PRZEGLĄD NAUKHISTORYCZNYCH2004, R. III, nr 2(6)

ARTYKUŁY, STUDIA I ROZPRAWY

ZBIGNIEW ANuSIK

Uniwersytet Łódzki

Kariery faworytów królewskicha kariery opozycjonistów

w dobie panowania Zygmunta III (1587-1632)

Początki panowania Zygmunta IIInie były specjalnie udane. Niemalod pieIWszych chwil swojego pobytu w Rzeczypospolitej młody królnapotykał na ogromne i różnorakie trudności. Nie ulega bowiemnajmniejszej wątpliwości, że koronę zawdzięczał on w istocie poro-zumieniu zawartemu przez Annę Jagiellonkę z Janem zamoyskim.Dzięki kompromisowi osiągniętemu przez kanclerza wielkiego koron-nego i wdowę po Stefanie Batorym, w dniu 19 sierpnia 1587 r.część możnych i szlachty koronnej okrzyknęła królewicza szwedzkiegokrólem polskim i wielkim księciem litewskim. Jego wybór na tronpolski przyjęto jednak w kraju chłodno, z dużą rezeIWą i niedowie-rzaniem. Niemal od początku swojego panowania Zygmunt znalazłsię też w konflikcie z tymi, którym zawdzięczał swoje wyniesienie.Zrażony do zamoyskiego, który w pieIWszych miesiącach pobytumłodegoWazyw Polsce odsunął gow istocie od rządzenia państwem,wstąpił Zygmunt na drogę, która prowadziła do ostatecznego zeIWaniaz potężnym kanclerzem i kierowanym przez niego stronnictwem.Bardzo szybko na dworze królewskim wprowadzono też zwyczaje,które budziły ogromne niezadowolenie znacznej części senatorówi szlachty. Zygmunt zamykał się bowiem w swoim gabinecie z siostrąAnną oraz z otaczającymi go Szwedami i w tym gronie prowadziłnarady polityczne, jak również podejmował decyzje w sprawacho żywotnym znaczeniu dla Rzeczypospolitej. Z drugiej zaś strony,poszukując przeciwwagi dla Zamoyskiego, postanowił król zbliżyćsię do tej części senatorów, którzy zaniepokojeni ogromnym wzrostemznaczenia kanclerza, pod wodzą marszałka wielkiego koronnego,Andrzeja Opalińskiego, wyrazili gotowość poparcia władcy w jego

6 ZBIGNIEW ANUSIK

staraniach o zrzucenie krępującej go kurateli i odzyskanie pełnejswobody działania. W ten sposób rozpoczął się powolny procesformowania w senacie stronnictwa regalistycznego. Towarzyszyły mukonsekwentne zabiegi Zygmunta III, zmierzającego do usunięcia zeswojego najbliższego otoczenia ludzi związanych z Zamoyskim i za-stąpienia ich swoimi własnymi protegowanymi i faworytami I.

W pierwszych latach pobytu Zygmunta w Polsce największy Wpływna niego wywierała jego rodzona siostra, żarliwa luteranka, AnnaWazówna (1568-1625). Zdolna, inteligentna i energiczna, odznaczałasię bystrością umysłu, wyczuciem politycznym i szybkością decyzji.To właśnie ona, nie zważając na panujące w Polsce stosunki,wprowadziła w życie owe tajne narady gabinetowe króla z jegoszwedzkimi doradcami. Mimo protestów episkopatu urządzała teżluterańskie nabożeństwa na dworze wawelskim. Nie lubiana przezkler i część katolickich senatorów, jesienią 1589 r. opuściła jednakPolskę, udając się do Szwecji2• Jej miejsce u boku króla zajął wówczasGustaw hrabia Brahe (1558-1615). Przybywszy wraz z młodymZygmuntem do Rzeczypospolitej, bardzo szybko stał się Brahe jegopowiernikiem i faworytem, a zarazem najbardziej zaufanym obokAnnyWazównyprzedstawicielem Jana IIIw Polsce. Zygmunt powierzałmu wówczas najtajniejsze sprawy i omawiał z nim naj skrytsze nawetpomysły. przez Polakówbył Brahe bardzo nielubiany, głównie dlatego,że wywierał tak wielki wpływ na młodego króla. Nie przysparzałamu także popularności jego znana interesowność i pazerność nadobra materialne. Nie bez złośliwości pisano też o nim: "Jest grafikSzwed, przez którego siła rzeczy idzie; on, choć ignarus rerum[nieświadomy rzeczy - przyp. Z. A.), jeno za pieniądze i już z Bucellą[Mikołajem, lekarzem królewskim - przyp. Z. A.l a żydy praktykę

l Por. K. L e p s z y, Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego(1589-1592), Kraków 1939, s. 29-32; H. Wisner, Zygmunt III Waza, Wrocław-War-szawa-Kraków 1991, s. 18.

2 Do Rzeczypospolitej powróciła Anna na krótko już w 1592 r. W latach 1593-1598przebywała ponownie w SZWeCji,gdzie pilnowała interesów brata. Od 1598 r. nastałe już zamieszkała w Polsce. W 1604 r. otrzymała starostwo brodnickie, a w 1611 r.starostwo golubskie na Pomorzu. Od tej pory mieszkała głównie w Golubiu, a następ-nie w Brodnicy. Jej dwór stał się azylem dla szwedzkich emigrantów i protestantówpolskich. Por. K. Le p s zy, Anna Wazówna, [w:] Polski słownik biograficzny [dalej:PSB], t. I, Kraków 1935, s. 133-134; idem, RzeczpospoUta..., s. 46-47; H. Almq uis t,Anna, Iw:]Svenskt Biogra.fisktLexikon, Bd II, Stockholm 1919, s. 24; G. Kur k o w s k a,Anna Wazówna, 1568-1625. Polskie losy szwedzkiej królewny, Toruń 1995;A. S a a r - Ko z ł o w s k a, Polskie lata Anny Wazówny. Przyczynek do badań nadosobowościq postaci w świetle nowo poznanych źródeł, "Almanach Historyczny"2001, t. 3, s. 39-71.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 7

wziął. Jakoż za 1000 czerwonych złotych namówił króla, że cłonajął na Litwie, za czym szkoduje król 10000 każdy rok". Nie jestwięc sprawą przypadku, że Gustaw Brahe odegrał ogromną, trudnądo przecenienia rolę w tajnych rokowaniach Zygmunta z arcyksięciemErnestem Habsburgiem3•

Zygmunt III przez całe życie wykazywał wielką predylekcję docudzoziemców. Na jego dworze przebywali liczni Szwedzi, Niemcyi Włosi, cieszący się zaufaniem i poparciem ze strony monarchy.Jest jednak rzeczą oczywistą, że w Rzeczypospolitej nie mieli onizbyt dużych szans na zrobienie kariery politycznej, czego dowodziprzykład przywódcy emigracji szwedzkiej w Polsce - Gorana Knuts-sona Possego (p. 1556-1616)4 czy też wiernego Zygmuntowi ad-mirała Johana Gyllenstierny (1569-1617)5. Z punktu widzeniakróla sprawą pierwszorzędnej wagi był więc dobór zaufanych do-radców z grona otaczających go panów polskich i litewskich. Trzebajednak z całą mocą podkreślić fakt, że pierwsi protegowani i ulu-bieńcy królewscy zawiedli jego oczekiwania. Początkowo wydawałosię bowiem, że rola zaufanego współpracownika i doradcy Zygmuntaprzypadnie towarzyszącemu mu w podróży z Kalmaru do Krakowa,wysłanemu do Szwecji z wieścią o elekcji młodego Wazy na tronpolski, kasztelanowi podlaskiemu Marcinowi Leśniowolskiemu (zm.1593). O jego znaczeniu i wpływach w otoczeniu króla świadczypodjęta przez Zygmunta IIIjuż w styczniu 1588 r. próba opróżnienia

