Kalaallit Nunaanni demokrati naapertorlugu tusarniaanermi periutsit

- NaluNaarusiaq Naalisagaq

2

Una nalunaarusiaraq nalunaarusiaminngaanniit ”Kalaallit Nunaanni inuit oqartussaaqataanerat suliniutit annertuut tusarniutigineqartarneranni eqqortumik ingerlanneqarnera”-niit naalisagaavoq. Nalunaarusiaq suliarineqarpoq Sara Bjørn Aaen-nimi, Kalaallit Nunaanni Sulisitsisut Peqatigiiffiata suliassiineratigut, februaari 2012. Nalunaarusiarlu nittartakkami www.ga.gl aanerqarsinnaavoq.

3

Aatsitassarsiornermi suliariniakkat annertuut pillugit Naalakkersuisut Inatsisartullu pingaarutilinnik aalajangiisariaqartillugit, innuttaasut demo­krati naapertorlugu peqataatinneqarnerisa qanoq patajaallisarnissaannut innersuussutit nalunaarusiami uani saqqummiunneqarput. Alcoap alumini­umik aatsitsiviliornissaanut, Cairn Energy­p uuliasiorluni qillerisarneranut kiisalu Greenland Minerals and Energy­p Narsami Kuannersuarni aatsitas­sarsiorneranut atatillugu manna tikillugu tusarniaasarnernit misilittakkanik naliliinerit aallaavigalugit innersuussuteqartoqarpoq. Tusarniaanerit oqal­linnerillu ingerlanneqartarneranni demokratiimik naapertuiniarnermi suut malittarineqassanersut oqallisigalugit inneruussutit pilersinneqarput.

Kalaallit Nunaanni aatsitassarpassuit nassaassaapput, piiarneqarnissaasali annertuallaamik aningaasartuutigisariaqarnerat pissutigalugu, manna

tikillugu killilimmik tunisassiarineqartarsimapput. Uulialli atortussassias­sallu annertunerujartuinnartumik piumaneqarlutillu akiisa qaffakkiartornerat pissutigalugu, aatsitassarsiorfiutileqatigiit assigiinngitsut tunisassiornissamin­nik soqutiginninnerat aamma annertusiartorsimavoq. Taamaammat Kalaallit Nunaat aatsitassanik aningaasarsiutilittut inissinneqariaannanngorpoq.

Tamanna nutaanik periarfissiivoq aammali amerlasuunik unammilligassiilluni. Ineriartornermilu inuiaqatigiit aaqqissuussaanerannut kiisalu innuttaasut inuu­niarnerminni atugaannut allannguuteqartitsisussami, innuttaasut peqataatinne­qarnissaasa qulakkeerneqarnissaat unammilligassat ilagaat.

Naalakkersuisut ilaatigut tusarniaasarnikkut inuiaqatigiinnik peqataatitsini­ar neranni, minnerunngitsumik suliariniakkat annertuut maluginiarneqarput. Tusarniaanerit demokratiimik naapertuilluarnertut isigineqarsinnaanersut apeqqutigineqarnerat, nalunaarusiami uani aallaavigineqarpoq. Tassa, demo­kratiimik naapertuinermi ingerlariaatsitut tunngavigineqartut, Kalaallit Nu­naan ni politikkikkut ingerlatseriaatsimi aamma tunngavigineqartunut naaper­tuunnersut paasiniarneqarpoq.

4

Demokratiimik naapertuilluarnertut suut isigineqarsinnaasut pillugit isummat amerlaqaat. Inuiaqatigiit oqallinnermikkut tunngavilersuutigineqartutigullu, politikkikkut aalajangiisartunik sunniisinnaanerminnut periarfissaat pillugit, atuagarsornikkut tunngavilersuisartup Jürgen Habermas­ip isummersuutai, nalunaarusiami uani aallaavigineqarput. Suliariniakkat annertuut pillugit tu­sarniaanerni, periarfissap tamatuma naammassineqarnera misissorlugu nalu­naarusiaq una suliarineqarpoq. Taakkua saniatigut, tusarniaatitsisarnerit qanoq pitsanngorsarneqarsinnaanerat aamma tunngavilersorlugu saqqummiunneqar­poq.

MisissuiNerup aaqqissuuNera

Misissuineq nalilersuinernut marlunnut immikkoortiterneqarpoq:

Nalilersuineq 1 suliariniakkat annertuut tusarniaassutigineqarneranni sammi­neqartariaqartut assigiinngitsut tallimat naammassineqarnerannik misissui ne­ruvoq. Sammineqartariaqartut tamarmik qanoq naammassineqarluartiginerat misissorneqarpoq.

Nalilersuineq 2 tusarniaanerit pitsaanerusumik ingerlanneqarsinnaanersut paa­siniarlugu, New Foundlandimi Labradorimilu tusarniaasarsimanerit assinguaut assersuutigineqarput.

Demokratiimik naapertuilluarnertut isiginneriaaseq nalunaarusiami aallaavigi­neqartoq tassaavoq, innuttaasut politikkikkut aalajangiiniarnernik sunniisin­naanerat, sinniisut qinikkat kisiisa aqqutigalugit pinnani toqqaannartumilli sunniinissaminnut periarfissaqartariaqarnerat. Aalajangiiniarnerni innuttaasut tamarmik peqataatinneqatariaqarput.

5

Aalajangiunneqartut amerlanerusunit isumaqatigiissutigineqartunik tun nga ve­qarnissaat siunertaavoq. Piviusut naapertorlugit tunngavilersuinerit paasissutis­sanillu pisariaqartunik akornuteqanngitsumik pissarsisinnaanerit aallaavigalu­git, tamanna anguneqarsinnaavoq. Paasissutissanik kina tunngavilersuinersoq apeqqutaatinnagu, tunngavilersuilluarnerli aalajangiinermut aallaaviussaaq. Tamanna tunuliaqutaralugu sammisat tallimanut immikkoortiterneqarput:

1. Immikkut soqutigisat naapertuilluarnermik innarliisinnaassanngillat. Soqutigisaqaqatigiinnit allanit saqqummiunneqartunut peqataasut ammasumik isummersinnaanerat taamatut qulakkeerneqassaaq.

2. Soqutigisaqartut pissaanillit oqallittoqarnerani pissaanermik nalimmassaasoqarnissaa akisussaaffigisariaqarpaat.

3. Oqallinnernut tamanut ammasunut innuttaasut tamarmik peqataanissaminnut assigiimmik periarfissaqartariaqarput.

4. Politikkikkut iliuuseriniakkat taakkualu sunniutissaat pillugit, kikkulluunniit tamarmik paasisaqarnissaminnut assigiimmik periarfissaqartariaqarput.

5. Tusarniaanermi periutsit politikkikkut aalajangigassanut sunniuteqarnermik kinguneqarsinnaassapput.

Nalilersuinermi aallaavigisat immikkoortitikkat, periutsit qanoq ittuusariaqar­sorinerannik tunngaveqarmata, taakkua tamatigut naammassineqartarnissaat anguneqarsinnaanngilluinnarpoq, taamaammallu uuttuutissatuinnaq isigine­qar tariaqarlutik.

Misissukkat nalilersorneranni assersuutitut aallaavigineqartut tassaapput, su liariniakkat annertuut pingasut, piviusunngortinneqarunik annertoorujus­suanngorsinnaasut, pillugit tusarniaanerit oqallitsitsinerillu. Suliariniakkat pineqaartut tassaapput: Alcoap aluminiumik aatsitsiviliorniarnera, Cairn Energy­p uuliasiorluni qillerisarneri kiisalu Greenland Minerals and Energy­p Narsap eqqaani piiaaffiliorniarnera.

