Kapitulacja Modlina we wrześniu 1939 r. w świetle materiałów

133

KAPITULACJA MODLINA WE WRZEśNIU 1939 R. W śWIETLE MATERIAłóW NIEMIECKICH

Na temat kapitulacji Modlina wiadomo stosunkowo dużo. Za-wdzięczamy to wspomnieniom dowódcy obrony twierdzy, gen. bryg. Wiktora Thommée1, oficerów jego sztabu2, a także relacjom uczestni-ków negocjacji w sprawie warunków poddania, zwłaszcza gen. bryg. Leopolda Cehaka3 i mjr. dypl. Karola Riedla4.

Skonfrontowanie tych przekazów z informacjami zawartymi w materiałach archiwalnych strony niemieckiej wydaje się tym bar-dziej interesujące, że nie zachowały się polskie dokumenty dotyczące tych wydarzeń. Porównanie to umożliwiają przechowywane w zbio-rach Centralnego Archiwum Wojskowego akta 32 Dywizji Piechoty, zwłaszcza dzienniki działań jej dowództwa i naczelnego lekarza dy-

1 Wojskowe Biuro Badań Historycznych, Zbiory specjalne (WBBH, Zb. spec.), sygn. II/2/99, W. Thommée, „Od Warty do Wisły i Modlina. Przyczyny, skutki i konse-kwencje” (relacja z 1959 r.).

2 Zwłaszcza znajdujące się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego (IPMS), sygn. B.I.20/H, relacje ppłk. dypl. M. Wilczewskiego (opublikowana w „Woj-skowym Przeglądzie Historycznym”, 1990, nr 1–2) i mjr. dypl. I. Kwiecińskiego (wersja spisana w oflagu przechowywana jest w WBBH).

3 IPMS, sygn. B.I.42/A, Gen. bryg. L. Cehak, „Działania 30 Pol. Dyw. Piechoty od chwili mobilizacji 23 III 1939 do 29 IX 1939, tj. do chwili kapitulacji Modlina”, relacja spisana we Francji bezpośrednio po wyjściu z oflagu, krótko przed śmiercią generała.

4 K. Riedl, Ostatnia misja, „Przekrój”, 1970, nr 1329, s. 4–6.

Andrzej Wesołowski

Rocznik ARchiwAlno-histoRyczny cAw

134

wizji5. Niezmiernie ważne dokumenty, ukazujące tło i przebieg roko-wań kapitulacyjnych, zawiera również zespół materiałów dowództwa II Korpusu Armijnego, dostępny w postaci tzw. mikrofilmów aleksan-dryjskich.

Kapitulację polskiej załogi Modlina przyjął dowódca II Korpusu Ar-mijnego (KA) gen. Adolf Strauss6, którego wojska oblegały Modlin od północy i wschodu. Korpus ten, po nieudanych próbach zdobycia Mo-dlina z marszu (10–11 września), sforsował Bugo-Narew pod Dębem (13 września), a następnie – zgodnie z zadaniem otrzymanym przez dowództwo 3 Armii – swój główny wysiłek skupił na przygotowaniach do natarcia na Pragę, do którego ostatecznie nie doszło. W tym czasie Modlin blokowany był przez wydzielone siły II KA: od północy grupę „Radtke”, a następnie Dywizję Pancerną (DPanc) Kempf7, od wscho-du zaś – 228 Dywizję Piechoty (DP)8. Od południa pod przedmoście kazuńskie 20 września podeszły oddziały XV KA (2 Dywizja Lekka i 29 Dywizja Piechoty Zmotoryzowanej)9, zluzowane następnie przez piechotę X KA.

Rozstrzygające decyzje dotyczące operacji przeciwko Modlinowi zapadły w sztabach niemieckich 23 września 1939 r. Kierowanie natar-ciem z północy i wschodu, które miało rozpocząć się 29 września, do-

5 Są to materiały niezewidencjonowane, będące w trakcie opracowania.6 Gen. płk Adolf Strauss (1879–1973), dowódca II KA, odznaczony za kampanię

wrześniową krzyżem rycerskim Krzyża Żelaznego, w kampanii francuskiej dowodził 9 Armią, od 1942 r. w rezerwie, powrócił do służby czynnej jesienią 1944 r. jako głów-nodowodzący obszaru fortecznego Wschód – w stopniu generała piechoty, od maja 1945 r. w niewoli brytyjskiej.

7 Improwizowany związek taktyczny (Panzerverband Ostpreussen) o mieszanym składzie, w którym przeważały jednostki SS, m.in. ppzmot „Deutschland”, dowodzony przez gen. mjr. Wernera Kempfa (1886–1964). Jego żołnierze dopuścili się w czasie kampanii wrześniowej szeregu zbrodni wojennych na ludności cywilnej (zwłaszcza pochodzenia żydowskiego) i żołnierzach WP.

8 Szerzej o działaniach niemieckich: A. Wesołowski. Działania niemieckiego II Korpusu Armijnego pod Modlinem we wrześniu 1939 r. (w druku).

9 Działania XV i X KA: A. Wesołowski, Działania niemieckie przeciwko Grupie Operacyjnej Kawalerii gen. Abrahama w Puszczy Kampinoskiej w dniach 16–19 wrze-śnia 1939 roku [w:] Kawaleria samodzielna Wojska Polskiego w bitwie nad Bzurą, War-szawa 2005, s. 287–254 oraz „My, Strzelcy Polescy…”. Udział 84. Pułku Strzelców Pole-skich w wojnie 1939 r., Warszawa 2007, s. 145 i n.

Andrzej wesołowski - kapitulacja modlina...

135

wództwo 3 Armii powierzyło dowództwu II KA. Jeszcze w tym samym dniu zarządzono przegrupowanie korpusu do natarcia. W celu jego przeprowadzenia ściągnięto z frontu pod Pragą 32 DP oraz większość artylerii korpusu i oddanej do jego dyspozycji artylerii armii. Zostały one przegrupowane na północny front pod Modlinem.

Okres między 24 a 26 września został wykorzystany na przeprowa-dzenie koniecznych przesunięć i działania rozpoznawcze. Na podsta-wie ich wyników dowództwo II KA zdecydowało, że punkt ciężkości natarcia znajdzie się na odcinku 32 DP, która miała uderzyć przez linię między fortami II i III. Współdziałająca z nią DPanc Kempf miała na-cierać przez otwarty teren na północny wschód od fortu I w kierun-ku zachodniej części cytadeli, określanej w niemieckich dokumentach sztabowych jako jądro twierdzy. Fort I i Zakroczym, uznany za silnie umocniony polski punkt oporu, miały zostać zneutralizowane ogniem. 228 DP, wspieranej przez znacznie słabszą artylerię, przypadło zadanie związania polskich oddziałów od wschodu.

Dowództwu II KA bardzo zależało na tym, ażeby jednocześnie przeprowadzone zostało natarcie na południowym froncie Modlina, dlatego kilkakrotnie zwracało się do dowództwa 3 Armii z wnioska-mi o podporządkowanie mu oddziałów znajdujących się na południe od Wisły, podległych 8 Armii. Ponieważ jednak postulat ten nie został uwzględniony, II KA mógł liczyć jedynie na wsparcie artylerii X KA.

W nocy z 26 na 27 września na front północny została przesunięta 32 DP, natomiast DPanc Kempf objęła odcinek zakroczymski. Jednocze-śnie odbywało się przegrupowanie artylerii. Oprócz artylerii dywizyjnej obu dywizjom przydzielono osiem dywizjonów artylerii ciężkiej:

– DPanc Kempf – trzy dywizjony,– 32 DP – pięć dywizjonów, w tym dywizjon ciężkich moździerzy

oraz baterię „Beck” wyposażoną w moździerz 305 mm.W nocy z 27 na 28 września zakończono przygotowania do natar-

cia, jednocześnie artyleria nasiliła ostrzał umocnień Modlina. Zgod-nie z wcześniejszymi ustaleniami, generalne natarcie miało nastąpić 29 września. Jednak – jak podano w końcowym sprawozdaniu II KA10 – już 27 września żołnierze rozwiniętego przed fortem III 94 pp

10 Archiwum Akt Nowych (AAN), Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 239 i n.,


136

32 DP mieli wrażenie, że nad fortem powiewa biała flaga11. Dowództwo 32 DP poleciło pułkowi natychmiast zająć fort12. Jednocześnie naka-zano położyć silny ogień artylerii na rejon fortu III, aby skłonić jego załogę do poddania się. W tej sytuacji dowództwo korpusu postanowi-ło nie czekać na wyznaczony termin i poleciło DPanc Kempf i 228 DP przysunąć się – pod osłoną silnej artylerii – do polskich pozycji.

Na skutek tego rozkazu we wszystkich trzech dywizjach w ciągu 27 września rozwinęły się walki zaczepne, gdyż Polacy na całym fron-cie stawiali nadal zacięty opór. Do wieczora DPanc Kempf udało się wedrzeć do północno-zachodniej części Zakroczymia i zbliżyć na od-ległość szturmową do fortu I. Na odcinku 32 DP 94 pp, który prze-kroczył Wkrę pod Pomiechówkiem, nacierając w kierunku fortu III, podszedł do wałów fortu. Zarządzono jego obejście i zajęcie, jednak z powodu zapadnięcia ciemności nie można już było tego rozkazu wy-konać. Fort II, do którego zbliżyły się pododdziały 4 i 96 pp, był przez cały dzień pod silnym ostrzałem artylerii. Także 228 DP przeprowadzi-ła uderzenie na swoim północnym skrzydle i wieczorem wdarła się do lasu na pn.-wsch. od folwarku Góra.

Przez cały dzień dowódca lotnictwa do zadań specjalnych, w ścisłej współpracy z dowództwem II KA, dokonywał nieprzerwanych nalo-tów na twierdzę i Nowy Dwór13.

Walki, które ustały o zmroku, nie przyniosły Niemcom istotniej-szych sukcesów, przekonując ich – jak napisano w dzienniku działań

Sprawozdanie II KA na temat natarcia na Modlin i zajęcia twierdzy z 29 września 1939 r.11 Sprawa wywieszenia białych flag (które według wersji niemieckiej miały pojawić

się ok. 6.30 27 września) nie znajduje potwierdzenia w zachowanych w CAW aktach 36 pp Legii Akademickiej (LA), którego I batalion kpt. B. Rytla bronił rejonu fortu. Nie potwierdziły tego szczegółowe studia autora nad walkami w tym rejonie, które zosta-ną przedstawione w artykule 36 pułk piechoty Legii Akademickiej w obronie odcinka „Pomiechówek” (14–28 września 1939 r.), mającym ukazać się w najbliższym numerze „Niepodległości i Pamięci”. Jest natomiast faktem, potwierdzonym meldunkami do-wódców batalionów 36 pp, zwłaszcza III batalionu obsadzającego rejon fortu II, iż zda-rzały się w tym okresie przypadki dezercji żołnierzy narodowości niepolskiej, którzy z białymi flagami przechodzili na stronę wroga.