3 Por. K. Lepszy, Rzeczpospolita...• s. 47-48 i passim.4 Por. W. Dob r owo l s k a, MłodośćJerzego i Krzysztofa Zbaraskich. (Zwstępem

o rodzie Zbaraskich i życiorysem Janusza Zbaraskiego, wojewody bracławskiegoJ,Przemyśl 1927, s. 109-110; J. Michalewicz, Posse Goran (Jerzy) Knutsson, (w:)PSB, t. XXVII, Wrocław 1982-1983. s. 696. Wart odnotowania jest fakt, iż młodszyz synów G6rana - Knut (1592-1664), który od 1598 r. wychował się w Polsce,zrezygnował z godności "admirała" powstającej właśnie floty polskiej i w 1624 r.powrócił do Szwecji.Por. ibidem. W Polsce powstał natomiast starszy z synów Possego- Gabriel (1590-1631/1632), od 1626 r. przewodniczący królewskich komisarzyokrętowychw Gdańsku. Por. J. Pertek, Posse Gabriel Goransson, (w:)PSB. t. XXVII,s. 694-696.

5 Por. K. Lepszy. Gyllenstiema (Guldenstem) Jan. Iw:)PSB, t. lX. Wrocław-War-szawa-Kraków 1960-1961. s. 208-209. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę nafakt, że spośród trzech synów Gyllenstierny dwaj. wychowani w duchu protestanckimpod opieką Anny Wazówny, powrócili później do Szwecji.W Polsce pozostał natomiastZygmunt (1598-1666), którego wychowano w duchu katolickim. Na sejmie 1633 r.otrzymał on indygenat polski z herbem Guldenstern. a za panowania Jana Kazimierzawszedł do senatu jako kasztelan gdański. Por. M. P e l cz a r, Guldenstem Zygmunt,(w:) PSB, t. IX. s. 141-142. Szerzej o szwedzkim dworze Zygmunta 1Il por.J. Michalewicz, Dwór szwedzki Zygmunta III w latach 1587-1600, "Odrodzeniei Reformacja w Polsce" 1966, R. Xl, s. 161-180; M. H aykowski, Svenskar i Polen,"Acta Sueco-Polonica" 1995, Uppsala 1996. nr 4, s. 1-18.

8 ZBIGNIEW ANUSIK

dla Leśniowolskiego urzędu podkomorzego koronnego poprzezawansowanie kasztelana wojnickiego Andrzeja Tęczyńskiego nagodność wojewody sandomierskiego, z czymwiązała się konieczność"puszczenia podkomorstwa" panu podlaskiemu. I chociaż próba taostatecznie zakończyła się niepowodzeniem (Tęczyński bowiem no-minacji nie przyjął), to LeśniowoIski i tak stał się jednym z najbar-dziej zaufanych doradców króla. Już jednak jesienią 1590 r. kasz-telan podlaski utracił dotychczasowy wpływ na Zygmunta III. Po-wodem jego niełaski było coraz bardziej widoczne zbliżenie doZamoyskiego, z którym LeśniowoIski(niegdyś bliski współpracownikkanclerza) ponownie nawiązał ścisłą współpracę, gdyż był przeciwnyplanom porzucenia przez Zygmunta III tronu polskiego i przekaza-nia korony arcyksięciu Ernestowi. Na sejmie inkwizycyjnym doma-gał się przeprowadzenia dochodzenia w sprawie polityki królewskiej,ale jednocześnie poparł władcę w kilku istotnych dla niego kwes-tiach. Współcześni widzieli w Leśniowolskim najbliższego doradcęZygmunta III w pierwsZym okresie jego rządów, być może przece-niając zarówno wpływ kasztelana podlaskiego na króla, jak i za-ufanie, jakim Zygmunt darzył swojego stałego partnera w ulubionejprzez siebie grze w piłkę. Nie bez znaczenia dla kariery Leśniowol-skiego wydaje się także fakt, że był on silnie związany ze stronnic-twem katolickim i należał do dobrodziejów zakonu jezuitów. Ponie-waż zmarł już w styczniu 1593 r., nie otrzymał zbyt wielu dowodówłaski królewskiej. W 1588 r. dostał jedYnie starostwo zatorskiei dzierżawę wsi Brzezinka w starostwie oświęcimskim6•

Wielką szansę na zajęcie poczesnegomiejsca u boku Zygmunta IIImiał także Mikołaj Firlej (zm. 1600), najstarszy syn Jana, marszałkawielkiego koronnego, i kasztelanki sądeckiej ZofiiBonerówny. Kasz-telan biecki i referendarz koronny z nominacji Stefana Batorego,

6 Leśniowoiski, trzeci syn kasztelana warszawskiego, Jakuba i Doroty Skulskiej,nie odziedziczył po rodzicach zbyt dużych dóbr ziemskich. Dzięki własnej zapobieg-liwości doszedł jednak stopniowo do dość znacznego majątku. Na Podlasiu mialstarostwo łosickie, a na Mazowszu dobra oborskie i kilka pojedynczych wsi. Transakcjąjego życia było jednak nabycie w 1592 r. za 85 tys. złp. na wyderkaf z prawemterminowego odkupu rozległych dóbr szczebrzeszyńskich od wojewody poznańskiegoStanisława Górki. Z małżeństwa z Anną Oborską pozostawił synów - Pawła, starostęzatorskiego i Marcina, starostę drohickiego oraz córkę Annę, żonę Zygmunta Fer-dynanda Gostomskiego. Spadkobiercy nie zdołali utrzymać w swoich rękach Szcze-brzeszyna, który wszedł ostatecznie w skład ordynacji zamojskiej. Por. H. Kowal ska,Leśniowolski Marein, [w:] PSB, t. XVII, s. 181-184; K. Lepszy, Rzeezpospolita. ..,passim; K. C h ł a pow s k i, Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów ZygTTlW1taIIIi Władysława N, Warszawa 1996, s. 34-35; M. Stankowa, Dawny powiatszezebrzeski )(N-XVIII w., Warszawa 1975, s. 30.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 9

