Karaca Ahmed Türbesi

Karaca Ahmed Türbesi ve Çevresiyle ‹lgili Menk›beler ve Halk ‹nançlar›

Y R D . D O Ç . D R . B E H ‹ Y E K Ö K S E LGaziantep Üniversitesi

Üsküdar’daki baz› kutsal mekânlar etraf›nda, buralara ba¤l› olarak anlat›lan ef-sane, menk›be gibi sözlü halk edebiyat›yla ve bu mekânlara ba¤l› olarak gerçek-leflen uygulamalar ve ortaya ç›kan inan›fllarla zengin bir halk kültürü ve sözlüedebiyat olufltu¤u görülmektedir. Üsküdar’daki kutsal mekânlardan Karaca Ah-med ve çevresinin buraya maledilen efsane ve menk›belerle, halk aras›ndakiyayg›n inan›fl ve uygulamalarla bir kült oldu¤u görülmüfltür. Bildirimiz veli kül-tü ba¤lam›nda Karaca Ahmed ve çevresini incelemekte ve bunlar etraf›ndaoluflmufl sözlü halk kültürünün edebî - kültürel boyutunu, kökenini ele almak-tad›r.Halk›n adak-ziyaret yeri yapt›¤›, kutsal nitelendirdi¤i mekânlar›n tamam› gerçek-ten bir veliye ba¤l› olamayaca¤› gibi, her veli de kült olmam›fl ve her velinin detürbesi veya makam› kutsal olarak de¤erlendirilmemifltir. Velinin kült olmas› ço-¤unlukla halk taraf›ndan benimsenmesiyle, halka malolmas›yla ve bir kültüreloluflumla ilgili olmufltur. “Muhtelif veli kültleri incelendi¤i zaman gözden kaç›-r›lmamas› gereken bir nokta vard›r: Kült konusu velilerin, ait olduklar› toplumuniçtimaî, dinî veya ahlâkî de¤erlerinin tamam›n›n yahud bir k›sm›n›n temsilcisioldu¤u, en az›ndan buna inan›ld›¤› görülür. Veli, o toplum için tabir caizse art›ksade bir insan de¤il, inand›¤› de¤erler bütününün ta kendisidir.”1 Üsküdar’dakendi ad›yla an›lan muhitteki türbesinin bir adak ve ziyaret yeri olmas›, kera-metleriyle çeflitli efsane ve menk›belere konu olmas›, türbenin bulundu¤u muhit-te geçmiflte ve bugün yap›lan uygulamalar, türbe içinde Karaca Ahmed’e ait ol-du¤una inan›lan zikir tesbihi, h›rka, takke2 gibi eflyalar›n varl›¤›, Karaca Ah-med’in , kült haline gelmifl bir veli oldu¤unu göstermektedir.

KaracaahmetMezarl›¤›(arka sayfa)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

380

Veli Tipi Aç›s›ndan Karaca Ahmed:

Karaca Ahmed sadece kendi muhitinde bilinen bir veli de¤ildir; kültün mahiye-ti bak›m›ndan genel veli sayabilece¤imiz Karaca Ahmed, bütün Üsküdar’da, bü-tün Türkiye’de, hatta Türkiye d›fl›nda bilinen bir velidir. Türkiye’nin baflkabölgeleri de Karaca Ahmed’i sahiplenmekte ve ad›na mevcut olan türbe ve ma-kamlar›n mevcudiyeti ifade edilmektedir. Bu makamlar aras›nda ‹stanbul Üskü-dar’daki Karaca Ahmed türbesinden sonra en meflhur olan› Akhisar’da bulunanKaraca Ahmed Sultan Türbesi’dir. Akhisar’da bulunan Karaca Ahmed Türbesihakk›ndaki makalesinde Akal›n, Karaca Ahmed’le ilgili flu bilgileri vermekte-dir: “ XIV. yüzy›lda yaflad›¤›n› bildi¤imiz Karaca Ahmed hakk›nda bildiklerimizson derece s›n›rl›d›r. Aslen Horasanl› oldu¤u, bir hükümdar ailesinden geldi¤i,Anadolu’ya göçerek Akhisar yak›nlar›na yerleflti¤i, burada ömrünü ibadetle ge-çirdi¤i, ölümünden sonra buraya gömüldü¤ü konusunda Tevârih-i Al-i Os-man’da, Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde, fiakay›k-› Numaniye’de, NeflrîTarihinde ve Kamusü’l-alâm’da az-çok ortak bilgiler bulunmaktad›r. Ancak, bukaynaklardaki bilgiler Karaca Ahmed’in hayat›n› bütün yönleriyle ortaya koya-cak özellikte de¤ildir.”3 Bektafli velayetnameleri Karaca Ahmed’in Hac› BektaflVeli’den feyz ald›¤›n› anlatmaktad›r. Burada Karaca Ahmed’in, hem Yunus Em-re’yle, hem de Hac› Bektafl’la karfl›laflt›¤›na dair bilgiler verilmektedir. Bu konu-da velayetnamelerdeki bilgiler Köprülü’nün nakliyle flöyledir: “Karaca Ahmed,Bektafli Velayetnamelerine ve H›z›rname’ye göre Hac› Bektafl Veli’den feyz alanRum erenlerindendir. fiakay›k, Orhan devri ricali aras›nda bundan da söz et-mektedir. Oradaki bilgiye göre babas› Acem diyar› mülûkundan imifl. Kendi cez-be galebesi ile Rum diyar›na gelmifl, Akhisar civar›nda sakin olmufl ve orada ve-fat ederek mezar› halk aras›nda hastalara flifa vermekle ün kazanm›flt›r.”4 fiah-siyetin niteli¤i bak›m›ndan yukar›daki bilgiler ›fl›¤›nda XIII.-XIV. yüzy›llardayaflad›¤› kaynaklarda yer alan Karaca Ahmed, gerçek veli s›n›f›na girmektedir.Kaynak kiflilerle yapt›¤›m›z görüflmeler Karaca Ahmed’in savaflç› veli tipine girdi-¤ini göstermektedir. Kaynaklarda da Karaca Ahmed’in bir alperen oldu¤u ve Rume-li’de savafllara kat›ld›¤› belirtilmektedir. Bilindi¤i gibi halk, sadece dinî bak›mdanbir üstünlük gösterenleri de¤il, gazi-savaflç› tipleri de sayg› duyulan veliler aras›naalm›fl ve onlara da di¤erlerine gösterilen sayg› gösterilmifltir. Dinî karakter tafl›yankiflilerin savaflç› özellikleri eski Türk dini sistemi içinde de karfl›m›za ç›kar. ‹slami-yetin kabulünden sonra ortaya ç›kan alp eren tipinin kökeninde ‹slamdan evvelkikültürün izleri vard›r. “Türk sofizmi yeni dini kabul etmekle beraber eski Türkinançlar›n› da muhafaza etmifl, flamanl›ktan derviflli¤e, alp tipinden alp erene geçi-fli sa¤lam›flt›r. ‹slamiyetten önceki eski inanç sisteminin temel unsuru, hastal›klar›tedavi eden, gelecekten haber veren, sihirbaz, falc› flamanlard›. ‹slamiyetin kabu-lünden sonra birçok fonksiyonu yerine getiren bu flamanlar›n etnik medeni sistem-de otaya ç›kmas› mümkün de¤ildi. Eski inançlar› yeni kanunlara uygunlaflt›rmakgörevini sofîler üzerlerine ald›lar.”5 Karaca Ahmed yeni din ve kültür co¤rafyas›n-da flamana özgü kimi özellikleri çeflitli bak›mlardan tafl›yan erenlerden birisidir.