12 CAW, Kriegstagebuch Stab 32. Division, 24.8–4.10.1939, (mat. niezewidencjo-nowane).

13 Szerzej: M. Emmerling, Luftwaffe nad Polską 1939, cz. III, Stukaflieger, Gdynia 2006, s. 224–226.


137

32 DP – że „dzielny dowódca generał Thommée na razie jednak nie myślał o kapitulacji”14.

Wieczorem 27 września dowództwo korpusu nakazało podjęcie w dniu następnym natarcia na całym froncie. W pierwszej kolejności, ran-kiem 28 września, DPanc Kempf miała zająć fort I, a 32 DP – fort III.

Już po wydaniu wstępnych zarządzeń, około godz. 22.00, przybył do dowództwa II KA, stacjonującego w Zegrzu Południowym, mjr. dypl. Karol Riedl jako pełnomocnik gen. Rómmla15. Miał udać się do Modlina, aby poinformować jego dowódcę o upadku Warszawy i za-sugerować mu poddanie się. Jego przybycie nie było zaskoczeniem dla gen. Straussa. Od godzin rannych 27 września dowództwo II KA oraz dowództwa dywizji wiedziały bowiem o kapitulacji Warszawy, awizo-wano również przyjazd polskiego oficera z Warszawy, któremu należa-ło umożliwić dostanie się do Modlina16.

Wkrótce po północy mjr. Riedl został przeprowadzony przez po-zycje niemieckie na szosie Jabłonna – Nowy Dwór. Ustalono, że dla strony niemieckiej znakiem potwierdzającym gotowość podjęcia ro-kowań miało być wywieszenie do godz. 6.00 28 września białych flag na cytadeli i fortach zewnętrznych. Jednocześnie obiecano wstrzyma-nie po tej godzinie ognia ze strony niemieckiej. W przypadku przyjęcia niemieckiej propozycji do godz. 8.00 do linii niemieckich miał zgłosić się przedstawiciel polskiego dowódcy upoważniony do przeprowadze-nia rozmów kapitulacyjnych17.

Oto treść dokumentu, który wręczony został mjr. Riedlowi:„Pod Modlinem, 27 września 1939

Między dowódcą niemieckich oddziałów pod Modlinem i wysłan-14 CAW, Kriegstagebuch Stab 32. Division…15 Wzmianka o jego misji w pamiętnikach generała – J. Rómmel, Za Honor i Oj-

czyznę. Wspomnienia dowódcy armii „Łódź” i „Warszawa”, Warszawa 1958 s. 362.16 CAW, Kriegstagebuch Stab 32. Division…17 O ustaleniach tych sztab II KA poinformował podległe dywizje. Potwierdza to

historia ppzmot SS Deutschland (O. Weidinger, Division Das Reich. Der Weg 2. SS Division “Das Reich”. Die Geschichte der Stammdivision der Waffen SS. Band I: 1934–1939, Osnabrück br, s. 255), w której podano, że o 5.25 pułk został poinformowany o tym, że o 1.00 parlamentariusz udał się do Modlina, aby nakłonić jego dowódcę do kapitulacji i jeszcze nie wrócił. W związku z tym natarcie na odcinku DPanc Kempf (zaplanowane na 6.20) zostało przesunięte o godzinę.


138

nikiem dowódcy Warszawy, generała Rómmla, zawarte zostało nastę-pujące porozumienie:

1) Polski wysłannik przekroczy 27 września godz. 24.00 niemiec-kie linie na szosie Jabłonna –Modlin i uda się najszybszą drogą do dowódcy Modlina.

2) Na wypadek poddania Modlina zostaje zapewnione ze strony niemieckiego dowódcy, że oddziały załogi wkrótce po kapitu-lacji i rozbrojeniu zostaną zwolnione do swoich domów. Ofice-rom będą pozostawione szable w uznaniu ich dzielnej postawy w czasie obrony Modlina.

3) Znakiem poddania będą widoczne z daleka białe flagi wywie-szone o świcie 28 września z cytadeli, fortów zewnętrznych i urządzeń obronnych twierdzy Modlin. Na to ze strony nie-mieckiej zostanie przerwany ogień. W razie gdyby do godz. 6.00 te białe flagi nie pokazały się, zostanie to uznane przez stronę niemiecką jako odrzucenie poddania i działania wojenne zosta-ną podjęte znowu w całej pełni.

4) Dowódca Modlina wyśle jutro do godz. 8.00 oficera zaopatrzo-nego w pełnomocnictwo do zakończenia rozmów kapitulacyj-nych na szosę Modlin – Jabłonna do linii niemieckich, gdzie będzie on oczekiwany przez wysłannika niemieckiego dowódcy pod Modlinem.

5) Ze strony niemieckiej 28 września po obu stronach szosy Ja-błonna – Nowy Dwór – przeprawa przez Narew – cytadela Mo-dlin zostanie wprowadzone zawieszenie broni od godz. 0.00 do 8.00. Pełnomocnik komendanta Warszawy został poproszony, aby uzyskał ze strony dowódcy Modlina przestrzeganie zawie-szenia broni w tym samym czasie i w tym samym rejonie.

6) Wysłannikowi dowódcy Warszawy, mjr. dypl. Karolowi Riedlo-wi, został wręczony odpis tego porozumienia.

Dowódca oddziałów niemieckich pod Modlinem Strauss”18

18 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 281, Treść porozumienia (w j. niemieckim) między dowódcą II KA a wysłannikiem gen. Rómmla, mjr. dypl. K. Riedlem (tłum. A.W.).


139

Major Riedl, po niebezpiecznej przeprawie przez linie bojowe19, około godz. 4.00 zameldował się u dowódcy obrony Modlina, przed-stawiając sugestie gen. Rómmla i dokument otrzymany w sztabie II KA. Generał Thommée, po trwającej bardzo krótko odprawie swoje-go sztabu, zadecydował o przerwaniu ognia i rozpoczęciu pertraktacji kapitulacyjnych20. Odprawił wysłanników do gen. Straussa (szefa szta-bu Dowództwa Obrony Modlina ppłk. dypl. Mieczysława Wilczew-skiego i mjr. dypl. K. Riedla) oraz telefonicznie poinformował o swojej decyzji dowódców dywizji21. W tym czasie sztab opracował i rozesłał rozkaz pisemny w sprawie przerwania działań, potwierdzający wcze-śniejsze zarządzenia ustne.

Analiza polskich przekazów, przede wszystkim pamiętników i re-lacji, dowodzi, że rozkaz przerwania walki i wywieszenia białych flag dotarł do niektórych dowódców między godz. 5 a 722. Do I batalionu 36 pp (28 DP) broniącego fortu III dotarł około 7.30, natomiast na odcinku zakroczymskim obsadzonym przez 2 pp Legionów (2 DP) otrzymano go jeszcze później.

19 Generał Thommée podaje, iż mjr Riedl przybył „niesamowicie zmęczony, udrę-czony i zabłocony” (op.cit., k. 191).

20 Zachowane relacje uczestników odprawy różnią się dość znacznie co do szcze-gółów. Najbardziej wiarygodny, a jednocześnie najdokładniejszy opis wraz z chrono-logią zawierają obie relacje oficera operacyjnego GO mjr. dypl. Izydora Kwiecińskiego, zwłaszcza relacja napisana w maju 1942 r. w oflagu II E Neubrandenburg (WBBH, Zb. spec., sygn. II/3/112). Relacja dowódcy GO jest bardziej ogólna, a szef sztabu GO ppłk. dypl. Wilczewski podaje błędną chronologię. Wspomniane rozbieżności występują również w opracowaniach relacjonujących te wydarzenia. Patrz: M. Standziak, Mo-dlin. Obrona twierdzy w 1939 roku, Warszawa 1970, s. 100–104; J. Wróblewski, Armia „Łódź” 1939, Warszawa 1975, s. 374–375; M. Bielski, Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939, Warszawa 1991, s. 333–335.

21 Gen. Cehak podaje, że gen. Thommée rozmawiał z nim telefonicznie o godz. 6.15.

22 Relacje oficerów 32 pp (8 DP) w zbiorach IPMS w Londynie wymieniają godzi-nę 6, a nawet 5. Dowódca II/84 pp (30 DP) mjr. T. Kierst, który bronił rejonu Cybulic i fortu VII na odcinku kazuńskim zanotował w swoim dzienniku godz. 6.30. Oficer sztabu AD 2 DP Legionów mjr. K. Józefowicz w dzienniku podaje, że telefoniczne awi-zo zaprzestania walki otrzymane ze sztabu GO nakazywało wywieszenie białych flag o godz. 5.40. Zachowany w aktach 36 pp LA pisemny rozkaz dowódcy 28 DP ukazał się o godz.6.30.


140

Jak podaje sprawozdanie II KA, rano 28 września białe flagi zostały dostrzeżono tylko na cytadeli, ale na fortach zewnętrznych „znaków gotowości do poddania jeszcze nie zauważono”23. Z tego względu obie dywizje, DPanc Kempf i 32 DP – w myśl rozkazów II KA24 – przystąpi-ły do natarcia na forty I i III.

Na odcinku 32 DP o godz. 5.50 rozpoczęto 10-minutowe przy-gotowanie ogniowe, po którym ruszył do natarcia 94 pp, zbliżając się w zaciętej walce do fortu III. Ponieważ – jak oceniono – obwałowania fortu od czoła były nie do zdobycia, fort próbowano opanować przez obejście i natarcie od tyłu. Wszędzie napotkano zacięty opór. Do godz. 7.30, gdy dowódca I/36 pp kpt. Rytel – wykonując przekazany przez dowództwo 36 pp z opóźnieniem rozkaz gen. Thommée – kazał wy-wiesić białe flagi, Niemcy nie zdobyli fortu. Zajęli go dopiero po za-przestaniu walk25.