bliski przyjaciel Marcina Leśniowolskiegoi stronnik kanclerza Janazamoyskiego, należał Firlej w czasie elekcji 1587 r. do gronanajgorliwszych stronników kandydatury królewicza szwedzkiego.Jego zaangażowanie się po stronie Zygmunta w czasie bezkrólewiasprawiło, że cieszył się ogromnym uznaniem na dworze nowegokróla. Dowodem tego były głośne chrzciny jego syna Mikołaja,odprawione w marcu 1588 r. w Krakowie z udziałem Zygmunta III,Anny Jagiellonki i Anny Wazówny. Zbliżywszy się do króla, starałsię Firlej utrzymywać również poprawne stosunki z kanclerzemzamoyskim. Mianowany w kwietniu 1589 r. wojewodą krakowskim,odbył wraz z kardynałem Jerzym Radziwiłłem trudną legację nadwór cesarza Rudolfa IIw Pradze. W okresie narastającego konfliktupomiędzy Zygmuntem III a Zamoyskim usiłował bezskuteczniepogodzić króla z kanclerzem. Cieszył się ogromnym zaufaniemZygmunta III, który wtajemniczył go we wszystkie szczegóły swoichtajnych rokowań z arcyksięciem Ernestem. Przezjakiś czas udawałosię wojewodzie krakowskiemu lawirować pomiędzy królem a kan-clerzem. W przededniu sejmu inkwizycyjnego przeszedł jednak nastronę opozycji. Na samym sejmie to jego głównie informacje stałysię podstawą do wysunięcia oskarżenia pod adresem króla o tajneknowania z Domem Austriackim. W czasie jednej z dyskusji w se-nacie Firlej wyraził opinię, że Rzeczpospolita ma prawo sądzić królai posunął się tak daleko, że działalność Zygmunta III uznał zagodną kary śmierci. Tego zaś pamiętliwy król nigdy Firlejowi niezapomniał. Nie oznacza to jednak wcale, że wojewoda krakowskiutracił definitywnie łaskę Zygmunta. Być może powodem ponow-nego zbliżenia Firleja do dworu był fakt, że należał on do gronanajgorliwszych zelantów katolickich i wspierał coraz bardziej wpły-wowy zakon jezuitów. Jego pozycję wzmocniło też niewątpliwiemałżeństwo z poślubioną w październiku 1594 r. (po śmierci pier-wszej żony - Elżbiety z ugęzów), ulubienicą króla i królowej AnnyAustriaczki, wojewodzianką krakowską Agnieszką Tęczyńską. OdZygmunta Augusta otrzymał starostwo kazimierskie oraz wsie Za-wadę i Rogalów. Stefan Batory nadał mu starostwo nowokorczyń-skie. Zygmunt III zezwoliłmu natomiast w 1596 r. na cesję staro-stwa kazimierskiego na rzecz syna - Mikołaja, jak również obdarzyłgo starostwem wolbromskim (1598) i pilzneńskim (1599f.

7 Z pierwszego małżeństwa pozostawił Firlej syna Mikołaja (zm. 1636), w przyszłościwojewodę sandomierskiego, oraz pięć córek. Z drugą żoną miał syna Jana (zm.1641) i dwie córki. Por. K. Lepszy, Firlej Mikołąj. [w:) PSB. t. VII. Kraków 1948-1958.s. 12-15; idem, Firlejowa Agnieszka. ibidem, s. 17-18; idem. Rzeczpospolita...•passim; K. Niesiecki, Herbarz polski. wyd. J. N. Bobrowicz. t. IV. Lipsk 1839.

10 ZBIGNIEW ANUSIK

Trzecim zaufanym współpracownikiem Zygmunta III w początkachjego panowania był Albrycht Radziwiłł (1558-1592). Syn Mikołaja"Czarnego" i Elżbiety Szydłowieckiej , początkowo kalwin, później(od 1574 r.) katolik, pierwszy ordynat na Klecku, szczyt swojej karieryosiągnął za panowania Stefana Batorego, od którego otrzymał najpierwmarszałkostwo nadworne (1579), a później laskę wielką litewską.Z nadania tego króla posiadał również starostwo sądowe kowieńskie(1580). W czasie bezkrólewia po śmierci króla Stefana zajął najpierwpostawę wyczekującą, a później należał do grona zwolennikówarcyksięcia Maksymiliana. Dość szybko jednak przeszedł na stronęZygmunta, opowiadając się równocześnie za porozumieniem z ce-sarzem. W tym samym duchu działali również dwaj starsi braciaAlbrychta - kasztelan trocki Mikołaj Krqsztof "Sierotka" oraz biskupwileński, kardynał Jerzy. Jesienią 1590 r. to właśnie Jerzy i AlbrychtRadziwiłłowie dostarczyli Zygmuntowi III dowodów na to, że jegodotychczasowy faworyt, Marcin Leśniowoiski, jest naprawdę stron-nikiem kanclerza, któremu zdradza wszystkie dworskie sekrety. Odtej chwili Albrycht Radziwiłł zajął miejsce kasztelana podlaskiegoi został nowym ulubieńcem królewskim. Oddany królowi regalista,stanął Radziwiłł wraz z braćmi Jerzym i Mikołajem Krzysztofem"Sierotką" na czele zwolenników kandydatury arcyksięcia Ernesta.za jego też radą Zygmunt III zdecydował się poślubić jedną z córekarcyksięcia Karola styryjskiego. Radziwiłł pozostawał w doskonałychstosunkach z przedstawicielami episkopatu, jak również z zakonemjezuitów. Kiedy w maju i czerwcu 1591 r. doszło do tumultówreligijnych najpierw w Krakowie, a następnie w Wilnie, ze środowiskdysydenckich podniosły się głosy oburzenia na króla, hierarchiękościelną i jezuitów. Atakowano także "złych" doradców królewskich,w szczególności zaś Albrychta Radziwiłła. Dowodem uznania i łaskiZygmunta III było powierzenie marszałkowi wielkiemu litewskiemuposelstwa do Pragi, gdzie wraz z biskupem kujawskim HieronimemRozdrażewskim wynegocjował i podpisał w kwietniu 1592 r. warunkikontraktu małżeńskiego z arcyksiężniczką Anną. Albrycht Radziwiłłzastępował też króla podczas zaślubin per procura, które odbyły sięw Wiedniu w dniu 3 maja 1592 r., a następnie towarzyszył nowejkrólowej w drodze do Krakowa. W tym samym roku otrzymał od

S. 33-35; K. Chłapowski, starostowie w Małopolsce 1565-1668, [w:)Społeczeństwostaropolskie, t. IV, red. A. Izydorczyk i A. Wyczański, Warszawa 1986, s. 122, 128,134; W. Dworzaczek, Genealogia, t. II, Warszawa 1957. tab!. 126. W literaturzeprzedmiotu funkcjonują dwie daty śmierci FirIeja - 1599 lub 1601 r. W rzeczywistościzmarł on w dniu 22 III 1600 r. Por. J. Kurtyka, Lat!1fundium tęczyńskie. Dobrai właściciele (XIV-XVII wiek), Kraków 1999, s. 209.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 11

króla dzierżawę wisztyniecką. Nie doczekał się dalszych dowodówuznania, gdyż zmarł już w lipcu 1592 r. w Krakowie. Ożenionyz Anną, córką księcia kurlandzkiego Gotarda Kettlera, miał z niąsyna Jana Albrychta (1591-1626), dzierżawcęwisztynieckiego,i córkęBarbarę (zm. 1614), żonę Mikołaja Kiszki, podskarbiego wielkiegolitewskiego8•

