Kapasite Planlaması

8/1/2019 Kapasite Planlamas

1/76

T.C.KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLETME ANABLMDALI

KAPASTE PLANLAMASI VE OPTMUM STOKKONTROL YNETM

KKE GNEIKAN

YKSEK LSANS PROJES

KAHRAMANMARA

OCAK-2008


2/76

T.C.KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLETME ANABLMDALI


DANIMAN : Yrd. Do. Dr. Nusret GKSU

kke GNEIKAN

YKSEK LSANS PROJES

KAHRAMANMARAOCAK-2008


3/76

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

LETME ANABLM DALI


KKE GNEIKAN

YKSEK LSANS PROJES

Kod No :

Bu Tez 24/01/2008 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan

Oy Birlii/Oy okluu ile Kabul Edilmitir.

Yrd. Do Dr. Nusret GKSUYrd. Do. Dr. Zeynep

HATUNOLUYrd. Do. Dr. . Ethem TA

DANIMAN YE YE

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN

Enstit Mdr Vekili

Not: Bu projede kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarnkaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.


4/76

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSLETME ANABLM DALI

ZET

YKSEK LSANS PROJES

KAPASTE PLANLAMASI VE OPTMUM STOK KONTROLYNETM

KKE GNEIKAN

DANIMAN : Yrd. Do. Dr. Nusret GKSU

Yl : 2008 , Sayfa: 60

JR : Yrd. Do. Dr. Nusret GKSU: Yrd. Do. Dr. Zeynep HATUNOLU: Yrd. Do. Dr. . Ethem TA

Bu alma ile iletmeler asndan nemli iki kavram olan kapasite ve stokkavramlar incelenecektir. ncelikli olarak kapasite kavram zerinde durularakbu kavramlar aklanmtr. letmelerin doru bir kapasite ve stok politikasyrtmesi irket karn artracaktr. zellikle insan ve makine kapasiteleri verimlikullanlmas gereken kapasitelerdir. Kapasite planlama ve stok ynetimi yaklamve yntemlerinin aklanarak, daha etkin ve verimli bir retimin salanmas,kaynaklarnn optimal dzeyde kullanmnn temini ve sat-stok-ynetim-tedarik

arasnda uygun bir dengenin kurulmas gerekir. letme bykl ile dorudanbalantl olan bu kavramlar aratrlarak, iyi bir stok ve kapasite planlamas ileiletmenin nasl daha baarl ve karl olaca yapacam bu almadaincelenecektir.

Anahtar Kelimeler: Kapasite, Stok, Ynetim, retim KaynaklarPlanlamas, Malzeme htiya Planlamas.

I


5/76

DEPARTMENT OF BUSINESSADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCESUNIVERSITY OF KAHRAMANMARA ST MAM

ABSTRACT

MA PROJECT

CAPACITY PLANNING AND OPTIMUM INVENTORYCONTROL MANAGEMENT

KKE GNEIKAN

SUPERVISOR : Assist. Prof. Dr. Nusret GKSU

Year : 2008 , Pages : 60

JURY : Assist. Prof. Dr. Nusret GKSU: Assist. Prof. Dr. Zeynep HATUNOLU

: Assist. Prof. Dr.. Ethem TA

According to these two concept capacity and inventory will be examining.Primarily these concepts are explained with the concentration on capacityconcepts. Running a right capacity and inventory policy for managements, willincrease companys profit. Especially human and machine capacity are capacitieswhich are should be used eficiently. Capacity planning and inventorymanagement, explaning aproach and technics, providing more active and efficentproduction, to using optimal sources and supplying them and also between saleand inventory there will be a balance. There is a connection between increase and

management so these conceptions should be searching, for a good inventory andcapacity planning, the management will be better and profitable with my workthat I am doing.

Key Words : Capacity, Inventory, Management, Manufacturing ResourcePlanning, Materials Requirements Planning.

II


6/76

NSZ

Gnmzde iletmelerin youn rekabet ortamnda ayakta kalabilmeleri,varolan kaynaklarn optimum bir ekilde kullanmalar ile mmkndr. Yneticiler,

hzla deien evresel etmenler, globalleme ve ekonomikkoullar karsnda gereklinlemleri alabilmek, sistemlerinin baarsn arttrabilmek, baka bir deyilekaynaklarn daha verimli kullanabilmek iin eitli bilimsel yntemler ve modernyaklamlar kullanmak zorundadr.

Kapasite Planlamas ve Optimum Stok Kontrolnde, giriimcinin hem karnmaksimize etmek, hem mteri memnuniyetini st dzeyde tutmak, hem de kapasite vestoklardan kaynaklanacak tm gider ve zararlar minimuma indirebilmek adnaaratrmaya ynelik bu alma hazrlanmtr.

Lisansst eitimim sresince danmanlm stlenerek, gerek konu seimi,gerekse almalarmn yrtlmesi srasnda her trl desteini grdm, bilgi venerileriyle yol gsteren Sayn Hocam Yrd. Do. Dr. Nusret GKSU ya, ayrca Sayn

Hocam Yrd. Do. Dr. Zeynep HATUNOLU ve Yrd. Do. Dr. . Ethem TA adesteklerinden ve gsterdikleri ilgiden dolay teekkr ediyorum. Eitim hayatm

boyunca her zaman yanmda yer alan ve her trl yardmn esirgemeyen deerli ailemeve sevgili kuzenime itenlikle teekkrlerimi ifade etmek isterim.

III


7/76

NDEKLER

ZET...............................................................................................................................IABSTRACT....................................................................................................................IINSZ................................................................................................... .......................III

NDEKLER...............................................................................................................IVEKLLER DZN.. ....................................................................................................VIIZELGELER DZN.VIII1. GR....12. KAPASITE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER...2

2.1. Kapasite Kavram..22.2. Kapasite eitleri...32.3. Teknik ve Ekonomik Kapasite...42.4. Kantitatif (nicel) ve Kalitatif (nitel) Kapasite....42.5. Maksimum, Optimum ve Minimum Kapasite...42.6. Teorik Kapasite, Pratik Kapasite, Fiili Kapasite ve Atl Kapasite.5

2.7. Ksmi Kapasite, rn Kapasitesi ve letme Kapasitesi....62.8. Kapasite Kullanm ve Sorunlar....6

3. KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES....83.1. Kapasite Planlamasnda Belirsizlik....83.2. Kapasite Datm...83.3. Endirekt gc htiyacnn Bulunmas..83.4. ilik Saysnn Belirlenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar...10

4. KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU ETKENLER..134.1. Kapasite Kar Balants134.2. Sat Tahminlerinin Kapasiteyi Etkilemesi..134.3. Maliyetlerin Kapasiteyi Etkilemesi..13

4.3.1. Ksa Dnemde Maliyetler..144.3.2. Uzun Dnem Maliyetler14

4.4. Kurulu Yerinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi.144.5. alma Sresinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi .144.6. Makine ve Donatm Seiminin Kapasite Belirlenmesine Etkisi .154.7. Kapasitenin Belirlenmesinde Mali Etkenler154.8. Kapasitenin Belirlenmesinde Dier Balca Etkenler..15

4.8.1. Ynetimin ve rgtlenmenin Etkisi.....154.8.2. nsan Gc Kapasitesinin Etkisi...164.8.3. Kolunun zelliklerinin Etkisi.......16

5. KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER.175.1. Kapasite Planlamas.....175.1.1. Kapasite Planlamasnn Tanm.....175.1.2. Kapasite Planlamasnn Aamalar185.1.3. Makine ve nsangc Kapasitesi...185.1.4. Malzeme ve Kapasite Planlarnzn Gncel Olmamas.21

5.2. Kapasite lme Kriterleri.215.2.1. Kapasite htiyalarnn Belirlenmesi.225.2.2. Kapasite Karar..235.2.3. Talep, Stoklar ve retim Hzle Kapasite likileri.245.2.4. Bir Tesisin Kapasitesi ncelenirken Dikkate Alnacak Faktrler..25

IV


8/76

5.2.5. Kapasite Dengelenmesi255.2.6. Gerekli Makine Tespiti.26

5.3. malat Sanayinde Kapasite Boluu, Ekonomik Maliyeti vePolitika nerileri27

5.3.1. malat Sanayinde Kapasite Boluu ve Ekonomik Maliyeti275.3.2. Politika nerileri..28

6. STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI.296.1. Stok Kavram...29

6.1.1. Stoklarn Tanm...296.1.2. Stok Bulundurma Nedenleri.296.1.3. Stoklarn Faydalar306.1.4. Stok eitleri.31

6.2. Stok Politikas..326.2.1. Stok Politikasnn nemi..326.2.2. Stok Politikasnda Etkinlik Salanmas32

6.3. retim Sistemlerinde Stok Kavram ...346.3.1. Stoklarn Planlanmas, Kontrol ve Deerlemesi 356.3.2. Stoklarn Snflandrlmas356.3.3. Stok Gereksinimi .366.3.4. Stoklarn letme Ekonomisindeki nemi ...37

7. LETMELERDE STOK TUTARINI BELRLEYEN FAKTRLERVE STOK KONTROL.39

7.1. letmelerde Stok Tutarn Belirleyen Faktrler..397.1.1. Hammadde Stokunu Etkileyen Faktrler..397.1.2. Yar Mamul Stokunu Belirleyen Faktrler...397.1.3. Mamul Stokunu Etkileyen Faktrler.39

7.2. Stok Kontrol...407.2.1. Stok Kontrol Kavram, Tanm...407.2.2. Stok Kontrolnn Amac ve nemi.417.2.3. Stok Kontrol Politikas.417.2.4. Stok Kontrolnn Organizasyondaki Yeri...427.2.5. Stoklarn Dou Nedenleri ve Stoklarn Faydalar...437.2.6. Elde Stok Bulundurma Nedenleri.437.2.7 Stok Kontrolnn nem Kazanmasnda Rol Oynayan Faktrler.457.2.8. Optimum Stok Seviyesinin Tespiti in Cevap Verilmesi

Gerekli Sorular ve Bilinmesi Gerekli Faktrler46

8. STOKLARIN YNETM.478.1. Stok Ynetim Problemleri478.2. Stok Ynetim Sistemleri..478.3. Stoklara Yaplacak Yatrmn Optimum Tutarnn Tayini ..48

8.3.1. Stok Tutmann Gerektirdii Giderler488.3.2. Sipari Giderleri498.3.3. Stok Yetersizliinin Douraca Kayplar49

8.4. Belirsizlik Halinde Stok Kontrol Ynetimi...499. STOK KONTROL YNTEMLER VE STOK MKTARI

LE LGL SORUNLAR..519.1. Stok Kontrol Yntemleri.51

9.1.1. Gzle Kontrol Yntemi529.1.2. ift Kutu Yntemi52

V


9/76

9.1.3. Sabit Sipari Periyodu Yntemi...539.1.4. Sabit Sipari Miktar 539.1.5. ABC Yntemi...53

9.2. Malzeme Miktarle lgili Sorunlar.55

9.2.1. Optimal Sipari Miktar569.2.2. ok Stok Bulundurmann Maliyeti...569.2.3. Az Stok Bulundurmann Maliyetleri.56

10. SONU.58KAYNAKLAR...............................................................................................................59ZGEMEKLER

VI


10/76

EKLLER DZN

ekil 5.1. Kapasiteye Bal alma Evreleri..23ekil 6.1. Birmalat letmesinde Kmlatif retim ve Satlarn Deiimi..34

VII


11/76

ZELGELER DZN

izelge 5.1. nsangc Kapasitesinin Belirlenmesi le lgili rnee Ait izelge..20izelge 5.2. Gerekli Makine Tespiti rnei....26

VIII


12/76

GR kke GNEIKAN

1. GR

Yeni bir fabrika kurulmadan nce belirlenmesi gereken iki nemli husus, naslbir stok ynetimi politikas uygulanaca ve kapasite planlamasdr. Bu aamada

kapasiteyi tanmlayan ller ok geneldir. rnein, bir tekstil fabrikas iin kapasite,ilenecek hammadde miktar veya retilen tm mamullerin metre olarak uzunluu ile

belirlenir. Daha sonra tesis ve makinelerin tespiti amac ile genel kapasite deerlerigznne alnarak ayrntlara inilir. Fakat bu durumda dahi, almakta olan birfabrikaya oranla, tahminlere dayanan genel rakamlar zerinde alma zorunluluuvardr.

letmeler asndan kapasite planlamas zerinde nemle durulmas gerekenbir kavramdr. letmeler ancak kapasiteleri lsnde retim yapabilirler. Dolaysylaancak kapasiteleri dorultusunda sat yapp karlar elde edebilirler.

letmelerin sahip olduklar kapasitelerini en etkin ekilde kullanmalargerekmektedir. Bu da doru planlanm bir kapasite ynetimiyle olur. Kapasite

planlamas iletmelerin belli bir zaman diliminde kullanacaklar kapasitelerini tespitetmesinde kullanlr. Bu plann yanl yaplmas iletmelere atl veya eksik kapasitesorunuyla kar karya brakacaktr. Bu durumda da iletmenin verimlilii, dolaysylada karll istenilen seviyeye ulaamayacaktr.