23 Warto zaznaczyć, że stacja nasłuchowa w Królewcu, podległa Oddziałowi Nasłuchu Północ (Horchabteilung Nord) poinformowała w depeszy z 29 września z godz. 00.15 dowództwo 3 Armii, że w dniu poprzednim namierzono polskie radio-stacje korespondujące na falach krótkich między Warszawą i Modlinem w godz. 8.10 – 9.57. O godz. 8.10 nadano otwartym tekstem depeszę o treści: „Dowódca Elżbieta, Warszawa poinformowała przez specjalnego oficera, że Warszawa rozpoczęła roko-wania z Niemcami. Na podstawie rozpoczętych rokowań, które prowadzone są przez delegatów dowódcy armii Warszawa postanowiono: na fortach, punktach obserwacyj-nych i stanowiskach dowodzenia wywiesić białe flagi jako znaki przerwania działań wojennych. Oddziały pozostają do dalszych zarządzeń na swoich stanowiskach. Jed-nak w przypadku braku możliwości wywieszenia przez nasze oddziały białych flag, nie strzelać gdy Niemcy zbliżą się do czołowych linii, lecz wyjaśnić przez dowódców, że na podstawie rozpoczętych rokowań między dowództwem Grupy Operacyjnej Modlin i dowództwem niemieckim nastąpiło zawieszenie broni. W celu dokonania otwarcia rokowań z niemieckim dowództwem podpułkownik dyplomowany Wilczewski został wysłany na szosę Modlin – Warszawa. Podpisano dowódca Grupy Operacyjnej gene-rał Thommée” (tłum. z j. niemieckiego – A.W.). W tym samym meldunku znajdują się również fragmenty depeszy z 8.52 do polskiego pułkownika, którego nazwiska nie po-dano: „Dlaczego na Pana odcinku panuje jeszcze walka? Natychmiast przerwać ogień. Podpisał dowódca Paryż”. O 9.00 ten sam nadawca pytał: „Pułkownik prowadzi walkę nadal? Natychmiast odpowiedzieć. Podpisano Paryż”. AAN, Mikrofilmy aleksandryj-skie, T-312, r. 31, kl. 7539399.

24 Przekazało ono w tej sprawie wyraźne wskazówki dywizjom: „Jeśli do godz. 6.30 żadne oświadczenie nie nadejdzie [mowa o oczekiwanej odpowiedzi dowódcy załogi Modlina – A.W.] poddanie zostanie wymuszone przygotowanym natarciem”.

25 Szczegółowy opis walk 36 pp LA w dniu 28 września1939 r., z szerokim uwzględnie-niem strony niemieckiej: A Wesołowski, 36 pułk piechoty Legii Akademickiej... (w druku).


141

Okoliczności przerwania walki na odcinku 32 DP zostały następu-jąco przedstawione w dzienniku bojowym jej dowództwa:

„O świcie 28 września 39 [roku] 94 pp natarł na fort III i poniósł przy tym stosunkowo ciężkie straty.

O godz. 7.00 dotarł do dywizji telegram II KA, że Modlin ma ska-pitulować. Także z frontu dotarły meldunki, że w północnej części Mo-dlina i na fortach II i III wywieszono białe flagi. Wróg jest gotowy do kapitulacji.

Dywizja rozkazała telefonicznie: »Natychmiast przerwać ogień! Zabrania się wszelkich działań bojowych. Oddziały pozostają w goto-wości do walki na osiągniętych stanowiskach!« Ten rozkaz został prze-kazany pułkom dopiero o godz. 7.55. 94 pp osiągnął fort III o godz. 7.36”26.

Na odcinku DPanc Kempf o godz. 6.15 rozpoczęło się silne przy-gotowanie artyleryjskie, trwające kwadrans. Następnie na Zakroczym i fort I uderzyły bataliony pułku SS Deutschland i oddział rozpoznaw-czy SS, wdzierając się w ciężkiej walce (in hartem Kampf) w głąb pol-skich stanowisk. Dowództwo dywizji w trakcie natarcia o 6.45 dowie-działo się – jak pisze O. Weidinger27 – o tym, że gen. Thommée polecił swoim żołnierzom zaprzestać walki, ale takiego samego polecenia swoim oddziałom nie wydało.

O 8.40 nacierające grupy bojowe zameldowały dowódcy pułku SS Deutschland o białych flagach nad Cytadelą oraz o tym, że zało-ga odciętego fortu I dalej się broni. Niemiecką odpowiedzią było 10-minutowe uderzenie na fort wykonane przez osiemnaście baterii artylerii. Wtedy dopiero na forcie zaobserwowano białe flagi28. Do-wództwo dywizji zameldowało II KA, że fort I zajęty został o godz. 9.0629.

26 CAW, Kriegstagebuch Stab 32. Division...27 O. Weidinger, op.cit. s. 257. Dodaje on, aby usprawiedliwić ten fakt, że „natural-Dodaje on, aby usprawiedliwić ten fakt, że „natural-

nie nie udało się po obu stronach zawiadomić oddziałów na czołowych liniach”. 28 Opis walk według O. Weidingera (op.cit., s. 257–258), opartego na dzienniku

działań ppzmot SS Deutschland, który zawiera więcej szczegółów niż meldunki DPanc Kempf składane dowództwu II KA.

29 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 75, Telegram dowództwa DPanc Kempf z godz. 14.00 28 września 1939 r.


142

Jak widać z powyższego, mimo formalnego zawieszenia broni i roz-kazów przekazanych przez dowództwo II KA, obie niemieckie dywizje kontynuowały działania zaczepne30. W toku tych walk, jak również za-raz po ich zaprzestaniu, esesmani z pułku Deutschland dopuścili się zbrodni wojennych na wziętych do niewoli obrońcach Zakroczymia i fortu I. Nie wspomina o tym, ze zrozumiałych względów, gen. Strauss w sprawozdaniu przekazanym 30 września dowództwu 3 Armii, w którym akcentował natomiast, że decydujący wpływ na poddanie Modlina miały działania DPanc Kempf i 32 DP w dniu 27 września. Podkreślił przy tym, że „wróg do przerwania działań wojennych sta-wiał nadzwyczaj zacięty opór” (ausserordentlich hartnäckigen Wider-stand), co rzutowało na wysokość strat nacierających jednostek.

W czasie gdy trwały jeszcze walki w Zakroczymiu i Pomiechów-ku, o godz. 7.30 w dowództwie II KA zjawili się mjr. K. Riedl i ppłk. M. Wilczewski. Poinformowali oni o gotowości poddania Modlina i ży-czeniu gen. Thommée, ażeby w jego imieniu pertraktacje w sprawie ka-pitulacji prowadził gen. Cehak, co zostało zaakceptowane. Ustalono, że pertraktacje odbędą się o godz. 14.00 w pałacu w Jabłonnie, zapewniając jednocześnie, że strona niemiecka wprowadza zawieszenie broni.

Ustalenia te zawarte zostały w następującym dokumencie:

„Pod Modlinem, 28 września 1939Na podstawie pełnomocnictw doręczonych przez podpułkownika

dypl. Wilczewskiego Mieczysława31 dowódca niemieckich oddziałów pod Modlinem stwierdza, co następuje:

1) Dowódca twierdzy Modlin zadeklarował swoją gotowość pod-dania twierdzy. Powierzył on i upoważnił generała do ustalenia warunków poddania.

2) Do dokonania poddania twierdzy będzie utrzymane z natych-

30 Również na odcinku 32 pp (8 DP) doszło do incydentu zbrojnego sprowokowa-nego przez żołnierzy 228 DP, zakończonego interwencją kompanii zwiadowców tego pułku (były straty po obu stronach). IPMS, sygn. B.I.20/B, Relacje dowódcy plutonu kolarzy 32 pp ppor. rez. J. Monscheina oraz zastępcy dowódcy I plutonu 8 kompanii 32 pp, kpr. pchor. Juliusza Jaworskiego, obie napisane na początku 1940 r. we Francji.

31 Oryginał pełnomocnictwa gen. Thommée z 28 września 1939 r. udzielonego ppłk Wilczewskiemu zachował się w aktach II KA. AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 280.


143

miastowym działaniem zawieszenie broni z niemieckiej i pol-skiej strony.

3) Rokowania dotyczące poddania między pełnomocnikiem nie-mieckiego dowódcy i pełnomocnikiem dowódcy Modlina zostaną przeprowadzone 28 września o godz. 14.00 w pałacu w Jabłonnie. Pełnomocnik dowódcy Modlina ma się stawić w tym celu 28 września godz. 14.00 na szosie Modlin – Jabłon-na przy niemieckiej pierwszej linii, skąd zostanie skierowany dalej do pałacu w Jabłonnie. Musi być pisemnie upoważniony przez komendanta Modlina do ostatecznego zakończenia roko-wań w sprawie poddania.

4) Jako podstawa rozmów w sprawie poddania posłużą te same warunki, które uzgodniono przy poddaniu Warszawy.

5) W wypadku, gdy uzgodnione zawieszenie broni zostanie złama-ne przez polską stronę, jak również w wypadku, gdy upoważ-niony generał nie stawi się albo nie będzie zaopatrzony w wy-starczające pełnomocnictwa, dowódca niemieckich oddziałów zastrzega sobie natychmiastowe podjęcie działań wojennych.

Dowódca niemieckich oddziałów pod Modlinem Strauss”32.

Około godz. 10.00 ppłk. Wilczewski udał się w drogę powrotną do twierdzy.

O godz. 14.00 w sali pałacu w Jabłonnie odbyły się rokowania, któ-re ze strony niemieckiej prowadził dowódca II KA gen. Strauss. Ge-nerała Thommée reprezentował dowódca 30 DP gen. bryg. Leopold Cehak, któremu towarzyszyli ppłk. dypl. M. Wilczewski oraz dowódca artylerii dywizyjnej 30 DP płk. Zygmunt Łakiński. W składzie delega-cji był również mjr. dypl. K. Riedl.

W niemieckim sprawozdaniu czytamy: „Polskiemu pełnomocni-kowi podano do wiadomości punkt po punkcie warunki poddania, które opierały się dosłownie na warunkach poddania Warszawy i Pra-

32 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 278, Ustalenia (w j. niemiec-kim) w sprawie rozmów kapitulacyjnych wręczone rano 28 września wysłannikowi gen. Thommée, ppłk. dypl. M. Wilczewskiemu (tłum. A.W.).


144

gi33. Warunki zostały bez sprzeciwu przyjęte przez polskiego pełno-mocnika. Polski generał przedstawił jeszcze na zakończenie prośbę swojego dowódcy o opatrzenie rannych i wyżywienie załogi. Opisał przy tym nadzwyczaj ciężkie warunki panujące w twierdzy, będące na-stępstwem ostrzału i nalotów Luftwaffe. Żywności już nie było, gdyż wszystkie magazyny spaliły się wskutek nalotów w ostatnich dniach. Brakowało lekarzy, środków opatrunkowych i pomieszczeń dla około 3000 rannych znajdujących się w twierdzy. Dowodzący generał [tj. gen. Strauss – A.W.] zapewnił polskich pełnomocników o otoczeniu opieką rannych i załogi w granicach możliwości”34.