Bardzo ważną rolę w otoczeniu Zygmunta pełnili niemal odpoczątku jego pobytu w Polsce przedstawiciele Towarzystwa Jezu-sowego. Już w styczniu 1588 r. powołał bowiem Zygmunt nastanowisko kaznodziei nadwornegojezuitę Piotra Skargę (1536-1612),który bardzo szybko wszedł do grona najbliższych i najbardziejwpływowych doradców królewskich. Swoje znaczenie i wpływy nadworze wykorzystywał Skarga przede wszystkim w interesie Kościołai Towarzystwa Jezusowego. Będąc zdecydowanym przeciwnikiemkonfederacji warszawskiej, nie zdołał co prawda doprowadzić do jejunieważnienia, ale osiągnął tyle, że Zygmunt III konsekwentniesprzeciwiał się uzupełnieniu jej przepisami wykonawczymi. Podej-mował też energiczne działania, aby zatamować protestantom dostępdo wyższych urzędów. W sumie jego działalność na dworze przy-sporzyła Kościołowiwielu możnych i wpływowychkonwertytów, którzybardziej dla kariery, niż z przekonania, porzucali protestantyzm. ZeSkargą ściśle współpracował spowiednik królewski, także jezuita,Bernard Gołyński (1546-1599). Nie bez znaczenia był tutaj fakt, żeGołyński został spowiednikiemZygmunta jeszcze w czasie jego pobytuw Szwecji. Po elekcji 1587 r. powrócił z nim do kraju i aż do śmiercipełnił obowiązkispowiednika królewskiego.W 1591 r. władze zakonneustaliły zakres działalności jezuitów, przebywających na dworzekrólewskim. Skarga został superiorem, a Gołyński jego konsultoremi admonitorem. Z biegiem czasu spowiednik uzyskiwał coraz większywpływ na władcę. Należąc do grona zwolenników tajnej politykikrólewskiej, pomagał w montowaniu obozu regalistów, bez większegorozgłosu, ale tym skuteczniej, wpływając na króla w duchu wrogimdla różnowierców, a korzystnym dla kontrreformacji. Po śmierciGołyńskiego spowiednikiem królewskim został kolejny jezuita - Fry-deryk Bartsch (1552-1609). Podobnie jak jego poprzednik był on

B Por. H. Lulewicz, Radziwiłł Albrycht, Iw:] PSB, t. XXX, Wrocław 1987,s.135-139; K. Niesiecki, op. cit.. t. VIII, Lipsk 1841, s. 65-66; K. Lepszy,Rzeczpospolita..., s. 206, 214, 263, 302-303, 331; H. Wisner, op. cit.. s. 59;W. Dworzaczek, op. cit., tabl. 163. Dziwić może fakt, że jedyny syn marszałkanie zrobił żadnej kariery politycznej. Sądzić wypada, że zasadniczą przeszkodą dlajego wyniesienia i awansu senatorskiego była jego mierna inteligencja, pasywnośći brak większych ambicji.

12 ZBIGNIEW ANUSIK

podporządkowany królewskiemu kaznodziei. Sądzić wypada, żeapogeum wpływówjezuickich na dworze przypada właśnie na okrespobytu na nim Piotra Skargi. Miarą niechęci części społeczeństwaszlacheckiego do "ojców dworskich" było sformułowane w czasachrokoszu sandomierskiego żądanie usunięcia jezuitów z dworu królew-skiego, ograniczenia liczby ich kolegiówi wygnania obcych członkówtego zakonu z Polski9. Po ustąpieniu Skargi z dworu (w kwietniu1612 r.) kaznodzieją królewskim został mianowany następny jezuita- Mateusz Bembus (1567-1645). Pełen energii i zapału szybkowysunął się on na czoło drugiego pokolenia działaczy jezuickich.Brak mu było jednak umiaru i taktu, jakim odznaczał się Skargaw swoich stosunkach z królem. Po pięciu latach pobytu na dworzeBembus popadł w konflikt z ulubieńcem króla, wyznawcą kalwinizmu,Kasprem Denhoffem, którego starał się usunąć z otoczenia władcy,czym tak naraził się ZygmuntowiIII, że ten podjął decyzję o odebraniunierozważnemu jezuicie stanowiska nadwornego kaznodziei lO.

Pupilem jezuitów, a jednocześnie ich protektorem na dworze, byłAndrzej z Piasków Bobola (1540-1616), jeden z najbardziej zaufanychpowierników i doradców Zygmunta III. Syn Krzysztofa i Elżbietyz Wielopolskich, związany z dworem królewskim od czasów ZygmuntaAugusta, całą swoją karierę zawdzięczał Bobola w istocie Zygmun-towi III i jezuitom, jako "intimus regis et Societatis integerrimusamicus", "totius Societatis defensor et propugnator", opiekun i "be-nefactor". Wraz z ojcami dworskimi, szczególnie Gołyńskim, Skargą,a następnie Bembusem, należał Bobola do najbliższego, regalistycz-nego otoczenia króla. Ze Skargą łączyły go więzi osobistej przyjażni.Podobnie rzecz się miała z jego następcą na stanowisku kaznodzieikrólewskiego. Nie dziwi więc fakt, że "patres aulici", mający zapośrednictwem Boboli stały dostęp do króla, prześcigali się w oka-zywaniu mu swojejwdzięczności.Dziękiwpływowina króla i poparciujezuitów, potrafił Bobola wpływać na obsadę niektórych wakansów,wyrabiając posady swoimprotegowanymi szkodząc niechętnym wobecTowarzystwa Jezusowego oraz dysydentom. Dlatego też wielu sta-rających się o wakujące urzędy zabiegało o jego poparcie. W czasierokoszu sandomierskiego uważano go za potężne "narzędzie jezuitów"i dworu habsburskiego. W przededniu wojny moskiewskiej i podczas

9 Por. J. Tazbir. Piotr Skarga, Warszawa 1978; idem, Skarga Piotr, Iw:] PSB,t. XXXVIII, Warszawa-Kraków 1997, s. 35-43; w. Dobrowolska, op. cit., s. llo-lll;Gołyński (Goliński) Pakasz Bernard (biogram w opracowaniu Redakcji), Iw:] PSB,t. VIII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1959-1960, s. 266-267; S. Bednarski, Bartsch(Barscius. Barszcz) Fryderyk, Iw:] PSB, t. 1, s. 329-330.

10 Por. S. Bednarski, Bembus Mateusz, Iw:] PSB, t. 1, s. 419-420.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 13

samej wyprawy smoleńskiej odgrywał z kolei Bobola do spółkiz Feliksem Kryskim i braćmi Potockimi poważną rolę w politycekrólewskiej. Pojawiły się nawet głosy, że to właśnie Bobola wrazz Kryskim, czyli "ciche komorne rady uradziły tę wojnę". Bobola,który całe życie spędził na dworze, był starym kawalerem, żyjącymniemal jak zakonnik i oddanym nadmiernej dewocji. Pozbawionywybitniejszych zdolności, nie wykazywał także miłych królowi za-interesowań kulturalnych. Zygmunt III cenił go jednak za rozwagę,przezorność, spryt i ogromne przywiązanie do własnej osoby. W 1595r. AndrzejBobolazostał burgrabią krakowskim,w 1599 r. sekretarzemkrólewskim, a w 1607 r. otrzymał urząd podkomorzego koronnego.Z biegiem czasu rosła też zamożność królewskiego faworyta, gdyżZygmunt III obdarzył go starostwami pilzneńskim (1600), dybowskim(1611), gniewkowskim, kampinoskim, libuskim (1599) i barcickimoraz wsiami Królewką i Leszczyną w województwie krakowskim.Spadkobiercami bezdzietnego Boboli byli jego trzej bratankowie,synowie Jana, podkomorzego sandomierskiego II .

