Upload
others
View
10
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
TÜRK MiMARiSiNDE MEVLANA TÜRBESi VE ONUN MiMARi DEGERi
Yazan: ŞAHABEl'.TiN UZ L UK
TUrbe ~evzuu Türk Mimarisinde bUyOk bir mevki işgal ediyor. Onun etrafında Türkler, pek eski zamandanberi faaliyetler yapmışlar ve pek ~eg-erli örnekler meydana çıkarmışlardır. Bu gnn· pek çokları kaybolmuş bu örneklerden kalanlarıyla TürkJel'in bu ugurdaki uğraşma derecelerini ölçmek kabildir. Bilhassa, 19 unciı asırda başlıyan Türk kültUrU etrafındaki in~elemeler onların diğer soylar arasında geri kalınıyacak ·' bir mevcudiyeti bulunduğunu ispat ediyor. Btı mevzudaki bütUn faali~ yetler türbe tiplerini iki püyük· gurup balinde dikkat e aldırmak) Kuleli · ve kubbeli tipler ve bunlar yanında üçüneü bir gurup ta mevcuttur . . Kuleli tipler, isHtmiyetten çok evvel başlamış ve Tüı:kler Vasıtasiyle lslamt sınırlara ve onların mimari formlarına l<arışmıştır. İkincisi kubbeli tiplerdir ki, ilk tipten daha eski bir hayata maliktir. Bu tip, merkezi Asya tipinin hususı şekillerd~ gösterilmiş bir Türk tipidir. Bilhassa, ·form itibarne· diğerinden ayrılan bu tipin en güzel örneg-i büyUk Selçukilere ait Sencer'in yaptırdığı Merv'deki bir Tllrbedir. ;Aynı gurubun müteaddid örnekleri, İran sırurları dahilinde bulunmaktadır.
Pek sade tiple~den m Urekkep bir gurubu, Anadoluda Selçukilerili ör- ' n~kleri teşkil ediyor: Construction içinde vücude getirmişlerdir. Bu turbelerde, taş ve tuğla malzemesi karışık bir haldedir. Çok eski bir tip, ikinci Kılinç Arslan'ın Konya'da yaptırdığı bir tUrbedir. Plaıiı sekiz köşeli bir formadadır. Yukarısı mUsavi sayıda bjr piramikle örtUlUdür. Dış
görUnUşU bu gUn .P~k çıplak bir tesir taşımaktadır. Yalnız üst partide döklllmUŞ çiniler, orasının açık mavi çinilerle kaplı bulunduğunu anlatmaktadır. Kubbeli t Urbeleri çok. eski zamanlarda İran'da Mezopotamya'da inşa ediyorlardı. Hatta, Step memleketler de oı:ıu kabul etmişlerdi. Babil ve diğer şehirlerdeki araştırmalardan pek çok leemerli ve kubbeli örnekler öğreniyoruz. Bir yüz yıllaı·mda yapılmış bir çok Abideler, TUrkıerin kubbe inşaatcılığı -ile pek eskiden meşgul olduklarını izah ediyor. Müslüman İran'daki tekamulde Turfan sisteminin büyük yardımları olmuştu. Umumt kubbe formları yanında . turbeler ayrı bir karakter v·eriyorlar.
Pek çokları dört köşe plAnlar üzerinde ba'zan "Sultaniye,de (İran) olduğu gibi Poligonludur. Bu tipler Ttmurller vaktine kadar devam etmiş görülmektedir. MeselA: 1ç ~e dış kubbeler arası belli bir ölçüye tabi olarak, duvarlarda ağırlığı taşımıyacak bir nisbetle karşılaşmışlardır.