Ustalono, że oficjalne poddanie Modlina przez gen. Thommée na-stąpi 29 września o godz. 8.00. Od godz. 12.00 oddziały niemieckie miały rozpocząć obsadzanie Modlina. Do tego czasu polska załoga miała złożyć broń i pozostały sprzęt wojskowy w punktach zbiórki. Rozbrojone oddziały miały same w zwartych grupach przejść do wy-znaczonych miejsc, z których miały zostać przewiezione do niewoli.

Jakkolwiek pisemny zapis negocjacji, określany jako protokół ka-pitulacyjny, został już opublikowany35, z uwagi na to, że odbiega on w pewnych fragmentach od oryginału niemieckiego, podajemy go jeszcze raz według tego ostatniego dokumentu:

„Pod Modlinem, 28 września 1939

Warunki poddania Modlina.

Działalność bojowa zostaje przerwana z natychmiastowym skut-kiem na wszystkich frontach przed Modlinem na ziemi i w powietrzu po przyjęciu następujących warunków:

1) Dowódca oddziałów polskich w Modlinie zamelduje dowódcy niemieckich oddziałów pod Modlinem kapitulację i przekazanie

33 Warunki poddania Warszawy (Bedinungen für die Übergabe von Warschau und Praga), dowództwo II KA otrzymało 27 września o godz. 15.45. AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 282–283.

34 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 243, Sprawozdanie podsumo-wujące II KA na temat natarcia na Modlin i zajęcia twierdzy 30 września 1939 r.

35 J. Wróblewski, op.cit., s. 375–376.


145

twierdzy Modlin i jej załogi 29 września 1939 r. o 8.00 na szo-sie Modlin-Jabłonna na pierwszej linii niemieckiej. Przekaże mu przy tym pisemny wykaz oddziałów obsady i urządzeń wojsko-wych w Modlinie z dokładnym podaniem stanu, odrębnie według oficerów, urzędników, podoficerów i szeregowych, broni (według rodzajów), koni, pojazdów, samochodów, pozostałych.

2) Oddziały załogi Modlina zostaną rozbrojone i staną się jeńca-mi wojennymi, jest brane pod uwagę ich szybkie zwolnienie do domu. Broń ma być złożona do 29 września 39 [do godz.] 12.00 i zebrana w wyznaczonych miejscach. Oddziały do tego czasu zbiorą się jednostkami bez broni w koszarach albo obozach. Dowództwo polskie w Modlinie przekaże 28 września 8.00 do-kładne zestawienie liczbowe z naniesioną mapą miejsc, w któ-rych złożona będzie broń i zebrane oddziały.

3) Wszyscy mieszkańcy mężczyźni zdolni do noszenia broni w wieku 17 do 50 lat zbiorą się po niemieckim obsadzeniu twierdzy według ustaleń niemieckiego komendanta i będą prze-bywać razem w wyznaczonych miejscach.

4) Wszyscy znajdujący się w Modlinie niemieccy jeńcy wojenni i cywilni obywatele niemieccy i narodowości niemieckiej zo-staną natychmiast zwolnieni i przekazani na szosie Modlin-Ja-błonna na niemieckich przednich liniach.

5) Most na Wiśle i mosty pomocnicze przez Wisłę i Narew zostaną przekazane nieuszkodzone oddziałom niemieckim z rozłado-wanymi komorami minowymi.

6) Zapory uliczne i pola minowe mają być usunięte. Komory mi-nowe wszystkich mostów należy rozładować.

7) Mają być przekazane plany i szkice urządzeń fortecznych, urzą-dzeń telefonicznych i pozostałych urządzeń wojskowych.

8) Modlin zostanie obsadzony przez oddziały niemieckie od 29 września godz.12.00.

9) Przeprowadzenie rozbrojenia, transport do niewoli i później-sze zwolnienie do domu należy do niemieckiego komendanta Modlina. Na niemieckiego komendanta Modlina został wyzna-czony generał porucznik Böhme. Dowódca polskich oddziałów


146

wyznaczy swojego upełnomocnionego przedstawiciela i wypo-saży go w sztab36. Stawi się on w sztabie niemieckiego komen-danta Modlina.

10) Dowódca polskich oddziałów w Modlinie i wszyscy oficerowie oddziałów załogi Modlina zachowują szable w uznaniu swojej dzielnej postawy w obronie Modlina. Broń palną należy oddać.

11) W przypadku nielojalnego wykonania tych warunków do-wódca oddziałów niemieckich zastrzega sobie natychmiastowe wznowienie działań wojennych”37.

Po podpisaniu umowy kapitulacyjnej sztab II KA jeszcze tego same-go dnia opracował „Rozkaz korpusu do obsadzenia twierdzy Modlin”38. Podawał on następujące ustalenia dotyczące obsadzenia Modlina:

Z chwilą zawieszenia broni oddziały niemieckie miały pozostać na dotychczasowych stanowiskach, zachowując gotowość – przez odpo-wiednie rozmieszczenie broni maszynowej i artylerii – do natychmia-stowego podjęcia akcji bojowej.

36 Gen. Thommée wyznaczył na pełnomocnika płk dypl. T. Furgalskiego. W isto-cie rzeczy jego misja zakończyła się już 29 września. Na ten temat pisze w relacji kwa-termistrz 8 DP kpt. dypl. S. Skierski: „Dowódca 8. Dywizji Piechoty wyznaczony został przez generała Thommée do przekazania twierdzy Niemcom. Pułkownik Furgalski zo-stał więc tym pełnomocnym przedstawicielem polskiego Dowódcy, o którym mowa jest w punkcie 9-tym przytoczonych wyżej warunków kapitulacji. Dowódca Dywizji wyznaczył mnie i Szefa Intendentury – kapitana Śniegockiego do towarzyszenia so-bie […]. Niemcy byli przekonani, że Modlin jest dookoła szczelnie zaminowany, że wewnątrz obszaru obronnego przygotowane są różne zasadzki minowe itp. Ponieważ w rzeczywistości nie było tego wszystkiego, przesiedzieliśmy w Dowództwie Garnizo-nu do późnej nocy, kiedy to wraz z ostatnim transportem oficerskim odjechaliśmy do obozu jeńców wojennych […]”. WBBH, Zb. Specj. sygn. II/2/156.

37 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 9, Załącznik do rozkazu do-wódcy 32 DP. Por. również: CAW, Akta Armii „Łódź”, sygn. II.14.6, Bedinungen für Übergabe von Modlin, odpis sporządzony 22.2.1941 r. w Heeresarchiv-Zweigstelle Dan-zig, dołączony do zdobytych przez Niemców akt 36 pp LA (28 DP). Pod dokumentem figurowały podpisy generałów Straussa i Cehaka (w odpisie oba przekręcone). Tekst niemiecki warunków opublikowany został w historiach 32 DP oraz DPanc Kempf, a także w monografiach pułków wchodzących w skład tych dywizji (np. D.W. Strauss, Das Panzer-Regiiment 7 und 21 und Seine Tochterformationen im Zweiten Weltkrieg, b.m. i r., s. 55–57).

38 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 78–79, Rozkaz II KA z 28 września 1939 r. do obsadzenia twierdzy Modlin.


147

Do ustalonego momentu wkroczenia do Modlina, tj. do godz. 12.00 29 września zarówno oddziałom niemieckim, jak i poszczegól-nym żołnierzom nie wolno było przekraczać czołowych linii w kierun-ku Modlina39. Polecono jednocześnie uniemożliwić jakikolwiek ruch z twierdzy albo do niej.

Niemieckim komendantem Modlina został mianowany dowódca 32 DP gen. por. Franz Böhme40, dysponując dla przeprowadzenia tego zadania sztabem swojej dywizji. Do nowego komendanta miał zgłosić się pełnomocnik polskiego dowódcy załogi ze swoim sztabem roboczym.

Obsadzanie twierdzy miało być przeprowadzone przez oddziały znajdujące się pod Modlinem, na ich odcinkach. Ustalenia szczegóło-we przewidywały, że:

– DPanc Kempf zajmie fort I, Zakroczym i zachodnią część twierdzy41,– 32 DP zajmie forty II i III, wschodnią część jądra twierdzy i mo-

sty na Narwi,– 228 DP zajmie fort IV, Nowy Dwór i most na Wiśle,– X KA (213 i 221 DP) zajmie forty od V do VIII i przyczółek po-

łudniowy (kazuński).

39 Jak podaje w swojej relacji mjr. dypl. I. Kwieciński, na odcinku zajmowanym przez oddziały DPanc Kempf doszło do incydentu wywołanego przez mały oddział czołgów niemieckich, który po zaprzestaniu walk przejechał przez pozycje polskie i zbliżył się do mostu polowego na wschód od Gałachów, usiłując rozbrajać żołnie-rzy polskich. (WBBH, Zb.spec.). Wspomina o tym również mjr Stanisław Mastalski, pełniący wówczas funkcję dowódcy 84 pp (30 DP): „Około godz. 12 […] 5 czołgów nieprzyjaciela drogą po prawym brzegu Wisły kierunku m. Zakroczym pozorując niezrozumienie czasowych pertraktacji kapitulacyjnych starało się dostać drogą przez bramę gen. L. do wnętrza zabudowań twierdzy” (relacja w zbiorach autora). Czołgi wycofały się po wystawieniu na lewym brzegu Wisły dział do ognia bezpośredniego przez rzekę.

40 Gen. por. Franz Friedrich Böhme (1885–1947) wywodził się z armii austro- -węgierskiej, w I wojnie światowej walczył w Galicji, do 1938 r. pełnił służbę na róż-nych stanowiskach w armii austriackiej (głównie w ministerstwie obrony), od 1938 r. w Wehrmachcie, przez znaczną część kampanii wrześniowej zastępował gen. Straussa na stanowisku dowódcy II KA, w kampanii francuskiej i jugosłowiańskiej dowodził XVIII KA, potem był głównodowodzącym w Serbii, dowódcą 2 Armii, a w 1945 r. – głównodowodzącym w Norwegii. Po wojnie oskarżony przed Trybunałem Norymber-skim za zbrodnie wojenne w Serbii, popełnił samobójstwo w więzieniu.

41 Patrz rozkaz dowódcy DPanc Kempf z 29 września 1939 r. do obsadzenia twier-dzy Modlin, opublikowany przez O. Weidingera, op.cit., s. 262–263.


148

Siły, które miały wkroczyć do twierdzy oraz szczegóły obsadzenia północnej części Modlina powinien ustalić gen. Böhme42. Miały być one ograniczone do pododdziałów niezbędnych do pilnowania jeń-ców, składania broni i przejęcia urządzeń wojskowych.