Do grona ulubieńców królewskich dość szybko dołączył HieronimGostomski (zm. 1609), syn Anzlema, wojewody rawskiego, i N. Na-rzymskiej, kasztelanki płockiej. Podkomorzy rawski z nominacjiBatorego, w czasie bezkrólewia po jego śmierci jednoznacznie opo-wiedział się po stronie Zygmunta, za co wynagrodzony został ka-sztelanią nakielską oraz starostwem średzkim i wałeckim (1588).Prawdziwa kariera czekała go jednak po publicznej konwersji z lu-teranizmu na katolicyzm, jakiej dokonał w czasie sejmu 1589 r.Od tej chwili stał się bowiem Gostomski jednym ze sztandarowychprzywódcówpolskiej kontrreformacji. Zwalczając dysydentów, broniłjednocześnie i wspierał materialnie jezuitów, przyczyniając się

11 Por. W. Dobrowolska. op. cit.. s. 108-109; eadem. Bobola Andrzejz Piasków, Iw:] PSB. t. II, Kraków 1936. s. 153-154.; V. Urbaniak, zamoyszczycybez zamoyskiego. Studium dekompozygi ugrupowania politycznego, Warszawa 1995.s.43. 55. 62. 108. 136; K. Chłapowski. Elita ...• s. 86. 89. 90. 108; idem.Starostowie..., s. 128; idem. Realizacja reform egzekucji dóbr (1563-1665). Sprawazastawów królewszczyzn małopolskich. Warszawa 1984. s. 138. 205. Najbardziejspektakularnym przykładem wpływu Boboli na rozdawnictwo urzędów było uzyskaniegodności sekretarza wielkiego koronnego dla młodego Jakuba zadzika z pominięcieminnych. bardziej dojrzałych i bardziej zasłużonych kandydatów. Warto w tym miejscuzwrócić uwagę na fakt. że królewszczyzny pozostające w użytkowaniu Boboli nienależały do najbogatszych. Wszystkie bez wyjątku były kilkuwioskowymi tenutami.Najbardziej dochodowe było starostwo dybowskie, z którego wg wykazu kwarty z 1647 r.wnoszono do skarbu rawskiego 603 złp. rocznie. Por. S. C i ara. Senatorowiei dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.s.77.

14 ZBIGNIEW ANUSIK

w znacznym stopniu do fundacji ich kolegiów w Krakowie, Po-znaniu, Warszawie i Sandomierzu. Już w grudniu 1592 roku otrzy-mał Gostomski nominację na urząd wojewody poznańskiego. Natym stanowisku okazał się niezłomnym regalistą i bezwzględnymwyznawcą polityki kontrreformacyjnej. O zaufaniu, jakim darzył goZygmunt III, świadczy fakt, że wojewoda poznański został wyzna-czony na jednego z egzekutorów pierwszego testamentu królew-skiego. Szczególnie ożywionądziałalność rozwinął Gostomski w cza-sie rokoszu Zebrzydowskiego, wiernie stojąc u boku króla i nawo-łując do rozprawy z opozycją. Nie dziwi więc fakt, że był znienawi-dzony przez rokoszan. Pojawiały się nawet żądania, aby najbardziejnieprzejednanych regalistów, tj. Gostomskiego, Bobolę i ZygmuntaMyszkowskiego, "ukarać na gardle". Wojewoda poznański odzie-dziczył po ojcu niezbyt wielką fortunę (dość znaczny majątek wo-jewody rawskiego - 29 wsi dziedzicznych- został bowiem podzielonypomiędzy jego 7 synów), którą z czasem jednak znacznie pomnożył.Z cesji ojca miał starostwa wareckie i grójeckie (1586). Od StefanaBatorego dostał Gostomski starostwo sannickie (1585), które porokoszu sandomierskim oddano jemu i jego potomkom w 100-letniądzierżawę. Od Zygmunta III, oprócz Środy i Wałcza, otrzymał zaśstarostwa gąbińskie (1588), mosińskie (1588) i sandomierskie(1597) oraz dzierżawę strzelecką12.

Dużą szansę na zrobienie wielkiej kariery miał także szwagierGostomskiego - Prokop Sieniawski (zm. 1596), syn Prokopa, stolnikalwowskiego,i Anny Ostrorożanki Lwowskiej.Wychowanyw wyznaniu

12 Z małżeństwa z Urszulą Sieniawską, córką stolnika lwowskiego Prokopa,pozostawił Gostomski syna Jana (1576-1623), późniejszego wojewodę kaliskiego,któremu za zgodą Zygmunta III scedował starostwa wałeckie, wareckie, grójeckie,gąbińskie, dzierżawę strzelecką i inne pomniejsze królewszczyzny. Jego drugą żonąbyła Aleksandra Sapieżanka, z którą miał syna Zygmunta Ferdynanda, starostęsannickiego. Jedyna córka wojewody poznańskiego z pierwszego małżeństwa - Zofia- wyszła za mąż za wojewodę bełskiego Adama Stadnickiego. Por. K. L e p s z y,Gostomski Hieronim [w:] PSB, t. VIII, s. 364-366; K. N i e s i e c k i, op. cit., t. rv,s.241-244; W. Dworaczek, Gostomski Jan, [w:] PSB, t. VIII, s. 366-367;A. Podraza, Gostomski Anzelm [w:] ibidem s. 362-364; V. Urbaniak, op. cit.,s. 43, 84, 104 i in. wg ustaleń K. Chłapowskiego na podstawie wykazu kwartyz 1647 r. (z tego samego wykazu korzystał również cytowany S. Ciara) HieronimGostomski zajmował 22 miejsce na liście najlepiej uposażonych użytkownikówkrólewszczyzn w latach 1587-1648 z sumą kwarty 5457 złp. (w wyliczeniu tymbrakuje kwarty ze starostwa wałeckiego). Por. i d e m, Elita..., s. 99, 105, 147. Wartoteż zwrócić uwagę na fakt, że czterech spośród sześciu braci Hieronima Gostomskiegopiastowało urzędy senatorskie: Stanisław (zm. 1598) był wojewodą rawskim, Jan(zm. 1590/1591) kasztelanem rawskim, Dobrogost (zm. ok. 1619) kasztelanemczerskim, a Tomasz (zm. 1623/1624) wojewodą mazowieckim.

KarieI)' faworytów królewskich a karieI)' opozycjonistów... 15

kalwińskim, kształcił się w Wittenberdze i Lipsku, odbył też podróżpo Cesarstwie, Szwajcarii, Włoszech i Niderlandach. Po powrocie dokraju służył wojskowo pod rozkazami Batorego i Zamoyskiego. Bardzoszybko opowiedział się za Zygmuntem III. Już w lutym 1589 r.został podczaszym koronnym, otrzymując równocześnie nadaniestarostwa adzieiskiego w Inflantach. W czerwcu 1592 r. dostał z koleibogate starostwo ratneńskie. Towarzyszył królowi w jego pierwszejwyprawie do Szwecji. W grudniu 1594 r. został marszałkiem na-dwornym koronnym. W tym samym roku porzucił kalwinizm i prze-szedł na katolicyzm. Na dworze zbliżył się do Piotra Skargi. Zyg-munt III lubił przystojnego i znanego z ogromnej siły fizycznejSieniawskiego. Jest więc wielce prawdopodobne, że mu "w jegoostatniej chorobie laskę wielką koronną przysłał". W dalszychawansach przeszkodziła Sieniawskiemu przedwczesna śmierć. Zmarłbowiem już 3 stycznia 1596 r. w Krakowie. Ożeniony z przyrodniąsiostrą Hieronima Gostomskiego - Elżbietą Łucją, pozostawił czworodzieci, z których wieku dojrzałego dożyły tylko dwie córki - Zofiai Elżbieta, w przyszłości zakonnice13•