Kapasite planlamas yaplrken mevcut kapasitenin yannda, iletmenintahmini beklenen sat miktarlarnn da gz nnde bulundurulmas ve planlamann bultlere gre yaplmas gerekmektedir.

letmeler asndan optimal kapasite dzeyinin belirlenip stratejik iletmeplanlarnn belirlenen kapasite dzeyine uygun olarak yaplmas gerekmektedir. Bualmada da iletmeler asndan optimal kapasite dzeyinin nemi ve optimal kapasitedzeyinin nasl belirlenmesi gerektii irdelenmitir.

Gerek kurulu ve gerekse iletme dneminde, tesisler iin stok kapasiteplanlamas konusu byk nem arz etmektedir. Eer bir yatrm tam kapasite ileiletilemezse; hem yatrmn kendisine, hem de lke ekonomisine byk kayplar verir.

Bu almann birinci ana temasnda kapasite kavram zerinde durularakkapasite eitleri, kapasite ihtiyalarnn belirlenmesi, kapasite belirlenmesinde sat vemalolu etkenleri, kapasite planlamas ve lme kriterleri gibi eitli tanmlamalara yerverilmitir. Projenin ikinci ana temasnda ise stok kavram incelenip, izlenen stok

politikalar ele alnm, iletmelerde stok tutarn belirleyen faktrler ve stok kontrolzerinde durulup, stoklarn ynetimi ve baz sorunlar zerine bu proje hazrlanmtr.

1


13/76

KAPASTE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER kke GNEIKAN

2. KAPASITE KAVRAMI VE KAPASTE ETLER

Bir iletme iin kapasite deerlemesinin nemi byktr. Daha balangtakurulacak iletmenin retim kapasitesinin ok iyi hesaplanmas gerekir ve elde edilen

verilere uygun kapasitede iletme kurulmaldr.Bu Blmde ncelikle kapasite kavram, kapasite eitleri ve kapasite kullanm

zerinde durulmutur.

2.1. Kapasite Kavram

Bir iletmenin retim kapasitesi, iletmenin belirli bir sre ierisinde mevcutretim faktrlerini rasyonel biimde kullanarak meydana getirebilecei retimmiktardr. Gnmzde teknolojide meydana gelen hzl deimeler sonucunda gerek

bir kapasite planlamas ve lm yapabilmek ok zor olmaktadr. Baz durumlardakibelirsizlikler ve deikenler hesaba katlarak tama kapasitede almay engelleyen

faktrler gz nne alnarak kapasite planlamas ve tahmini yaplmaktadr(www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007).

Kapasite ve kapasite kullanm kavramlar iktisat literatrnde eskiden berikullanlmakla birlikte, bu kavramlarn teorik olarak aklanmasna ynelik almalarok azdr. Bu boluk, sz konusu kavramlarn son yllarda tekrar gncellik kazanmasve bu konuda yaplan almalarn giderek artmas ile ksmen doldurulmutur. Bukonudaki almalarn artmasndaki en nemli neden, dnya ekonomisinin 1970'liyllarda iine dt bunalmdr.

Gnmzde, gelimi ve gelimekte olan lkeler asndan nemli bir yeri olankapasite kavram ile ilgili tartmalar ok eskiye dayanmakla birlikte, tek bir kavramzerinde anlamaya varldn sylemek olduka zordur. Genel olarak iletme

bykln ifade etmede kullanlan kapasite kavram, yaplan aratrmalarn niteliinegre farklekillerde tanmlanmtr (Yldrm, 1989:29).

Kapasitenin szlk anlam; bireyi oluturma, alma, depolama veya temin etmeyeteneidir. Genel bir i anlaynda, bir sistemin belirli bir zamanda elde edebilecei enfazla kt miktardr. Elde edilen ktlar belirleyecek faktrleri hesaplamak amacyla

bu tanmlar deitirmek mmkndr. letme ekonomisinde kapasite kavram, 1920yllarndan itibaren kullanlmaya balanmtr. 1924 ylnda VERSHOFEN, iletmeninretim kapasitesini iletmenin fiili olarak kulland ve her ne nedenle olursa olsun atldurumda bulunan retim glerinin toplam olarak tanmlamtr. HAMMER kapasiteyi,"iletmenin retim kabiliyeti" olarak tanmlarken, bu yllarda iletmenin retim

kapasitesini dier yazarlara gre nispeten daha geni bir ekilde inceleyen ISAAC;kapasite kavramnn, iletmede birim maliyetin minimum klnd retim seviyesiniifade eden optimum kapasite olarak tanmlamaktadr. AULER, optimum kapasiteyannda maksimum ve minimum kapasiteleri de tanmlamakta, fakat optimumkapasiteyi genel kapasite kavram olarak kabul etmektedir.

Alman iletme ekonomisi literatrnde kapasite aratrmalarnda nemli bir yeriolan MELLERROW1CZ; iletme kapasitesini, "iletmenin belli bir zaman aralndamevcut igcnn tam istihdam ve i aralarnn tam kullanmnda ulat retimseviyesi" olarak tanmlamaktadr.

letmelerde retim kapasitesi konusunda literatrde nemli bir yeri olan dierbir yazar da HENZEL 'dir. Yazar, 1928 ylnda yaynlanan bir makalesinde kapasiteyi

genel olarak "herhangi bir eye kabiliyet", iletme kapasitesini de "sat amacyla bir

2


14/76


iletmenin belli bir rn veya rn eitlerini retme kabiliyeti" seklindetanmlamaktadr (Yldrm, 1989:29).

Sanayi iletmelerinde retim kapasitesinin llmesi ile ilgili aratrmalarndaKERN ve CLAR 'n vardklar sonu, genel bir kapasite tanmna varmann zorunlu

olduu ve zel durumlar kapsamak zere, bu genel kapasite kavramndan zel kapasitekavramlarnn tretilebileceidir. KERN; "genel kapasite" kavramn, ''belli bir cins,

byklk ve yapdaki bir ekonomik veya teknik birimin belli bir zaman aralndakiretim kabiliyeti" olarak tanmlarken, CLAR 'a gre "genel kapasite" kavram, "zelkapasite" kavramlarnn ortak zelliklerini iermelidir. Yazara gre bu ortak zellikler,"kapasitenin belli bir retim kabiliyetini ifade etmesi, bu retim kabiliyetinin miktarcinsinden belirlenmesi ve miktar cinsinden ifade edilen bu retim kabiliyetinin belli birzaman araln kapsamas" hususlardr (Mftolu, 1988:611).

Gnmzde, kapasite tanmlarnda fiziki kapasite ve ekonomik kapasitearasndaki farkllk nem kazanmaktadr. Fiziki kapasite, dier etmenler sabitkaldnda, birim zaman basna veri, makine ve ekipman ile retilen maksimum kt

olarak alglanmaktadr. Birok almada, fiziki kapasite yerine teknik kapasitekavramnn kullanld grlmektedir. Bu tanm da, sadece makine ve ekipmandeerlendirmeye ald ve retimi sadece sermaye faktr ile ilikilendirdii iin daranlamda bir yaklam olarak kabul edilmekte ve eletirilmektedir.

Ekonomik kapasite tanm ise, retimi maliyetlerle ilikilendirmekte ve mevcutgirdilerle birim basna maliyetlerin minimum klnd retim seviyesini tam kapasiteveya optimum kapasite olarak tanmlamaktadr (Yldrm, 1989:44).

Yukarda da belirtildii gibi, kapasite iin ok deiik tanmlamalaryaplabilmektedir. zetle, retim kapasitesi, genellikle aadaki faktre gretanmlanmaktadr:

letmenin retim faaliyetlerinde kulland retim faktrleri, Bu retim faktrlerinin kullanlmas sonucu elde edilen rn, Btn retim ura ve abalarnn belirli bir zaman dnemi iinde olmas

Buradan hareketle, "retim kapasitesi", "iletmenin belirli bir sre ierisinderetim faktrlerini rasyonel bir biimde kullanarak meydana getirecei retimmiktar"dr denilebilir (zgen, 1987:73).

Firmalarn kendi uzun veya ksa dnem iletme amalarn belirlerken dikkatealdklar en nemli konu, piyasada sattklar veya satmay dndkleri mal vehizmetleri elde etmek iin uygun kapasiteyi belirlemektir (Demirden, 1994:29).

2.2. Kapasite eitleri

Gerek iletme iktisad literatrnde ve gerekse iletme pratiinde, kapasite ileilgili yaklamlarn ve gdlen amalarn okluuna paralel olarak ok sayda kapasiteeitleri ortaya konmutur. Literatrde karlalan kapasite eitleri kmesine yakndan

bakldnda, aadaki alt kmeleri ayrt edilebilir: Teknik kapasite ve ekonomik kapasite, Nicel ve nitel kapasite kavramlar, Maksimum, minimum, optimum ve normal kapasite kavramlar, Tam kapasite, pratik kapasite, teorik kapasite, zorlanm kapasite, garanti

edilmi kapasite, gerekletirilebilir kapasite, Temel retken birim kapasitesi, ksmi kapasite, retim aamas kapasitesi,

iletme kapasitesi, teebbs kapasitesi,

3


15/76


kapasitesi ve rn kapasitesi, Atl kapasite, yedek kapasite, esas kapasite, yan kapasite, ikame kapasitesi,

personel kapasitesi, i aralar ( makine ve tesisler) kapasitesi, organizasyonkapasitesi, birim kapasite, toplam kapasite vb. (Mftolu, 1988:646).

2.3. Teknik ve Ekonomik Kapasite

Bir birimin teknik (mhendislik) kapasitesi; teki etkenler ayn kaldnda, herzaman biriminde verilen bal sermaye stoku ile retilen maksimum rn gsterir.Ekonomik kapasite kavram ise, kt birimi basna ortalama toplam maliyetin minimumolduu retimdir (Odaba, 1981:37).

Teknik ve ekonomik kapasite kavramlar ilk defa KALVERAM tarafndanortaya atlmtr. Yazar, teknik kapasite olarak iletmenin maksimum retim gcnanlamakta, ekonomik kapasite kavramyla da birim rn maliyetinin minimum klndretim seviyesini ifade etmektedir. MELLEROWICZ ise teknik kapasiteyi, dorudandoruya iletmenin maksimum retim seviyesi olarak tanmlamakta, bu kapasiteeidini nce "maksimum teknik kapasite" ve "normal teknik kapasite" olmak zereikiye ayrmaktadr. Ekonomik kapasiteyi ise, birim rn maliyetinin minimum klndretim seviyesi olarak tanmlamaktadr.

KERN ise, bu kapasite eitlerini, genel literatre gre, tamamyla deiik birekilde tanmlamaktadr. Yazar, bu iki kapasite kavram arasndaki fark, kapasiteye,organizasyon (i akm organizasyonu) faktrnn esas alnp alnmadndagrmektedir. akm organizasyonu esas alnmadan belirlenen iletmenin maksimumretim kabiliyeti, teknik kapasiteyi; belirli bir is akm organizasyonunda rne dnkolarak belirlenen maksimum retim kabiliyeti de iletmenin ekonomik kapasitesini ifade

etmektedir (Odaba

, 1981:37-38).2.4. Kantitatif (Nicel) ve Kalitatif (Nitel) Kapasite

Kantitatif kapasite kavramnn ifade ettii retim kabiliyeti, iletmenin veyatemel retken birimin, belirli bir zaman aralnda miktar cinsinden ifade edilen retimseviyesidir. GUTENBERG, kalitatif kapasite kavram ile iki hususu ifade etmektedir.Birincisi, retim konusuna ynelik olarak retilen isin ve rnn iyilii, nitelikleri;retken birime ve iletmeye ynelik olarak da alternatif isler ve rnler retmekabiliyetidir. Kalitatif kapasite kavram ile ifade edilen dier bir husus da, yineiletmeye ynelik olmak zere, is ve rnle ilgili olarak "toleranslar minimum klma

kabiliyeti" veya "retilen islerde ulalabilecek hassasiyet derecesi" seklinde ortayakonmaktadr (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

2.5. Maksimum, Optimum ve Minimum Kapasite

Bu kapasite kavramlar, literatrde en ok kullanlan ve anlamlarna iliksinolarak da nispeten en ok gr birliine varlm kapasite eitleridir. Bu kapasiteeitleri, retim kabiliyetine esas alnan retim hz tarafndan belirlenmektedir.Maksimum kapasite, uzun dnemde srekli olarak gerekletirilmesi mmkn olan,maksimum retim hznda ulalan retim seviyesidir.

Optimum kapasite; birim bana deimez ve deiir giderler toplamnn en az

olduu kapasitedir. Optimum kapasitenin altnda veya stnde bir retim, maliyetgiderlerinin ykselmesine yol aar (Cemalclar, 1993:89).

4


16/76


Minimum kapasite kavram da, maksimum kapasitede olduu gibi, esasitibariyle teknik tarafndan belirlenen bir retim seviyesini ifade eder. Bu retimseviyesinin (minimum kapasite) altnda retim yapmak, teknik bakmdan olanakszdr.

Yukardaki aklamalardan da anlalaca zere, optimum kapasite; maksimumkapasitenin, minimum kapasite de optimum kapasitenin belirli kapasite kullanmderecelerine tekabl eden retim seviyelerini ifade etmektedir.