Ich pierwszym zadaniem było przejęcie i zabezpieczenie broni i sprzętu, które oddziały polskie powinny złożyć we wskazanych miej-scach do godz. 12.00, choć dowództwo II KA przewidywało, że skła-danie broni nie będzie zakończone do tego czasu. Sprzęt znajdujący się we wschodniej części twierdzy, między Narwią i Wisłą, należało na-tychmiast przetransportować przez Narew do północnej części twier-dzy43. W związku z tym dowódca 601 pułku pionierów, który został postawiony do dyspozycji gen. Böhme, miał rozpoznać stan mostów44, a także ustalić potrzeby w zakresie likwidacji ewentualnych pól mino-wych.

Jeńcy (według informacji polskich parlamentariuszy 1200 ofice-rów i około 30 000 żołnierzy) mieli zostać zebrani przez polskie do-wództwo do godz. 12.00 w wyznaczonych miejscach, gdzie należało ich przejąć i pilnować. Później mieli być odesłani koleją ze stacji kole-jowej w Nasielsku.

Na gen. Böhme ciążył obowiązek skierowania do Modlina leka-rzy, personelu pielęgniarskiego i środków transportu w celu zorgani-zowania opieki nad rannymi żołnierzami polskimi. Ponadto komen-dant Modlina, przy współudziale kwatermistrzostwa II KA, ponosił odpowiedzialność za wyżywienie jeńców wojennych i osób cywilnych w Modlinie.

Znajdujący się w Modlinie cywile, w wieku od 17 do 50 lat mieli zostać zebrani wewnątrz twierdzy i trzymani pod strażą. Było to działa-nie doraźne, albowiem nie przewidywano wywożenia ich z Modlina.

42 228 DP i X KA pozostawiono w tym względzie samodzielność, miały jednak złożyć odpowiedni meldunek dowódcy Modlina.

43 W świetle otrzymanych rozkazów 3 Armii, dowództwo II KA liczyło się z ewen-tualnością przekazania tych terenów Armii Czerwonej.

44 Jego zadaniem było ustalenie, czy mosty pomocnicze przez Narew i Wisłę wystarczą dla ruchu oddziałów. Szczegółowe instrukcje miał otrzymać od dowódcy 32 DP na odprawie rano 29 września w Skierdach.


149

Służbę porządkową miał pełnić pododdział żandarmerii polowej 32 DP, wzmocniony połową pododdziału żandarmerii DPanc Kempf. Personel wartowniczy do pilnowania jeńców i miejsc zbiórki sprzętu miała zapewnić w pierwszej kolejności 228 DP, albowiem liczono się z tym, że 32 DP i DPanc Kempf wkrótce odejdą z rejonu Modlina.

Generał Böhme miał wybrać kwaterę sztabu w Modlinie i podać ją do wiadomości oddziałów45.

Wspomniany rozkaz został o godz. 22.00 28 września uzupełniony szczegółowymi wytycznymi w sprawie jeńców i zdobyczy, opracowa-nymi przez Oddział Kwatermistrzowski II KA46. Ustalono w nich, że jeńcy z Modlina zostaną przewiezieni koleją ze stacji Pomiechowo do Działdowa 29 września. W pierwszej kolejności miano odesłać ofice-rów i lekko rannych szeregowych oraz jeńców zebranych przez 228 DP na południe od Narwi. Załadunkiem na stacji miał kierować dowódca 402 pododdziału żandarmerii polowej kpt. Grunow. Polska wyższa ka-dra dowódcza, za zgodą gen. Böhme, udała się do Działdowa własnymi pojazdami, pod eskortą 32 dppanc.

Zimne posiłki dla jeńców w dniach 29 i 30 września zapewniał II KA. Szczegóły intendent II KA uzgodnił bezpośrednio z 32 DP. Dla przygotowania ciepłego posiłku miano wykorzystać znajdujące się w Modlinie kuchnie stacjonarne i kuchnie polowe. Bydło rzeźne in-tendentura 32 DP powinna ściągnąć z okolicy, do kopania ziemnia-ków zatrudniono jeńców. Później wyżywienie jeńców miała zapewnić 3 Armia.

Udzieleniem pomocy rannym miał zająć się naczelny lekarz II KA, oddelegowany na 29 i 30 września do dyspozycji niemieckiego dowód-cy Modlina. Dysponował w tym celu służbami sanitarnymi 32 i 228 DP, jak również siłami przydzielonymi przez dowództwo 3 Armii.

45 Do tego czasu miały się one komunikować przez jego składnicę meldunkową znajdującą się przy moście na Narwi na płn.-wsch. od Modlina. 228 DP i X KA poleco-no budowę linii telefonicznych przez most na Narwi, gdzie miały się włączyć do sieci telefonicznej niemieckiej komendy Modlina.

46 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 1082, Szczegółowe wytyczne II KA w sprawie jeńców i zdobyczy z 28 września 1939 godz. 22.00, Zagroby.


150

Zdobyte uzbrojenie miało zostać zgromadzone w punkcie zbiórki na północ od Narwi, dalszą ewakuacją miała zająć się 3 Armia.

Już po północy dowódca 32 DP wydał rozkaz47, w którym powtó-rzył większość przytoczonych wyżej ustaleń zawartych w rozkazie do-wódcy korpusu, dodając do nich własne wskazówki. Warto przytoczyć pkt. 3, który doprecyzowywał wcześniejsze ustalenia dotyczące jed-nostek wyznaczonych do obsadzenia Modlina i rejonów, które miały zająć:„Obsadzenie przeprowadzą:Dyw. Panc. Kempf na odcinku między Wisłą i linią Janowo – środek Modlina,X KA na odcinku na południe od Wisły,228 DP na odcinku między Wisłą i Narwią,32 DP na odcinku między Dyw. Panc. Kempf i 228 DP”.

X KA i 228 DP48 miały samodzielnie uregulować obsadzenie prze-widzianych dla nich sektorów, przekazując 32 DP informacje o wyzna-czonych oddziałach, rozmieszczeniu ich sztabów oraz obiektach prze-jętych pod ochronę49. Zakroczym miał obsadzić oddział rozpoznawczy SS, a zachodnią część Modlina – batalion DPanc Kempf.

Odcinek, który obsadzała 32 DP, został podzielony między 96, 4 i 94 pp50, które miały o godz. 12.00 wydzielić do wkroczenia do Mo-dlina po dwa bataliony, zgrupowane w gotowości marszowej na ogól-

47 Ibidem, kl. 89–90, Rozkaz dowódcy 32 DP do obsadzenia twierdzy Modlin z 29 września (godzina nieczytelna), Kosewo Włościańskie.

48 Jak wynika z meldunku dowództwa 228 DP do II KA z 29 września 1939 r. do tego celu użyto III/356 pp oraz II i III/400 pp. Jednak już 30 września dwa z tych batalionów dywizja przesunęła do Jabłonny – Legionowa, a w wyznaczonej 228 DP wschodniej części twierdzy pozostał tylko III/400 pp, który – jak meldowano „sam wystarczy do wszystkich spraw obsady, jak też pilnowania, jak i opieki nad jeńcami, bronią i sprzętem”. Dowódca batalionu otrzymywał rozkazy bezpośrednio od dowód-cy Modlina. AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 103.

49 Miał je otrzymać oficer dowództwa 32 DP pozostawiony na północnym krańcu mostu przez Narew. X KA i 228 DP miały do mostu doprowadzić swoje linie tele-foniczne, które tutaj zostały włączone do sieci 32 DP. Łączność sztabu gen. Böhme z DPanc Kempf miał zapewnić 42 baon łączności II KA.

50 Linie rozgraniczenia między pułkami 32 DP: 96/4 pp: Szczypiorno (96 pp), Ko-sewo (4 pp), Modlin (96 pp); 4/94 pp: Gosławice II (4 pp), Nowy Dwór (4pp), wschod-ni róg Modlina.


151

nej linii: cegielnia Kosewo – fort II – środek Stanisławowa. Dowódców pułków zobowiązano, ażeby do twierdzy wprowadzić tylko bezwzględ-nie konieczne siły51. Każdy pułk miał na godzinę 12.00 skierować do dyspozycji dowódcy dywizji oficera z samochodem i obsługą km. 32 oddziałowi rozpoznawczemu polecono pozostać w dotychczaso-wym rejonie i utrzymywać łączność radiową z dywizją.

Rozkaz informował także, że polska załoga – zgodnie z warunkami kapitulacji – ma złożyć broń i sprzęt we wskazanych miejscach oraz ze-brać się bez broni w koszarach i innych punktach zbiórki. Tam polscy żołnierze mieli zostać przejęci przez wkraczające oddziały niemiec-kie52. Dowódcom polecono, by zwrócili szczególną uwagę na popraw-ne zachowanie w stosunku do jeńców.

Kolejnym zagadnieniem było usunięcie min. Zgodnie z warunka-mi poddania, polska obsada miała przed wkroczeniem Niemców usu-nąć ładunki z miejsc przygotowanych do wysadzeń i zniszczeń. Z tego względu 2 batalion pionierów otrzymał zadanie sprawdzenia, a w razie potrzeby rozminowania terenu Modlina53.

Artyleria korpusu i wojsk lądowych miała pozostać na stanowi-skach ogniowych do godz. 8.00 29 września, a artyleria dywizyjna – do godz. 12.0054. DPanc Kempf miała się od godz. 8.00 29 września zebrać rejonie Cegielni Psuckiej55.

Generał Böhme znajdował się od godz. 8.00 na przeprawie pod Skierdami, gdzie mieli się stawić wskazani w rozkazie oficerowie, a na-

51 Jednocześnie gen. Böhme zabronił wchodzenia do miasta i cytadeli żołnierzom nienależącym do oddziałów wyznaczonych do objęcia Modlina, również mosty na Wiśle i Narwi wolno było przekraczać tylko w razie konieczności służbowej.

52 Miejsce zbiórki internowanych cywili zdolnych do noszenia broni miał określić niemiecki dowódca Modlina, włączając w to władzę cywilną, co oznacza, że Niemcy spodziewali się ją zastać w Modlinie.

53 Batalion miał stacjonować w Starym Modlinie. 3/2 batalion pionierów skiero-wany został na godz. 12.00 29 września do dyspozycji dowódcy 32 DP.

54 Następnie miała przejść na kwatery wyznaczone w rozkazie (dla 32, II/68 i IV/228 pułków artylerii i 32 dywizjonu obserwacyjnego) lub wskazane przez dowód-cę artylerii 2.

55 Oprócz wymienionych wyżej oddziałów przewidzianych do zajęcia zachodniej części Modlina oraz grupy (oficer i 4 samochody z ckm), która miała towarzyszyć do Działdowa transportowi wziętych do niewoli polskich oficerów.


152

stępnie miał wyruszyć do Modlina56. Sztab 32 DP miał pozostać na razie w Kosewie Włościańskim57.