Jednym z największych ulubieńców Zygmunta III był StanisławMiński (ok. 1561-1607), syn Kaspra, wojskiego warszawskiego,i Doroty Go:ryńskiej, wojewodzianki mazowieckiej. Uczył się w ko-legium jezuickim w Pułtusku, gdzie zwrócił na niego uwagę PiotrDunin Wolski, który zabrał go ze sobą do Rzymu, gdy w 1579 r.odbywał poselstwo do papieża Grzegorza XIII. Po powrocie do krajuMiński obracał się w sferach bliskich dworu królewskiego, należącdo zwolenników Jana Zamoyskiego. W czasie bezkrólewia od razupoparł kandydaturę Zygmunta III. Miński był człowiekiem gruntowniewykształconym, obytym w świecie, zakochanym w Italii, świetniewładającym kilkoma językami. Był równocześnie gorliwym katolikiemoraz dobrodziejem zakonu jezuitów. Król dość szybko zwrócił więcna niego uwagę, nadając mu kolejno kasztelanię liwską (1588)i zakroczymską (1588). W kwietniu 1590 r. Miński został wojewodąłęczyckim. Na przełomie 1593 i 1594 r. odbył ważną legację do

13 Por. I. Ka n i e w s k a, Sieniawski Prokop, Iw:) PSB, t. XXXVII, Warszawa-Kraków1996, s. 145-146; eadem, Sieniawska z Gostomskich Elżbieta Ługa, Iw:) ibidem,s. 87-90; K. Górski, Matka Mortęska, Kraków 1971, s. 106-1I3; K. Niesiecki,op. cit., t. VIII, s. 341-342; W. Dworzaczek, op. cit., tabl. 129; K. Chlapowski,Elita ... , s. 100, 105; i d e m, Starostowie ... , s. 144. Starostwo ratneńskie (Sieniawskiuzyskał na nim ius communicativum dla swojej żony) bylo czwartą pod względemwymiaru kwarty królewszczyzną w województwie ruskim (1I83 zlp.); por. S. Ciara,op. cit., s. 98. K. Chłapowski twierdzi, iż nominacja Sieniawskiego na urząd podczaszegokoronnego i starosty adzieiskiego nastąpiła już w 1588 r., por. i d e m, Elita ... , s. 147.

16 ZBIGNIEW ANUSIK

Rzymu do papieża Klemensa VIII, skąd przywiózł akt kanonizacjiśw. Jacka Odrowąża. W dniu 1 kwietnia 1606 r. król wyniósł gowreszcie na urząd podkanclerzego koronnego. W tym czasie Mińskinależał już do grona najbardziej zaufanych doradców Zygmunta III.W zamian za wierną służbę król obdarzył go starostwami osmolińskim(1588), liwskim (1591), tyszowieckim (1594), płockim (1595) i san-nickim (1595) oraz wsią Bogucin w województwiekrakowskim (1591).W czasie rokoszu sandomierskiego, zapadłszy na zdrowiu, na wyraźneżyczenie króla wyjechał na kurację do Włoch. Wezwany do kraju,zmarł w czasie drogi powrotnej w Padwie, gdzie też został pochowany.Nie prowadząc własnej polityki, był Miński wykonawcą królewskiegoprogramu. Jak zanotował Kasper Niesiecki, był ten podkanclerzy"wybornego rozsądku, pobożności przykładnej, wdzięcznych kuwszystkim obyczajów". Ożeniony z Urszulą Dembińską, kasztelankąkrakowską, pozostawił trzy córki - Dorotę, żonę Jan Tęczyńskiego,wojewody krakowskiego, Barbarę, żonę Marcina Zaremby, starostygrabowieckiego, i Annę. Stanisław Miński był ostatnim męskimprzedstawicielem swojego rodul4•

Wielką rolę u boku Zygmunta III odgrywał Zygmunt z MirowaMyszkowski(ok. 1562-1615), syn Zygmunta, starosty oświęcimskiegoi zatorskiego, oraz Beaty Przerembskiej, kasztelanki sieradzkiej.Wychowany w wyznaniu kalwińskim, studiował w Niemczech.W 1578 r. przeszedł na katolicyzm. Później odbył studia we Włoszech,gdzie osobiście poznał wielu tamtejszych książąt. W 1597 r. zostałprzyjęty do herbu Gonzagów przez władcę Mantui - Wincentego,a papież Klemens VIII nadał mu tytuł margrabiego na Mirowie. Nasejmach lat 1596-1598 lawirował pomiędzy królem a Zamoyskim.Z tego prawdopodobnie powodu nie otrzymał podkomorstwa wielkiegokoronnego. W 1598 r. został jednak kasztelanem wojnickim.W 1601 r. wraz z bratem Piotrem, wojewodą rawskim, otrzymałzgodę sejmu na utworzenie ordynacji pińczowskiej. W tym samymroku, wobec śmierci Piotra, został pieIWszymordynatem na Pińczowie.

14 Por. S. Gruszecki. Miński Stanisław. Iw:] PSB. t. XXI. Wrocław 1976.s. 320-321; Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy,oprac. E. Opaliński i H. żerek-Kleszcz. red. A.Gąsiorowski. Kórnik 1993. s. 99. 275;K. Chłapowski. Elita .... s. 43. 72. 108. Zdaniem tego autora Miński użytkowałdzierżawę sannicką w latach 1602-1606, por. ibidem, s. 89. Nieuzasadniony wydajesię natomiast pogląd. że Stanisław Miński zawdzięczał swoją karierę ożenkowi z córkąWalentego Dembińskiego. por. ibidem, s. 122. Najbogatszym starostwem użytkowanymprzez Mińskiego było starostwo płockie wycenione na 1044 złp. kwarty. Por. S. C i a r a,op. cit.. s. 78. Por też K. Niesiecki. op. cit.. t. VI. Lipsk 1841. s. 418; orazA. Sajkowski. Włoskie przygody Polaków. Wiek XVI-XVIII. Warszawa 1973. s. 12,13, 60.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 17

Poprzez swojego krewnego, Jana Tarnowskiego, arcybiskupa gnieź-nieńskiego, zbliżył się znacznie do Zygmunta III, który nie baczącna opór opozycji obdarzył go w 1603 r. urzędem marszałka wielkiegokoronnego. Od tej chwiliMyszkowskistał się najbliższym i najbardziejzaufanym doradcą króla. Jego wpływ na dworze był ogromny. Królprowadził z nim najtajniejsze narady polityczne i od jego stanowiskaczęstokroć uzależniał dystrybucję wakujących urzędów. W 1605 r.odbył Myszkowski wraz z Marcinem Szyszkowskim poselstwo doPragi i Grazu po drugą żonę Zygmunta III - arcyksiężniczkę Kon-stancję. W czasie rokoszu sandomierskiego zajmował twarde i nie-przejednane stanowisko wobec wrogów Zygmunta III. Obok swojegoprotegowanego - Feliksa Kryskiego - był też Myszkowski głównymideologiemabsolutyzmu w otoczeniu królewskim.W latach 1608-1609odbył podróż do Włoch, Francji i Anglii, by zwalczać skierowanąprzeciwkoZygmuntowi IIIpropagandę Janusza Radziwiłła.zakochanyw Italii, był wielkim mecenasem sztuki włoskiej. Spośród faworytówkrólewskich wyróżniał się tym, że nie był ortodoksyjnym katolikiem,a jego związki z jezuitami nie były zbyt ścisłe. Zmarł we Włoszech,ale jego zwłoki sprowadzono do kraju i pochowano w Krakowie. Odkróla uzyskał szereg lukratywnych starostw - piotrkowskie (1588),nowokorczyńskie (1600), wiślickie (1600), soleckie (1603) i grodeckie(1606). Jako zwolennik wzmocnienia władzy królewskiej był znie-nawidzony przez szlachtę, która w czasie rokoszu sandomierskiegożądała ukarania go "na gardle". Ożeniony z kasztelanką zawichojskąElżbietą Boguszówną (zm. 1643), miał z nią pięć córek (tylko jednaz nich - Anna - wyszła za mąż za Mikołaja Komorowskiego z Żywca)i trzech synów - Jana, starostę nowokorczyńskiego, Ferdynanda,starostę grodeckiego, i Władysława, w przyszłości wojewodę krakow-skiego15•