2.6. Teorik Kapasite, Pratik Kapasite, Fiili Kapasite ve Atl Kapasite

Teorik kapasite; makine ve tehizatn, hibir duraklama ve arza olmadan, ustaisiler elinde retebilecei en yksek miktardr. rnein, bir fabrikann teorik kapasitesi20000 ton/yl denilince, bu fabrikann iyi yetimi igrenler elinde btn yl hidurmadan alarak retebilecei rn miktar anlalr (www.gencbilim.com,05.11.2007).

Teorik kapasitede uzun sre retimde bulunmak olanakszdr. nk onarmlar,beklemeler, duraklamalar, ayarlamalar nedeniyle retimin durmas olaandr. Bu gibigecikmelere "ileyi kesilmeleri" ad verilir. leyi kesilmeleri nedeniyle teorikkapasitenin altnda retim yaplr. letmenin bu gerek kapasitesine "pratik kapasite"denir. rnein, teorik kapasitesi 20000 ton/yl olan bir fabrikann pratik kapasitesi17000 ton/yl olabilir. Pratik kapasite her zaman ulalabilir bir rn miktarn gsterir,ancak; kapasite, retilen maln satlabilmesi ile de yakndan ilgilidir. Sat hacmiyetersiz ise, pratik kapasitenin yalnzca bir blmnden yararlanlr. Pratik kapasitenin

bu yararlanlan blmne 'fiil kapasite", yararlanlamayan blmne de "bo kapasite"ad verilir. Pratik kapasiteden bo kapasite karldnda fiili kapasite elde edilir.rnein, pratik kapasite 17000 ton/yl olan bir fabrikada yllk retim 15000 ton/ylolabilir. Bu durumda 2000 ton aylak (bo) kapasite var demektir (Cemalclar, 1993:89).

letmede atl kapasitenin ortaya kmasnn birinci nedeni dorudan doruyayneticilerin davranlar ile ilikilidir. Yneticilerin, iletmenin rettii mal vehizmetlerin sats ile ilgili olarak gelecee ait yaptklar tahminler iletmede atlkapasitenin ortaya kmasna neden olabilmektedir. letmenin kullan kapasitesi;yneticilerin, piyasa aratrmalarnn yardmyla saptadklar sat tahminlerine gre

belirlenmektedir. rnein yneticiler, yakn bir gelecekte satlarn artmasyla kullankapasitesinin, normal kapasitenin % 100 'ne ulaacam tahmin ettiklerinden, bugniin iletmenin % 30 atl kapasite ile retimde bulunmasna rza gstermi olabilirler.Bu % 30 tutarndaki atl kapasitenin ise, bugn iin iktisadilii olumsuz ynde

etkileyecei a

kt

r.Atl kapasitenin ikinci nedeni, maliyet giderlerini ortaya karan retimfaktrlerinin, retim faaliyeti srasnda saladklar hizmetlerin blnmeyii ile ilgilidir.zellikle, deimez retim faktrleri bakmndan sz edilen bu atl kapasitenin ortayaks, literatrde birok tartmalara konu olmutur.

Azami teknik kapasiteye gre kapasite kullanm ve bos kapasite hesab basit,ancak yanltcdr. Bu hesapta bos kapasite gereinin stnde yksek kar; ancak bakave pratik bir kstas uygulamak da imknszdr. Teknik kapasite esaslarna gre yaplan

bos kapasite hesaplarnn yanll, uzun dnemli analizlerde daha ak ortayakmaktadr.

5


17/76


2.7. Ksmi Kapasite, rn Kapasitesi ve letme Kapasitesi

Ayn isi reten temel retken birimlerin oluturduu retim kabiliyeti, ksmi

kapasite kavram ile ifade edilir. letmenin "rn retim kapasitesi" ise, ksmikapasitelerin oluturduu is kapasitelerinden tretilen ve iletmenin retim konusunu(maddeci amacn) tekil eden rn kapasitesi olarak tanmlanabilir.

Ayn ekilde, ayn veya benzer rn eidi reten iletmelerin bir arayagetirilmeleriyle "teebbs kapasitesi", ve ulusal ekonomi seviyesinde de "sektrkapasitesi" kavramlar tanmlanabilir (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

2.8. Kapasite Kullanm ve Sorunlar

Olduka hzl bir deiimin yaand amzda makro seviyede lkeekonomisinin, mikro seviyede iletmelerin abalar, yeni bilgi ve teknolojilere uyum

salayarak etkili ve verimli olmak, dolaysyla sreklilik ve byme gibi amalaretrafna younlamaktadr. letmelerin verimlilii, gelime ve byme ile ilgili olarakyaplacak analiz ve yorumlarda iletme girdileri ve ktlar ile bunlar arasnda ilikilernemli bir ara olmaktadr.

Gerekten de girdiler ve maliyetleri ile ktlar arasndaki ilikiler, iletmelerinynetim ve organizasyon sorunlarnn kaynanda yer almaktadr. nk bu konudaelde edilecek doru ve geerli bilgiler, problemlerin (ncelikle mali, daha sonra beerive yapsal) doru bir ekilde tehisine imkan verecek verileri oluturmaktadr.letmelerde retim girdileri arasnda hammadde igc, sermaye nemli bir yertutmaktadr. Dolaysyla toplam maliyetler iinde hammadde igc ve sermayeninkullanlmas ile ilgili giderler olduka byk bir raya sahip olmaktadr. Ancak cret vefaizler, dier giderlere gre ok boyutlu ve daha karmak bir yapya sahip olmalarnedeniyle, toplumun veya iletmelerin ekonomik sorunlarnn zmnde en fazlatartlan konular arasnda yer almaktadr. letmeler etkili ve verimli olabilmek iinigc istihdam ve yetimi personelin iletmede kalclnn salanmas, kapasitekullanm gibi birok sorunlarla kar karyadr. Bu sorunlarla iletme sonulararasnda sk bir etkileim vardr. Kapasite tanmalar ilk bakta basit grnmelerineramen, uygulamada olduka fazla ve karmak sorunlarla karlalmaktadr.

Kapasitenin belirlenmesi ve kullanlmasnda insan gcnn karmak bir yapyasahip olmas ciddi ynetim sorunlarn ortaya karmaktadr. lkemizde insan gcnnkullanlmasnda gerek zaman, gerekse davran standartlarnn henz oluturulmam

olmas

znt verici bir durumdur. Dolay

s

yla iletmelerde ortaya konulan kapasitellerinin en azndan beeri adan yeterli olmadn sylemek mmkndr.Kapasitenin belirlenmesinde zaman faktr, olduka hassas bir konudur. Yalnz bir cinsmamul reten bir iletmede bu tr sorunlar gze batmayabilir; ancak ok eitli mamulreten iletmelerde malzeme ilem sresinin belirlenmesi olduka zordur. Yineiletmelerin belirli bir zaman aral iinde deiik srelerde alt bir gerektir.Gnde vardiya zerinden 24 saat, iki vardiya zerinden, 16 saat normal mesai (8saat), fazla mesai veya hafta iinde 5,6,7 gn almak gibi deiik alternatifler vardr.Bunlarn her biri iin kapasite hesab farkl sonular verir. Bir baka sorun da, kapasitekavramnn farklekil ve kapsamlarda tanmlanmasdr. Farkl kapasite kavramlarnnolmas, konuyla ilgilenenler tarafndan farklekillerde alglanabilmektedir. te yandan

makinelerin tek tek kapasitelerini bulup toplayarak iletmenin tm kapasitesinibelirlemek gibi yanllklara sk sk dlmektedir.

6


18/76


retim birimleri veya i istasyonlar arasndaki ilikiler, makinelerin i yapmasratleri, tamir ve bakmlar, i gc- makine bamll vb. Pek ok hususun kapasiteyi

belirlemede dikkatli ve titiz olmay gerektirmektedir.letmelerde kapasite kullanm orannn dk olmasnn zellikle maliyetler

zerinde arttrc etkisi olduu bilinmektedir. Yaplan bir aratrmada kapasite kullanmoran dk olan iletmelerde satlara gre maliyet oranlar daha yksek bulunmutur.Ayrca yine kapasite kullanm oranlar ile i gc giderleri arasnda, kapasite kullanmoran dk olan iletmelerde toplam maliyetler iinde i gc giderlerinin oran dadk olmaktadr. Kapasite kullanm oran arttka maliyetler azalmakta, ancak bumaliyetler iindeki i gc giderlerinin pay ykselmektedir.

Buradan kapasitenin maliyetler ve i gc istihdam zerinde nemli bir etkiyesahip olduu sonucu karlabilir (Bker ve Sevil, 1994:64).

7


19/76

KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES kke GNEIKAN

3. KAPASTE HTYALARININ BELRLENMES

letmeler belirli bir kapasitede faaliyetler yapmak iin planlanarakoluturulurlar. Bir otel belirli bir sayda kiiye hizmet verecek ekilde, bir fabrika bir

sre iinde karmas beklenen retim hacmi ile, bir eitim kurumu ayn anda belirlisayda renciye hizmet verecek ekilde tasarlanr. letmelerin belirlenen hedeflereulaabilmesi iin kapasitelerini tam olarak kullanmalar beklenir.

Bu blmde genel olarak kapasite ihtiyalarnn belirlenmesi zerindedurulacaktr. Ancak ilk nce kapasite planlamasndaki baz belirsizlikler ve endirekigcnn hangi yntemlerle bulunabilecei zerinde durulmutur. Daha sonra iisaysnn belirlenmesindeki baz nemli noktalar ve baz kapasite varlklarnn naslhesaplanmas gerektiine vurgu yaplmtr.

3.1. Kapasite Planlamasnda Belirsizlik

Talep, arza, ii verimlilii, skarta gibi pek ok faktr kapasite planlamasnabelirsizlik getirir. Belirsizlii, olaslk hesaplar ile incelemek ve sz konusu problemibelli varsaymlar altnda zmlemek mmkndr. Bu ksmda sadece talepfaktrndeki belirsizliin kapasite planlamasnda gz nne aln zerinde duracaz.Dier faktrler de benzer yntemlerle incelenebilir. Ayr ayr bulunan sonular dahasonra birletirilebilir (Kobu, 2006:248).

3.2. Kapasite Datm

Bata talep olmak zere eitli verilere dayanarak yaplan kapasite ihtiyatahminleri daha sonra detaylandrlr. retim programlar her i istasyonunda yaplacakileri belirtecek ekilde dzenlendiinden, makine ve insangc kapasitesi

planlamasnda da ayn derecede ayrntya inilmesi zorunludur. Kapasitelerin, retimprogramn gerekletirecek biimde datmna ykleme(=loading) denir. Makine veiilik yklemesi arasnda yntem bakmndan nemli bir fark yoktur (Kobu, 2006:250).

Her i istasyonunda yaplacak ilemlerin toplam standart zaman verim ilearplarak gerek saat bulunur. Endirekt iilik saati, direkt iiliin istasyonlara gredeien yzdelerine gre hesaplanmtr.

Mevcut ii saysnn ihtiyac karlamamas halinde, daha nce szn ettiimizarelere bavurulur. i alp karma ve vardiya saysnn artrlmas en sondnlecek areler olmaldr. nk bunlarn hem maliyetleri yksektir hem de tekrar

normal dzene dn ok zordur.Tahminlerin stnde skarta kmas halinde istenen miktar retebilmek iinfazla almak gerekir. Bazen normal retim program arasna sktrlmak istenennemli ve acele siparile alnabilir. Yeni bir mamuln retiminde, balangta ilemlernormalin stnde zaman alr. Bu gibi hallerde renme erisinin zelliklerini gznnealmak yerinde olur (Kobu, 2006:250).

3.3. Endirekt gc htiyacnn Bulunmas

Endirekt igc ihtiyac, direkt iiliin yzdesi olarak hesaplanabilir. Grntekolay olan bu hesabn g taraf yzdelerin bulunmasdr. Endirekt iilik, hangi mamul

zerinde ne kadar emek harcand bilinmeyen bir faaliyettir. Bir imalat iletmesindeendirekt iilik kapsamna giren ilerin bazlarunlardr: Postaba ve ustabalar, kalite

8


20/76


kontrolleri, temizlik ve meydan iileri, malzeme tama, vin operatr, ykleme -boaltma, i takipilii, takm odas, sevkiyat, ambar, ambalaj, tamir-bakm vb.Grlecei gibi endirekt iiliin, hem eitlilik hem belirsizlik nitelii yzndenhesaplanmas, daha dorusu hangi mamule ne kadar harcanacann bulunmas ok

gtr. Endirekt iilik UPK asndan olduu kadar maliyet muhasebesi iin de byknem tar. Maliyetleri etkiledii ve farkna varlmadan kolaylkla kontrol dnakabildii iin, endirekt iilik ynetici tarafndan zerinde dikkatlice durulmasgereken bir konudur (Kobu, 2006:252).

Endirekt iilik ihtiyacnn saptanmasnda uygulanan yntemlerden bazlarnaada ksaca tanmlamak yararl olacaktr:

Kestirme Yzde Yntemi:Planlaycnn veya yneticinin tecrbe ve sezgisinedayanan bu yntemde iki farkl politika izlenir. rnein, retim miktar %30 azalmise, endirekt igc ya toptan veya departmanlara gre %12-15 arasnda deienoranlarda azaltlr. retim artt zaman endirekt igc ihtiyacnn derhal karlanmas

yoluna gidilmez. htiyalar zorladka yava yava artrma yaplr. Bu aklamalardananlalaca zere kestirme yzde yntemi son derece pratik ve masrafszdr. Fakatalnan kararlarn iiye ve ona yakn yneticilere keyfi nitelikte gzkmesi ihtimalivardr. Bu yzden doacak srtmeler yntemin yararndan ok fazla zarar getirebilir.