K A R A C A A H M E D T Ü R B E S ‹ V E Ç E V R E S ‹ Y L E ‹ L G ‹ L ‹ M E N K I B E L E R V E H A L K ‹ N A N Ç L A R I

381

Karaca Ahmed Türbesi’nin bulundu¤u çevre de semt halk› taraf›ndan kutsiyetyönünden önem arz etmektedir. Karaca Ahmed Sultan’›n do¤rudan kendisiyleilgili olmasa bile medfun bulundu¤u makam›n civar› ile ilgili anlat›lan menk›beve memoratlar› da Karaca Ahmed’in önemini anlatmak bak›m›ndan dikkate de-¤er bulduk. Ayr›ca Karaca Ahmed türbesine yak›n türbesi bulunan ancak Kara-ca Ahmed düzeyinde tan›nmay›p ismi bilinen veya bilinmeyen, mahalli veli ti-pi özelli¤i gösteren velilere de de¤indik. Bunlar›n, türbesi adak ve ziyaret yeriolarak baz› folklorik uygulamalara sahne olmas› bak›m›ndan, en önemlisi SütBaba’d›r. Karaca Ahmed Türbesi etraf›nda böyle mahallî velilerin bulunmas› bumekân›n önemini bir kez daha ortaya koymaktad›r.Bildirimizde inceledi¤imiz menk›be ve efsaneler Karaca Ahmed ve çevresiyle il-gili kaynak kiflilerle yapt›¤›m›z görüflmelerde derledi¤imiz ve yaz›l› kaynaklar-dan ald›¤›m›z malzemelerdir.Karaca Ahmed ve çevresiyle ilgili anlat›lan menk›beler ve efsanelerin menflele-ri, ‹slam öncesi eski Türk inançlar›, ‹slamî inançlar, destanî ve mitolojik kay-naklar ba¤lam›nda incelenmifltir.

Karaca Ahmed’in Adak ve Ziyaret Olmas›:

Velilerle ilgili makamlara ve türbelere halk›n baz› hastal›klar›n tedavisi ve zi-yaret yeri maksad›yla gelmesi veli kültü ba¤lam›nda s›k rastlad›¤›m›z bir kültü-rel olgudur. Anadolu’nun pek çok yerinde bu maksatla gidilen ziyaret yerlerivard›r: Gaziantep’te fieyh Fetullah külliyesi, Ali Baba, Kilis’te fi›h Efendi Tekke-

si,6 Ökkefliye, Mardin’de fi›h Maksud, Diyarbak›r’da Nebi Camii, Adana’da Ço-ban Dede vs. Anadolu’da ayn› iflleve sahip kutsal mekânlard›r. Ço¤u zaman daziyaret edilen yer hastal›klar›n niteli¤ine göre farkl›l›k gösterir. Kaynaklarda Ka-raca Ahmed’in bilhassa ak›l hastal›klar›n› tedavi eden bir veli oldu¤u ve Akhi-sar’da bulunan makamda bu tedaviyi devam ettirmeye çal›flanlar›n bulundu¤ubelirtilmektedir. Tarihî süreç içinde bilhassa ak›l hastalar›n›n tedavi maksad›y-la getirildi¤i bir kutsal mekân lmakla birlikte çevre halk›yla yapt›¤›m›z görüflme-lerde Üsküdar’daki Karaca Ahmed Türbesi’nin günümüzde belli bir hastal›¤aözgü olarak de¤il de genel olarak her çeflit hastal›k için veya her çeflit dilek içinziyaret edilen bir makam oldu¤unu gördük. Karaca Ahmed’i ziyaret, hastal›kla-r›n tedavisi maksad›yla s›n›rl› de¤ildir. Çeflitli dilekleri olanlar buraya gelmek-tedirler. Dile¤i gerçekleflenler ziyaret önünde fleker da¤›tmaktad›rlar. Kurbanada¤› olanlar kurban kesmekte, yemekler piflirilip da¤›t›lmaktad›r. Kurban kes-me Gök Tanr› için kurban adama ritüelinden bu yana kültürümüzde mevcuttur.Kurban törenleri belli günlerde ve nehir k›y›s› veya da¤ gibi mekânlarda yap›l›r-d›. Eski Türklerdeki Tanr›’ya at kurban etmenin yerini daha sonra koyun, keçigibi hayvanlar alm›flt›r. Kurban›n esas›nda bir bedele karfl›l›k bir bedel vermeanlay›fl› yatmakta ve kutsal mekânda kurban bir talebe karfl›l›k yap›lmaktad›r. Türbeye dilek maksad›yla gelme eski Türk dinindeki atalar kültünü hat›rlat-