6

NalilersuiNeq 1

Kalaallit Nunaanni tusarniaasarnerni demokrati naapertorlugu periuserineqartariaqartutut naliligaq

iMMiKKoortoq 1: iMMiKKut soqutigisat NaapertuilluarNerMiK iNNarliisiNNaaNerat

Uani pissusiviusut marluk misissorneqarput: 1. Soqutigisat saqqummiunneranni imminnut

tapertariissinnaannginnersut. 2. Oqallinnermi soqutigisat soqutigisaqarfimmit

ataasiinnarmit saqqummiunneqarnersut.

Soqutigisallit assigiinngitsorujussuarnik soqutigisaqarput. Ingerlatsiviit soqu­tiginerusaat tassaavoq aningaasaqaarnikkut annertusaanissaq piginnaanngor­sarnissarlu, massa avatangiisinik illersuiniaqatigiiffiit pinngortitap illersornissaa suliariniakkallu ineriartortinnerisa tamajnut ammasumik saqqummiunneqar­tarnissaat pingaartinnerugaat. ”Illuatungeriit” taakkua akornanniipput allatigut soqutigisallit soorlu SIK, Kalaallit Nunaanni Sulisitsisut peqatigiiffiat innuttaa­sullu suliniaqatigiiffii assigiinngitsut. Taakkua ilaatigut avatangiisinik illersui­niaqatigiffiit ilaasalu ingerlatsiviit soqutigisaqaqatigaat.

Pisuussutit pillugit soqutigisallit Naalakkersuisut, Aatsitassanut Pisortaqarfik (matuma kingorna AP), Inuussutissarsiornermut Naalakkersuisoqarfik aamma Inatsisartut ”illuatungeriinnik” ilaatigut kattussititsisutut inississinnaasarsori­narput. Pisortatigut soqutigisallit ataatsimut isigalugit oqallinnermi assigiin­ngit sunik soqutigisalinnik peqataatitsisutut inissipput. Tamanna oqallinnermi tamanut ammasuunermik kinguneqarami pingaaruteqarpoq.

Pisuussutinilli soqutiginnittut sammisat ilaannut atatillugu maluginiarneqar ta­riallit minittoorsimanngikkaangamikkit ilaanni piaaralutik ilanngutinngitsuu­

7

gaqartarput. Assersuutigineqarsinnaapput bauxitimik mingutsitsineq (bauxit atortussiassaavoq aluminiuliornermi atorneqartartoq), aalisatut piniartullu inuuniutaat imaluunniit Tasersiap eqqaani oqaluttuarisaanermut takussutissat.

Politikkimik ingerlatsineq pingaarnersiuineruvoq, taamaammat aamma Naalak­kersuisut sammisat toqqavillugit sammisinnaasanngilaat. Tassani suliariniakkat assigiinngitsut pillugit isummertoqartarpoq, aammalumi taamaattariaqarpoq. Soqutiginnittulli killilimmik ilisimasallit, allatigut soqutiginnittut avataaniit­tut kiisalu pisuussutinik soqutiginnittut pissaaneqassusaat naligiinngimmat, sammineqartut arlaat pisuussutinik soqutiginnittut oqallinnermut ilanngukku­sunngikkaangassuk, taassuma oqallisigitinniarnera ajornakusoorsinnaasarpoq. Tamanna demokrati naapertorlugu suleriaaseqarniarnermut akornutaavoq.

Ammasumilli periuseqarnissamut pisuussutinik soqutiginnittut kisimik sun­niuteqanngilllat. Suliariniakkat annertuut pillugit soqutigisallit assigiinngitso­rujussuarnik isumaqarsinnaasarput. Ilaat suliariniakkamut pitsaasorujussuar­mik isummersortut ilaasa pitsaanngitsorujussuarmik isummersortillugit, su li ariniagaq ataasiinnaq oqallisigineqartoq takujuminaattarpoq. Taamatut pi so qartillugu, assigiinngitsunik soqutigisallit illuatungimik isumaasa naamma­gi narsinnaanerannik takunnikkuminaatsitsigaangata tunngavilersuutit tusaaju­maneeruttarnerat oqallinniarnermik ajornakusoortitsilertarpoq.

Kuannersuarni piiaaffiliornissamut atatillugu oqallinnermi taamatut unammil­lernartoqartarpoq, oqalliseqataasut imminnut akerleriittorujussuarnik tun nga­vimmikkullu assigiinngitsorujussuarnik aallaaveqartarmata.

Nalilersuineq 1­imut atatillugu nalunaarusiami naggasiutaasumik naliineq tas­saavoq, oqallisigineqartut ilaat malugiuminaatsinneqartaraluartut, manna tikil­lugu soqutigisat tamarmik oqallisigineqarnissaannut oqartussat qulakkeerisuu­sartut. Makkuali anguniarneqarnissaat innersuussutigineqarpoq:

8

1. Aalajangersimasunik tunngaveqarluni akerliunerit paasissutissiinikkut pinaveersaartinneqartarnerat. Taamatut allatigut soqutigisallit killilim­millu ilisimasallit akornanni oqallinnerup torernerusumik ingerlanne qar­sinnaanera illuatungiliuttullu tunngavilersuutaannut tusaaniarneruneq aqqutissiuunneqarsinnaammat.

2. Sammineqartariallit ilanngunneqanngitsut maluginiarneqarnissaat. Soqutigisallit killilimmik periarfissallit oqallinnermi kiserngoruttutut inissinnissaat tamatumuuna pinngitsoortinneqarsinnaavoq.

iMMiKKoortoq 2: pisuussutiNiK soqutigiNNittut aKisussaaffiat

Pisuussutinik soqutiginnittut pissaanearnerup apeqqutaajunnaartinneqarnissaa anguniarlugu, piginnaanillit naligiinnginnerisa oqallinnermi naligiissarnissaat akisussaaffigisariaqarpaat. Akisussaaffiup qanoq isumagineqarnera agguaan­neqarneralu misissuinermi eqqumaffiginiarneqarpoq. Suliariniakkat annertuut eqqarsaatigalugit, aalajangiiniarnermi innuttaasut peqataatinneqarnissaannut Naalakkersuisut piumassuseqarput. Taamaakkaluartoq aalajangiiniarnermi arlalitsigut akisussaaffik tamakkiisumik isumagineqarneq ajorpoq.

Aatsitassanut atatillugu AP soqutigisaqaqatigiit tusarniarneqarnissaat akisus­saaffigaa, innuttaasut ataatsimiitinneqarnissaat ingerlatsivinnit akisussaaffigitin­neqartoq. Taamatut periuseqarnikkut pissaaneqarnerup naligiinnginnerannik atornerluisoqarsinnaammat ajornartorsiummik nassataqarpoq.

Taamaakkaluartoq, ingerlatsiviit akisussaaffimmik isumaginnittussaatillugit taamaallaat ajornartorsiortoqalertanngilaq. Alcoa­p suliariniagaanut atatillugu tusarniaanissamut akisussaaffik Alcoa­p aamma Greenland Development­ip (matuma kingorna GD) akornanni agguataarneqarsimavoq. Inuiaqatigiilli peqa­taatinneqartutut misigilernerat GD­p tatigineqarnermigut angusimanngilaa. Paasissutissanik isornartoqarsinnaasunik oqallinnermut ilanngussinngitsoor­

9

tartutut GD arlalinnit pisuutinneqartarpoq, taamatullu aamma Alcoa­p soquti­gisaannaanik isumaginninnerarneqartarluni. Taamaammat tusarniaanermik ingerlatseriaaseq tutsuiginanngitsutut nalilerneqartarluni.