15 Por. U. Au gu s t y n i a k. Myszkowski (Gonzaga-Myszkowski margrabia naMirowie) Zygmunt. Iw:) PSB. t. XXII.Wrocław 1977. s. 404--407; K. Ch l a p ow ski.Elita .... s. 45. 62. 73. 83; idem. Starostowie...• s. 122-123. 131, 133. 139;M.J a n i s z ew s k a - Mi n c e r. RzeczpospolitaPolska w latach 1600-1604. Bydgoszcz1984. s. 107: V. Urbaniak. op. cit.. s. 12. 13. 18,42-44 i in.: K. Niesiecki.op. cit.. t. VI. s. 503-505: w. Dworzaczek. op. cit.. tab!. 130. Na sporządzonej przezK.Chłapowskiego liście największych użytkownikówkrólewszczyznw latach 1587-1648Zygmunt Myszkowski zajmuje 13 miejsce z sumą kwarty 7460 zł. Por. idem. Elita ....s. 99. W moim przekonaniu Chlapowski popelnił jednak bląd w swoich wyliczeniach.Wg wykazu kwarty z 1647 r. starostwo piotrkowskie oplacało 1069 zlp.; nowokor-czyńskie 1026 zlp.. wiślickie 1463 zlp.. grodeckie zaś 1432 zlp. Por. S. Ciara. op.cit.. s. 75. 89. 90. 96. Z podsumowania otrzymujemy kwotę 4990 zlp. Po dodaniuwymiaru kwarty ze starostwa soleckiego - 740 zlp. - otrzymamy 5730 zlp. Trudnoprzypuszczać. aby Myszkowski użytkował tak wiele drobnych królewszczyzn (pomi-

18 ZBIGNIEW ANUSIK

Bliskim współpracownikiem i protegowanym Myszkowskiego byłznakomity mówca i pisarz Feliks Kryski z Drobina (1562-1618),syn Stanisława, wojewodymazowieckiego,i Małgorzaty z Uchańskich,wojewodzianki płockiej. Wykształcony w akademii jezuickiej w Dil-lingen oraz we Włoszech, znał łacinę, grekę i język włoski. Odpoczątku swojej kariery politycznej związany był ze stronnictwempopierającym Zygmunta III.Wielokrotniewybierany posłem, na sejmie1603 r. zręcznie lawirował pomiędzy dworem i kanclerzem Zamoy-skim. Po tym sejmie związał się już całkowicie ze stronnictwemregalistycznym. Powszechna opinia głosiła, że Kryski stał się wówczaspomocnikiem i protegowanymnowegomarszałka wielkiegokoronnego,Zygmunta Myszkowskiego. Już w 1606 r. Myszkowski wysunął jegokandydaturę do pieczęci mniejszej koronnej. Sprzeciw kanclerzaMacieja Pstrokońskiego sprawił jednak, że podkanclerzym zostałStanisław Miński, a Kryski musiał się zadowolić stanowiskiemreferendarza koronnego. Wszedł jednak wówczas do kręgu najściś-lejszych doradców Zygmunta III.W "komornych radach" króla z rokuna rok odgrywał coraz większą rolę. W czasie rokoszu całkowiciei bez reszty oddał się na usługi króla. Odegrał istotną rolę w przy-gotowaniu wojny moskiewskiej. 22 stycznia 1609 r. został podkan-clerzym koronnym. W 1613 r. dostał wreszcie kanclerstwo wielkiekoronne. Feliks Kryski jako zwolennik absolutyzmu na wzór hisz-pański był jednym z niewielu w Polsce prawdziwych monarchistów.Z biegiem lat coraz bardziej uznawał jednak prymat władzy duchownejnad świecką. Współdziałał ściśle z przywódcami Kościoła w Polsce:Wojciechem Baranowskim, Wawrzyńcem Gembickim, MarcinemSzyszkowskim. Jego przywiązanie do swojej osoby i oddane muusługi polityczne Zygmunt III wynagrodził Kryskiemu nadaniemstarostw kruszwickiego (1606), zakroczymskiego (1609), kowelskiego(1609), przedeckiego i kłodawskiego (1613), oraz dóbr Mały i NowyOstrów, Wołodrza, Kołodeżnoi Krohojew.Ożeniony z Zofią z LubieniaLubieńską miał z nią kanclerz czterech synów i dwie córki. żadenz jego synów nie osiągnął godności senatorskiej 16.

janych najczęściej w różnego rodzaju zestawieniach), aby ich łączny wymiar kwartyosiągnął znaczną przecież kwotę 1730 złp.

16 Por. J. Ma c i s z e w ski. Kryski Feliks vel Szczęsny z Drobnina (Drobina). Iw:]PSB. t. XV. Wrocław 1970, s. 482--484; K. Niesiecki. op. cit.. t. v. Lipsk 1840,s. 406-407; K. C h ł a p ow ski. Elita .... s. 84, 85. 88. 92. 105; i d e m. Starostowie ....s. 149. Najbogatszą królewszczyzną :KJ.yskiegobyło starostwo kowelskie na Wołyniuwycenione na 1839 złp. kwarty. Por. S. C i a r a, op. cit.. s. 99. Należy przypuszczać,że przyczyną załamania się kariery rodu :KJ.yskich była niespodziewana śmierćnaj starszego syna kanclerza - Pawła (zm. 1624), któremu ojciec scedował właśniestarostwo kowelskie.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 19

Przez długie lata faworytemi przyjacielemZygmunta III był Mikołajz Podhajec Wolski (1555-1630), syn Stanisława, kasztelana san-domierskiego, i Barbary Tarnowskiej, wojewodzianki sandomierskiej.W 9 roku życia oddany przez rodzicówdo Grazu na dwór arcyksięciaMaksymiliana, późniejszego cesarza, wychowywał się razem z jegosynami - Rudolfem, Maciejem i Maksymilianem. Miecznik koronnyz nominacji Henryka Walezego, zwiedził prawie całą Europę, wielo-krotnie bywając we Włoszech.Znał doskonale język niemiecki i włoski.Na dworze cesarza Rudolfa II przez kilkanaście lat pełnił funkcjępodczaszego. Wróciwszy do Polski, dostał od Zygmunta III laskęnadworną w roku 1599. Po rodzicach przejął starostwo krzepickie(1566). Z nadania pieIWszegoWazy na polskim tronie dzierżył zaśstarostwa olsztyńskie (1613), rabsztyńskie (1592), inowłodzkie,babimojskie i odolanowskie (1629). Zygmunt III wielokrotnie powierzałmu różnego rodzaju funkcje dyplomatyczne. Wolski odbył m. in.legacje do papieża Klemensa VIII, do cesarza Macieja (to poselstwozaowocowałopodpisaniem przymierza polsko-austriackiego w 1613 r.)i do wielkiego księcia Toskanii. Po śmierci Myszkowskiego wziąłlaskę wielką koronną (1616). Cudzoziemiec ze stroju i obyczajów,gruntownie wykształcony, znany był Wolski ze swoich zainteresowańartystycznych. Fundował nowe palace i zamki w Krzepicach, Olkuszu,Kłobucku i Jaksmanicach oraz klasztory kanoników regularnychśw. Augustyna w Krzepicach i Kłobucku. W 1609 r. sprowadził doPolski kamedułów i ufundował im wspaniały kościół na Bielanachpod Krakowem, gdzie został pochowany po śmierci. Nie był żonatyi nie wspierał żadnych krewnych ani powinowatych 17.