Standart ller Yntemi: Endirekt iilik faaliyetlerini oluturan ilemlerinsreleri; gemi kaytlarn incelenmesi, kronometraj, sentetik zamanlar veya benzeriendstri dal iin kabul edilmi standartlardan yararlanarak tespit edilir. Bro ilerindeve proses endstrisinde daha iyi sonu veren bir yntemdir. Dier hallerde yamaliyetinin yksek olmas veya iletmenin zelliklerine uymamas nedeni ile tercihedilmez (www.odevsitesi.com, 12.11.2007).

Optimum Saat Yntemi: Tahminlere dayanan deerlerle daha ok endirektiilii kontrol amacn tar. Yntemin uygulanmasnda, nce her mamul (veya ilem)iin tespit edilen optimum (en uygun) direkt iilik saatleri ay sonundaki retimmiktarlar ile arplr. Bylece departmanlara gre harcanan optimum direkt iilikmiktarlar elde edilmi olur. Bu deerler departmanlarda ayn sre iinde harcanan fiilitoplam iilik(direkt +endirekt) srelerine blnrse birtakm oranlar bulunur. lgiliyneticiler kendi departmanlarnda;

Optimum Direktilik

Fiili(Direkt iilik + Endirekt iilik)

orannn byk tutulmas konusunda periyodik olarak uyarlrlar. Gemi aylara kyasla,ar saylabilecek artlar grld taktirde tedbir almalar istenir (Kobu, 2006:252).Ynetimin ayn zamanda direkt iiliin deiimini kontrole de yardmc olabileceiyukardaki formlden aka grlmektedir. Uygulama asndan basit ve nispeten azmasrafl olan optimum saat ynteminden, tevikli cret sisteminde yararlanlmasdnlebilir.

Kyaslama Grafikleri: Fabrikann gemiteki faaliyetlerine ait kaytlarn

sistematik biimde analizi ve deiimlerin yorumlanmasndan ibarettir. Bir ncekiynteme gre daha az duyarl fakat daha pratiktir. Gemi aylara ait endirekt iilik

9


21/76


saatleri ve retim miktarlar departmanlara veya i cinslerine gre snflandrlr. Zamanekseni zerinde deien bu deerler veya bunlara dayanarak bulunan eitli oranlargrafikler zerinde gsterilir. Her ay yeni gelen bilgiler ayn grafiklere ilenir. statistikyntemlerle gemiteki performans temsil eden ortalama ve limitler hesaplanabilir.

Bylece son ayn endirekt iiliinin normal olup olmad sylenebilir. Arsaylabilecek ykselmeler varsa tedbirler alnr. Ayrca, trend hesaplar ile gelecee aittahminler yaplabilir. Performans standartlarnda bir gelime varsa limitler yenidenayarlanr ve gelecekte bunlara uyulmas salanr. Kyaslama grafikleri ile endirektiilik kontrol ancak, yeterli bir gemie uzanan iilik ve retim kaytlarnn dzgn

biimde tutulmu olma art ile gerekleebilir. Pek ok iletmenin, zellikle yenikurulanlarn bu konuya gereken nemi vermedikleri bir gerektir.

rnekleme Yntemi: Endirekt iilik faaliyetlerinin departmanlara veya icinslerine gre tanmlar yapldktan sonra uygun bir zaman aralnda gerekli saydagzlemle younluk ve sreler tespit edilir. Ustaba vb. yneticilerin, tama ve tamir-

bakm faaliyetlerinin analizinde baar ile uygulanabilir. En nemli sakncas igcihtiyacnn ne olmas gerektiini belirleyememesidir. Gerekte rnekleme ile mevcutdzende ilemlere harcanan sreler tespit edilebilmektedir. Bu eksiklii gemi kaytlaristatistik yntemlerle inceleyerek ksmen gidermek mmkndr (Kobu, 2006:253).

3.4. ilik Saysnn Belirlenmesinde Dikkat Edilecek Hususlar

eitli yntemlerle saptanan direkt ve endirekt igc ihtiyacnn kesin iisaylarna dntrlmesinde baz ayarlamalar yaplmasn gerektiren faktrler vardr.Adam-saat cinsinden bulunan rakamlar normal mesai sresine blmek yeterli deildir.Zira gerek ihtiyac, bu hesapla bulunan miktarn stne karan etkenler vardr.Bunlardan bazlaryle sralanabilir (www.geocities.com/YilMazaynali, 08.11.2007):

Aylk Mesai Srelerinin Deikenlii: Bir ay iindeki i gn says, haftasonu ve dier tatil gnleri saysnn deiik olmas nedeni ile sabit deildir. Yllk topluizinlerin de zellikle yaz mevsiminin birka ay iine sktrld dnlrse, normali gn saysnn aydan aya byk deimeler gstermesi doal saylr. Bayramlar bololan lkemizde k mevsimi dahil baz aylarda normal mesainin 15 gnn altnadt bilinmektedir. stenen retim miktar, alma gnlerindeki bu deiimigznne alarak aylara datmak ve stoklamaya gitmek yerinde olur. Aksi halde iisaysnn aydan aya ayarlanmas zorunluluu gibi pratik olmayan bir durumla

kar

la

l

r (Kobu, 2006:253).

Fiilen alan i ile Bordroda Gzken i Saylar Arasndaki Fark:Fabrikalarda, zellikle ar endstri dalnda, devam hibir zaman %100 deildir. lkeartlarna, ilerin arlna ve mevsime bal olarak her i gn iinin %4-10 kadarnormal hastalk veya mazeret izni alr. Kiisel yllk izinlerin younlat yaz aylarndagelmeyen ii oran %25in stne kar. K aylarnda, grip ve benzeri salgnhastalklarn birden ortaya kmas devamszlk orann ok artrr. Kadn iilerin okolduu fabrikalarda devamszln biraz daha yksek olduu bilinmektedir. Gerek iisaysnn hesaplanmasnda bu tr kayplar giderecek eklemeler ve ayarlamalaryaplmaldr (Kobu, 2006:253).

10


22/76


i Devri: lkedeki isizlik durumuna, corafi konuma, i kolundaki almaartlarna ve iveren personel politikasna bal olarak iinin bir ksm iten ayrlr.Hzl endstrileen veya mevsimlik tarm iisine ihtiya duyulan blgelerde ve arilerde ii devri (=labor turnover) oran yksektir. Emeklilik dolays ile ayrlmalarda

ayn oran iinde dnlebilir. Ayrlan iilerin yerine yenilerinin derhal alnmasmmkn olsa bile, evreye uyum ve ii renme sresi iinde bulunmalar nedeni ileyeni iilerden normal verim beklenemez. Dolays ile, yeni ii saysn grnrden

biraz daha az varsaymak ve bunu gerek ihtiyaca yanstmak yerinde olur (Kobu,2006:253).

alma Verimindeki Dalgalanmalar: Malzeme tedarikinde ki aksamalar,makinelerin beklenmedik arzalar, i akndaki tkanklklar ve nihayet iinin fizikgc ile alma istei, alma veriminde dalgalanmalara neden olur. Bu durum katzerinde hesaplanan igc ihtiyacna bir miktar ekleme yaplmasn gerektirir.

Mamul eidindeki Deiiklikler: retim programna sk sk yeni, mamullerinalnmas, renme dolays ile kayplara neden olur. Srekli retimde, renmeerisinin zellikleri gznne alnarak, yeni mamuller iin hesaplanan srelere belli birsre iin bir miktar ekleme yaplmaldr.

alma Temposu: lem sreleri normal zamana eitli toleranslar eklenerekbulunur. Standart zamanlar normal tempoda alld varsaymna gre hesaplanr.Eer iletmede, retim miktar kriterine dayanan bir tevikli cret sistemiuygulanyorsa, alma hz normalin %25 kadar stne kabilir. Byle bir durumda

belirli miktardaki retimi hesaplanandan daha az ii ile gerekletirmek mmkndr(www.geocities.com/YilMazaynali, 08.11.2007).

Kalite Dzeyi: Kalite dizaynnn yaplm olmas ve kontrol faaliyetlerinin etkinbiimde yrtlmesi skarta ve bozuk mamul oranlarn azaltr. Aksi halde, imalat tipinede bal olan bu tr kayplarn toplam retimdeki pay %1den %10a ve daha ykseekabilir. Bozuk mamuller dzeltilmek zere imalata geri gnderilir veya dorudanskartaya ayrlr. Her iki halde de hesaplanandan daha fazla iilie ihtiya duyulacaaikardr.

Vardiya Etkisi:Normal mesai saatleri dnda kalan vardiyalarda, zellikle 23 -07 saatleri arasnda alma veriminin ve temponun normalin altnda kald

bilinmektedir. ki veya vardiya dzeninde al

an fabrikalarda, normal artlar iinhesaplanan sre ve igc ihtiyalarnn bu ynden gelen kayplara gre dzeltilmesigerekir (Kobu, 2006:253).

Yedek gc htiyac: Btn olumsuz faktrlerin etkileri gznne alnarakyaplan eklemelere ramen, retim esnasnda ortaya kan beklenmedik arzalar mevcutigcnn yetersiz kalmasna yol aabilir. Otomobil ve benzeri mamullerin montajhatlarnda bu tr sorunlarla karlama olasl yksektir ve eksikliin giderilmemesihalinde doacak zararlar ok byktr. Bunu nlemek amac ile retim hattnn kritiknoktalarnda, ihtiya annda derhal devreye girebilecek yedek ekipler bulundurulur.

lerin Sreksizlii: Endirekt iilik kapsamna giren faaliyetlerin byk birksm sreksizdir. rnein, bir vin operatrnn gnlk i yk belki 2 saati amaz.

11


23/76


Fakat bu 2 saatlik yk gn iine tesadfi dalmtr. Operatr bo saatlerinde bakaite grevlendirmek mmkn deildir. Kap bekisi, kontrolr, ambalaj iisi, itfaiyecivb. gibi pek ok i ayn niteliktedir. Bu gibi iler iin gerekli insangc hesaplanrken,ykn yan sra grevin grnmezliini de hesaba katmak yerinde olur

(www.odevsitesi, 12.11.2007).

12


24/76

KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU kke GNEIKAN

4. KAPASTE BELRLENMESNDE SATI VE MALOLU ETKENLER

Bu blmde kapasite belirlenmesinde ihtiya duyulan sat ve malolu etkenleriincelenip, iletmelerin kar ve maliyetlerine etkisi zerinde durulmutur.

4.1. Kapasite Kar Balants

Karn artrlabilmesi iin, satlarn artrlmas, maliyetlerin drlmesigerekmektedir. Ancak kapasite kar balantsnda sat fiyat ve birim maliyettenemlidir. Sat fiyatnda dme, birim maliyetlerde artma meydana gelirse; elde edilenkar azalr. Buna gre toplam maliyetle toplam sat tutar arasndaki fark en stdzeyde tutacak kapasite, yatrm karlln artran kapasite olmaktadr.

Proje dzenlemede kapasite - kar ilikisi iin baaba sat tahminlerindenyararlanlr. Baaba sat noktas altndaki bir kapasite zerinden dzenlenen yatrm

projesinde kar salanamayacak olup kar salanabilmesi iin kapasitenin baaba sat

noktasnn zerinde belirlenmesi gerekir (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

4.2. Sat Tahminlerinin Kapasiteyi Etkilemesi

letmelerin baars, satabilecei mal retmekle ve rettii mal satabilmesindeyatmaktadr (Kargl, 1996:56). letmelerin ne kadar mal reteceinin snrn talep

belirler. Bundan dolay yatrm projesinin dzenlenmesinde, ilk aama belirlenen rnve rnn eitlerine gre sat tahminlerinin yaplmasdr. Bu durum, pazarn rnyada rnlere duyduu gerekseme seviyesine, gereksemenin nitelik ve nicelik olarakzaman sreci iindeki deime eilimine, tketici isteklerine, pazardaki yarmaolanaklarna, balca yarmaclarn pazar paylarna bal olarak saptanr. Bu saptamasonucunda aadaki durum ortaya kar:

Talep, kapasiteyi kstlamayacak lde fazla olabilir. Talebin ilk yllarda dk, sonra giderek artan bir eilim gsterebilecei tahmin

edilmi olabilir. Talebin ilk yllardaki seviyesini srekli olarak koruyaca tahmin edilmi

olabilir. Talebin ilk yllarda yksek seviyede olaca sonra giderek decei tahmin

edilmi olabilir (www.gencbilim.com, 05.11.2007).Bu talep eilimlerinden ilki kapasitenin saptanmasnda talep d etkenlerden

yararlanlmasn gerekli klar. Yatrm ve retim girdilerinin tedarik olanaklar,

finansman olanaklar gibi etkenlere gre kapasite belirlenir.

4.3.Maliyetlerin Kapasiteyi Etkilemesi

Mal oluu oluturan masraflar, deimez ve deiken masraflar olmak zere ikiksma ayrlr. Deimez masraflar, retim kapasitesinde meydana gelen deiikliklerdenetkilenmeyen ve sabit kalan masraflardr. Deiken masraflar ise kapasitedenyararlanma oranna gre deime gsteren masraflardr.