382

maktad›r. Atalar Kültü ölen atalar›n ölümünden sonra da geride kalanlara zara-r› ya da faydas› dokunaca¤›na inan›lmas› ve bu amaçla bir tak›m uygulamalar-da bulunulmas›d›r. Esasen birçok eski dinde ölenin etkilerinin kalanlar üzerin-de devam edece¤i inanc› vard›r. Bunun bir örne¤ini de eski M›s›r’da görürüz. Es-ki M›s›r’da ölen krallar›n mabutlar aras›na kar›flt›¤› inanc› vard›; hatta Piramit-lerin yap›l›fl›nda bu inanç etkili olmufl olabilir. Sadece Karaca Ahmed’te de¤il,günümüzde birçok yerde bulunan velilerin türbesinde yap›lan uygulamalar ata-lar kültünün Anadolu’da izlerinin yaflad›¤›n› göstermektedir. Karaca Ahmed’teve çevresindeki di¤er yerlerde bu inan›fl›n izlerine rastl›yoruz. Karaca AhmedMezarl›¤›’n›n do¤u yönünde ‹ranl› fiiilerin kutsal sayd›klar› ve fleker ada¤› yap-t›klar› mezarl›klar› var. Kaynak kiflilerin verdi¤i bilgilere göre bu mekân, hemAcemler, hem kendi halk›m›z için adak yeri niteli¤indedir: “Karaca Ahmed me-zarl›¤›n›n do¤u kesiminde uzun bir yolda ellerinde birer kutu kesme flekerle ada-¤› olan Acemler dururdu. Ben de oraya o¤lum için gittim. Dile¤im oldu. Sonra daoraya Eskiflehirli bir arkadafl›m› götürdüm. Kad›n›n kocas› Ermeni’ydi. Kendisinehiçbir fley vermiyordu. Buraya gelip dilek diledikten sonra kocas› kendisine 2 ta-ne karfl›l›kl› daire ald›.”7 Bu çevrede Acemler için kutsal bir mekân bulundu¤u-nu, muhitin ‹slam dünyas›n›n baflka yerlerinde de bilindi¤ini ve kutsal say›ld›-¤›n› görmekteyiz.Karaca Ahmed türbesi ile ilgili derleme çal›flmas› s›ras›nda kaynak kiflilerleyapt›¤›m›z görüflmelerde Karaca Ahmed Türbesi’nin çok eskiden beri halk›n zi-yaret yeri oldu¤unu, ancak özellikle 70’li, 80’li y›llardan önce Sünnilerin ziya-ret yeri oldu¤unu, son y›llarda ise burada medfun veliye Alevilerin sahip ç›kt›-¤›n› ifade ettiler. Karaca Ahmed’e gitti¤imizde buraya yak›n bir cemevi bulun-du¤unu ve Alevi-Bektaflilerin mekâna sahip ç›kmakta olduklar›n› gördük. Vak-tiyle Sünnilerin sahip ç›kt›¤› bir mekân›n günümüzde Aleviler taraf›ndan sa-hiplenilmesi toplumsal bir olay olabilir. Edebî-kültürel anlamda veli kültü ba¤-lam›nda bir veliye kimin sahip ç›kt›¤›, ziyarete kimin geldi¤i önemli de¤ildir.Bizi ilgilendiren bu mekân çevresinde geliflen halk edebiyat› ve kültürüdür. Tür-kiye’nin pek çok bölgesinde farkl› mezhep ve tarikatlar, hattâ farkl› dinler tara-f›ndan kutsal say›lan kiflilerle ilgili sözlü halk edebiyat› incelendi¤inde pek çokortak motifin bulundu¤u görülür. Bunun sebebini ‹slamiyeti yaymak gayesiyletekkeleri, h›ristiyan azizlerin ve onlar›n di¤er kutsal mekânlar›n›n yan›na kura-rak o kutsal kültürel miras› devralma ve ‹slâm potas›nda eritme anlay›fl›na ba¤-layan Ahmet Yaflar Ocak, menak›bnâmelerde h›ristiyan azizlerle müslüman ve-liler hakk›nda anlat›lan menkabelerde pek çok ortak motifler oldu¤unu örnek-lemektedir.8 Asl›nda bu konuyla ilgili en çarp›c› örnekler günümüzde Mardin’demevcuttur. Mardin’de veli ve aziz kültü aras›nda çok büyük ölçüde ortakl›klarmevcuttur. Gaziantep’te de Elif Ana ziyaretinde benzer bir durum vard›r. Asl›n-da bir Alevi köyünde ve Alevilerin ziyaretgah› olan Elif Ana’ya Sünniler de git-mektedir. Karacaahmet

Mezarl›¤›’ndakimezar tafllar›ndan

örnekler(karfl› sayfa)


384

Karaca Ahmed’in Hastal›klar› Tedavi Etmesi:

Karaca Ahmed’ten bahseden kaynaklar bugün türbesi flifa amac›yla gelinen Ka-raca Ahmed’in bir hekim oldu¤unu, bilhassa ruh hastal›klar›n› tedavi etti¤iniyazmaktad›rlar. “Karaca Ahmed ulu veli/ Uslu olur gelen deli” beyti de bunu be-lirtmektedir.9 ‹slâmiyet’ten evvelki Türk kültüründe toplumsal ve dinî yaflamiçinde birçok fonksiyonu icra eden flaman›n en önemli fonksiyonlar›ndan birihastal›klar› tedavi etmesiydi. fiaman dinsel-büyüsel bir ritüelle kötü ruhlar›nsebep oldu¤u hastal›¤› tedavi eder. fiaman›n fonksiyonlar› ‹slamiyetin kabulün-den sonra da¤›n›k bir flekilde yaflamaya devam etmifltir. Özellikle dinî fonksiyo-na sahip velilere, ermifllere bu rollerin biçildi¤i görülür. Velilerle ilgili menk›be-lerde yer alan motifler kimi zaman eski Türk kültürünün, Gök Tanr› dininin,Maniheizmin ve Budizmin, kimi zaman da H›ristiyanl›¤›n izleriyle flekillenmifl-tir. Hastal›klar› tedavi eden veli tipine Türk dünyas›n›n pek çok yerinde rastlan-maktad›r. Ancak Karaca Ahmed’in hastal›klar› tedavi etmesini sadece menk›be-ye ba¤lam›yoruz. Tarihî kaynaklar onun bilhassa ruh hastal›klar›n› tedavi edebir hekim oldu¤u görüflünde birleflmektedirler.10 Dahil oldu¤u veli tipinde yu-kar›da ifade etti¤imiz gibi Karaca Ahmed gerçek velidir.