AP taamatut aamma isornartorsiorneqarpoq. Allaffissornikkut ataasiinnarmik oqartussaaffeqartitsinikkut, aatsitassanut oqartussaaneq tamarmi taakkunan­ngaan naq isumagineqartinneqarpoq. Taama suleriaaseqarnikkut, AP­p Kalaal­lit Nunaat avammut nittarsaallugulu ingerlatsivinnik aatsitassarsiorusuttunik pilerisaarisuuvoq, taakkua saniatigut AP aamma ingerlatsiviit aatsitassarsiornis­saminnut tunisassiulernissaminnullu qinnuteqaatinik akuersisartuulluni. Soqu­tigisat imminnut aporaassinnaanerat oqallisigineqaqaaq tatiginninnissamullu akornusiilluni. Pissutsit tamarmik killilimmik paasisaqarfigisinnaanerat, kiisalu AP­p aalajangiineri pillugit maalaaruteqarsinnaannginneq, tatiginnikkunnaar­nermik kignuneqarpoq.

Tusarniaanerit soqutigineqarnissaasa qulakkeerniarnerat aamma eqqaaneqar­poq. GD­p misissuinerisa takutippaat, inuiaqatigiit 50 procentii Alcoa­p su li ariniagaa pillugu killilimmik ilisimasaqarput, tamannalu ilaatigut soquti­gin ninnginnermik pissuteqarsimassalluni, illuatungaatigulli innuttaasut ataat­simiitinneqartarneri ornigarneqarluartarlutik. Innuttaasulli peqataatinni­a neqarnerat aamma ilinniutigineqarpoq, ingammik paasissutissiissutit iso rine qarsinnaanerat aornartorsiutinik nassataqarsinnaalluni. Tassani oqartus­saasut akisussaasut ilikkariartornermik tapersersuinissaat pingaaruteqarpoq.

Nalilersuinermi immikkoortoq 2 naapertorlugu, ingerlariaatsimi innuttaasut tamarmik peqataatinniarneqarnerata, pissaaneqarnerup qanoq aaqqissuune qar­neranit killilersorneqannginnissaa oqartussaallutik akisussaasut qulakkeertaria­qarpaat. Innuttaasut ataatsimut isigalugu tusarniaanermik ingerlariaatsimut tatiginninnissaat peqataatinneqarnissaminnullu soqutiginninnissaasa isuma­ginissaat tamatumunnga ilaavoq. Tamanna ilaatigut iluatsinngilaq. Ukua sisa­mat suliniutigineqarnissaat innersuussutigineqarpoq:

10

1. Ingerlatsiviit malittarisassiuunerisa ilitsersorneqarnerisalu sukaternis­saat. Taamatut ingerlatsiviit tusarniaanermik aaqqissuussinissaminnut pitsaanerusumik maligassaqassapput ingerlatsiviillu piumasaannarmin­nik iliuuseqarsinnaannginnerat, oqartussanilli sunnerneqarsinnaanerat innuttaasut maluginiarsinnaavaat.

2. Aatsitassaqarnermut pisortaqarfimmi suliat pillugit kikkulluunniit paasisaqarsinnaanerat. Taamatut aalajangiinernut atatillugu pitsaaneru­sumik paasisaqarsinnaaneq periarfissinneqassaaq AP­millu tatiginninneq annertusineqassalluni.

3. Inatisartut AP­mik GD­millu nakkutiginninnerisa annertusisinnaa­nerat. Inuit tamat annertunerusumik paasisaqarsinnaanerannik pitsaa­nerulersitsissaaq tusarniaanerit ingerlanneqarnerannut tatiginninneru­lernermik kinguneqartumik. Inuussutissarsiornermut ataatsimiititap annertunerusumik sunniuteqarsinnaalerneratigut tamanna anguneqar­sinnaavoq.

4. Arlaannaannulluunniit atassuteqanngitsumit tusarniaanerit isuma­gineqarfigineqarnissaat. Tatiginninneq ilaatigut taamatut qulakkeer ne­qarsinnaavoq, tusarniaanermi ingerlariaatsip pisuussutinik soqutiginnit­tunut atassuteqannginnerusunit isumagineqarsinnaanngorlugu.

iMMiKKoortoq 3: oqalliNNerNut taMaNut aMMasuNut peqataaNissaMut periarfissaqarNeq

Inuiaqatigiit ataatsimut katillugit oqaatiginiarneqarsinnaanngillat. Suliarin­iakkanut annertuunut atatillugu tusarniaanerit ingerlanneranni peqataasut sisamanngorlugit immikkoortinneqarsinnaapput (inuiaqatigiit akornanni im­mikkoortut): Tusagassiuutit, NGO­t (Naalakkersuisutiguummitsumik suleqati­giiffiit), pisortat tusarniaatitsinerat kiisalu innuttaasut ataatsimmiitsinneqarneri. Ataani allassimasut taakkununnga akulerussinnaa nermik, taakkualu aqqutiga­

11

lugit isornartorsiuisinnaanermut periarfissanik kii salu killiliinernik naliliine­rupput.

Kalaallit Nunaanni tusagassiuutit imminnut unammillersinnaanerat annertun­ngilaq, taamaammat aviisit, radio TV­lu aliikkutassiaannarnik nuannarineqar­tunik taamaallaat pingaarnerutitsisariaqanngillat. Taamaammat Kalaallit Nu naanni tusagassiuutinut ilanngussisinnaanermi piumasaqaatit sumiiffinnut allanut sanilliullugit sakkukinnerupput. Taamaattorli pissutsit ilaat tusagassi­uutitigut isornartorsiunisinnaanermik ajornakusoortitsipput. Siullertut aviisit KNR­ilu tusagassiuutit isornartorsiuutinik saqqummiussinisssaminnut aningaa­satigut killeqanngitsumik periarfissaqanngillat. Tamatumuuna suliariniakkat itisilerlugit allaaserineqarsinnaanerannut amigartumik periarfissaqarput kiisalu ilinniaqqinnissanut taamaalillutillu sunniuteqaataanerusumik piginnaasaqaler­sitsinissaminnut annikippallaamik periarfissaqarlutik. Tusagassiuutit taamaalil­lutik pisuussutinik soqutigisalinnit paasissutissiissutigineqartartut tusagassiin­iarnerminni pinngitsoorsinnaajunnaartarpaat.

KNR­ip aningaasanut inatsisikkut taperneqartarneq pinngitsoorsinnaanngilaa, tapeeriaatsillu aaqqissuuneqarneratigut tusagassiuutit tassuuna sanngiinneri­sa atornerlunneqarsinnaanerat uloriagineqarsinnaalluni. Taassuma saniatigut tusagassiuutit oqartussallu akornanni nukittuneruniussinnaatitaaneq politikerit nuimasut ilaannit akueriuminaatsinneqartarluni.