Maliyetlerin kapasite seimi zerindeki etkileri ksa ve uzun dnemde farkldr.

13


25/76


4.3.1. Ksa Dnemde Maliyetler

Yatrm yapsnda, kadrolarnda herhangi bir deiikliin yaplamaddnemdir. Yani, retim tesisinin geniletilmesi yada yenilenmesi sz konusu deildir.

Dolaysyla;Toplam sabit maliyetleri, retim seviyesine bal olmayan yatrmlardr. Toplam

deiir maliyetler, retimi gerekletirebilmek iin kullanlan ve retim miktarna balolarak deien maliyetlerdir.

Birim maliyetler ise;

Ortalama sabit maliyet = toplam sabit maliyet/retim miktarOrtalama deiir maliyet = toplam deiir maliyet/ retim miktarOrtalama toplam maliyet = toplam maliyet/ retim miktar (Kargl, 1996:52).

4.3.2. Uzun Dnem Maliyetler

Uzun dnem retim donanmnn ekonomik mrn doldurarak yenilenmezamannn geldii, yani tehizatn deitii dnemdir. Btn maliyetler deikendir. Budnem iinde retim teknolojisi yenilendiinden, kapasite arttndan birim banaortalama maliyetler azalr.

Yatrm projelerinde dnem tayini zamana bal olarak artan bir neme sahiptir.Bundan dolay ve zellikle retim yaplacak sektrn teknolojik dzeyi, teknolojikgelime kapasitesi, teknolojik gelimelerin uygulama birimi ve kolaylklarn ok iyianaliz edilmesi ve uygulanmas gerekir (Kargl, 1996:52-53).

4.4. Kurulu Yerinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi

letmenin retim kapasitesinin, bymesine bal olarak hammadde ihtiyacnnartmas ve yakn blgenin bu konuda, yetersiz kalmas, te yandan retilen mallarndaha uzak blgelerdeki pazarlara tanmas sz konusu olabilir. Bu duruma bal olaraktama maliyetleri srekli artarak, kapasite byklnn salad avantajlar azalmaya

balayabilir (Tekin, 1996:201).

Kurulu yeri kapasite belirlenmesini adan etkiler. Bunlar: Kurulu yeri olarak, arsa bykl ve arsa zerine ina edilecek binann

bykldr.

retim girdilerindeki kstlamalardr. rnein bireker fabrikasndaki kapasiteyikurulu yerine belirli uzaklk evresi iinde retilen eker pancar miktarbelirler. Ayn zamanda yeterli sayda nitelikli igc temin olanaklar, enerjitemin sorunlar kapasitenin snrlanmasna etkide bulunabilir.

Son etken olarak da pazarlama olanaklardr. zellikle blgesel talebikarlamaya ynelik kurulularda, kurulu yeri evresindeki talep kapasitenin

belirlenmesine etkide bulunabilecektir (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

4.5. alma Sresinin Kapasite Belirlenmesine Etkisi

Gnlk alma sresi kapasite bykln etkiler. Gnde tek, ift veya

vardiya allmas olana kapasite belirlenmesinde etkide bulunacaktr. Tek vardiyayerine ekiple allmas bir yandan deimez girdilerin rn bana den blmn

14


26/76


azaltarak maliyetin dmesine katkda bulunurken, bir yandan da ilk yatrm tutarndrr. Ancak makine ve donanm daha ksa srede ypranacandan, gnlk almasaatinin artmas lsnde, zaman iinde yenileme yatrmlarna daha fazla ihtiyaduyulur. Bununla birlikte makinelerin bakm onarm giderleri artar, gnlk alma

saatinin uzamas fazla alma cretini beraberinde getirir, retim hatalarnn artt vevardiya deimelerinde iilerin devamszlklarnn artt gzlenir.

4.6. Makine ve Donatm Seiminin Kapasite Belirlenmesine Etkisi

Kapasite saptamas esas itibariyle makinelerin retim glerine dayal biralma olduundan makineler seilirken her makinenin kapasitesinin belirlenmesigerekir.

Bir makinenin kapasitesi, alma hz, dayankllk, gvenilirlik gibi fizikselniteliklere baldr. Bu fiziksel niteliklere gre kapasite belirlenirken, hammadde, enerjigibi retim girdileri ile alanlarn makine kullanm olumsuz olarak etkileme

olaslklar da gz nnde tutulmaldr. Bir rnn retiminde genellikle birden fazlamakine kullanm sz konusudur. Onun iin bir makinenin tek bana kapasitesi ile birmakine park iindeki kapasitesi ayn deildir. nk i aknn zellii gerei hermakineye her an ykleme yapma imkan bulunmayabilir. Bu nedenle kapasite belirlemealmalarnda, makinelerin birbirleriyle uyumlar zerinde durulmaldr(www.gencbilim.com, 05.11.2007).

4.7.Kapasitenin Belirlenmesinde Mali Etkenler

Yatrmlarda balangta duran varlklarn finansman sz konusu iken iletmeyegeilmesiyle birlikte dnen varlklarn finansman ihtiyac da ortaya kmaktadr. Duranvarlklarn finansman yatrmlar tamamlanp iletmeye gemeye hazr duruma gelincesona erer. nk yatrm kapasitesini ortaya kartan duran varlklar oluturmutur.Ancak allmaya balanlmasndan sonra, kapasiteden yararlanma oran ykseldikednen varlk sermayesi de ykselir ve dolaysyla iletme sermayesi ihtiyacnnkarlanabilmesi iin finansman sorunu devam eder.

4.8. Kapasitenin Belirlenmesinde Dier Balca Etkenler

Kapasitenin belirlenmesinde mali etkenlerin dnda baz unsurlar daha vardr.Bunlar aadaki gibi sralamak mmkndr.

4.8.1. Ynetimin ve rgtlenmenin Etkisi

Gerek yatrm gerekletirilmesi gerekse almaya balanlmas ve bunun baarile srdrlmesi ynetimin deneyimine, yeteneine ve rgtlenme gcne baldr.letmenin organizasyon yapsnn durumu ve ynetim ekli kapasite byklnetkilemektedir. Kk iletmelerde organizasyon yaps retim kapasitesi zerinde fazlaetkili olmamaktadr. Byk iletmelerde ynetim ve organizasyonun daha karmak biryapya sahip olmas, bilgi ihtiyacnn artmas, denetimin daha zor yaplabilmesi gibinedenler kapasite bykln etkileyici olmaktadr (Tekin, 1996:203).

15


27/76


4.8.2. nsan Gc Kapasitesinin Etkisi

letmenin retim kapasitesi, beceri kazanm, iletmenin gereksinim duyduueitim grm emek potansiyeline byk lde baldr. retim kapasitesinin

belirlenmesi bir lde, iletmede alacak eleman says ve bu elemanlarda aranacakniteliklere bal olduundan, i gc potansiyelinin ykseklii, becerisi, cret dzeyleri,sendikalama ve alanlarn ie olan ballklarna ilikin tutumlar kapasite

belirlenmesinde nem tar (Kargl, 1996:60).Bu, o iinin kiisel niteliklerine byk lde baldr. Byle olunca makine

kapasitesine gre, insan gc kapasitesinde belirsizlik daha fazlalar ve makinelerdekigibi en yksek kapasiteleri olan bir grup iinin belirlenmesi gleir. nsan gckapasitesinin belirlemede psikolojik etkenler ve yasal kstlama etkileri de vardr. Buglklere karn, kapasite belirlemede l, ii says yada adam-saat verisidir. Birdenfazla rn retildiinde kapasite belirlenirken, adam-saat verisinden hareketle edeerrn miktar verisinin hesaplanmas yaplr.

4.8.3. Kolunun zelliklerinin Etkisi

retim ve stoklama olanaklar ile talebin seyri i kollarna gre farkllkgsterebilir. Tarmsal hammaddeye dayal bir i kolunda, bir yandan mevsimlik retim,te yandan uzun bir stoklama ve tm yla dalan taleple karlalr. Burada sz konusuolan, retim-stok-talep ilikisidir. Bu ilikinin i koluna gre farkllk gstermesi, eitlialardan kapasiteyi snrlayc etkide bulunur.

16


28/76

KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER kke GNEIKAN

5. KAPASTE PLANLAMASI VE LME KRTERLER

Kurulu yeri belirlenen bir retim biriminin retim miktar asndan hangibyklkte veya kapasitede olmas gerektii iletme literatrnde kapasite planlamas

konusuna girer (www.ekodialog.com, 07.11.2007).

5.1. Kapasite Planlamas

Kapasite planlamas konusu sadece kurulacak yeni bir iletmenin veya yeni biryatrmn hangi byklkte olmas gerektiini nceden belirlemek deil, ayn zamandakurulu bir iletmenin hangi oranlarda geniletilmesi (tevsi) gerektiini veya en uygunkapasite genileme byklnn belirlenmesini ierir (www.ekodialog.com,07.11.2007).

Bu blmde kapasite planlamas, lme kriterleri, imalat sanayinde kapasiteboluu, ekonomik maliyeti, politika nerileri ve simulasyon ile kapasite planlamas

zerinde durulmutur.

5.1.1. Kapasite Planlamasnn Tanm

Bir iletmenin retim kapasitesi, iletmenin belirli bir sre ierisinde mevcutretim faktrlerini rasyonel biimde kullanarak meydana getirebilecei retimmiktardr (Tekin, 1996:179).

Kapasite planlamas ve kontrol, dier bir deile kapasite ynetimi, toplamtalebi karlayabilmek iin gerekli retim faaliyetlerinin seviyesini ayarlamaalmalarnn ierir. Kapasite problemlerinin temel nedeni, talepte karlalan miktarve zaman belirsizlikleridir. Btn bu belirsizliklere karn retim kaynaklar ihtiyacnndoru olarak tespiti zorunluluu vardr. Yeterli kapasite, ortalama talep seviyesini ve

bundan sapmalar karlayabilen kapasite olarak tanmlanabilir.Bir sonraki dnemin istihdam dzeyleriyle ilgili olarak verilen bir karar doru

veya yanl, iyi veya kt olarak nitelendirilemez. Ayrca, yeni verilen kararlara,satlarn gerekleen durumlaryla ilgili yeni bilgilere ve planlama srecinin geri kalanksmyla ilgili tahminlere dayanlarak iki dnem sonras iin de kararlar verilecektir.Sonu, btn kararlarn sadece bir dnem iinde birbirini izleyen kararlar erevesindedoru veya yanl olacaeklindedir.

Kapasite planlamas birbirine baml iki planlama aamasndan oluur. Bunlar,ortalama retim seviyesinin belirlenmesi ve bu seviyeden sapmalar gerektiren

durumlar

n kar

lanabilmesi iin yap

lan ayarlama planlamalar

d

r(www.gencbilim.com, 05.11.2007).Kapasite planlama kararlar, mevcut kapasitelerin deerlendirilmesi, gelecekteki

kapasite dzeylerinin tahmin edilmesi, kapasiteyi etkileyecek faktrlerin belirlenmesi,kapasite alternatiflerinin finansal, ekonomik ve teknolojik adan deerlendirilmesi veiletme amalarna uygun kapasitenin seilmesi kararlarndan meydana gelmektedir.

Gnmzde teknolojide meydana gelen hzl deiimler sonucunda gerek birkapasite planlanmas ve lm yapabilmek ok zor olmaktadr. Baz durumlardaki

belirsizlikler ve deikenler hesaba katlarak tam kapasitede almay etkileyenfaktrler gz nne alnarak kapasite planlanmas ve tahmini yaplmaktadr (Tekin,1996:181).

17


29/76


5.1.2. Kapasite Planlamasnn Aamalar

Kapasite planlamas uzun orta ve ksa dnemli olmak zere 3 aamadanolumaktadr.

Uzun dnemli kapasite planlamasnda binalar, aralar, kaynaklarn elde edilmesiveya dzenlenmesi ile ilgili stratejik kararlar alnr. Bu tr kapasite planlamas stratejiknitelikte ve finansman arlkldr. Uzun dnemli kapasite planlamas bir yl veya dahauzun srelidir (www.gencbilim.com, 05.11.2007). Uzun dnemli kapasite

planlamasnda genel hatlar ile kapasite planlamas, kaynak planlamas, kaynakgerekliliklerinin planlamas yaplr.

Orta dnemli kapasite planlamas aylk veya -alt aylk dnemler iingerekletirilir. Orta dnemli kapasite planlamasnda kiralama, iten karma, yenimakinelerin satn alnmas fason iler gibi alternatifler karlatrlarak kapasite

belirlenir.Ksa dnemdeki kapasite planlamas, orta ve uzun dnemli planlardan ok

farkldr. Orta ve uzun dnemli kapasite planlar, gelecekle ilgili yaplan tahminleredayanmaktadr. Ksa dnemli planlar ise, mteri siparilerinden dolay, bilinen talebedayanmaktadr (Doruer, 2005:171).