Po zakończeniu pertraktacji również gen. Thommée wydał zarządze-nia dotyczące kapitulacji, ujęte w jego „Rozkazie ogólnym”, który ukazał się 28 września. Oryginał rozkazu nie zachował się, jednak znajdujące się w aktach II KA tłumaczenie na j. niemiecki umożliwia przedstawie-nie treści tego ważnego dokumentu58, ustalającego zasady składania bro-ni przez polską załogę. Uzbrojenie należało złożyć, według rodzajów, do godz. 12.00 29 września w następujących miejscach:

– 2 DPLeg – przy bramie Zakroczymskiej,– 8 DP – na placu na południe od szosy Modlin – Jabłonna między

Nowym Dworem i Stocznią,– 28 DP – w Modlinie w garażach Centrum Wyszkolenia Broni

Pancernej (CWBPanc.)59,– 30 DP – w Kazuniu w hali montażowej60,– kompania łączności – przy elektrowni,– batalion saperów – na placu przy CWBPanc.,– II/4 pułk artylerii ciężkiej, 8 dywizjon artylerii ciężkiej i 8 bateria

artylerii przeciwlotniczej – w Kazuniu w koszarach batalionu mosto-wego,

– bateria artylerii pieszej – jedno działo we wsi Gałachy – Budy, jedno działo na stacji kolejowej, dwa działa we wsi Kazuń Polski,

– kompania asystencyjna, kompania wartownicza, pluton żandar-merii – w fosie przy moście Dąbrowskiego.

56 Plan ten prawdopodobnie uległ zmianie, ponieważ o godz. 8.00 gen. Böhme brał udział w przekazaniu Modlina przez gen. Thommée.

57 Dowódca 32 batalionu łączności otrzymał polecenie podciągnięcia łączności telefonicznej do fortu III oraz urządzenia tymczasowej składnicy meldunkowej przy północnym wlocie mostu stałego na Narwi.

58 Tłumaczenie rozkazu, przekazanego stronie niemieckiej, znajduje się w aktach II KA dotyczących kapitulacji Modlina. AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 270.

59 W tłumaczeniu niemieckim mowa jest o ciężkim dywizjonie pancernym, tak Niemcy prawdopodobnie przetłumaczyli skrót CWPanc. Mogło chodzić również o 1 pułk artylerii ciężkiej stacjonujący przed wojną w Modlinie.

60 Chodzi o halę montażową batalionu mostowego w Kazuniu.


153

O godz. 12.00 oddziały miały zebrać się ze wszystkimi końmi, wo-zami itp. w następujących miejscach:

– 2 DP Leg – szeregowi pod bramą Zakroczymską, konie i wozy pod pocztą;

– 8 DP – w Nowym Dworze na placu na zachód od miasta,– 28 DP – przy garażach CWBPanc. i w forcie Ostrołęckim,– 30 DP – w Kazuniu przy domach FKW61 oraz przy hali monta-

żowej;– kompania łączności – przy elektrowni przy rowach przeciwlotni-

czych (sztab GO) oraz na placu przy CWBPanc.,– II/4 pułk artylerii ciężkiej, 8 dywizjon artylerii ciężkiej, 8 batalion

artylerii przeciwlotniczej i kompania km przeciwlotniczych – w Kazu-niu w koszarach batalionu mostowego,

– bateria artylerii pieszej – w Modlinie przy szosie obok stacji ko-lejowej,

– kompania sanitarna i szpital – szpitale w Modlinie i Kazuniu,– kompanie asystencyjna i wartownicza, pluton żandarmerii – przy

moście Dąbrowskiego,– batalion przeciwpożarowy – przy bramie Zakroczymskiej.29 września o godz. 8.00 gen. Strauss oczekiwał na czołowych li-

niach niemieckich 356 pp (228 DP) na szosie Jabłonna – Nowy Dwór pod Sochocinem. Sprawozdanie II KA podaje: „Punktualnie o godz. 8.00 przybył ranny w nogę generał Thommée z generałem Cehakiem i trzema dalszymi oficerami, zameldował dowodzącemu generałowi poddanie twierdzy i przekazał mu żądane dokumenty na temat wielko-ści załogi i posiadanej broni. Dowodzący generał przekazał mu wyrazy uznania za dzielną postawę Modlina i zakomunikował mu, że wszyscy oficerowie twierdzy mogą zachować szable.

Na powtórną osobistą prośbę generała Thommée o opiekę nad załogą dowodzący generał poinformował, że do rannych zostaną na-tychmiast wysłani lekarze, jedna kompania sanitarna i szpital polowy, a dla pierwszego wyżywienia załogi przygotowano chleb i konserwy

61 Chodzi o budynki kadry batalionu mostowego (istniejące do dziś), wybudowa-ne przez Fundusz Kwaterunku Wojskowego.


154

mięsne. Na zakończenie rozmowy generał Thommée podziękował do-wodzącemu generałowi za rycerską formę, w jakiej strona niemiecka dokonała przejęcia twierdzy”62.

Według zestawienia, które gen. Thommée przekazał stronie nie-mieckiej, w chwili poddania w Modlinie miało się znajdować:

– 1070 oficerów,– 3192 podoficerów,– 14 592 szeregowych,– 5755 koni,– 12 000 karabinów,– 192 lekkie karabiny maszynowe,– 180 ciężkich karabinów maszynowych,– 43 granatniki,– 21 moździerzy,– 14 działek ppanc,– 105 dział,– 5 czołgów,– 33 radiostacje63.Wykaz nie obejmował żołnierzy, którzy dostali się do niewoli wcze-

śniej, po opanowaniu rankiem 28 września Zakroczymia oraz fortów I i III przez DPanc Kempf i 32 DP. Ich liczbę szacowano na ok. 400, w tym 160 oficerów64.

Po zakończeniu spotkania z dowódcą II KA, gen. Thommée po-wrócił do Modlina w towarzystwie dowódcy gen. Böhme, mianowane-go niemieckim komendantem twierdzy. Towarzyszyli mu oficerowie, lekarze i urzędnicy intendentury, którzy mieli zająć się uregulowaniem przekazania Modlina i zaopatrzeniem załogi.

62 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 243.63 Ibidem, kl. 244. Pełna treść dokumentu – patrz załącznik 1.64 Prawdopodobnie była ona jednak wyższa. Według sprawozdania I/94 pp 32 DP

wziął on do niewoli w rejonie fortu III 18 oficerów i 940 szeregowych. CAW, Akta jed-nostek niemieckich, sygn. II.2.14, Das I Bataillon (v. Mackensen) Infanterie Regiment 94 im Polenfelzug 1939, k. 24. Ponieważ obsada fortu (I/36 pp wzmocniony kompanią 72 pp) nie była tak liczna, prawdopodobnie dostały się wtedy do niewoli pododdziały stanowiące drugi rzut obrony, które po dotarciu rozkazu o przerwaniu walki nie sta-wiały dalszego oporu.


155

Jak podaje dziennik wojenny 32 DP, obsadzenie Modlina, który przedstawiał sobą „obraz planowego i skutecznego zniszczenia” nastą-piło o godz. 12.20 i przebiegło bez incydentów65.

Dodatkowe informacje o kapitulacji i przekazaniu Modlina zawie-ra dziennik wojenny II KA. Oto fragmenty zapisów z okresu 30 wrze-śnia – 8 października 1939 r.66:

Generał Thommée przekazał twierdzę Modlin na dro-dze Jabłonna – Nowy Dwór na wysokości czołowych linii pod Sochocinem. Potem niemiecki komendant, generał porucznik Böhme udał się do twierdzy.Wejście niemieckich oddziałów do Modlina. Trzon twierdzy był silnie zniszczony przez naloty. Zakro-czym został całkowicie zniszczony ogniem artylerii, Nowy Dwór zaś – silnie. W fortach I, II i III nie udało się zniszczyć sklepienia, mimo że ogień artylerii był celny. W forcie II przebito kopułę pancerną.Trwały prace porządkowe i wywożenie jeńców. Kor-pus zajął następujące rejony zakwaterowania:DPanc Kempf – po obu stronach szosy Płońsk – Za-kroczym32 DP – w rejonie Nowe Miasto – Brody – Nasielsk228 DP – między Narwią a Wisłą do szosy Zegrze – Jabłonna.Przydzielone oddziały armijne pozostają przy dywi-zjach, do których zostały przydzielone. Przeprowa-dzono rozpoznanie możliwości budowy mostów po-mocniczych przez Narew i Wisłę.Rozkaz korpusu na 1.10.39Rejony rozmieszczenia dywizji zostały poszerzone. Na-leży kontynuować prace oczyszczające w Modlinie67.

65 CAW, Kriegstagebuch Stab 32. Division...66 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 83, kl. 44–46, Dziennik działań

II KA.67 Chodziło głównie o wywożenie polskiego uzbrojenia i sprzętu.

„29 września8.00

12.00

30 września

20.45


156

Kontynuowano prace oczyszczające. Wywieziono jeńców, pozostawiając tylko nieliczne resztki do prac porządkowych. Na tyłach I KA polscy żołnierze, któ-rzy przy wkraczaniu niemieckich oddziałów ukryli się w ogrodach i domach Pragi, usiłowali uniknąć wzięcia do niewoli, uciekając z miasta. O ile znaleźli się na obszarze II KA, zostali wzięci do niewoli przez 228 DP, która stworzyła linię zaporową.Rozkaz korpusu na 2.10.39Korpus pozostaje w dotychczasowych rejonach roz-mieszczenia. Wolny czas należy wykorzystać na na-prawę broni i sprzętu.Zostają wyprowadzone 1 pułk policji krajowej i zmo-toryzowana kompania pionierów.Rozkaz korpusu do wymarszu DPanc KempfDPanc Kempf zostaje wycofana i skierowana do dyspozycji dowódcy Wojsk Zapasowych do rejonu Neidenburga. Podporządkowana dywizji ciężka arty-leria zostaje podporządkowana dowódcy artylerii 2.Prace porządkowe w Modlinie trwają. Oddziały na-prawiają broń i sprzęt.II/11 pplot został skierowany do Królewca.Rozkaz korpusu do zluzowania użytych w Modlinie oddziałów X KA i 32 DP przez 228 DP. Siły główne 228 DP pozostają w rejonie Nowy Dwór – Jabłonna – Wieliszew.32 DP może rozszerzyć rejon zakwaterowania do li-nii Wrona Str. – Załuski – Kroczewo.Artyleria Wojsk Lądowych i armijna została skiero-wana do Piły, którą ma osiągnąć do 4.10 […].3(H)/21 została skierowana do Stargardu.Rozkaz korpusu na 4.10.39:Prace oczyszczające w Modlinie mają być kontynu-owane przez 228 DP. Przygotować odtransportowa-nie korpusu.