Karaca Ahmed’in At›:

Karaca Ahmed’in türbesinin yan›nda at›n›n mezar› bulunmaktad›r. Bir rivayetegöre bu at, Karaca Ahmed’in Horasan’dan binerek Anadolu’ya geldi¤i att›r. At›n,velinin kendi vasiyeti üzerine buraya gömüldü¤ü söylenmektedir. Bu at s›radanbir attan farkl›, çok ak›ll›, ferasetli bir atm›fl.11 Karaca Ahmed’in at›n›n önemi bi-ze bu zat›n kahraman ve savaflç› bir kifli oldu¤unu düflündürüyor. Kaynak kiflilerKaraca Ahmed’in çok güçlü, kuvvetli, cesur, savaflç› oldu¤unu duyduklar›n›, butürbeye de güç kuvvet dile¤iyle geldiklerini söylemektedirler. Karaca Ahmed’inat›yla ilgili kaynaklarda bilgiye rastlanmaktad›r. Karaca Ahmed’in medfun oldu-¤u mekân›n yan›nda at›n›n da mezar›n›n bulunmas› eski Türklerde ölen kahra-man›n at›n›n da kendisiyle birlikte gömülmesi gelene¤ini hat›rlatmaktad›r. Kara-ca Ahmed’in böyle bir vasiyette bulunmas›ndan onun için at›n›n ne dereceönemli oldu¤unu anl›yoruz. At, kahraman›n vazgeçilmez yard›mc›s›d›r. DivanüLûgat’t-Türk’te geçen “Kufl kanad› ile Türk at› ile” atasözü de bunu ifade etmek-tedir. Gerek destanlar›m›zda, gerekse halk hikayelerinde at önemli bir kahraman-d›r, kahraman›n baflyard›mc›s›d›r diyebiliriz. Kahraman›n kendisi seçilmifltir yada ola¤anüstü bir biçimde dünyaya gelir, bu ola¤anüstü dünyaya gelifl, kahrama-n›n at› için de söz konusudur. Halk hikâyelerinde kahraman bir derviflin verdi¤ielman›n paylafl›lmas›yla dünyaya gelirken bu elman›n kabuklar›n› yiyen at›n dabir tay› olur. Bu tay ferasetli ve bilgili bir att›r. Kahraman›m›z›n en büyük yar-d›mc›s› olur. Karaca Ahmed’le ilgili anlat›lanlarda halk hikayeleri ve destanlar›netkisini görmekteyiz. At› ilk ehlilefltiren ve binek hayvan› olarak kullanan Türk-


385

ler için at kimi zaman zeka ve anlay›fl sahibi olarak düflünülüyor, atlara özel isim-ler ve ünvanlar veriliyor ve törenle gömüyorlard›.12

Velinin Koruyucu Ruhu:

Yöre halk› Karaca Ahmed’in ve bu civarda medfun velilerin bu çevreyi kötülük-lerden, felaketlerden korudu¤una inanmaktad›r. Bu inan›fl, velinin öldüktensonra da yarar›n›n dokunulaca¤›na inan›lmas›d›r ki kökende yukar›da de¤indi-¤imiz atalar kültüyle ilgilidir. Türkiye’nin pek çok yerinde bir yörede ulu bir ki-flinin makam› varsa o zat›n o civar› felaketlerden korudu¤una dair inanç vard›r.Evliya makamlar›n›n çoklu¤u bak›m›ndan bu konu için iyi bir örnek olan Siirtilini, bölge halk› burada yatan yedi evliyan›n korudu¤una inanmaktad›r. Bu mo-tifi Üsküdar’da kült olmufl bir baflka veli olan Aziz Mahmut Hüdai ile ilgiliinançlarda da görmekteyiz. Kimi zaman da veli sa¤l›¤›nda bir bölge için dua ve-ya bedduada bulunur. O bölgenin iyili¤i veya kötülü¤ü bu dua veya beddua yö-nünde flekillenir. Aziz Mahmut Hüdâyî makam›ndaki dua buna güzel bir örnek-tir: “Ben öldükten sonra mezar›m› ziyaret edenlerin ölümü denizden olmas›n vedualar› kabul olsun.”Erenin bu özelli¤i ecdat ruhu inanc›yla ilgilidir. Bugün kutsal mekânlarda izle-rini çok belirgin biçimde gördü¤ümüz eski Türk dini içinde önemli bir yer tu-tan ölmüfl olan atalar›n yarar› veya zarar›n›n dokunaca¤› inanc› ve bu amaçlayap›lan uygulamalar atalar kültünün esas›n› teflkil ediyordu .

Öldükten Sonra Keramet Gösterme ve Yaflayanlar Taraf›ndan Görülme Hak-k›nda Memoratlar:

Veli kültüne ba¤l› olarak ortaya ç›kan inançlarda evliyan›n hem sa¤l›¤›nda, hemde öldükten sonra fayda veya bir sayg›s›zl›k yap›lmas› halinde zarar›n›n doku-naca¤›na inan›lmas› inanc› s›kl›kla karfl›m›za ç›kar. Bu inanç, velinin bulundu-¤u makam›n çevresinde o veliye ba¤l› olarak anlat›lan çeflitli menk›belerle veonlarla görme, dokunma, konuflma gibi bir yolla kurulan iletiflimin birinci veyaikinci flah›s a¤z›ndan anlat›ld›¤› efsaneler olan memoratlarla ispatlanmaya çal›-fl›l›r. Karaca Ahmed çevresi ile ilgili afla¤›daki inan›fllar evliya menk›belerininmotifleri aras›nda yer alan keramet gösterme motifinin bir uzant›s›d›r. Karaca Ahmed mezarl›¤›n›n karfl›s›nda ikamet eden iki kaynak flah›s›n anlatt›¤›memoratlar bize türbe çevresinde manevî bir hava oldu¤unu göstermektedir. “Ka-raca Ahmed mezarl›¤›n›n karfl›s›nda son oturdu¤um evde flöyle bir olay oldu: Birgün gece yar›s› uykum kaçt›, uyand›m. Evin karfl›s› mezarl›k , cam›n önüne gittimoturdum. Bir de bakt›m, karfl›s› ›p›fl›k. fiafl›rd›m, ne kadar ›fl›k vurmufl tarif ede-mem. Bakt›m ki bafl›nda takke, kolunu s›vayarak bir adam gidiyor. Ezan sesini deduydum. Adam Karaca Ahmed Camii’nin oldu¤u yöne do¤ru gidiyordu. Abdest