5.1.3. Makine ve nsangc Kapasitesi

letmelerde kapasite planlamas yaplrken makine kapasitesi ve insangckapasitesi ayr ayr hesaplanarak deerlendirilir. Sermaye youn sanayi iletmelerindemakine kapasitesi n plana kmakta olup; insangc kapasitesi, makine kapasitesinegre dzenlenir. Emek youn sanayi iletmelerinde insangc kapasitesi makinekapasitesinden nce gelmekte olup; makineler insangcne gre dzenlenmektedir.Ancak bununla birlikte sanayi iletmelerinde bilgisayara dayal tasarm (CAD) ve

bilgisayara dayal retim (CAM) geliimi ile birlikte makine kapasitesi ile insangckapasitesinin ayn anda birlikte dizayn edilerek karlkl etkileimleri dikkatealnmaktadr. Gnmz sanayi iletmelerinde, gelien yeni teknolojiler ve zelliklerobotlar kullanarak, insangc kapasitesi ve kaynaklar yerine yksek teknolojiyedayal makine kapasitesinden yararlanmay tercih etmektedir. Dnyada, zelliklegelimi lkelerdeki retim teknolojisindeki gelime, lkemizde zellikle igc

bolluu ve ucuzluu nedeniyle, insangc kapasitesine dayal retim sistemlerininyaygnl sz konusu olmaktadr. Bu sebeple makine ve insangc kapasitesi zerineayr aklamalar yaplacaktr (Tekin, 1996:190-191).

Makine Kapasitesi: letme iin genel olarak tanmlanan kapasite lleri,fabrika ierisinde ayrntl hesaplamalara gidildiinde bir lde yetersiz kalabilir.retim programlar hazrlanrken fabrikadaki makinelerin fiili ve maksimumkapasitesinin bilinmesi gerekir. Bir makinenin maksimum kapasitesi; alma hz,dayankllk, gvenirlik gibi llere bal olarak hesaplanabilir. Fiili makine kapasitesigenellikle maksimum makine kapasitesinin altnda gerekleir. Makinelerin i aksistemine bal olmas, tamir-bakm, igc performanslarnn birbirinden farkl olmasmakine kapasitesinin tam kapasitede gereklemesini etkilemektedir(www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007).

Makine kapasitesi iletmenin retim teknolojisine ve i akna gre farkllk

gsterebilir. Makine eidi ve ilem says az olan iletmelerde bir tek makine kapasitesimaksimum dzeyde gereklemektedir. Ancak ilem says ve makine eidi ok olan

18


30/76


iletmelerde makine kapasitesi daha kk olacaktr. Gnmz sanayi iletmelerindekarmak ilemlere bal olarak ok sayda makine kullanlarak retim yaplmasmakine kapasite kullanm orann azaltarak makine verimliliini drmektedir.

Makine kapasitesi planlamasnda her bir ilem iin harcanmas gereken zaman

hesaplanr. Zaman hesabnda her bir ilem iin gerekli plak sre dikkate alnr. retimsrecinde meydana gelen aksamalar, duraklamalar, tamir-bakm bibi sreler bu plaksreye eklenerek normal ilem sresi bulunur. Gerekli makine ve kapasite saysn

bulmak iin, retilmesi istenen miktar normal sreye blnr (Tekin, 1996:190-191).

rnein; Bir iletmede gnde 3 vardiya halinde 24 saat ve ayda 30 gnallmas durumunda;

24 x 30=720 saat/ay

elverili kapasite olduu grlr. Bu kapasite sadece bir makinenin kapasitesi

olmaktadr. letmede makineler belirli bir retim sreci ve i akna uygun ekildedeimeli olarak alabilir. Makine bir gnde 12 saat ve ayda 30 gn alt taktirde,makine kapasitesi;

12 x 30 =360 saat/ay

olmaktadr. Bu durumda ayn ii grmek zere 720/360=2 makineye ihtiyaduyulmaktadr. Bunu sonucunda makine kapasitesinin planlanmasnda iletmeninvardiya says gnlk retimde kullanlacak makine saysn belirlemektedir (Tekin,1996:190-191).

alma Sresi ve Kapasite: Birim zamandaki alma sresini azaltmak,kabaca fabrikann boyutlarn kltmek demektir. Dier bir deile tek vardiya alanfabrika vardiyaya kmakla, misli byk bir fabrikann retim gc elde edilir.Aslnda salanan yararlar sadece tesis ve makine kapasitesi ile kalmaz. Mamul banaden genel masraf paylar da azalr. Btn bu avantajl yanlarna ramen uzun srelialmaya mecbur kalmadka gidilmez. Zira alma sresi uzadka salanan yaralarnyan sra birtakm maliyet unsurlarnn ortaya kt grlr. Her eyden nce birim

bana den amortisman pay ayn kalr. mr normal alma dzeninde 12 yl olanbir makine vardiyal dzende 4 yl iinde ypranr. Dolays ile bu adan bir kazansz konusu deildir (Kobu, 2006:244-245).

Bina bak

m ve amortisman

, vergi, yat

r

m masraflar

gibi maliyetlerin birimmamul bana den miktar youn alan bir fabrikada daha azdr. Ancak fazla mesaive vardiya dzeninde bu avantajlar giderecek maliyetler vardr. i-iveren arasndakianlamaya gre fazla mesai iin denen cretler %50 den %100e varan oranlarda dahafazladr. Ayn durum vardiya primi ad altnda vardiya dzeninde de mevcuttur. Diertaraftan i kanununun fazla mesai ve vardiya iin alma sresini kstlayc hkmlervardr. lkemizde aylk fazla mesai toplam 90 saati geemez. Vardiyalarda dinlenmeve izin sreleri daha uzundur. Srekli alan makinelerin tamir-bakm gtr. Sreklialma dzeni esnek deildir. retimin azaltlmas istendiinde makine ve iiyi bo

brakmaktan baka are yoktur. Halbuki normal mesaide, zaman zaman alma sresiniarttrarak fazla talebi karlama olana vardr (Kobu, 2006:244-245).

Sonu olarak yalnz bana srelerle oynayp dier faktrleri iin iine katmadanyaplan kapasite planlamas doru ve optimal bir plan olmayacaktr.

19


31/76


nsangc Kapasitesi: Kapasite planlamasnda insangc kapasitesininhesaplanmas zellikle emek youn sanayi iletmelerinde olduka nemlidir. letmeyneticileri retim faktrlerinin mevcut insangcn gz nnde bulundurarak

dzenlemektedir. letmenin makine kapasitesi planlamas yaplrken insangc ihtiyacve durumu dikkate alnr. letmenin retim sistemi, insangc kapasitesinden enyksek dzeyde yararlanacakekilde tasarlanr (Tekin, 1996:193).

letmelerde insangc kapasite planlamas, sistematik bir yaklamla birokfaktr gz nnde bulundurularak yaplr. Bu faktrlerden balcalar; talep, finanssalkaynaklar, makine kapasitesi, personel politikas ve zaman standartlar olmaktadr. Bufaktrlerden en nemlisi talep olup, iletmenin insangc planlamas, retilen mal vehizmete olan talep dikkate alnarak yaplmaktadr. teki faktrler talebe gredzenlenir. nsangc kapasitesi hesaplamasnda; ii says, adam/saat, edeer mamulmiktar l birimi olarak dikkate alnabilir. nsangc kapasite hesaplamasnda iisays ve adam/saat l birimi arasnda nemli bir fark bulunmamakla birlikte, edeer

l biriminin hesaplanmasnda deiik bir hesaplama metodu kullanlmaktadr (Tekin,1996:193). Bu kapasitenin belirlenmesine ait rnek bir izelge aada gsterilmitir:

izelge 5.1. nsangc Kapasitesinin Belirlenmesi le lgili rnee Ait izelge

rn trleriBir rn retebilmek iingerekli retim saati (saat) Talep Miktar (Birim)

A rn 15 350

B rn 20 250

C rn 23 275

D rn 27 360

E rn 28 400

Kaynak: (www.gencbilim.com, 05.11.2007)

Yukardaki izelgede bir retim firmasna ait retilen rnler ve bu rnlere aitretim saati ve talep miktarlar yer almaktadr. Bu iletmenin edeer mamul miktarnhesaplayabilmek iin birim retim sreleri en dk retim sresine blnerek 1.00,1.33, 1.53, 1.80, 1.87 deerleri elde edilir. Elde edilen bu deerler talep miktar ilearplarak;

350(1.00) + 250 (1.33) + 275(1.53) + 360(1.80) + 400(1.87)=2499 adet

Birim olarak retim dzeyi hesaplanr. Bu sonuca gre A mamul cinsinden2499 birim retilebilecek dzeyde insangcne ihtiya bulunmaktadr. Bu durumdakapasite;

2499adet x 15 saat = 37485 saat olarak hesaplanr (Tekin, 1996:192-193)

nsangc kapasite planlamas yaplrken, igc planlamas ile elde edilenbilgilerden yararlanlr. gc planlamas, organizasyonun amacna ulaabilmesi iinher ie yeterli kabiliyete sahip uygun sayda eleman temin etme almasdr.letmelerde yaplacak etkin bir igc planlamas ile u faydalar salanabilir.

20


32/76


Mevcut igc kaynaklar etkin ve verimli birekilde kullanlabilir. gc planlamasyla igcyle ilgili istihdam ve organizasyon sorunlar zme

kavuturulabilir. Mevcut personel ileri daha rasyonel ve ekonomik olarak retilebilecekekilde

organize edilerek igc maliyetleri minimum dzeye indirilebilir. Dzenli bir igc planlamas iletmenin gereinden fazla personel

altrmasn nler, eitim maliyetlerini drr. gc planlamas ile iletmelerin gelecekteki ihtiyalar gz nnde

bulundurularak, bu ihtiyac karlayacak igcnn eitime ve ie yerletirilmesimmkn olur.

letmelerin kapasitelerinin artmas durumunda kapasite artna bal olarakigc planlamas da gleecektir. Byle bir durumda istenilen kapasite dzeyinderetim yapabilmek iin, igc planlamasnn analitik ve sistematik metotlarla

yap

lmas

gerekir. gc planlamas

n

n iletmenin kapasitesine uygun esnekliisalayabilmesi iin, organizasyon yapsnda birtakm deiiklikler yaplmaldr.letmelerde insangc kapasite planlamas, igc standartlar belirlenerek,

igc devir oranlar tespit edilerek ve iletme amalar objektif llere greplanlanarak, bilgisayarlar aracl ile yaplmaldr. Kapasite planlamas dinamik biryapya sahip olarak planlanmal ve gnn artlarna gre deiim gsteren bir esnekliesahip olmaldr (Tekin, 1996:192-193).

5.1.4. Malzeme ve Kapasite Planlarnzn Gncel Olmamas

retim yapanlarn ii hi bitmez, hereyin yolunda gittii zamanlar bile. te

bunun iin baz almalar hep ertelenir, sakin bir dnem beklenir. Zamanszln aslsebebi genellikle mevcut sistemdir ve deitirilmedii srece de herhangi bir sakindnem olmayacaktr. Yaplmas gereken ise ou kez yukardaki basit ak yorumlayp,

bilgisayar programlar ile destekleyerek hayata geirmekten ibarettir(www.diyalog.com, 07.11.2007).

Ksacas, Sipari Satn alma Stok retim arasnda gereksiz admlardanarndrlm, hzl bilgi ak yaratmak, ie uygun raporlama ve analizlerle de bu sistemidesteklemek. Dier bir deyimle MRP-II entegrasyonu (www.diyalog.com, 07.11.2007).

Malzeme ve kapasite planlarmzn gncel olmamas onlarn deiim hznayetiemediimiz iindir. Her yeni sipari, hatal bir stok bilgisi, hesapta olmayan birduru, geciken bir tedariki planlarmz etkiler. Eer elinizde btn bunlar

yorumlayacak programlar yok ise olaylar kovalamaktan nlerine geemez halegelirsiniz.

MRP-II entegrasyonunu salam firmalarda da deiimler plan etkiler. Ancakbu tr firmalarn yeni bir plan yapmalar ok daha kolaydr. Satn alma siparilerinideitirebilirler, aa den stoklarn hemen grebilirler, darboaz olacak imerkezleri iin nceden tedbir alabilirler (www.diyalog.com, 07.11.2007).

5.2. Kapasite lme Kriterleri

Yeni bir fabrika kurulmadan nce belirlenmesi gereken birka nemli husustanbiri kapasitedir. letmelerin bazlarnda kapasite planlamas basit bir lme ilemi

olarak grlmektedir. rnein; demir-elik fabrikalarnda bir ylda retilen elikmiktar ton olarak kapasite ls olarak kullanlmaktadr. Otomobil fabrikalarnda bir

21


33/76


ylda retilen otomobil says kapasite ls olarak kullanlmaktadr. Ancak bununlabirlikte baz iletmelerde kapasite planlamas karmak bir yapya sahip bulunmaktadr.Sz gelimi ok sayda retim hattna sahip olan ve retim hattnda eitli yar mamul vemamuller retilen iletmelerde kapasite kavram bir durum gstermektedir

(www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007).retim yapan bir fabrikann kapasitesini sabit bir deer ile tanmlamak gtr.