NGO­t inuiaqatigiinni eqimattat assigiinngitsut isumaat sinniisuuffigisarpaat, saqqummiunnissaannullu periarfissagissaartarlutik. Soorlu ingerlatsiviit VVM (avatangiisinut sunniutaasussat nalilersornerat) pillugu nalunaarusiornerannut atatillugu pisortatigut tusarniaasoqarnerani kiisalu VSB (inuiaqatigiinnut sun­niutissaasa nalilersorneqarnerat) kiisalu politikerit politikkikkullu ataatsimiitat ataatsimeeqatiginerisigut. NGO­lli periarfissaminnik tamakkunannga tamak­kiisumik atorluaasinnaanerat ajornartorsiutitaqarsinnaavoq. Annerusumik ani­ngaasatigut inunnillu sinniisuusinnaasutigut amigaateqarnertik pissutigalugu, kisiannili aamma pissaanermik tigummialinnik suleqateqarsinnaanermikkut ajornartorsiuteqarsinnaagamik. Pissaanermik tigummmiartut isornartorsiutaa­

12

sunut sakkortuumik qisuariakkajupput NGO­llu akuliunnerisa tunngavissa­qar nerat takujuminaatsittarlugu. Akerlianilli aamma NGO­t pisuussutinik so qutigisalinnik suleqateqarnissartik itigartitsissutigikkajuttarpaat, taamatullu tamanut saqqummiinissaminnut periarfissartik akornusertarlugu.

Pisortatigut tusarniaatitsisarneq inatsisitigut qulakkeerneqarami isornartorsiui­sinnaanermik aamma qulakkeerinninneruvoq. Taamaakkaluartoq inuit ta mar­mik tusarniaanernut peqataanissaminnut taamatut periarfissagissaartiginngillat. Sulisussaaleqineq pissutigalugu, tusarniaanermi akissuteqaatit piffissaliunne qar­tupiluani naammassineqarsinnaasanngillat. Taassumalu saniatigut, VVM­imik aamma VSB­imik misissuinernit nalunaarusiat tusarniaassutigineqartut paasis­sutissartaat annertusarlutillu paasiuminaattarput, kiisalu tuluttuujusarlutik.

Pisortat tusarniaatitsineri innuuttaasut ataatsimiitinneqarnerisuulli tamanut am masuusarput. Aammali taakkunani piffissaaleqisoqartarpoq – piffissarlu an nertuallaaq paasissutissiinernut peqataatitsinermuunngitsoq atorneqartarlu ni. Paasissutissat annertusarput kingusippallaartumillu innuttaasunit misissor ne­qar sinnaalertarlutik. Taamaammat tusarnaartut paasissutissarpassuit ataatsik­kut paasisaqarfiginiartarpaat, ingerlatiinnarlugulu isummerfigisussaasarlugit. Taakkualu saniatigut ataatsimiinnerit tuluttut ingerlanneqakkajullutik. Taman­na tusarniaanerit qanoq ingerlanneqartarnissaannut naammattumik piumasa­qaateqartoqartannginneranik pissuteqarpoq. Taamaammat tusarniaanerit inger latsiviit qinnuteqarnissaannut piumasaqaatit allaffissornerinnakkut naam­massineqariaannaasarput. Kalaalliit oqartussat innuttaasut ataatsimiitinneqar­nerisigut suut anguniarneqassanersut eqqarsaatigilluarsimanngilaat, taamaam­mallu ingerlatsiviit qanoq piumaffigissanerlugit nalornisoortarlutik.

Immikkoortoq 3 naapertorlugu, innuttaasunut tamanut saqqummiussisinnaa­neq innuttaasut tamarmik oqalliseqataasinnaanerannut apeqqutaalluinnarpoq. Suliariniakkat annertuut pillugit tusarniaasoqartillugu, innuttaasut assigiinngit­sutigut isornartorsiuinerminnik saqqummiisinnaanerat pitsaassutitut isigine­qarpoq. Inuilli tamarmik assigiimmik saqqummiisinnaanerat aamma killeqar­poq. Inuiaqatigiinni saqqummiisinnaasut immikkoortut sisamat assigiissutaat

13

tassaavoq, tusarniaariaatsip sukkavallaamik pinngitsaaliissutitut naammassini­arneqartarnera, kiisalu soqutigisaqaqatiigiit tusarniaanermut peqataanissamin­nut assigiinngitsutigut amigaateqakkajunnerat. Taassuma saniatigut oqalliseri­aaseq aamma nammineq killiliissutaasarpoq, oqallinnermi naapitsiniaanissaq isumasioqatigiinnissarlu anguniarneqarpiarneq ajormat.

Taamaammat ataani allassimasut innersuussutigineqarput:

Tusagasiuutitigut tamanut saqqummiisinnaanerup pitsanngorsarnissaa:1. KNR­ip ukiumoortumik aningaasanut inatsisiliortarnermut atassute­

qarunnaartinnissaa. Taamatut innuttaaqataasut ilaasa aningaasatigut pillaaniarsinnaaneq aarleqqutiginagu KNR­ikkut isornartorsiuisinneqar­sinnaalissapput. Assersuutigalugu tamanna anguneqarsinnaavoq, politik­kikkut arlaannaannulluunniit atassuteqanngitsumik tusagassiuutinut aningaasaateqarfiliornikkut, nunami maani tusagassiuutit aningaasatigut taperneqarsinnaalernerisigut.

2. Kalaallit Nunaanni tusagassiorfinnut pisortatigut tapiissutigineqar­tar tut qaffanneqarnissaat. Taama aaqqissuussinikkut tusagassiortut iti siliinissaminnut nukissaqarnerulerlutillu akissaqarnerulissapput, pis­saanilinnit pisuussutinillu soqutigisalinnit paasissutissiissutigineqartunut isorinninnerminnik saqqummiinissaminnut periarfissagissaarnerulerlu­tik.

3. Tusagassiuuteqarnerup aaqqissuussaaneranut atatillugu periusissatut inissiineq. Tusagassiuutit politikkikkullu suliaqarnerup aaqqissuussaane­rata akornanni pissutsit isummerfigineqarnerat kiisalu tusagassiuutitigut assigiinngitsunik saqqummiisoqarsinnaaneranik qanoq ililluni qulakkee­rinniniartoqarsinnaanera uani isummerfigineqarpoq.

Qulaani allassimasut 2010­mi Tusgassiuutit pillugit nalunaarusiaq aallaaviga­lugu innersuusssutaapput.

14

NGO­t aqqutigalugit tamanut saqqummiisinnaanerup pitsanngorsarnera:1. NGO­t aningaasatigut taperneqartarnissaat imaluunniit NGHO­t

aningaasatigut piginnaanikinnerannut tulluarsaaneq, assersuutigalugu tusarniaanerit sivitsorneqarnerisigut. NGO­t killilimmik aningaasatigut piginnaanillit pisortatigut tusarniaanernut peqataanissaannut periarfissat taamatut pitsanngorsarneqassapput taakkualu tamanut saqqummiisin­naanerminnut aamma taamatut periarfissagissaarnerulissallutik.

2. NGO­t immikkut ilisimasalinnik isummersoqateqarsinnaanerat. NGO­t piginnaasaat misilittagaallu taama iliornikkut atorluarnerune­qarsinnaapput.

3. NGO­t pisuussutinillu soqutiginnittu akornanni pitsaanerusumik suleqatigiinneq. Illuatungeriit imminnut tatigeqatigiinnerulernerisigut oqallinnermi tunngavilersuilluarneruneq anguneqarsinnaavoq.

Pisortatigut tusarniaanerit aqqutigalugit tamanut saqqummiisinnaanerup pitsanngorsarnera:

1. Tusarniaanerni piffissaliunneqartut sivitsorneqarnerat. Tusarniaanerni paasissutissiissutigineqartartut annertuut soqutigisaqartut piffissarissaar­nerullutik taamatut misissorsinnaassavaat, kiisalu soqutigisallit piffissaa­latsinertik inuttassaaleqinertillu pissutigalugit peqataasinnaajunnaarsin­naanerat pinngitsoortinneqarsinnaavoq.