386

almaya gidiyor gibiydi. Ertesi gece gördü¤ümü kocam Kemal’e anlatt›m. Kocam sa-na iyi mübarek bir insan görünmüfl, dedi. Kimdi bilmem. Orada yeflil bir mezar var-d›. Süt Baba da olabilir. Ben bunu yaflad›m.Bu olay olal› 30-40 sene oldu.”13

“Yengem Mediha yeni evliyken bir gece sabah erken kalkm›fl, ayak yoluna gitmekiçin odas›ndan ç›km›fl. Giderken evin içinde bir adam gözükmüfl. Adam orda za-man zaman gelip abdest al›yormufl. Sonra ev halk› adam›n göründü¤ü yere ta-kunya ve havlu koymufllar. Ev halk› arada abdest al›nd›¤›n› sabah kal›nca anlar-larm›fl. Hatta ara s›ra havluyu de¤iflirlermifl. Evimiz Karaca Ahmed mezarl›¤›n›nkarfl›s›ndayd›. Bunu yengem anlatm›flt›. Yengem flimdi çok yafll›, bu olay gençli-¤inde olmufl.”14

Yukar›daki iki memorat daha evvel ölmüfl olan 2 flahs›n daha sonra yaflayanlartaraf›ndan görülmesi konundad›r. 1. memoratta kutsal say›lan bir mekâna nurinmesi ve ölmüfl velinin görülmesi motifi vard›r. 2. memoratta ise bir velinin ab-dest almak için geldi¤inin görülmesi motifleri vard›r. Memoratlar›n ayn› civar-da yaflayan farkl› farkl› kiflilerce anlat›lmas› o çevrenin ruhanî bir havas› oldu-¤unu göstermektedir. Bu velilerin kimler oldu¤unu bilmiyoruz. Ancak KaracaAhmed’in karfl›s›nda bu hadiselerin yaflanmas› sebebiyle ya Karaca Ahmed, ya

KaracaahmetMezarl›¤› ve

Üsküdar’›n havadangörünümü


387

da o yak›nda medfun baflka bir veli olmal›d›r. Baflka yerdeki veli orada görül-mezdi. Velilerin öldükten sonra bu flekilde görülmeleri motifi eski Türk inanc›n-daki atalar kültünü hat›rlatmaktad›r. Eski Türkler’in inanc›na göre ölmüfl olanatalar zaman zaman evlerinin çevresini ziyaret ederler. Onlar›n geride kalanla-ra zarar vermemesi için ruhlar›n› memnun etmek, yemek yap›p da¤›tmak gerek-lidir. Bugün gerek Karaca Ahmed Türbesi civar›nda, gerekse di¤er yerlerde tür-be civar›nda yemek, ekmek da¤›t›lmas› gelene¤i de bu eski inan›fl›n izlerini ta-fl›maktad›r.Karaca Ahmed’in ayn› anda farkl› yerlerdeki insanlar taraf›ndan görüldü¤ü yo-lunda bilgiler de kaydettik. Bir yerde birisi, ben burada gördüm derken, baflkayerdeki bir insan da o esnada orada gördü¤ünü söyleyenler oldu¤u nakledilmek-tedir. Velilerle ilgili efsanelerde en s›k rastlad›¤›m›z motiflerden birisidir. Velik›sa zamanda uzak mesafeleri aflabilir, birkaç yerde birden görülebilir.

Velinin Mezar›n›n Yol Üzerinden Kald›r›lamamas› Motifi:

Velilerle ilgili efsanelerde en s›k rastlanan motiflerden birisi yol üzerinde bulu-nan, kimi zaman da kime ait oldu¤u bilinmeyen mezar› kald›rmak ve üzerine yol,v.s. yapmak istendi¤inde kullan›lan makine ve araçlar›n zarar görmesi, bu ifliyapmaya çal›flan usta ya da mühendisin rüya yoluyla durumdan bilgi sahibi ola-rak vazgeçmesi, ›srar› halinde zarar görmesi ve neticede mezar›n kald›r›lamama-s› motifidir. Herhangi bir yerde böyle yol ortas›nda bir mezar görürseniz gerisin-de mutlaka böyle bir efsane mevcuttur. Üsküdar’daki kime ait oldu¤unu bilme-di¤imiz mezar›n yol ortas›ndan kald›r›lamamas› motifi mesela Gaziantep’te KaraKabir türbesi’yle ilgili olarak karfl›m›za flu varyantla ç›kar: Bir gün Kara Baba birzat›n rüyas›na girerek mezar›n›n düzenlenmesini ister, rüyay› gören zat, mezar›yeniden yapt›r›r. Soka¤›n tam ortas›nda bulunan mezar iki kez kald›r›lmak isten-miflse de baflar›l› olunamaz. Kazma, pençe ne vurulduysa mezar tafl› bir türlü k›-r›lmaz, sonunda mezara dokunmaktan vazgeçilir.15 Yak›n zamanda fianl› Urfa’dayapt›¤›m›z derleme çal›flmas›nda Bozova yolu üzerinde bulunan Yasl›ca Kö-yü’ndeki fieyh Ahmed Arabî ile ilgili menk›bede de velinin mezar› üzerine evyapan kiflinin cezaland›r›lmas› söz konusudur. Adam›n biri makam›n oldu¤u ye-re bilmeyerek ev yapm›fl, kar›s› sabah çamafl›r y›kamak için oca¤› yak›p su ›s›tt›-¤›nda odunlar atefl alarak çocu¤u yanm›flt›r. Bir sezgili kifli evi y›kmalar›n›, kaz-malar›n› söyler, ev y›karlar, kazarlar, velinin sapasa¤lam duran cesetine ulafl›rlar.Oraya türbe yaparlar. Kaynak kifli bu velinin halen köy halk› için önemini flu söz-leriyle ifade etti: “Köy taflla sopayla kavga edince bu fleyh yerinden kalkar, o kav-ga edenleri ay›r›rm›fl. O gün bugün Ahmed Arabî köyümüzü korur.”16 fieyh Arabîile ilgili efsaneyi örnek olmas› bak›m›ndan verdik. Araflt›rma konumuz olan çevredeki efsane ise flöyle anlat›ld›: Karaca Ahmed’ingüney kesiminden devam›nda , bir mezar vard›. Yel de¤irmeni taraf›nda K›z›l-toprak’a yak›n. Yol açmak için mezar› kald›rmaya çal›flt›lar. Kepçeyi vurdular,