Birinci ve ikinci· t ipin bUtUn prensipleri bir Tl1rk tipidirki, Orta Asya ve Hind üzerinden gelmiş eski Türk ananelerine bağlı bir karakter taşımaktadır . . Aynı tesirin muhtelif malzemeli diğer örnekleri, Memlük'ler
144
eHnde i{ahire;de l;miunmaktadır. Batıda duraniardan bazıları Ön Asyada bulunuyorlar. Bunlardan bazıları Ratkan'dal<i ti.irbeyi pek yakındaJ1 hatırlatmaktadır. · Konya'da Ahmet Fa!<ı ·a~ında bir alimin mezarı üstünü sUsleyen yapı dört kö?eli bir plan araştırmasıdıe. Yan yüzler uç metro yükseklikten sonra yqvarlaktan bir c orta gövdesi , teşekkül ediyor. üzerinde basık bir kubbe oturmaktadır. Çok sade bir taş malzemesi mahsulUdür. Yapıda iç süsü olar~.k ufak bir ize tesadüf etmiyoruz. İkinci misal: Anber Reisin 1264: tarihli türbesidir. Bu tüı·te silindir· ve piramitten mürekkep bir _ ğövdeyi taşıyordu. Yapı, Lise mektebiniiı köşesindeki çeşmenin oldu~u yerde duruyordu.
. Onelan sonraki yılların türbeleri arasında dikkatimizi MevHlna'nın ' türbesi almaldadır. Birinci Alaeeldin - Keykupat, Sultan-Ul-Ulemanın ve~ fatından sonra İlk defa üze~ine türbe ~e . civarında Mevlana mepresesini inşa ettirmiştir. Üçüncü Keyhüsrev 672 de daha büyük bir ölçüde cAlem_ettin Kayserin topladığı 133000 dirhem aıtınla » Mimar Bedreddin Tebr!zi'nin nezareti altında inşasına başlatmış, on bir ay zarfında ikmal ettirmiştir. İkinci Mes'ut vaktinde plan tamirat, ki 128S e tesadüf eder;. bu onarma, yapıda yalnız kubbe kısmına temas etmektedir. Bu tamirat ta aynı mimar eliyle _ ve Alemettin Kayserin delaletiyle bitarn bulmuştur. Yapıda Mimar Bedreddin'in yanında Abdülvahit birlikte çalışmıştır, Qış mimarideki yüksek tesire, içte de olgun bir paralelle cevap vermektedir. Bilhassa, muhtelif direkler ve kubbe içi en güzel Tllrk dekorları ile süslü bulunmaktadır. Aynı tipleri Se~çuki'ler mütenevvi malzem.e üzerinde tatbik etmişlerdiı' ki, doğrudan doğruya
. Türklerin eski yurddaki form larının yeni terkipler içinde devamını
veriyor. Binaenaleyh, dahildeki bu ince tesirleri, dıştan, üstun ~eğerli bir mimarı· mevcudiyet temamlamağa muvaffak olmaktadır.
Tlirbede ikinci bir onarma, aradan yüz seneye yakın bir zaman geçtilüen sonra gözükm-ektedir. Bu tarih, takriben 14 ııeu asrı buluyor ki, Karaman oğulları zamanında AHieddin Bin Halil'in başta olduğu vakte rastlamaktadır. Müneccim başının verdiği izahlarda: Alıledqin, "Görkes» _kalesini düşmandan aldıktan sonra, gaza mali ile türbeyi onaracağını
yazmaktadır. Vakıa, bu kayıtta türbenin inşası işaret edilmekte ise qe, ne yönden yapılacağı tasrih edilmemektedir. Acaba türbede vukua gelmiş her hangi sakatlık vardı da onu mu yaptırmak istiyordu. Yahut, bazı 'ilılvel~r suretiyle tevsiini'mi arzu ediyordu? Tabii bu noktalar kat'l surette işaret edilmemektedir. Kanaatime göre; bu işar~tıeri ben dış mimariye aittir diyorum. Binaenaleyh, bu zamanda vücuda getirilmiş
olan başlıca tamirat kubbe Üzerinde toplanmaktadır. Veled Çelebiye göre: kubbeoin _bu günkil dilimli ve «Ayet-el-kürsü,lü vaziyeti o zamanki tamirata aittir. Mamafih bu ve mütemmirn diğ'er vesikalara nazaran tamirin yalnız kubbe ve belki de bu sınırın baricine isabet edebilen noktala~dan hücrelere ait kısımlarda _icra edildiği kabul olunabilir.