2. VVM­imik kiisalu VSB­imik misissuinernit nutaamik nalunarusiorani, paasisat nutaat naapertorlugit nalunaarusiat pioreersut nutarterneqar­tarnissaat. Tusarniaassutigineqartut annertussusaat taama iliornikkut killilersimaarneqarsinnaavoq.

15

Innuttaasut ataatsimiitinneqarnerisigut tamanut saqqummiisinnaanerup pitsanngorsarnera:

1. Innuttaasut ataatsimiitinneqarneranni piffissaqarnerulernikkut peqa­taasut tamaarmik isummaminnik saqqummiisinnaalissapput.

2. Café­ni isumasioqatigiinnerit inuit inuppassuit akornanni oqaaseqarnis­saminnik ajornartorsiuteqartut, isummaminnik saqqummiinissaminnut periarfissinneqassapput.

3. Aalajangersimasunik sammisaqarluni ataatsimiinnikkut paasissutissiis­sutigineqartut immikkoortikkuminarnerussapput, namminerlu soquti­gisat ataatsimiinnerni sammineqartillugit taamaallaat inuit ataasiakkaat ataatsimeeqataasariaqassallutik.

4. Kalaallinik sulisoqarnikkut pitsaanerusumillu nutserisoqarneratigut pitsaanerusumik paasititsisoqarsinnaavoq.

5. Suna anguniarnerlugu aalajangiukkaanni, ingerlatsiviit qanoq innuttaa­sunik ataatsimiititsinerminnik ilusilersuinissaat oqartussanit piuma sa­qaateqarfigineqarnissaat pitsaanerulissaaq.

iMMiKKoortoq 4: paasissutissaNiK pisiNNaaNeq

Paasissutissanik pinissamut periarfissinneqarneq annertunerusumik ingerlatsi­viit pisortallu oqartussaatitaasa (AP aamma GD) aqqutiginerisigut anguneqar­sinnaavoq. Taakkua tungaannit qanoq ammatigineq ataatsimut isigalugu oqa­tigiuminaappoq, assigiinngissusaat annertoorujussuummat.

AP­mi qanoq ammatigisumik pissuseqarneq killeqartutut oqaatigineqarpoq. Uuliasiornermut piiaaffiliornermullu atatillugit suliariumasat pillugit AP paa­sissutissiisarpoqw, innuttaasulli pisut pillugit paasissutissinneqarnissaminnut pisinnaatitaaffiat killilittut paasiumaneqartarluni. Paasissutissiiniartarneq eq­qumaffigineqanngippallaaqaaq, tamanut saqqummiussat anngunniarnerannut akisussaaffik pisuussutinik soqutiginnittuniittarmat.

16

GD Alcoa­p suliariniagaa pillugu paasissutissiisartoq paasissutissiiniarnerusar­poq. Taamaattorli sammisat paasissutissallu ilaat ilanngunneqarneq ajorput. GD iluamik paasissutissiisanngitsutut pisuutinneqarpoq, taamaammallu tusarni aa­nernik ingerlatsineq ataatsimut isigalugu tutsuiginartinneqarunnaarluni.

Ingerlatsiviit paasissutissiiniarnerminni periusaat allanngorarpoq, tamassuma annikitsuinnarmik aqunneqarnera pissutigalugu. GME­p paasissutissiilluarneq suliariniakkaminnut akerliunermik annikillisaataanissaasutut isigigamiuk, ta­manut annertuumik paasissutissiiniartarpoq.

Alcoa aamma Cairn tunuarsimaarnerupput, paasissutissiiniarnerallu oqartus­sat piumasaqaataat naapertuinnarlugit paasissutissiiniartarlutik. Taamaammat paasissutissiiniarneq eqqumaffigineqarpianngilaq. Ingammik ingerlatsiviit eq qarsaatigalugit, taakkuami paasissutissat ajortutut nalinerneqarsinnaasut paasissutissiissutigineqarnissaat eqqortumik oqassagaanni soqutigisarineq ajor­massuk. Kisianni oqartussat tusarniaanerni tamanut ammasumik paasissutis­siisariaqarnerup tungaatigut misilittagakippallaarnerat tikkuarneqarpoq. Ukiut kingulliit ingerlaneranni malunnaatilimmik pitsannguisoqarnikuuvoq, kisian­nili pimoorussaanerusumik suliniuteqartoqarnissaa pisariaqartinneqarpoq.

Pissutsit taamatut ninnerat tunngaviusumik AP­p GD­lllu tatigineqannginne­rannik pissuteqarpoq. Paasissutissat paasissutissiissutigineqarnissaat qulakkeer­niarlugu, paasissutissat immikkoortiterneranni pisuussutinik soqutiginnittut sunniuteqarnerat apeqqutaasarpoq. Tassungali atatillugu tatiginninneq amiga­tigineqarmat, suliariniakkat annertuut eqqarsaatigalugit annertuumik paasissut­issiiniartoqartariaqarpoq, paasissutissallu tamanut saqqummiunneqarsinnaasut tamarluinnarmik saqqummiunneqartariaqarlutiik. Taamatut paasissutissii sar­nikkut tatiginninnginneq akiorniarneqarsinnaavoq.

Tamatuma saniatigut suliariniakkat annertuut pillugit paasissutissat pitsaassu­saat oqalllisiigineqartariaqarpoq. Nassaariuminarnerusarneri pitsaasutut nali­lerneqarput. Oqartussalli nittartagaat pitsaanerulersinnaapput, paasissutissallu paasiuminarsarnerat sammisanullu tulluarsarnerat unammillernartortaqarluni.

17

Innuttaasut akornanni avatangiisinullu sunniutai pillugit paasissutissat anner­saanni, ingerlatsiviit VVM­imik aamma VSB naapertorlugu nalunaarusiaat, ataatsimut isigalugit annertoqisut, innuttaasunillu paasiuminaatsinneqartut aallaavigineqarput.

Politikkikkut suliariniakkat sunniutaasalu naligiimmik paasissutissiissutigine­qarnissaannut periarfissat demokrati naapertorlugu tusarniaanissamut apeq­qu taapput. Tamanna anguniarlugu aallussisoqartuartariaqarpoq. Pisuussutinik soqutiginnittut tamanut paasissutissiinissamik pingaaruteqarnerat ilisimaaraat, tamannalu pitsaanerpaamik anguniarneqarluni. Arlalitsigulli immikkoortoq 4 naammassineqanngilaq. Taamaammat suliariniakkat annertuut paasissutissiis­sutiginiarneranni, paasissutissat tamanit piniarneqarnissaanni pitsanngorsaas­sutaasinnaasut sisamat tikkuarneqarput:

1. Ataatsimut isigalugu eqqarsartariaatsit allanngortinneqarnissaat kiisa­lu pisuussutinik soqutiginnittut akornanni paasissutissiissuteqarniar­luni suliniutit eqqumaffiginerat. Taama periuseqarnikkut akisussaaffi k periarfissagissaarnernut tunniunneqassammat.

2. Uppernarsaataasinnaasut amerlanerujussuit tamanut saqqummiun­neri. Tamakkua tassaasinnnaapput, tusarniaanerni apeqqutigineartunut akissutit kiisalu innuttaasut ataatsimiitinneqarnerini apeqqutigineqar­tut akissutillu, paasiuminarsarneqarlutillu nassaariuminarsarneqarlu­tik saqqummiunneqartut. Peqqutissaqavilluni paasissutissat tamanut saqqummiunneqarsinnaanngitsut kisimik saqqummiunneqassanngillat.