Makinelerin tek tek kapasitelerini bulup toplamakla fabrikann tm kapasitesini bulmaimkan yoktur. retim birimlerin veya i istasyonlar arasndaki ilikiler karmakolduundan kapasiteyi lmek gleir. istasyonlarnn retim hzlar arasndakifarklar, tamir-bakm faaliyetleri, program hatalar yznden beklemeler, skarta miktar,ii ve daha pek ok faktr fiziksel kapasite zerinde sapmalara yol aar. retim plan ve

programlan, bu sapmalar gz nne almaya hazrlanmaldr.Kapasite genellikle; bir retim oran veya belirli bir zaman iindeki birim

miktar olarak tanmlanr. Bu tanmlarn ksa ve basit grnmelerine ramenuygulamada pek ok sorunla karlalr. Kapasitenin retim oran olarak llmesi

halinde, sistemin (veya makinenin ) fiili retiminin maksimum retimine oran szkonusudur. Maksimum retim fiziksel yap ile ilgili olduundan kolay belirlenebilir.Fakat fiili retim eitli faktrlerin etkisi altnda deiir. Bu deikenliin zellikleri,etkin kayt sistemlerinin modern yntemlerle analizi sonunda ortaya karlabilir (Kobu,2006:241).

kinci tanma gre kapasite lmnde miktar ve zaman faktrlerinin belirlenmegl vardr. Yalnz bir cins mamul reten bir fabrikada byle bir sorun yoktur. Fakatmalzeme, ilem sresi ve iilik bakmndan farkl ok eitli mamul reten birfabrikada miktar iin ortak bir l bulmak ok gtr. rnein, bir konfeksiyonfabrikasnda yzlerce deiik l ve modelde giysi vardr. Ayr glk zamanfaktrnde de mevcuttur. Fabrikalar belirli bir zaman aral iinde deiik srelerderetim yapabilir. vardiya zerinden gnde 24 saat, iki vardiya zerinden gnde 16saat, normal mesai (gnde 9 saat), fazla mesai, haftada 5 gn gibi deiik alternatiflervardr. Bunlarn her biri iin kapasite hesab farkl sonular verir (Kobu, 2006:241).

5.2.1. Kapasite htiyalarnn Belirlenmesi

Bir olaslk almas olarak kapasite ihtiyalarnn belirlenmesi genellikle nekadar kapasiteye ihtiya olaca ve ne zaman olacann belirlenmesi abasdr. Uzunvadeli kapasiteye bal almalarn evreleri ekil 5.2.de grlmektedir(www.gencbilim.com, 05.11.2007).

Yerletirmede esneklik salamak srelerin ve kapasitelerin niteliinietkilemekte ve bu da ksa ve uzun dnemdeki maliyetlerle etkileim iindebulunmaktadr. Malzeme tama yerletirme yntemleri, yalnz tama maliyetlerinietkilemekle kalmamakta, fakat makinelerde ve iyerlerinde yklenen ve boaltlanmiktarlar etkilemektedir. merkezlerinin fiziksel dzenlenmesi ve greli yerletirmesi,tama maliyetlerinin ve dolaysz igc maliyetlerinin belirlenmesinde nemli biretmendir. Depolama yerleri ve kapasiteleri ise tama maliyetleri ve tamadaki vetamalar etkilemektedir.

Kuyruk kuram takmhaneler ve bakm birimleri gibi hizmet merkezlerininkapasitelerinin en iyi biimde tasarlanmasnda bir temel olabilir. nsan mhendisliininsalad veriler iyeri tasarmnn eniyilenmesinde yardmc olabilir; ilem sra

zmlemesi, iyeri merkezlerinin greli olarak en iyi yerleimlerinin belirlenmesinde

22


34/76


kullanlabilir. Ve retim ekonomisinin ilkeleri; en ekonomik srelerin, tasarmlarnnve tama-yerletirme sistemlerinin vb. seiminde yardmc olabilir.

Talep tahmini ve var olan proses darboazlar

nda1. ADIM kapasite ihtiyalarnn belirlenme projesinin verilmesi

1- Teknoloji tipi,2.ADIM 2 - Merkeziletirmeye kar merkeziletirmeme

planlar3 - Alt anlamalar iin frsatlar

Alternatiflerin deerlendirilmesi;3.ADIM 1-Ekonomik faktrler; maliyetler, gelirler ,riskler temelinde,

2-neme haiz arpmalar; rekabet, esneklik ,kalite, organizasyon ve ynetimdekidzenlemeler.

4.ADIM Optimum alternatiflerin bulunmas vegelitirilmi kapasite plannn yerine getirilmesi.

ekil 5.1. Kapasiteye Bal alma Evreleri (www.gencbilim.com,05.11.2007).

5.2.2. Kapasite Karar

Kapasite kararlar, kullanlacak teknolojiye ilikin, stratejik kararla da yakndanilgilidir ve byk sermaye yatrmlar gerektirir. letmelerde yatrm zerinden getirininnemli bir kriter olmas nedeniyle, kapasite planlama kararlarnn yok at maliyetlerve salayaca getiriler dikkatli bir ekilde deerlendirilmelidir(www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007).

letme yneticileri birok nedenden dolay kapasite kavramyla yakndanilgilenirler. Birinci olarak, mevcut ve gelecekteki talebi karlamak zere kapasite

planlamasna ihtiya duyarlar. kinci olarak, mevcut makinelerin bakm maliyetleri ve iak da retim kapasitesiyle yakndan ilgili olup, bu durum retim verimliliini deetkilemektedir. letme yneticileri rasyonel bir yatrm gerekletirebilmek ve yatrmmaliyetleriyle yatrm gelirlerini dengeleyebilmek iin kapasite seimini dikkatli birekilde yapmaldrlar (www.mevzuatdergisi.com, 09.12.2007).

Gelecekteki Kapasite: imdi ortada sat tahminleri sorusu vardr. u andakisat deneyimlerimizi uygun bir kapasitemi kurmalyz? Yoksa, bir, be veya on ylsonras iin yaplan tahminlere uygun bir kapasite mi kurmaya almalyz? u anda

gerekli olandan daha fazla bir kapasite kurmaya gcmz yeter mi? Kapasite bykpartiler halinde alnd iin birbirini izleyen kapasite artlarnn birbirine eit

23


35/76


maliyette olmayacan gznne almalyz. Bundan baka, herhangi bir kapasitedzeyinde baz donatm snflarnda, genellikle bir bo kapasite ortaya kmaktadr.Bundan dolay bir sonraki kapasite dzeyine gemek, bo kapasitenin bulunduudonatm birimlerinin satn alnmasn gerektirmez. Kapasitenin gelecekteki

gereksinimlere uygun olarak kurulduu durumlarda genellikle o andaki gereksinimleriin donatm satn alnmakta ve gerektiinde kullanlmak zere ek donatm iin binadave yerletirmede yer ayrlmaktadr. Bylece planlama gelecekteki kapasite iinyaplmakta, fakat bina yeri iin yalnzca ek genel maliyetlere katlanlmaktadr. Kapasitegerekli olduka yeniden yerletirmeye gidilmeden makineler sistemle

btnletirilmektedir (www.odevsitesi.com, 12.11.2007).Bylece soru, gerekte gelecekteki kapasite tahminiyle uyumlu ek yerin

salanmasyla ilgilidir. Sonradan eklenecek alan, duvarlarn yerlerinin deitirilmesinive yeni kaplarn yaplmasn gerektirecei ve bylece her metrekaresi daha pahalyagelecei iin imdiden ek yer ayrmak daha uygundur. Ek yerin maliyetinden daha danemlisi, bu yerin retim sistemiyle btnletirilmesi iin gerekli olan yeniden

yerletirme maliyetleridir. ayet ek yer sistemle btnletirilmeyip, mevcut yerleimdebir knt olarak yer alrsa, ek malzeme tama-yerletirme maliyetlerine katlanmamzgerekecektir. Gelecekte yeni bir yer eklemenin maliyetleri, sz konusu yeri imdidenhazrlayp gerekli olana kadar yedek olarak bekletmenin maliyetleriyle dengelenmelidir.

Taeron Kullanma ve Vardiyann Kapasite zerindeki Etkileri: Kapasitesorununun bir dier yn, kapasite gereksinimlerimizi nasl karlayacamz sorusudur.Yatrm-kapasite oran taeron kullanm dzeyiyle ve tesisleri kullanma, yani bir, ikiveya vardiya alma younluuyla deitirilebilir. Yeni bir tesisin tasarm gibi hi

bo kapasite kalmad ve yeni sermaye donatmna gereksinim olduu durumlardayapmak-satn almak karar zellikle nem kazanmaktadr. Daha dorusu, gelecektekidurumu belirlemekteyiz ve bundan dolay yapmak-satn almak politikalarnn gzdengeirilmesi gerekmektedir.

Belli bir rgt iin uygun olabilecek vardiya saysn saptamak kolay deildir.ki vardiya yerine bir vardiya kullanrsak, daha ncede belirttiimiz gibi kapasiteartlar ayn maliyette olmayaca iin yatrm maliyetleri yarya inmeyecektir. Birokdier maliyetlerde iin iine girecektir. kinci vardiya genellikle yzde 10-15lik cret

pirimi gerektirmekte ve birok kii, birden ok vardiya kullanldnda verimlilik veretim art oran dmektedir. Birden ok vardiya kullanlmas doal olarak nezaretmaliyetlerini de artracaktr. Bina ve donatm yatrm maliyetleri ile igcmaliyetlerinin greli nemi, endstri dallarna gre deiiklik gsterdii iin vardiya

kullanma sorusuna verilecek bir tek yan

t yoktur. Her bir durum iin ekonomik analizgereklidir. Genelde, elik, kimya ve petrol rafinerisi gibi alan ii bana ok fazlabina ve donatm yatrm gerektiren endstri dallarnda vardiya kullanm dahaekonomik olmaktadr. i bana orta ve az miktarda yatrm gerektiren endstridallarnda ise cret primlerinin salad yararlar vardiyann salayaca yatrmtasarrufunu aabilmektedir (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

5.2.3. Talep, Stoklar ve retim Hzle Kapasite likileri

retim planlamasnda temel ama retim hznn mmkn olduu kadar sabit(veya istikrarl) tutulmasdr. Buna gre ortaya kan eitli maliyet unsurlarn

minimum yapacak formller ve zm alternatifleri zerinde durulur. Taleptahminlerindeki yanlmalar ve minimum-maksimum stok dzeylerinin seimindeki

24


36/76


isabetsizlik retim hznn sk sk deitirilmesini zorunlu klar. Bu durumda hazrlkmaliyetleri ykselecei gibi maksimum makine ve insangc kapasitesinin altndaallr. Dk kapasite ile alma bir eit grnmez maliyet unsuru dourur.Kapasite kayb verimlilik ve prodktiviteyi dorudan olumsuz ynde etkiler.

Bir fabrikann makine ve insangc kapasitesi maksimum talebe gre tespitedilemez. Byle yaplrsa, talebin dk olduu dnemlerde dk kapasite ile allr.Dolays ile mamuln maliyeti kar getirmeyecek bir dzeye ular. PK asndanretim hznn sabit veya ok seyrek deien belirli dzeylerde tutulmas esastr.Yatrm verimlilii ve maliyetler asndan mevcut kapasitenin, mmknse tamamnayakn ksmndan yararlanlmas istenir. Personel departman, eitli sorunlar kardgerekesi ile sk sk ii alp karlmasna kar kar. Btn bu eliik grnlisteklerin karlanabilecei zmn bulunmas yine bir denge sorunudur. Makine veinsangcnn tam kapasite ile altrlmas yerine, dier maliyet unsurlarn dauzlatran daha alt dzeydeki kapasitenin saptanmas daha dorudur (Kobu, 2006:242-243).

retim hznn sabit veya az deiir tutulmas amac ile bavurulacak areleryle sralanabilir:

Stok yaplr. Dk talep dnemlerinde satlar artrc tedbirler alnr. Yksek talep dzeylerini drc tedbirler alnr. alma saatleri fazla mesai veya ek vardiya ile artrlr veya azaltlr. Yeni ii alma veya iten karma ile insangc ayarlanr. malatn bir ksm dier firmalara yaptrlr.Bu arelerin hibirinin sorunu ekonomik olarak tek bana zmlemesi

beklenmemelidir. Fakat bunlarn birkann uygun oranda karm ile oluan bir politikaizlenmesi istenilen sonucu gerekletirebilir. Byle bir politikann tespiti, eitlifaktrlerin dikkatli bir analizle deerlemesi sonunda mmkn olur (Kobu, 2006:242-243).

5.2.4. Bir Tesisin Kapasitesi ncelenirken Dikkate Alnacak Faktrler

Tesisin gelecekteki byme olanaklar, Tesisin gelecee ynelik gelime planlar, Tesisin iinde yer ald sektrn ekonomik lek deeri, Tesisin ngrd verimlilik, retkenlik ve rantabilite hedefleri, Tesisin yararlanabilecei finansman olanaklar, Teknolojik dzey ve retim yntemleri, retim trleri retimde kalite gvencesi/ gvenlii, Talep/ sat dzeyi (www.odevsitesi.com, 12.11.2007).

