ihsan "Evet efendim" dedi ve Selimiye Klas'nda bulunan telsiz cihazlarn karmak iin tasarlad plan bir solukta anlatt.68 u lgn Trkler / Yunan Byk TaarruzuFaruk dayanamad, grltyle gld Bacaksz temen sahiden yamand galiba. O da heveslendi:"Nalnc yokuundaki trbenin sandukas altna iki tane ar makineli tfek saklamtk. Bu tfekleri Ingilizlere selamlata selamlata caddelerden geirip de cm almazsam, yazklar olsun bana!"M. KEMAL PAA'nn szn hi kesmeden dinledii Bekir Sami Kunduk, aklamasnn sonuna gelmiti."Paa Hazretleri." dedi, arz ettiim sebeplerle btn sorumluluu zerime alarak, anlamalar, arkadalara haber vermeden, ben yaptm ve imzaladm. Hibiri, memleketin yksek karlarna aykr deildir. Franszlarla yaptm anlama yznden Meclis'te ar eletiriler yapldn rendim ve ok zldm. Aleyhte konuan arkadalarn duygusal davrandklarn sanyorum. Yaptm anlamalar Meclis'te savunmaya ve yararl olduklarn ispat etmeye hazrm. nk de uygar memleketlerle yeniden iliki kurmamz amalyor."Istasyona gmbrtyle giren bir tren, Bekir Sami Bey'in konumasn ikiye bld. Bekir Sami Bey, baklarn halnn kark desenlerinde dolatrarak konumasn tamamlad:"Giriimde bulunmadan nce ok dndm, Paam. Bu sava srdrrsek, bir gn mutlaka bir felakete urayacaz. ok feci durumlara deceiz. Esir ve zelil olacaz. Bunun iin bir an nce bar yapmak zorundayz.Bu szlemelerle bar yolunu atm sanyorum. Eer reddedilirse, hepimiz, tarih ve millet nnde sorumlu oluruz!"55Sustu."Bitti mi?""Evet efendim.""Sizi sknetle dinledim.""Teekkr ederim.""imdi de siz beni sknetle dinleyeceksiniz""Emredersiniz."M. Kemal Paa sigarasn bastra bastra sndrd:"Bu dava benim kiisel davam deil. Geen yl, Meclis'in alndan nce, hatrlarsnz, siz yakn arkadalarm toplam,69Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk'Milli Mcadele'yi engellemek isteyenler, benim macerac olduumu iddia ediyorlar; bu kutsal davayazarar vermemek iin grevimi bir arkadaa devretmek, bir kenara ekilerek unutulmak istiyorum'demitim.56 Doru mu Bekir Sami Beyefendi?""Evet efendim""Ama sizler itiraz ettiniz, isyan ettiniz, grevde kalmam iin srar ettiniz. Doru mu beyefendi?""Evet Paam.""Ben de bunun zerine greve devam ettim. Bin zorlukla Meclis'i toplamay baardk. Meclis byklne yakr bir azimle davaya sahip kt ve uygar dnyadan ok basit bir ey istedi: Hr ve bamsz yaamak. Doru mu?""Doru."M. Kemal Paa, "Ben askerim.." dedi, "..savan ne olduunu hepinizden iyi bilirim. Zorunlu deilse sava cinayettir.57 Ben de elbette bartan yanaym. nk yzlerce yllk yaralarmz ancak barta sarabiliriz. Ama galip devletler, hr ve bamsz yaama hakkmz kabul etmiyorlar. Kabul edeceklerini gsteren en ufak bir belirti de yok."Ayaa kalkt, sesi iyice aclamt:"Geliniz!"Hzla pencereye yrd, perdeyi yrtar gibi at:"Ltfen baknz! Bu tren, az nce Eskiehir'den geldi, vatanna kan borcunu deyen gazileri getirdi.."Bekir Sami Bey pencereden dar gz att. Acemi askerler, kaba tahta sedyelerde yatan ar yarallar, hi konumadan, yk vagonlarndan alp Cebeci Hastanesi'ne gtrmek iin istasyon nnde bekleyen araba ve kanlara tayorlard."..Biraz sonra da, imdi yaral arkadalarn tayan u gencecik askerleri alp cepheye gtrecek. Bu insafsz ve vahi sava, kendi vatannda garip dolaan bu mazlum millet mi balatt beyefendi?"Bekir Sami Bey, "Hayr efendim" diye mrldand."..zerine kinle, entrikayla, atele