3. Innuttaasut noqqaassutaat naapertorlugit paasissutissiiniarnerup tul­luarsarnera. Taamatut periuseqarnikkut tusarniaaniarneq tatigine qar­nerulersinnaavoq, isumaaluutigineqartut tamarmik akineqassammata. Tassunga atatillugu aamma innersuussutigineqassaaq, paasissutissat suut soorlu paasissutigineqarsinnaanngitsut.

4. Paasissutissiinianerup pitsaanerusumik aqunneqarnera. Ingerlatsivinnit oqartusssanillu paasissutit assigiinnerusumik saqqummiunneqarsinnaa­lissapput, paasissutissiiniarneq eqqumaffigineqarnerulissammat paasiu­minarnerusunillu saqqummiisoqartassammat. Århus­imi isumaqatigiis­sut (saniatigut paasissutissaniippoq) aallaavissaqqippoq.

18

iMMiKKoortoq 5: politiKKiKKut aalajaNgiiNissaMut suNNiuteqarNeq

Tusarniaatitsinerup aalajangiiniarnernut sunniutai, demokratiimik naapertuin­iarnermut pingaaruteqarput. Isorineqarsinnaasut sunniuteqanngippata, tusar­niaaneq allaffissornikkut qalliinnarsiornerussaaq.

Tusarniaanerilli suliariniakkat annertuut pillugit aalajangikkanut sunniuteqar­tar pasipput. Soqutigisallit namminneq oqaasii naapertorlugit, qanoq sunniute­qartigineq nalileruminaattarpoq. Soqutigisallit ilaasa aalajangiinernut sunniu­teqarsimanertik toqqarlugu assersuuteqarfigisinnaavaat, Naalakkersuisut tu sar niaariaatsit isornartorsiorneqarnerat tusaaniarsimagaat erseqqarippoq. Akerlianilli allat isumaqarput, soqutigisallit kalallit tusaanngitsuusaarneqartut, taakkualu killilerujussuarmik sunniuteqartut. Soqutigisallilli ataatsimut isiga­lugit qanoq sunniuteqartiginertik oqaatigiuminaatsittarpaat, innersuussutit sorliit ingerlatsiviit atorniartarneraat sorliillu atorniartannginneraat kiisalu sooq atorniartannginneraat takujuminaattarmat.

Tusarniaariaatsip sunniuteqartinniarnera aamma akornutissartaqarsinnaavoq. Piffissap qanoq ilinerani tusarniaaneq pingaaruteqarnerpaagunarpoq. Suliari­niakkat aallartinnissaat qanillivallaartoq tusarniaasoqartarnera ajornartorsiu­taavoq, annertunerusumik allannguuteqarnerit piffissaqarfigineqartanngim­mata. Kommunit sumiiffinni najugalinnik sulisoqarnissamik piumasaqaataat assersuutigineqarsinnaavoq. Tusarniaanerit aallartinneqartinnagit, ingerlatsiviit sulisussatut periarfissaqartitaminnik pissarsereersimakkajuttarput.

Tusarniaariaaseq suliariniakkanut annertuunut sunniuteqartarpoq, pissutsilli tamarmik oqallisigineqarneq ajorput. Kalaallit Nunaanni aatsitassarsiornerup ineriartortinneranut atatillugu periuserisassat salliutillugit eqqarsaasersuutigi­neqartut, inuit tamat oqallinneranni ilanngunneqarneq ajorput. Assersuutiga­lugu, suliariniakkat annertuut sunut tunngasut qanorlu amerlatigisut aallartin­nissaat kissaatigineqarnersut, annikitsuaraannarmik oqallisigineqartarput.

Peiuseriniakkat pillugit aalajangiinerit Inatsisartunit aamma Naalakkersui su­nit isumagineqartarnissaat pissusissamisoorpoq, taamakkunanngami isu ma­

19

gin nit tussatut qinigaammata. Suliariniakkanut aalajangersimasunut atatillugu in nut taasut aamma taamatut peqataatinneqarnissaat immaqa pissusissamis­suus sanngikkaluartoq, qanoq ineriartortitsiniarnermut tunngasut oqallisigi ne­qar tarsinnaapput. Tamakkua oqallisiginearnissaat Kalaallit Nunaan ni amigaa­taavoq.

Taamatut killilersuuteqartoqaraluartoq, tusarniaanerni innuttaasut assigiinngit­sutigut isumaat tusaaniarneqartarpoq. Tusagassiuutit innuttaasunillu ataatsi­miititsinerit paasissutissiiffiunerusarput, sunniuteqaqataanermik kinguneqar­taratik.

Pisortatigulli tusarniaanerni NGO­lllu aqqutigalugit inuiaqatigiit isumasior ne­qartarput. Sunniuteqarsinnaaneq aamma pisortat piumasaqaasersuinerisigut qulakkeerneqartarpoq, tamannalu sunniuteqarsinnaanermut periarfissiilluar­tarpoq ­ akornutigineqarsinnaasut qulaani eqqaaneqartut qaangersinnaagaanni. Tusarniaatitsinerni aamma suleqatigiit takussaasarput. Tamakkua oqallinnerni ataatsimiititanilu, inuiaqatigiinni soqutigisallit arlallit peqataatillugit siumugas­saakkajunnerusarput, aaqqiissutissallu suleqatigiissutiginerusarlugit.

Ataatsimut isigalugu immikkoortoq 5 assigiinngitsutigut atorluarneqarsinnaa­voq. Tamanilli atorluarneqarsinnaasaratik. Minnerunngitsumik innuttaasut ataatsimiisinnerini, isumasiuisarnerup patajaallisarnissaa innersuussutigineqar­poq. Ataatsimut isigalugu, akornutaasinnaasut ajornanngitsumik qaangerne­qarsinnaapput. Makkua innersuussutigineqarput:

1. Ingerlatsiviit paasissutissaataasa white paper­it tamanut saqqummiun­neqarnerat (nassuiaataa saniatigut paasissutissamiippoq). Taama peri­useqarnikkut suliariniakkanut qanoq sunniuteqarneq – isorisimasamillu qanoq tusaaniarneqartigisimanerat, soqutigisalinnut takujuminarnerulis­saaq.

2. Pitsaanerusumik piffissaliineq. Suliariniakkat aallartinnissaat qanilli­val laartinnagu, tusarniaanerni siunnersuutigineqartunik ingerlatsivit atuutsitsilersinnaanerminnut periarfissarissaarnerussapput.

20

3. Periuseriniakkat pillugit annertunerusumik oqallititsineq. Taamatut annertuumik suliarinninniartoqartillugu pissutsit erseqqarinnerussapput, inuiaqatigiillu ineriartortitsinermi qarsupiinnarneqartutut misiginerat pinngitsoorniarneqarsinnaavoq.

4. Amerlanerit assigiinngitsutigut suleqatigiinnerat. Suliariniakkanut annertuunut innutaasut sunniuteqarsinnaanerat taamatut pitsanngor­sarneqassaaq, aaqqiissutissat suleqatigiissutigineqarmata.

NalilersuiNeq 2

New Foundland­imi tusarniaariaatsit

Naliliineq 1, Kalaallit Nunaanni tusarniaariaatsit nalilersorneqarnerannut uut tuutaasarpoq. Tamanna pissusissamisoorpoq, isornartorsiutit tigussaajun­naartutut itsinnagit, ”demokratiimik naapertuilluarnermut” sanilliunneqarlutik isumaqafigineqarsinnaalermata.

Siunissami demokratiimik naapertuilluarnissap anguneqarnissaani unammil­lernarsinnaasut isummerfigineqarsinnaalernissaat, nalunaarusiami aamma si unertarineqarpoq.