1 października

20.30

2 października 10.30

3 października 0.55

20.15


157

11 dyw. obs. odchodzi do I KA, a 511 dppanc do do-wództwa 3 armii.W obszarze II KA pojawili się 3 i 4.10 liczni polscy żołnierze zwolnieni z niewoli, zaopatrzeni w za-świadczenia wydane przez 8 armię. Żołnierze ci zo-stali ponownie zatrzymani i skierowani do punktu zbiórki jeńców w Serocku.Zdaniem korpusu, zwalnianie jeńców może być kie-rowane tylko centralnie i musi następować zwartymi transportami. W innym razie spowoduje to powsta-nie grup włóczęgów i maruderów, które staną się po-ważnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa na zajętym obszarze.Prace oczyszczające w Modlinie i szkolenie oddziałów.”

W materiałach 32 DP68 znajduje się natomiast obszerny opis dzia-łań podjętych przez służbę zdrowia tej dywizji, której wysiłki w zakre-sie udzielenia pomocy rannym polskim żołnierzom zasługują na pełne uznanie.

Naczelny lekarz dywizji o godz. 8.30 29 września dokonał lustracji prowizorycznego szpitala polowego twierdzy modlińskiej, stwierdza-jąc następujący stan: „W kazamatach cytadeli został urządzony prowi-zoryczny szpital polowy, w którym było zgromadzonych około 2000 rannych polskich żołnierzy. […] Ranni są stłoczeni w ciemnych po-mieszczeniach i korytarzach wśród gruzu i odpadów, złożeni na zabru-dzonych siennikach bez koców. Nad wszystkim unosi się niemożliwy do opisania fetor odpadów, krwi, ropy i dymu papierosowego. Mię-dzy rannymi leżą i martwi i konający. Wszystkie korytarze, wszystkie ubikacje, nawet przestrzenie między siennikami pokrywa kał, uryna i resztki jedzenia”. Ocenił, że ok. 1/3 ogółu rannych stanowili ciężko ranni, większość ran była zastarzała, zakażona, stwierdzono przypadki tężca i czerwonki.

Dzień 29 września poświęcony został na segregację rannych, prze-prowadzenie niezbędnych zabiegów oraz oczyszczenie i dezynfekcję

68 CAW, Dziennik działań naczelnego lekarza 32 DP (mat. niezewidencjonowane).

4 października

5–8 października


158

pomieszczeń szpitala. W tym celu najlepiej zachowane sale na każdym piętrze budynku, w którym mieścił się szpital, zostały wydzielone na sale operacyjne i opatrunkowe. Następnego dnia rozpoczęła się ewa-kuacja lekko rannych, których odwożono samochodami na stację ko-lejową, skąd odjeżdżali do Działdowa.

2 października w szpitalu w Modlinie pozostało już tylko 650 ran-nych i chorych. W związku ze złymi warunkami panującymi w szpi-talu modlińskim, naczelny lekarz 32 DP postanowił przenieść tych rannych do nowo zorganizowanego szpitala polowego w koszarach w Jabłonnej – Legionowie. 3 października do nowego szpitala, przeka-zanego w tym dniu służbie zdrowia 228 DP, przewieziono wszystkich rannych i chorych oraz liczący 150 osób polski personel medyczny, za-pasy bielizny i materacy, a także 150 łóżek69. Na południowym brzegu Wisły w prowizorycznym szpitalu w koszarach batalionu mostowego w Kazuniu znajdowało się jeszcze 620 rannych i 25 osoby polskiego personelu medycznego.

W związku z przekazaniem Modlina 228 DP 3 października Od-dział Kwatermistrzowski 32 DP przygotował zestaw dokumentów, które zawierały faktyczne dane dotyczące stanu polskiej załogi oraz jej uzbrojenia. Podane tam liczby znacznie odbiegają od szacunkowych danych zawartych w zestawieniu gen. Thommée.

Z zestawienia niemieckiego wynika, że w obszarze Modlina znaj-dowało się 1270 oficerów i 27 500 polskich podoficerów i szeregowych, rannych było łącznie 2671. Okazuje się jednak, że i te dane były nie-pełne, gdyż w konfrontacji z innymi materiałami 32 DP70 ogólny stan

69 Łącznie wykonano ok. 150 kursów.70 W przytoczonym sprawozdaniu nie podano, czy w liczbie tej mieszczą się rów-

nież ranni, czy też należy liczyć ich osobno. Zachowało się jeszcze jedno, wcześniej-sze zestawienie (bez daty, ale z treści wynika, że sporządzone przed 3 października 1939 r.), zatytułowane „Tymczasowe zestawienie jeńców i zdobyczy w twierdzy Mo-dlin” (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, patrz załącznik 2). Informowano w nim, że do obozu jeńców armii odesłano 1270 oficerów oraz 25 700 podoficerów i szeregowych (w tym 1400 rannych). W chwili sporządzania sprawozdania w Modli-nie znajdowało się jeszcze 1370 rannych (w Modlinie – 770, w Kazuniu – 600), oprócz tego 600 żołnierzy do opiekowania się zdobytymi końmi, a 200 jako personel pielęgna-cyjny w szpitalach. Źródła niemieckie nie są konsekwentne i podają za każdym razem różne dane. Np. w okolicznościowym rozkazie dziennym z 29 września gen. Strauss pi-


159

załogi w chwili kapitulacji, uwzględniając rannych, można szacować na 29 140 żołnierzy71.

Całkowita liczba zdobytej broni przedstawiała się według tego wy-kazu następująco:

– działa – 66,– działa przeciwpancerne i przeciwlotnicze – 4172,– karabiny maszynowe – 380,– karabiny – 18 671,– granatniki – 7473.Oddział Kwatermistrzowski 32 DP sporządził 2 października

1939 r. szczegółowe zestawienie „Zdobycz w obszarze twierdzy Mo-dlin”74, które w istotny sposób uzupełnia naszą dotychczasową wie-dzę o uzbrojeniu i wyposażeniu załogi. Z tego względu zostało ono przedstawione jako załącznik 3. Jeszcze większą wartość dla poznania uzbrojenia i wyposażenia poszczególnych polskich oddziałów ma jed-nocześnie sporządzone przez 32 DP i przekazane zestawienie broni i sprzętu według miejsc, w których były one składane przez poszcze-gólne jednostki, wraz z dołączoną mapą75.

sał o wzięciu 1200 oficerów oraz prawie 24 000 podoficerów i szeregowych, 5000 koni, 105 dział, 80 moździerzy, działek ppanc. i granatników, 370 karabinów maszynowych oraz 13 500 egzemplarzy broni ręcznej.

71AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 233–236, Zestawienia 32 DP z 3.10.1939 r. dotyczące liczby jeńców i rannych żołnierzy załogi Modlina.

72 W tym 38 dział przeciwpancernych i 3 działa przeciwlotnicze.73 AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 238, Zestawienie zdobytej

broni sporządzone przez dowództwo 32 DP w dniu 2.10.1939 r. Jest to prawdopodobnie wyciąg z obszerniejszego dokumentu „Zdobycz w obszarze twierdzy Modlin”(ibidem, kl. 249–254), którego tłumaczenie podano w załączniku. Ostateczna liczba zdobytych koni wyniosła 4880 (ibidem, kl. 237). Nieco wcześniejsze „Tymczasowe zestawienie jeńców i zdobyczy w twierdzy Modlin” wymienia: 63 działa, 70 granatników, 76 dział ppanc i plot, 336 ckm, 19 766 kb, 56 kb ppanc.

74AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 249–254, Zestawienie 32 DP „Zdobycz w obszarze twierdzy Modlin” – patrz załącznik 3.

75 Ibidem, kl. 255–265, Zestawienie zdobyczy według miejsc zaznaczonych na ma-pie, sporządzone 2.10.1939 r. Interpretację tego dokumentu utrudnia niestety sposób naniesienia tych punktów na mapę. Kopia, którą dysponujemy, faktycznie uniemożli-wia zidentyfikowanie tych miejsc.


160

Załącznik nr 1

Niemieckie tłumaczenie zestawienia liczbowego, które gen. Thom-mée dostarczył gen. Straussowi przy przekazaniu Modlina

Modlin, 29 września 1939Zestawienie stanu ModlinaOficerów – 1070Podoficerów – 3192Szeregowych – 14 592Personel cywilny– 22Konie – 5755Karabiny – 12 837Lekkie karabiny maszynowe – 192Granatniki – 43Ciężkie karabiny maszynowe – 180Moździerze – 21Działka przeciwpancerne – 14Działa – 105Bagnety – 128Pistolety – 433Samochody osobowe – 59Samochody ciężarowe – 49Motocykle – 28Ciągniki – 8Pojazdy mech. do km – 4Przyczepki amunicyjne – 4Inne przyczepy – 6Wozy polowe – 1163Kuchnie polowe – 95Wozy amunicyjne – 43Wozy amunicyjne ckm – 288Biedki ckm – 30Aparaty telefoniczne – 196Łącznice – 37


161

Radiostacje – 33Sanitarki – 6Rowery – 176Kabel – 12 972 kmStojaki na kabel – 58Baterie anodowe – 22Baterie telefoniczne – 23Łopaty – 608Kilofy – 269Piły – 98Topory – 199Czołgi – 5

Stan rannych w szpitalu polowym ModlinOficerów – 100Podoficerów – 314Strzelców – 1671Osób cyw. – 8Jeńców – 1Liczba rannych w Kazuniu – ok. 900

Adnotacja:W ciągu wczorajszego dnia po ukazaniu się białych flag oddziały nie-mieckie posunęły się do przodu i zajęły fort I i III. Według ostatnich ustaleń z 27 września znajdowało się tutaj:– 33 oficerów,– 130 podoficerów,– 821 strzelców.

Powyższe zestawienie nie jest dokładne i skończone, ponieważ działania bojowe trwały wczoraj bardzo późno i poza tym dla ogólne-go zestawienia pozostało bardzo mało czasu.

Dowódca polskich oddziałów w obszarze Modlina Podp. Thommée generał

Źródło: AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 247–248.


162

Załącznik nr 2

Tymczasowe zestawienie jeńców i zdobyczy w twierdzy Modlin, spo-rządzone prawdopodobnie przed 3 października 1939 r.