388

kepçe bozuldu. Emri veren mühendis 2 gün sonra öldü. ‹fl makinas› bozuldu. Benbunu 1974’te bizzat duydum. Yol aç›lamay›nca yolu kenardan dolaflt›rd›lar.17

Velinin mezar› ve makam› ile ilgili bu tür inan›fllar halk›n ulu kiflilerin mezarlar›-na ne kadar manevî önem verdi¤ini ve onlara sayg› duydu¤unu ifade etmektedir. Kaynak kiflilerle yapt›¤›m›z görüflmelerde semt halk› için 30-40 y›l öncesine ka-dar daha yo¤un bir biçimde olmak üzere Karaca Ahmed’in bulundu¤u çevreninburada mezarl›k da bulunmas›ndan dolay› manevi öneme sahip oldu¤unu gör-dük. Bu konuda semt halk›n›n, bu çevrenin hiçbir yerinde içki içmemek, genelahlak ve edebe ayk›r› davranmamak gibi davran›fl kurallar›na uyduklar› kayde-dilmifltir: “Biz bundan 30-40 y›l önce gençken orada korkad›k, içki filan içmez,kötü bir fley konuflmazd›k. Çünkü oralar hep mezarl›km›fl eskiden, sonra yollaraç›lm›fl, her yerde bir mukaddes yer ya da mezar olabilir diye. Oradaki a¤açlarbile s›radan a¤aç gibi de¤ildir, çok uludur.”18

Süt Baba’da Mum Yakma:

Kutsal mekânlarda mum yakma adeti Türkiye’nin pek çok yerinde rastlad›¤›m›zbir inan›flt›r. Türbe ve kutsal say›lan hamamlarda mum yakma h›ristiyan inanç vekültürünün yans›mas› olarak görülmektedir. Ancak mumun ›fl›k saçt›¤› düflünü-lürse ›fl›k, ayd›nl›k, nur sembolü olarak al›nabilir. Rüyada bile ayd›nl›k ve beyaziyi, karanl›k ve kara kötü yorumlan›r. Kültürel anlamda siyah yas›n, beyaz mutlu-lu¤un ve ümidin rengidir. Türk mitolojisinde ayd›nl›k ve ›fl›k çok mühimdi. Özel-likle Uygurlar›n etkisini tafl›yan eserlerde Budizm’in etkisiyle bunu daha iyi farkederiz. O¤uz Destan›’nda O¤uz’un evlendi¤i birinci k›z gökten inen bir ›fl›ktando¤maktad›r. O¤uz’un ordular›na yol gösteren gök tüylü gök yeleli erkek kurtO¤uz’un çad›r›na giren bir ›fl›ktan ç›km›flt›r. Bu aç›lardan bak›ld›¤›nda türbeyemum yakma âdetinin yabanc› kültürlerle beraber geleneksel kültürümüzle eskikültürümüzün, inan›fl›m›z›n oluflturdu¤u bir inanç da içerdi¤i görülür.

Arslana Binip Y›lan› Kamç› Olarak Eline Alma Motifi:

Saltukname’de yer alan bu efsane flu flekilde olup hem de Karaca Ahmed’in Ha-c› Bektafl Veli ile karfl›laflmas›na iflaret etmektedir: Karaca Ahmed, Hac› BektaflVeli’nin Anadolu’ya geldi¤ini duyunca bir arslana binerek ve eline de y›lan›kamç› olarak alarak onun yan›na gider. Hac› Bektafl Veli de tekkesinin duvar›-n› yararak ve üzerine binip onu yürüterek Karaca Ahmed’i karfl›lar. Duvar›n atgibi hareket etti¤ini gören Karaca Ahmed, hemen inerek Hac› Bektafl’›n eliniöper. Saltukname’ye göre Karaca Ahmed’in Hz. Süleyman seccadesinde oturdu-

¤u, cinlere hükmetti¤i, meleklerin de ona tabi oldu¤u ifade edilmektedir.19 Ta-biat varl›klar›na, hayvanlara ve eflyaya hükmetme evliya menk›belerindeki bafl-l›ca motiflerdendir. Ahmet Yaflar Ocak, vahfli veya yabanî hayvanlar› hizmetin-


389

de kullanma motiflerinin hem Sünni, hem de gayr-› sünni menâk›bnamelerdegeçti¤ini tespit etti¤ini ifade etmektedir.20