Nalilersukkat tapertariisinneqarsinnaanerisa, naalagaaffiit marluk tusarniaari­aasaasa assersuunneqarsinnaanerat periarfissippaa – Newfoundland­imilu ilu atsissimasat isummersornermut aallaavigalugit, Kalaallit Nunaanni tusar­ni aariaatsit demokratiimik naapertuilluarnerulersinneqarsinnaammata. New­foundland toqqarneqarpoq, Kalaallit Nunaanni pissutsinut annertuumik as ser­suutissaqqittoqarnera pissutigalugu.

21

Nalilersuinermi qaffasissutsit sunniuteqarfiusut pingasut aallaavigineqarput:1. Qaffasinneq: Inatsisitigut sinaakkutit

aamma kattuffiit aaqqissuussaanerat 2. Akunnattoq: Tassani NGO­t inissisimapput3. Appasinnermi: Nunami innuttaasut

Appasinnermi inissisimasut eqqarsaaatigalugit Newfoundlandimi Kalaallit Nu naannilu assigiimmik ajornartorsiortoqarpoq, tassa demokrati naapertor­lugu tusarniaariaatsimut inuiaqatigiit peqataanissaminnut soqutiginninnerat amigaataammat. Kalaallit Nunaanni oqalliseriaaseq Newfoundlandimiit pitsaa­nerorpasippoq, taavani avatangiisit oqallisigineqanngimmata. Assigiinngissutit Kalaallit Nunaanni suliariniakkat annertuut misilittagaqarfigineqannginnerat pissutigalugu tunuarsimaarfiginerannik pissuteqarsinnaapput, taamalu inissin­nikkut assigiinngitsut oqallisigineqarnissaat periarfissarissaarnerulluni. Soqu­tigisallit ataasiakkaarlutik Kalaallit Nunaanni tusaaneqarnissaminnut periarfis­sarissaarnerupput.

Akunnattumi inissisimasut demokratiimik naapertuilluarneq eqqarsaatigalu­gu inissisimanerlupput. Ajornartorsiutigineqartut ilaat ”Greenpeacep sunniu­te qarneranik” aallaaveqarput. 1970­ikkunni Greenpeacep puisinik illlersui­ni ar nera, sumiiffinni taakkunani marlunni nuannarineqanngilluinnarpoq. Ta matuma kinguneranik, avatangiisinik illersuiniaqatigiit Newfoundlandimi Greenpeacemut assersuunneqartarput oqallinnermullu peqataatinneqaratik. Tamanna Kalaallit Nunaanni avatangiisinik illersuiniaqatigiiffinnut taama an­nertutigisumik sunniuteqartinneqanngilaq, oqallinnermilu peqataatinneqar­lutik. Tamakkuali nukissaaleqinertik assigiissutigaat. Minnerunngitsumik mi sissuititsinissaminnut paasissutissanillu pissarsiniarnerminnut killilimmik periarfissaqarnermikkut. Taamaammat innuttaasut paasissutissinneqarnissaat, pisuussutinik soqutiginnittut akisussaaffigaat. Demokratiimik naapertuilluar­nissaq eqqarsaatigalugu tamanna ajornartorsiutitut isigineqarpoq, akisussaaf­fik naapertorlugu pisuussutinik soqutigisallit paasissutissiiuaannanngimmata, NGO­llu sunniuteqarsinnaanerat killilersorneqartarluni.

22

NGO­t tusarniaanermi peqataatinniarnerat Newfoundlandimi annertuumik sulissutigineqarsimavoq. NGO­t namminneq pisortatigut attaveqateqarfissa­minnik katersipput taamaalillutik sunniuteqarsinnaanerminnut periarfissaris­saarnerulerlutik. Oqartussat aamma NGO­nut tapiissuteqartarnermikkut, NGO­t aningaasassaaleqisut oqallinnermi peqataanissaannut periarfissillugit. Tamanna aningaasaleeriaaseq intervenor funding-program aqqutigalugu pisar­poq, suliariniakkanut arlaatigut soqutigisallit tusarniaanermut peqataanissa­minnut taperneqarnissaminnik tassunga qinnuteqarnerisigut. Taamatut periu­seqarnikkut, NGO­t aningaasaateqartorsuunngikkaluarlutik, tusarniaanerni peqataanissaat periarfissinneqartarpoq – Kalaallit Nunaannilu taamatut periu­seqarnikkut, suliariniakkanut annertuunut atatillugu tusarniaanerit demokrati naapertorlugu ingerlanneqarsinnaanerat pitsaanerulersinneqassammat.

Soqutigisallit qaffasinnertut inissisimasut eqqarsaatigalugit, demokratiimik naapertuilluaanerunissaq anguniarlugu Newfoundlandimi periutsinik nassaar­toqarsimavoq. Kalaallit Nunaanni innuttaasut ataatsimiitinneqartarnerat ingerlatsiviit ikittuaraannarnik malittarisassinneqarlutik isumagisussaasarpaat. Taamaammat tusarniaanermi anguneqarsinnaasut piaarinaatsoornikkuuneru­soq anguneartarput, ingerlatsiviillu anguniakkatik anguniarlugit sunniiniarsin­naanerisigut, tusarniaanerup arlaannaannulluunniit atassuteqanngitsumik ingerlanneqarsinnaanera innarlersinnaallugu.

Newfoundlandimi arlaannulluunniiit atassuteqanngitsunik oqartussaasoqar­poq, tusarniaanernik soqutigisaqartunillu peqataatitsinissaminnut isumagin­nittussanik. Qinnuteqaatoqarneri tamaasa kommissærimik ingerlariaatsinik ilusilersuisussamik toqqaasoqartarpoq. Tamatuma saniatigut, aatsitassarsiornis­samut akuersisartut avatangiisinut atatillugu akuersisartunit avissaartinneqarsi­mallutik, taama periuseqarnikkut, soqutigisanik aporaattoqarsinnaanera, AP­mi aarlerinarsinnaasoq, akornuserneqarpoq.

23

Taamaammat Newfoundlandimi periuserineqartut Kalaallit Nunaanni iluaqu­taasumik periuserineqalersinnaapput:

1. NGO­t akornanni suleqatigiinneq. Pisuussutit atorluarneqarnerunissaat NGO­llu oqallinnermi nukittulerulernissaat tamatumuuna anguneqar­sinnaapput.

2. Intervener funding. Taamatut periuseqarnikkut NGO­t inissisimanerat patajaallisarneqarsinnaavoq. Kalaallit Nunaanni immikkut ilisimasallit kattuffiisa aamma ilanngunneqarsinnaanerat eqqarsaatigineqarsinnaa­voq.

3. Kommissæreqarnermik aaqqissuussineq. Arlaannaannulluunniit atassuteqanngitsup soqutigisaqaqatigiinnik innuttanillu peqataatitsisin­naasup pilersinneratigut, tusarniaanerit ingerlatsivinnut atassuteqarte­qarunnaassapput. Tusarniaariaatsimut tatiginninnerulerneq aamma annikitsuinnarmik soqutiginninneq eqqarsaatigalugu annertusaataasin­naavoq.

4. Aatsitassarsiornissamut neqerooruteqarnissamullu suliarinnittussat avatangiisit pillugit suliarinnittussanit avissaartinnerat. AP­mi soqu­tigisanik aporaattoqarnissaata pinngitsoortinnissaa taamatut qulakkeer­neqassaaq. Tamatumalu saniatigut innuttaasut tusarniaariaatsimut ta ti­ginninnerat pitsanngoriartinneqarsinnaassalluni.