(NOT) 144 üncü sayfanın 21 inci satırında : teşkil ediyor : dan sonro. (çok so.de bir) kelimeleri unutulmuş; 24 üncü satırdo.ki (piramik) de (piramit) olacaktır. Özür dileriz.
145
Aynı devre ait ve fakat müteaidp yılİardan ikinci Mehmet ve oğİti İbrahim beylerin zamanlarına tesadüf etmektedir. Bu yı~lardaki onarmalarda, Alaeddin'in vaktinde olduğu gibi,_ daha çok münari bir teferrüat etrafında gözükmektedir. Bilhassa, bu noktala,r yeşil kubbe ile hü.crel~rin genişlemesi ve tamirlerine ait bulunmaktadır. Vakıa, gerek bu yıllarda ve gerek daha e.vvelki zamandaki tamir" sınırlarının her halde bir Selçiıkt devri mimari teşekküllerini tevsi etmek gayesinden . ziyade, zamanra az çok harap olmağa yüz tutmuş aksam üzerindeki pek ufak yorgunluklan aynı ide yolunda -ihtiv-a etmektedir. Binaeiıaleyh muhtelif yıllarda icra · edilmiş bu mim-ari faaliyetleı~de bir Selçuki mi-:-
. mar mektebi çıraklarının kendilerini-göstermiş olmaları pek kabildir.Hatta AlAeddin zamanının pek değerli bir ustası olan Iviiınar Numa~'ın veya aynı muakkiplerden birinin ~esai sarfetmiş olma·sını pek güç olmıyarak : ta sa vv ur ed e biliriz~ ·
. . .
Üçüncü _devre ait bır tamirat Osı;nanlılar z"am~nına rastıa_maktadır. : · Bilhassa bu tamir, .V~led Çelebiye göre, ikinci Murat zamanııi9a olmu_ş-.
tur. Başlıca kısımları hücreler ve tür be etrafındaki . mimar~ parçalab teşkil etmektedir._ Vakıa bu tarihte Konya henüz Osmanlılar eline düşmüş olmamakla beraber Kararıian oğullarıyla olan iyi münasebetıer ve Mevlana ailesine mensubiyetıeri böyle bir tamirin vaki olabqeceğ~ni
haklı--göstermektedir. İkinci IviehiQet İstanbu_lu feth ettikten sonra Konya'yı tamamen zapt etmiş ·ve burada Hk tamiratı iç kalede yaptırmış ve · ondan sonra Mevlana .Tilrbesini tamir ettirmiştir. Bilhassa bu tamirin S72 senesinde vukua gelmiŞ olmasıil.ı kabul edebiliriz . . İkinci Bayazıt zamanındaki tamir · 10~5 yılında icra edilmiştir. Senai dedeye göre bu zamanki tamir mü_him kısımların onarması olmaktan ziyade :_tamamiyle dahili mimari faaliyete temas etmektedir. Bu tarihteki tamirata hangi mimarın iştirak ettiği tamamiyle maı-am olmamakla beraber Konyalı Alaeddin çıraklarından birinin iştirak etmiş olması yapıdaki mimari ka-
~ rakterden okunmaktadır. ' ·
Diğer bir · tamir birinci Seli İn zamanındadır, bilhassa bu tam-ir hak-. kında Veled Çelebinin geniş izahlarıvardır: Seiim'in, Mısır seferiiçin Kon
yaya uğradığını ve Mevlana türbesini günlerce ziyaret ettiğini ve hatta bir gece rüyasında Mevlana'yı gördüğünü ve cSelim d~şeceğim beni' tub dediğini, ertesi günü ŞeyJ:ıül lslAmı ile bu rtlyanın halli için sabah namazından sonra türbenin etrafında dalaştığını ve kubbe~in kıble duva.:. rında yatıklık gördüklerini. yazıyor. Ondan sonra, zaten kapalı bir sınır içinde buluiıan aile mezarlığını kümbe~leriyle birlikte yeniden inşaat ve civarına sema'lıane ve mescidi inşa ettirmişlerdir. Hatta yanında
ki büyük cami ve türbe avlusundaki şadırvan da bu devre aittir . ." ·
Bir başka_ tamir 16 ıncı asır başlangıcındadır. Bu asırdaki · tamirat kanuni Süleyman zamanına gelmektedir. Bu hususta tarihi vesikalar arasında bir ihtilaf vardır. Bazıları Selim zamanına · ait tamiratın bu vakıtta i cra edildiğini binaenaleyh semahane ve mescitle iki minareli bü-·. yük_ camün Kan1lııi tarafından yaptırıldığııiı bildiriyor. Ben yapidaki · mi~ari işeiliğin, bütün bu faaliyetlerin, Selim.:.evvel zamanılidan daha .