Tabiat varl›klar›na hükmetme suretiyle keramet gösterme, hayvanlarla konuflmasuretiyle iletiflim kurarak onlar› emri alt›na alma peygamberlere özgü özellikler-dir. Evliya menk›beleriyle s›k› iliflkisi bulunan tasavvuf, kayna¤›n› ‹slam dinin-den almakla birlikte kendisini besleyen ‹slam öncesi Gök Tanr› dini, Budizm gi-bi inançlar›n, di¤er tek Tanr›l› dinlerin, eski Yunan ve Latin felsefesinin olufl-turdu¤u bir terkiple flekillenirken ‹slami ö¤eleri de yeniden yorumlam›fl ve on-lara yeni bir flekil vermifltir. Böylece Peygamberlere ait özellikler, kimi zamanonlar›n yaflamlar›ndan al›nan kesitler velilere ba¤lanm›flt›r. Tarikat fleyhi olmuflvelilerle ilgili kerametlerin bir k›sm›n›n temelinde Tasavvuftaki bu terkibin ro-lü vard›r, bu keramet motiflerinin kökeni peygamberlerin yaflant›lar›d›r. Büyükvelilerin birbirleriyle karfl›laflt›klar› esnada bu tür kerametler gösterdiklerine da-ir efsane ve menk›beler mevcuttur. Vahfli hayvanlara hükmetme eski Türklerde flaman›n do¤a varl›klar›n› emri alt›naalmas› inan›fl›n› da hat›rlatmaktad›r. Eski Türk kültüründe flaman bir tak›m mu-cizeler göstermek zorundayd›. Zaten flaman s›radan insanlardan farkl›yd›. Ya soy-dan gelen bir özellikle flaman olarak dünyaya geliyor; ya da flaman olmak için birnevi “çile doldurma” sürecini geçerek olgunlu¤a eriflmesi gerekiyordu. fiaman ef-saneleri aras›nda flamanlar›n mucizeleriyle ilgili pek çok örnek vard›r.21

Vakitsiz Meyva Ç›karma:

Karaca Ahmed’le ilgili menk›beler aras›nda a¤açtan mevsimi olmad›¤› halde el-ma kopararak ikram etmesi vard›r. Hac› Bektafl Veli’nin Saru ile Sulucakarahö-yük civar›nda bir k›fl günü dolafl›rken canlar›n›n meyva istemesi üzerine Hac›Bektafl’›n a¤ac›n üzerinde bir yaprak bile yokken besmeleyle ç›k›p a¤açtan elmakopar›p inmesi, Gaziantep’te Sam fleyhinin Yavuz Sultan Selim’e ve askerlerinemevsimi olmamas›na ra¤men bir sepet üzüm ikram etmesi bu tür örneklerdir. Va-kitsiz meyva ç›karma, olmayan bir fleyi yoktan varetme manas›na gelmektedir kibu da peygamberlere özgü özelliktir. Yukar›da daha genifl de¤inilmifltir.

Karaca Ahmed’in Yedi Yerde Makam›n›n Bulunmas›:

Karaca Ahmed ‹stanbul’a gelmeden Afyon taraflar›ndayken Hac› Bektafl Veli’ninkendisine “Karacam, bir yerde mekân›n olsun, yedi yerde makam›n olsun dedi-¤i rivayet edilmektedir. Karaca Ahmed’in yedi makam› fluralard›r: Üsküdar, Ma-nisa-Horoz köyü, Akhisar-Karaca Köyü, Ayd›n, Afyon, ‹hsaniye ‹lçesi, Yugoslav-ya-Üsküp kenti, Bulgaristan.22 Karaca Ahmed’in yedi yerde makam›n›n olmas›yukar›daki efsaneye göre Hac› Bektafl Veli’nin duas›na dayanmaktad›r ve yediyerde ününün söylenmesi anlam›n› tafl›maktad›r. yedi say›s› bir bütünün ta-mamlanmas›n› ifade etmektedir. Türk kültüründe yedi bir tamamlanmay›,


390

olgunlaflmay› ifade eden say›d›r. Daha çok bekleme ve tamamlanma sürecininifadesi için kullan›lan yedi say›s› yukar›da makam›n say›s›n›n yedi olarak ta-mamlanmas› ifadesiyle karfl›m›za ç›kmaktad›r. yedi say›s› kutsal eylem ifadesiolarak da karfl›m›za ç›kar. Burada yedi Karaca Ahmed’in ününün duyulmas› içingerekli olan bir tamamlanmad›r. Karaca Ahmed’le ilgili bilgiler aras›nda Karaca Ahmed’in Horasan erenlerinden ol-du¤u, babas›n›n Saruhan Beyi ‹shak Çelebi vakfiyenamesinde Süleyman Horasanîolarak geçti¤i, Hac› Bektafl Veli’nin “Karacam, sen oralar›n Türk topraklar›na kat›l-mas›na çal›flmakla görevlendirildin” biçimindeki iflareti ile önce Afyon civarlar›nayerleflti¤i , 1329 y›l›nda ‹stanbul civarlar›na geldi¤i, hatta bir devlet büyü¤ünün göz-lerindeki hastal›¤› iyilefltirdi¤i için kendisine Üsküdar’da flimdi makam›n›n bulun-du¤u civardaki arazinin verildi¤i kaydedilmektedir.23 Karaca Ahmed’in yaflad›¤›XIV. yüzy›l Türk tasavvuf edebiyat›n›n en parlak dönemlerinden birisidir. Anado-lu’da tasavvufun en yayg›n oldu¤u XIII. yüzy›ldan sonraki yüzy›ld›r ve XIII. yüzy›l-da yaflam›fl olan Yunus Emre’nin kuvvetli bir biçimde tesirleri devam etmektedir.24