24

iNaarutaasuMiK NaliliiNeq

Siullertut imatut nalunaarusiornermi siunertaavoq, suliariniakkat annertuut pillugit Kalaallit Nunaanni tusarniaariaatsip demokratiimik qanoq naaper­

tuitiginerata misissussallugu – aappaatigullu innuttaasut qanoq iliornikkut pe­qataanerutinneqarsinnaanerannut tikkuussinissaq siunertaalluni.

Naliliiniarnermi immikkoortut tamarmik tamakkkiisumik immersorneqanngil­lat – paasissutissinneqarnissamullu periarfissat kiisalu oqallinnerup arlaannil­luunnit naalagaaffiginiarneqannginnissaa pillugu oqallinneq ajornartorsiutinik malunnaatilinnik malitseqarpoq. Taamaakkaluartoq Kalaallit Nunaanni tusar­niaariaatsip demokratiimik naapertuilluannginnerusoq oqaatiginiarneqanngi­laq. Demokratiimik isiginneriaaseq nalunaarusiornermi anguniarneqartussatut nalilerneqarluni aallaavigineqartoq, naliliinerinnarmik tunngaveqarmat, tusar­niaariaatsit arlaannaalluunniit naliliinermi immikkoortunik 100 procentimik naammassissutaasinnaasoqanngilaq. Tamakkua tamarmik siunniunneqartunut tikkuussissutaannaapput tusarniaariaatsit pitsaanerulernissaannut aallaaviusin­naasut.

Periutsit arlalippassuartigut siunniussaq eqqorlugu ingerlanneqarput. Pisari a­qartinneqartut pingaarnerit ilagaat, tusarniaanerni politikkimik suliallit in­nut taasunik peqataatitserusussuseqarnerat, Kalaallit Nunaannilu politikerit peqataatitsinissaminnut piumassusearput. Soqutigisaqaqatigiit tanmarmik oqal linnerni peqataatinneqarnerat oqartussat nersorneqaatissaraat, piffissallu ingerlanerani tusarniaariaatsipm pitsaanerulersinneqarnissaa piumassuseqarfi­gisimavaat. Tamatuma saniatigut assigiinngitsunik soqutigisalippassuit sunni­uteqarnissamullu assigiinngitsutigut periarfissagissaarneq pitsaaqutaapput. Assersuutigalugu Nunatsinni politikerit innuttaasullu imminnut angoriaan­naanerat, immikkoorluiinnartuuvoq pitsaaqutaallunilu. Taamaammat suliari­niakkat annertuut eqqarsaatigalugit tusarniaasarnerit arlalinnik pitsaaqute­qarput, demokratiimilllu naapertuinnginnertut taaneqarsinnaanatik, kisianni ajornartorsiutigineqartut aaqqiivigineqartariaqarput.

Amigaatilinnik takussitissiissutinik paasissutissiisarneq paasissutissiiniarluni­lu periutsit eqqumafigisariaqarneri pingaaruteqarnernut ilaapput. Taakkua

25

demokratimik naapertuilluarnermi tunngavigineqartussaanerat tamatumunnga pissutaavoq, aammali tamakkua naammassineqanngippata oqartussanik tatigin­ninneq innarlerneqarsinnaammat. Uani nalunaarusiami immikkoortut tallimat saniatigut, tusarniaariaatsimut taakkununngalu oqartussaasunut tatiginninneq tusarniiaariaatsip Naalakkersuisullu tutsuiginarnerannut pingaaruteqarluinnar­put. Taamaammat taakkununnga atatillugu ajornartorsiutit annertuumik pi­ngaa rutilittut aaqqiiviginiarneqartariaqarput.

Tamanna aamma pissutigalugu tusarniaanerit qarsupiiginnarluni allaffissornik­kut naammassiniaaginnarsinnaaneq pinngitsoorneqartariaqarpoq. Tusarniaa­ri aatsimut oqartussanullu tatiginninnerup nalilerniarnerani, soqutigisallit tu­saa neqartutut misiginerat apeqqutaavoq. Piffissaqartitsilluarneq ingerlatsiviillu inissisimanerannik pitsaanerusumik aqutsisinnaaneq suliniutigineqarfigisarial­lit pingaartut ilagaat.

Tusarniaanerni immikkoortut taakkua tallimat tamarmik naammassineqarsi­manissaat pingaaruteqarpoq, imminnut tapertariittussaammata. Assersuutiga­lugu, innuttaasunut tamanut saqqummiussisinnaanerup pitsaalluinnarnera, naalagaaffigineqanngitsumik paasissutissiisoqarsinnaanera kiisalu soqutigisa­qaqatigiit akornanni isummat naapitseriarsinnaanerat akornutissaqannginne­rat iluaqutaasinnaanngillat – assigiinngitsunik soqutigisallit siluariniakkat pillugit paasissutissanik aallersinnaanngippata. Akerlianilli naliliiniarnermi immik koor tut sisamat taakkua pingaaruteqarpallaassanngillat, tusarniaanerit aalaja ngiinernut sunniuteqaataasinnaanngippata. Taamaammat immikkoortut tallimat tamarmik tusarniaariaatsimi naammassineqarsimasariaqarput.

Newfoundlandimi pissutsinut Kalaallit Nunaanni pissutsit sanilliukkaanni, maani tusarniaariaaseq malunnaatilimmik amerlanerusunik ajornartorsiutinik nassataqanngilaq. Ajornartorsiutit taamaallaat allaanerupput. Newfoundlandi­mi immikkut soqutigisat imminnut akerleriissinnaanerat innuttaasunut tama­nut saqqummiussisinnaanerallu ajornartorsiutaapput. Taavani avatangiisinik illersuiniaqatigiiffiit peqataatinneqaartanngillat, Greenpeace­mut assersuun­neqartarnertik pissutigalugu. Taasuma saniatigut, tusarniaanerni innuttaasut peqataatinniarnerat ajornakusoorpoq, nutaarsiassatut taaneqarsinnaasut soquti­

26

ginarunnaarmata, kiisalu suliariniakkat annertuut sunniuteqarnerat innutaasut sungiutiinnalermassuk. Tamanna Kalaallit Nunaanni taama annertutigisumik ajornartorsiutigineqanngilaq, soqutigisaqaqatigiit peqataatinneqarluarmata avatangiisillu pillugit apeqqutit oqallisigineqarluartarmata.

Newfoundlandimiulli suliariniakkat annertuut eqqarsaatigalugit misilittagaqar­nerunerat pissutigalugu, Nunatsinni ilinniutigisinnaasatsinnik pissarsiffigisin­naavagut. Nunanimi allani misilittakkat Kalaallit Nunaanni ilinnniutigineqar­lutik tusarniaariaatsimik pitsanngorsaataassutaasinnaapput. Newfoundlandimi pissutsit assersuutaannaapput.

Suliariniakkat annertuut Kalaallit Nunaanni tusarniaassutigineqarnerat pissu­sissamisut ingerlanneqanngitsutut oqaatigineqarsinnaanngilaq, Newfound­landimilu periutsinut assersuullugu annertuunik ajornartorsiutitaqarpoq, taa maamat tusarniaariaatsimik pitsanngorsaajuarnissap politikkikkut piumas­suseqarfiginera naapertorlugu, annertuumik pitsanngorsaanissap aallartisar­neqarnissaa pisariaqartinneqarpoq.

Nalunaarusiaq una nalunaarusiavimmik maannakkut kalaallisuunngortinneqartumiki naalisaanerinnaavoq.

27