1) Jeńcy:a) odesłani do obozu jeńców armii:

1270 oficerów 25 700 podoficerów i szeregowych (w tym 1400 rannych)

b) jeszcze znajdujący się:1370 rannych (770 w Modlinie, 600 w Kazuniu)600 przy zdobytych koniach200 jako personel pielęgniarski w szpitalach

2) Zdobycz:a) konie: 4700, z tego 2700 wysłanych do Ciechanowa (transport

reszty nastąpi 3.10.1939 r.)b) broń:

63 działa70 granatników76 dział ppanc i plot336 km19 766 karabinów56 kb ppanc

c) sprzęt:23 ciężarówki5 samochodów osobowych255 pojazdów (wysłane z końmi, z nimi siodła, uzdy, uprząż)

d) amunicja: dokładny stan zostanie jeszcze po przyjęciu ustalony przez personel pirotechniczny

e) kopuły pancerne:dotąd stwierdzone 31 pociąg pancerny

Źródło: AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 269


163

Załącznik nr 3

Zestawienie pt. „Zdobycz w obszarze twierdzy Modlin”, opracowane przez Oddział Kwatermistrzowski 32 DP prawdopodobnie 2 paź-dziernika 1939 r.

I. Sprawa jeńców:1) jeńcy 1200 polskich oficerów 27 500 podoficerów i szeregowych2) zdobyte konie: 4880 zdobytych koni

II. Sprawa zdobyczy:1) Broń:a) piechoty:– 12 479 bagnetów– 1 skrzynka z bagnetami– 117 szabli, różnych– 18 671 karabinów– 190 narzędzi ślusarskich do karabinów– 2 karabiny ćwiczebne– 133 karabiny do szermierki– 36 karabinów czołgowych– 13 zapasowych luf do karabinów czołgowych– 56 karabinów czołgowych– 20 karabinów ppanc.– 380 karabinów maszynowych– 321 luf km– 7 skrzyń z lufami do km– 4 celowniki ckm– 2 skrzynie z przyborami do ckm– 38 działek ppanc.– 80 dział okrętowych 37 mm– 74 granatniki– 8 miotaczy minb) artyleria: 66 dział, różnych


164

c) artyleria przeciwlotnicza:– 3 działa przeciwlotnicze– 1 lufa do działa przeciwlotniczego2) Amunicja:a) piechoty:– 1 709 140 sztuk amunicji karabinowej– 503 skrzynie, 4 pasy i 250 magazynków z amunicją karabinową– 191 400 sztuk amunicji do karabinów maszynowych– 264 600 sztuk ślepych nabojów– 20 skrzyń z amunicją do działek ppanc– 8 skrzyń z amunicją do granatników– 276 sztuk am. do granatnikówb) artylerii:– 402 skrzynie amunicji artylerii– 604 sztuk am. artylerii– 110 skorup granatów 40 mm– 100 skrzyń z amunicją– 10 skrzyń amunicji (kartuszy)– 55 skrzyń z kartuszami i bez kartuszy– 388 sztuk kartuszy– 2524 skorupy kartuszy– 1647 zapalników, różnych– 89 skrzyń z zapalnikami, różnymic) środki wybuchowe i walki bezpośredniej– 43 skrzynie z granatami ręcznymi– 95 sztuk granatów ręcznych– 3525 sztuk granatów jajkowych– 845 min przeciwczołgowych– 1 skład materiałów wybuchowych– 35 skrzyń z mat. wybuchowymi i zapalnikamid) bomby– 72 bomby lotnicze– 400 bomb gazowyche) proch– 142 skrzynie z prochem


165

– 90 pojemników na proch3) Sprzęt:a) piechoty:– 5 wozów km76

– 117 wozów (biedek) km– 45 biedek granatników– 73 roweryb) artylerii:– 16 przodków– 2 podwozia dział– 1 wóz amunicyjny– 35 jaszczy– 9 skrzynek z osprzętem artyleryjskimc) wojskowy sprzęt ogólny:– 20 kuchni polowych– 2 wozy gospodarcze– 19 wozów i biedek– 1 wóz sanitarny– 1 wóz odkażający– 15 wozów łączności– 5 zepsutych wozów– 11 uszkodzone wozy na sprzęt łączności– 54 pojazdy na sprzęt saperski– 15 plandekd) konie i uprząż:– 1646 uprzęży– 845 szabli– 2 czapraki– 1 park z materiałem do uprzęży– 25 zgrzebełe) łączności:– 1 pomieszczenie ze sprzętem łączności– 60 telefonów– 1 kabel

76 Prawdopodobnie chodzi o taczanki


166

– 1 zwijacz– 5 woltomierzy– 1 skrzynia z kablem łączności– 2 skrzynie z bezpiecznikami– 12 tablic przyrządów– 17 pistoletów sygnalizacyjnych– 2 torby do pistoletów sygnalizacyjnychf) sprzęt optyczny:– 1 sprzęt celowniczy– 1 peryskop z trójnogiem i skrzynią– 1 lotniczy sprzęt mierniczy– 2 reflektoryg) sprzęt pionierski:– 780 krótkich łopat– 595 długich łopat– 180 kilofów– 734 łopaty i hacker– 300 toporów– 33 topory z obuchem– 350 szt. sprzętu saperskiego– 8 szufli– 10 nożyc do drutu– 6 pił– 9 młotów– 2 obcęgi do gwoździ– 2 dłuta– 1 ciężki wielokrążek– 2 pontony– 100 elementów mostowych (na pływakach)– trak drzewny (z niesprawnym silnikiem)– 2 pompy– 1200 rolek drutu kolczastego– 3 iskrowniki żaroweh) sanitarny:– 705 kocy


167

i) koński:– 25 worków podków– 306 podków, różnych– 15 kartonów hacelik) sprzęt przeciwgazowy:– 4197 masek pgaz– 38 toreb na maski– 1 pomieszczenie ze sprzętem ochrony pgaz– 5 ubrań ochronnych pgaz– 585 butli stalowychl) samochodowe i części zapasowe– 13 czołgów– 24 samochody ciężarowe– 3 ciągniki– 1 samochód ciężarowy niesprawny– 5 przyczep– 1 ciągnik gąsienicowy– 1 wóz warsztatowy– 1 motocykl z przyczepą– 3 motocykle– 1 skład części zapasowych– 2 wały rozrządu– 1 wał korbowy– 30 skrzyń części samochodowych– 31 różnych tłoków […]77

4) Umundurowanie i wyposażenie– 1 magazyn z umundurowaniem– 8729 ładownic– 5315 hełmów– 795 tornistrów– 147 chlebaków– 185 manierek– 14 menażek– 5 pochew na bagnety

77 Opuszczono pozycje: silniki, oleje i smary.


168

– 500 toreb skórzanych […]78

8) Pozostałe pojazdy– 1 pociąg pancerny– 1 lokomotywa pancerna, zniszczona– 2 lokomotywy diesla i kilka wagonów– 1 walec parowy– 150 m torów kolejki polowej– 100 szyn 4 m– 100 szyn 3 m– 1 maszyna do robót torowych– 82 różne pojazdy– 118 wozów chłopskich […]79.

Źródło: AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82, kl. 249–254

78 Opuszczono pozycje: sprzęt koszarowy (w tym 2 motopompy strażackie), opał i żywność (tylko 5000–6000 porcji).

79 Pominięto pozycję „pozostały sprzęt”.

Andrzej wesołowski - kapitulacja modlina ...

Dalekopis dowódcy 3 Armii gen. art. G. Kühlera do dowództwa Grupy Wojsk „Północ” z dnia 23.9.1939 r. w sprawie przygotowań do natarcia na Modlin (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82).„1. Kierowanie natarciem na Modlin – dowódca II korpusu armijnego.2. Najwcześniejszy możliwy termin natarcia – 29 września.3. Użycie sił: 32 DP, DPanc Kempf do natarcia na Modlin. Rejon Nowego Dworu rygluje 228 DP. [...]5. II KA prosi o podporządkowanie mu oddziałów znajdujących się na południe od Mo-dlina w celu zapewnienia jednolitego dowodzenia podczas natarcia na Modlin. […]”


Zachowane w aktach niemieckich pełnomocnictwo gen. bryg. Wiktora Thommée dla szefa sztabu Grupy Operacyjnej ppłk. dypl. Mieczysława Wilczewskiego wydane w związku z jego porannym wyjazdem 28 września 1939 r. do dowództwa II Korpusu Armijnego w celu podjęcia rokowań kapitulacyjnych (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82).


Rozkaz dowódcy 28 Dywizji Piechoty z dnia 28 września 1939 r. godz. 6.30 w sprawie przerwania ognia w związku z zawieszeniem broni. CAW, sygn. II.14.6, akta 36 pułku piechoty Legii Akademickiej.


Depesza dowództwa DPanc Kempf z dnia 28 września godz.14.00 informująca o przebiegu walk pułku piechoty zmotoryzowanej SS „Deutschland” o Zakroczym i Fort I (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82).


Pełnomocnictwo dla dowódcy 30 Poleskiej Dywizji Piechoty gen. bryg. Leopolda Cehaka upoważnionego przez gen. Thommée do przeprowadzenia rozmów w spra-wie kapitulacji Modlina. Gen. Cehakowi towarzyszył dowódca Artylerii Dywizyjnej 30 DP płk Zygmunt Łakiński (gen. Cehak podczas I wojny światowej służył w armii austriackiej, a płk Łakiński – w artylerii niemieckiej, obaj biegle władali językiem niemieckim) (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82).


Gen. bryg. Leopold Cehak przybywa do dowództwa II Korpusu Armijnego na roz-mowy kapitulacyjne. Jabłon-na, 28 września, godzina 14.

Tak wyglądał Modlin w chwili kapitulacji. Zdjęcie niemieckie z zasobu CAW.


Rozkaz ogólny gen. bryg. Wiktora Thommée z dnia 28 września 1939 r. ustalający miejsca składania broni przez oddziały załogi Modlina (tekst polskiego oryginału nie zachował się). (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82).


Rozkaz dowódcy II KA gen. Straussa z dnia 28 września 1939 r. godz. 20.15 podający informację o kapitulacji Modlina i wyznaczeniu dowódcy 32 DP gen. Böhme niemiec-kim komendantem twierdzy oraz ustalający zasady wkroczenia Niemców do Modlina w dniu 29 września (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82).


Meldunek wieczorny dowództwa II KA z dnia 28 września 1939 r. do dowództwa 3 Armii informujący o porannych walkach DPanc Kempf oraz o kapitulacji Modlina (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82).


Rozkaz dowódcy 32 DP (jednocześnie niemieckiego komendanta twierdzy) gen. Böhme wydany wieczorem 28 września 1939 r., regulujący zasady obsadzenia Modlina przez wydzielone jednostki II i X KA (AAN, Mikrofilmy aleksandryjskie, T-314, r. 82).


Oficerowie załogi modlińskiej ocze-kujący na wymarsz do niewoli, 29 wrzesień 1939 r.

Jedno z miejsc zbiórek zdobytego sprzętu (zdjęcia niemieckie z zasobu CAW)

Documents

Kapitulacja Modlina we wrześniu 1939 r. w świetle materiałów