Karaca Ahmed, velilerin hem halk aras›nda, hem de devlet yöneticileri aras›nda bü-yük nüfuzunun yafland›¤› bir dönemde yaflam›flt›r. XIII. yüzy›l tasavvuf düflüncesi-nin Anadolu’da kökleflti¤i ve en önemli temsilcilerinin yetiflti¤i bir dönemdir. Türktasavvuf edebiyat›n›n en önemli eserleri bu yüzy›la aittir. XIII. yüzy›l Yunus Em-re’nin, Mevlana’n›n, Hac› Bektafl Veli’nin yetiflti¤i, Horasan erenlerinin, Yesevî mü-ridlerinin Anadolu’nun her köflesinde halk›n manevî dünyas›n› zenginlefltirme hiz-meti verdi¤i bir yüzy›ld›r. Karaca Ahmed’i birçok manevî zat içerisinde özel yapanbu yüzy›lda yaflam›fl, yukar›daki ça¤dafllar›yla karfl›laflm›fl olmas›d›r. Menk›beler buyüzy›lda yaflam›fl evliyay› birbirleriyle karfl›laflm›fl olarak naklederler. Bu dönemintarikat büyükleri aras›nda Hac› Bektafl Veli’nin manevî önderi oldu¤u Bektafli tari-kat›n›n, di¤er bütün tarikatlar›n temeli say›ld›¤› bilinmektedir. Bunda Bektaflili¤in,genifl halk kitlelerine malolmufl ve Yeniçeriler gibi kalabal›k ve etkin bir kitleyi dedahil ederek halk aras›nda çok yay›lm›fl bir tarikat olmas›n›n pay› büyüktür. ‹lerle-yen yüzy›llarda âfl›klar zümresi de Hac› Bektafl Veli’yi kendilerine pir kabul etmifl-lerdir. Asl›nda Bektafli gelene¤i o dönemin bütün mutasavv›f flairlerini Bektaflili¤emensup saym›flt›r. Bunlar›n en tan›nan› Yunus Emre’dir. Bu bildiride yer alan kutsal mekânlarla ilgili anlat›lanlar hurafe, gerçeklefltiri-len ritüellerin baz›lar› da bât›l olarak görünebilir. Ancak önce bu sözlü anlat›m-lar›n ve halk›n gerçeklefltirdi¤i uygulamalar›n nas›l bir kültürel oluflum geçirdi-¤i, temellerinin aranmas› gerekti¤i yerler gözden geçirilmelidir. Bilindi¤i gibikültür bir yaflama biçimidir. Kendi kal›plar›n› kendisi oluflturur. Halk›n kültü-rüne müdahale ise etkisiz kal›r. Din, kültürü etkileyen, ama onu bütünüyle de-¤ifltiremeyen bir unsurdur. Hatta kimi zaman kültür, halk›n yaflad›¤› dini etkisialt›na al›r ve asl›nda dinî-‹slamî olamayan birçok unsur dinî-‹slamî bir kisveyebüründürülür. Çal›flmam›z halk›n sözlü kültüründeki dine ayk›r› gibi görünenbirçok sözlü kültür malzemesini ay›klay›p üstünü çizmek de¤il, inceleyip de¤er-lendirmek maksad›n› tafl›maktad›r.Sonuç olarak XIII. yüzy›l sonu ile XIV. yüzy›l bafl›nda yaflam›fl olan Karaca

KaracaahmetMezarl›¤›’ndaki

mezar tafllar›ndanörnekler

(karfl› sayfa)


392

Ahmed, sadece Üsküdar ve ‹stanbul çevresinde de¤il Anadolu’nun bir çok ye-rinde de tan›nm›fl, hatta ünü yurt d›fl›na da taflm›fl, kendisine Üsküp’te bir ma-kam atfedilmifl genel velilerdendir. Karaca Ahmed’e ve çevresine ba¤l› anlat›-lan efsane ve menk›beler, Anadolu’nun birçok köflesindeki eren ve evliyalarlailgili anlat›mlar›n varyantlar›d›r. Kült olmufl bir veli olan Karaca Ahmed Sultan,etraf›nda anlat›lan efsanelerle, menk›belerle ve halk inan›fllar›yla zengin birhalk edebiyat› ve kültürü oluflmufltur.

D‹PNOTLAR

1 Ahmet Yaflar Ocak, Kültür Tarihi Kayna¤› Olarak Menâk›bnameler, Ankara 1992, s. 7.2 Serhat Teksan, ‹stanbul Türbeleri, ‹stanbul 2005, s. 113.3 fi. Haluk Akal›n, “Akhisar’da Karaca Ahmed Türbesi ve Bu Türbe ile ‹lgili ‹nançlar”, http://turkolo-ji.cu.edu.tr/kisisel/akalin/KARACA~1.HTM, s. 2.4 Fuat Köprülü, Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar, Ankara 1981, s. 259.5 Fuzuli Bayat, Hoca Ahmet Yesevi ve Halk Sofizminin Baz› Problemleri, Bakü 1997, s. 69.6 Kutsal say›lan bu iki mekânla ilgili genifl araflt›rma: Behiye Köksel, “fieyh Abdullah Sermest Efendi veAli Baba Hakk›nda Anlat›lan Efsane ve Menk›beler”, Uluslararas› Türk Dünyas› ‹nanç Önderleri Kong-resi, Ankara 2001, s. 583-596.7 Kaynak Kifli: ‹hsan Ünlü, 80 yafl›nda, okur-yazar,ev han›m›, Nuh Kuyu Caddesi’nde yaklafl›k 50 y›likamet etmifl. 8 Ahmet Yaflar Ocak, a.g.e., s. 17.9 http://www.tarihogretmeni.net/tarih/karaca-ahmed.10 a.g. y.11 Kaynak Kifli: Kemal Ünlü, 50 yafl›nda, emekli memur, Nuh Kuyu Caddesi’nde yaklafl›k 40 y›l ikametetmifl.12 ‹brahim Kafeso¤lu, Türk Millî Kültürü, ‹stanbul 1994, s. 209.13 Kaynak Kifli: ‹hsan Ünlü, 80 yafl›nda, okur-yazar,ev han›m›, Nuh Kuyu Caddesi’nde yaklafl›k 50 y›likamet etmifl. 14 Kaynak Kifli: Ayfer Ünlü. 44 yafl›nda, okur-yazar, ev han›m›, ‹stanbul-Üsküdarl›.15 Fatma Yavuz, Gaziantep Evliya Menk›beleri ve Kaynaklar›, Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep 2003, s. 203.16 Kaynak Kifli: Ahmet Yaflar, 1941 do¤umlu, okur-yazar, çiftçi, fianl›urfa do¤umlu.17 Kaynak Kifli: Kemal Ünlü.18 Kaynak Kifli: Kemal Ünlü.19 fi. Haluk Akal›n, a.g.m., s. 3.20 Ahmet Yaflar Ocak, a.g.e., s. 9021 Fuzuli Bayat, fiaman Efsaneleri ve Söylemeleri, Gaziantep 2007.22 Karaca Ahmed Sultan Derne¤i web sayfas›: http://www.karacaahmet.com/Content.ASPX/6/104/karac-ahmet-sultan-›n-yaflam›-çocuklar›-ve-at›23 Karaca Ahmed Sultan derne¤i web sayfas›:http://www.karacaahmet.com/Content.ASPX/6/104/karac-ahmet-sultan-›n-yaflam›-çocuklar›-ve-at›24 Daha genifl bilgi için: Fuat Köprülü, Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar, s. 342-344.

Documents

Karaca Ahmed Türbesi