146
önce yapıldığına inanıyorum. Vesikalardaki kayıtlara göre babası ve oğo · lu zamanındaki bu tamirler mütemmim 'bir mimari faaliyet budud1:1nu tecavüz etmektedir.
Diger ~ir tamir üçüncü Mu"i'~t zamanın dadır. Bu _ yıldaki onarmalar mevcut eserler üzeriİıde bir yenilemeden ibarettir. Nite~im sokak kapısı üzerinde bulunan bir yazılı. taş bize bunu butun açıklığı ile izah ediyor. !kinci Mustafa zamanında amca Hüseyin Pa.şanın deHHet etti~i bir tamirdir ki yalnız yeşil kubbeye inbisar etmektedir. :Şu zamanda da· mezkür ·kubbecte büyük çatlaklıklar husule gelmişti. Bu tamirat esna- . sında yalnız bu k~sım yaptıtıldığı gibi dahilde de bazı- küçük tamiller görüliQektedir. Hatta bu tamjre ait muhteUf ŞAirlerin söyledikler-i tarihler vardır. Am<.gr Hüseyin Paşa eliyl e olan bu 'tamir 1110 tarih_ine te-
. sadüf etmektedir. · · . . . Bir başka t~mir Selim lll. ve Mahmut II. zamanındadır. ·B_u tarihteki
tamirat ha~kında «Sabih Ahmet dede, de uzun tafsilat vardir. Bilhassa b'u kayda göı:e ıiıe.zkür tamiratta bina emini ola.l'-Bk Kule kapı Mevlevtbanesi Şeyhi Halet efendinin bademesi Mustafa ağa tayin edilmiş ve ye~ şil kubbe üzerindeki bütün çiniler yeniden Kiltahyada yapılarak değiş
tirilmiştir. Yine diğer bir tamir Abdlllaziz zamanında gözükmektedir . . ·· Mezkür yıldaki tamirat mevcut yapıya bazı ilaveler icra ediyor. Sema'lıane binasınin yanlarına eklentiler · yapılmış şa.dırvan, matbab ve· Çelebi dairesi gibi ilavelerden ibarettir. En son . tariı'ir neşinci Mehmet zamanındadır. Bu taiihte yapılan tamir en ziyade yeşil kubbe üz~rinde
· toplanmaktadır. Bilhassa bu t arihte yip~amİı ış olan kubbenin .çinileri taınamiyle değiştirtliniş ve Ku tahyada fmal edilen çiniler vaz edilmiştir. Tamirat 1912/1914 e kadar devam etmiş ve inşaat masrafı . olarak üç bin altın s.arfedilınişt1r.
(NOT) Bu .mevzu üzerine· y~zılmış, pek yakında neşredilecek tatsil atlı et!i.tden kısaltı.lmıştır .
147