5.2.5. Kapasite Dengelenmesi

eitli cins mamul reten bir fabrikada her mamuln toplam retim miktariindeki pay her an deiebilir. Mamul kompozisyonu ad verilen karmn deiimi

her makineye duyulan ihtiyacn deimesi demektir. Dier taraftan, fabrika kurulurkenne kadar dikkatli bir planlama yaplrsa yaplsn, makineler arasndaki hz farklarndan

25


37/76


dolay kullanma oranlar ayr olmayacaktr. Dolays ile birtakm makineler youn birekilde alrken dierlerinin bo durmas gibi bit durum ortaya kacaktr. Mamuleidi veya dizaynnda zamanla oluan deimelerin baz makineleri ie yaramazduruma getirirken, bazlarna duyulan ihtiya artrmas sorunu srekli bir yenileme

program uygulanarak zmlenebilir (Kobu, 2006:245).Yenilemenin mmkn olmamas halinde, darboaza neden olan makinelerin

alma sresini uzatmak sk bavurulan bir aredir, Fakat fabrika iinde, hele bir retimhatt zerinde, bir ksm makineye fazla mesai uygulanmas uzun vadeli bir zmolarak kabul edilmelidir. Olanak salandnda, kapasite dengesinin yeni makinelerlesalanmas en kkl zmdr. retim hattndaki baz makinelerin kapasitelerininherhangi birekilde ykseltilmesi bir darboaz giderirken, ortaya baka darboazlarnkmasna sebep olabilir. Bu nedenle, alan bir fabrikada kapasite planlamasnn birdizi dar boazlar giderme ilemi olduu sylenebilir.

Bir imalat prosesinde kapasite dengelenmesini gletiren en nemli snrlaycart taleptir. stenilen retim miktar ile retim sisteminin maksimum tesirinin ayn

olmas pek nadirdir. Dolays ile bu uyumazln dourduu ek maliyetlere ve bokapasite kayplarna katlanmak bir adan kanlmaz olmaktadr. Talep zerinde birsnr bulunmamas halinde maksimum kapasite kullanmn salayacak zmler

bulmak mmkndr (Kobu, 2006:245).

5.2.6.Gerekli Makine Tespiti

Bu konunun bir rnekle aklanmas uygun olacaktr. Aada bir makinederetilmesi istenen paralarn adlar, gnlk para ihtiyac gibi bilgiler verilmitir. Bu

bilgilere dayanarak o makinede retilecek olan paralarn retimi iin gerekli toplamzaman tespit edilir ve bu deerlerden gereken makine says tespit edilir. Bu konuylailgili rnek aada verilmitir (www.gencbilim.com, 05.11.2007);

izelge 5.2. Gerekli Makine Tespiti rnei

Kaynak: (www.gencbilim.com, 05.11.2007)

Para veOperasyon

GnlkParahtiyac

HurdaOran

GnlkretimMiktar

OperasyonZaman

Kiiselyanzamanoran

YanZaman

HazrlkSresi

ToplamSre

A 10 1000 0.03 1031 0.13 5 0.1365 15 155.A 12 2000 0.00 2000 0.15 5 0.1575 18 333.00A 13 1000 0.01 1011 0.08 5 0.0840 12 96.92B 101 100 0.10 112 2.20 5 2.3100 10 268.72B 151 300 0.08 317 1.30 5 1.3650 8 454.35

Toplam= 1308.72

Bu ykleme bilgileri sonucu bu retimde kullanlacak makinenin bir vardiyaboyunca %85 verimlilikle alaca varsaylrsa, (480*0.85)= 405 dakika olduugrlr ve toplam srenin 1308.72/405 =3.25 = 4 olduu grlr ve bu retim iingereken makine saysnn 4 olduu grlr.

MRP sisteminde, kapasite ihtiya planlamasnn nemi ok belirgindir nkretim planlarnzn geerli bir ekilde yaplabilmesi iin uygun bir kapasite

belirlenmesi nemli olmaktad

r.

26


38/76


5.3. malat Sanayinde Kapasite Boluu, Ekonomik Maliyeti, Politika nerileri

malat sanayine yaplan yatrmlarn tam kapasitede altrlmad durumlarla

herhangi bir zaman kesitinde, gerek eitli dnya ekonomilerinde ve gerekse lkemizekonomisinde sk sk karlalmaktadr. lkemiz imalat sanayindeki mevcutkapasitenin baz yapsal nedenlere bal olarak bir lde atl kald bilinmektedir.Trkiye gibi kaynak sknts nedeni ile kalknmann hzlandrlamad bir lkedemevcut, kullanlabilir durumdaki kaynaklarn atl braklmasnn muhakkak nemli bazgerekeleri bulunmaktadr (www.odevsitesi.com, 12.11.2007).

5.3.1. malat Sanayinde Kapasite Boluu ve Ekonomik Maliyeti

Teorik bakmdan sermayenin tam kapasitede kullanlamamasu nedenlere balolmaktadr:

retimin yapld fabrikadaki sermaye igc oranna, lek ekonomilerinden yararlanma imkanlarnn bulunup bulunmamasna, Girdi ve ktlarn arz ve talebindeki dalgalanmalara, Endstriyel ilemlerdeki organizasyon biimine, Altyapnn yeterli olup olmamasna ya da iklim artlar, sava v.s. gibi ekonomi

d faktrlere bal olabilmektedir (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

Uluslararas almalara gre sermaye-igc oranndaki farkllklar, kapasitekullanmndaki farkllklar aklamak asndan dier deikenlere oranla daha nemli

bulunmutur. Sermaye youn endstrilerde sermayenin bir an nce ekonomik anlamda

amorti edilmesi endiesi bunun balca nedeni olmaktadr. Dier taraftan igc younendstrilerde ise ihtiyari maliyetlerden kurtulmak, rnein; hafta sonu almalarndanve dier fazla mesai harcamalarndan tasarruf edebilmek endiesi ile tam kapasiteyegidilememe eilimi daha fazladr. Bunun yansra srekli olarak faaliyet gstermesigereken; durma ve balama maliyeti yksek olan endstrilerde kapasite kullanmzorunlu olarak ykselmektedir.

Bilindii gibi retim leinin bykl de sermaye kullanmnetkilemektedir. Bir kere baz retim sreleri blnemezlik zelliine sahiptir veteknolojik nedenler ile belirli bir retim leinin altna inilmesine imkan yoktur. Bugibi durumlarda eer talep yeterli deil ise kapasite boluu teknik bakmdankanlmaz olmaktadr (www.gencbilim.com, 05.11.2007).

lek faktr ile ilgili olarak doan bir dier atl kapasite nedeni ise talebinnceden dikkate alnmas olaydr. Bu durumda yatrmc daha balangta bir miktaratl kapasiteyi kabullenmek durumundadr ama talebin dinamik olmas nedeni ile zamanierisinde optimum lee gre getiri elde edebileceini dnmektedir.

Az gelimi ya da gelimekte olan lkelerdeki mevcut yapsal sorunlarn dasermayenin atl kapasitede kullanlmasna katkda bulunduunu sylemek mmkndr.Bu adan verilebilecek iyi rneklerden biri mali araclar ile ilgili olandr. zelliklesermaye ve para piyasalarnn verimli alyor olmas iletmeleri, hammadde ve

personel giderleri gibi iletme finansman ile ilgili konularda darboaza girildii zamanbavurabilecekleri nemli finansman kurumlarndan yoksun brakmaktadr. Malisistemin etkin ilememesi sonuta, kredi maliyetlerini ykseltmek de dolaysyla

kapasiteyi doyurma ynnden bir engel oluturmaktadr. zellikle kk imalat sanayiolarak nitelendirilen 10dan fazla az sayda ii altrlan iletmelerde, atl kapasitenin

27


39/76


nedeni enerji sorunu kadar ve hatta daha da nemli lde etkili olan unsur iletmekredisi bulma gl olmaktadr.

malat sanayindeki kapasite boluunu ksaca belirtmek gerekirse, diernedenlerin yan sra esas itibariyle ve zorunlu olarak talep idaresindeki disiplinden

kaynaklandn syleyebiliriz. Ancak atl kapasite orannn ykseklii ekonomiyekayp katma deer, istihdam ve ihra edilebilir retim cinsinden nemli bir maliyetyklemektedir. Katma deer kayplarn katma deer retim oranlarndan giderekhesaplamak mmkndr.

Bu durumda atl kapasitenin giderilmesi iin, enflasyonu zorlamamak artyla,yani talebi fazla kamlamadan ne tr politikalarn yararl olabilecei sorusu hemen aklagelen bir soru olmaktadr. Bize gre u tedbirler dnlebilir (www.odevsitesi.com,12.11.2007).

5.3.2. Politika nerileri

Konu byk lde sermayenin etkin kullanlmas ile ilgili olduuna gre faizpolitikasnn, sermaye arz ve talebi faize kar duyarl olduu srece geerli veetkili olmas gerekir. zellikle ucuz iletme kredisi bu adan yararl olabilir.Uzun vadede bu konu daha ziyade bankaclk kesiminin ihtisaslamas ileilgilidir.

Sanayide ikinci ve nc vardiya kullanm tevik edilmelidir. zellikle ihramal reten sektrlerin bu adan dnlmesi gerekir. Bu noktadakullanlabilecek tevik aralarnn neler olabilecei konusu ayrca gelitirilmeyemuhtatr. sizliin yaygn ve byk lde yapsal olduu ekonomilerde buynde verilecek teviklerin balangta iverene ynelik olmas kanlmazdr.

Vardiya ve kapasite kullan

m

ndaki art

retimin yan

s

ra istihdam art

dasalayacaktr (www.odevsitesi.com, 12.11.2007). Vergi politikasnda da tam kapasite almay tevik etmek amac ile hareket

edilebilir. rnein ikinci ve nc vardiya da yaplan retimden daha azoranda istihsal vergisi alnabilir. Bu durumda ortalama istihsal vergisi oran birmiktar dmekle beraber toplam vergi geliri retime paralel olarak artacaktr.

Yneticilerin hatasndan yani talep, hammadde v.b. konularndaki tahmin gcyetersizliinden kaynaklanan kapasite adaletini gidermek iin ise eitime veynlendirmee ilikin baz tedbirler alnr.

Kapasite kullanm asndan en nemli politikalar oluturan, para-kredi veteknoloji politikalarn formle ederken, dier makro ekonomik amalarn yan

sra imalat sanayinde kapasite kullanm orann arttrmay amalamak, retimive milli geliri daha hzl arttrmak asndan zorunlu olmaktadr. Teknoloji

politikas kapasite kullanm asndan konuya eilindiinde, sorun sermayeyoun teknolojilerden veya sermaye ithalatndan kanmak dolaysyla bunauygun politika oluturmak deildir ama ithal edilen sermaye-youn dolaysylada dviz youn teknolojiyi yatrmlarn mmkn olabilecek en yksek retimdzeyinde altrlabilmesidir. Ancak bu ekilde toplam faktr verimliliiarttrlabilecek ve enflasyonu gidermek iin zorunlu olan orta vadeli verimliliiarttrc politikalarn uygulanmasna geilmi olunabilecektir(www.odevsitesi.com, 12.11.2007).

28


40/76

STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI kke GNEIKAN

6. STOK KAVRAMI VE STOK POLTKASI

Bu blmde ilk nce stok kavramna deineceiz ve ardndan stoklarn iletmeasndan nemine vurgu yapp, daha sonra izlenilen stok politikalarn

deerlendireceiz.

6.1. Stok Kavram

Bir retim sisteminde retilen mamule dolaysz veya dolayl olarak katlan btnfiziksel varlklar ve mamuln kendisi stok kavram ierisinde dnlebilir. Bir diertanma gre stok gelecekte duyulabilecek talebi karlamaya ynelik olarak mallarn

biriktirilmesidir. Belirtilen mal stoklar retici firma iin hammadde, yar mamul,mamul, bakm firmas iin satn alnan yedek paralar, perakendeci firmalar iin satnalnan mamuller, hizmet firmalar iinse, tedarik malzemeleridir(www.progenteknoloji.com, 29.12.2007).

6.1.1. Stoklarn Tanm

Bir retim sisteminde mamul retimine dolayl veya dolaysz olarak katlan tmfiziksel varlklar ve mamuller stok kavram iinde dnlr. Bir tanma gre; depoedilen her deer stok saylr (Kobu, 2006:303). Stok kavramn aklamaya ynelikdier bir tanmda ise stok; tedarik veya retim yoluyla elde edilen, kullanlmadan veyamteriye arz edilmeden nce az ve ya ok belirli bir sre bekletilen mal miktardr.

Ksaca stok bir iletmenin sahip olduu mevcut mallar olarak tanmlanabilir.Stok denince genelde fiziki mallar ele alnr; fakat iletmeler sadece fiziksel retimzerine kurulmamtr. Hizmet reten irketlerimizde vardr. Bu yzden firmalarnstoklar sadece fiziki mallar olmayacaktr.

letmelerin kurulu amalar kr etmektir. letmelerin bu amalarngerekletirmek ve dolays ile faaliyetlerini devam ettirebilmeleri iin baz ekonomikdeerlere sahip olmal ve bu ekonomik deerleri her an kullanma hazr tutmaldrlar.Bu ekonomik deeri olan kaynak ve mallara stok denir. Bu yzden retim elemanlarnce tedarik edilir ve daha sonra da talep annda harcanr (www.progenteknoloji.com,29.12.2007).

6.1.2. Stok Bulundurma Nedenleri

Her sanayi dal

nda iletmeler stok bulundurmak durumunda kalabilmektedir.letmelerin stok yapmaya ihtiya duymalar bir veya birden fazla nedene balolabilmektedir. Bunlar (Tekin, 2003:2).

Gnlk kullanm miktarnn belli olmamas retim riski; retim veya retimle ilgili dier faaliyetlerde makinelerin durmas Talepteki ani deimeleri karlamak amacyla belli bir anda reti

Documents

Kapasite Planlaması