17 Por. K. Niesiecki. op. cit.. t. IX, Lipsk 1842. s. 40&-407; K. Chlapowski.Elita ...• s. 63. 82. 84; idem, Starostowie.... s. 124. 127. 128; E. Barwiński.Przymierze polsko-austriackie z roku 1613, "Przewodnik Naukowy i Literacki". 1895.t. XXIII. s. 984-1003; R. Skowron. Olivares, Wazowie i Bałtyk. Polska w politycezagranicznej Hiszpanii w latach 1621-1632. Kraków 2002. s. 55. 119-126. 129.132 i in.; A. Sajkowski. op. cit., s. 11; V. Urbaniak. op. cit.. s. 43; A. Miło-będzki. Architektura polska XVII wieku, t. I, Warszawa 1980. s. 19. 37. 42, 115.124 i in. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na konieczność bardzo ostrożnegotraktowania wyliczeń dokonanych przez S. Ciarę i K. CWapowskiego na podstawiewykazu kwarty z 1647 r. zgodnie z tym wykazem, użytkowane przez Mikolaja Wolskiegostarostwo krzepickie bylo najbardziej intratną królewszczyzną w województwiekrakowskim z wymiarem kwarty 2953 zlp. W następnej kolejności szły starostwaspiskie (1989 zlp.), nowotarskie (1662 zlp.). zatorskie (1273 zlp.) i sądeckie (1100zlp.). Por. S. C i ar a. op. cit., s. 87-88. Wedlug rejestru poborowego województwakrakowskiego z 1629 r. stan zagospodarowania poszczególnych królewszczyzn byljednak nieco inny. Ze starostwa krzepickiego (2 miasta i 20 wsi) wplacono podatekw wysokości 1598 zlp. 22 gr .. ze starostwa sądeckiego (l miasto i 18 wsi) - 1628 zlp.24 gr., a ze starostwa nowotarskiego (l miasto i 19 wsi) zaledwie 360 zlp. 20 gr.

20 ZBIGNIEW ANUSIK

Zupełnie nietypowo przebiegała kariera kolejnego ulubieńcakrólewskiego - Stanisława Żółkiewskiego (ok. 1547-1620), synaStanisława, wojewody ruskiego, i Anny Lipskiej. Początkowo był onbowiem ściśle związany z Janem Zamoyskim, któremu zawdzięczałswojepierwsze awanse. Ożenionyz siostrą cioteczną kanclerza, ReginąHerburtówną, został szwagrem Mikołaja Zebrzydowskiego, którypoślubił Dorotę, drugą córkę Jakuba Herburta i Katarzyny Wapow-skiej. Dzięki staraniom Zamoyskiego otrzymał nominację na urządhetmana polnego koronnego (7 listopada 1588) i kasztelanię lwowską(30 kwietnia 1590). Zażyłe i serdeczne stosunki z kanclerzemzamknęły mu jednak skutecznie drogę do łaski Zygmunta III. Jeszczew czasie rokoszu sandomierskiego Żółkiewski, który po śmierciZamoyskiego przeszedł już zdecydowanie na pozycje regalistyczne,nie cieszył się zaufaniem króla i jego najbliższego otoczenia. Jużw marcu 1608 r. hetman polny koronny został jednak wojewodąkijowskim, a udział w wojnie moskiewskiej ostatecznie przekonałdo niego Zygmunta. Na sejmie 1618 r. król mianował staregoi schorowanego wojewodękijowskiegokanclerzem wielkim koronnym,oddając mu równocześnie buławę wielką koronną. Zygmunt III, któryŻółkiewskiego "zrazu nierad widział, a potem wielką mu łaskę swąpańską pokazował i przeszłe mu czasy nagradzał", nie zważał przytym wcale na protesty opozycji i polityczne konsekwencje tegowyniesienia. Nowykanclerz cieszył się bowiemjego pełnym zaufaniemi poparciem. Dodajmy w tym miejscu, że dzięki długoletniej służbie

Dodajmy w tym miejscu, że Mikołaj Wolski wpłacił ze starostwa olsztyńskiego (3 miastai 20 wsi) 1134 złp. 16 gr., ze starostwa rabsztyńskiego (10 wsi) 467 złp. 10 gr.,a z tenut Biała i Ostrowsko (2 wsie) - 43 złp. 6 gr. podatku. Razem więc, użytkując5 miast i 52 wsie królewskie, marszałek wielki koronny wpłacił do skarbu Rzeczypos-politej podatek w wysokości 3243 złp. 24 gr. Jeśli dodamy do tego 2 całe i l częśćwsi oraz l sołectwo miejskie, które stanowiły prywatną własność Wolskiego (podatekw wysokości 87 złp. 22 gr.), to okaże się, że jego dobra w Krakowskiem ustępowałypod względem rozległości i stanu zagospodarowania jedynie posiadłościom wojewodyruskiego Stanisława Lubomirskiego. Por. Rejestr poborowy województwa krakowskiegoz roku 1629, oprac. W. Domin, J. Kolasa, E. Trzyna, S. Żyga, red. S. Inglot, Wrocław1956, s. 19,25,27,28,35,41,167, 172, 175-178, 181, 182, 185-191, 193, 199,203, 207, 208, 227, 228, 231, 246, 250. Por. też Z. An u s i k, Senatorowie i dygnitarzekoronni w latach 1587-1648. Kilka uwag na marginesie książki Krzysztofa Chłapow-skiego, "Przegląd Nauk Historycznych" 2002, R. I, nr l, s. 171, 180, 181. Wolski,który zmarł jako kawaler, przez wiele lat pozostawał w intymnym związku z żonąmieszczanina krakowskiego Orlemusa. Miał z nią podobno kilku synów (wszyscynosili nazwisko Orlemus), z których jednemu - Krzysztofowi - wyjednał u króladożywocie na wójtostwie krzepickim. Por. W. Ne k a n d a T r e p k a, Liber generationisplebeanorum ("Liber chamorum"), wyd. 2, oprac. R. Leszczyński, Wrocław-War-szawa-Kraków 1995, s. 293.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 21

publicznej Żółkiewski zgromadził bardzo znaczny majątek prywatny.Był także hojnie uposażony w królewszczyzny. Z nadania StefanaBatorego trzymał starostwo kałuskie (p. 1587). Od Zygmunta IIIotrzymałkilka kolejnych- hrubieszowskie (1588), kamionackie (1598),rohatyńskie (1601), międzyrzeckie(1609), barskie (1613) ijaworowskie(1619). Podobniejak inni faworycikrólewscybył gorliwymkatolikiem,dobrodziejem Kościoła i zakonów, w tym zwłaszcza TowarzystwaJezusowego. Pozostawił po sobie syna Jana (zm. 1623), starostęhrubieszowskiego, jaworowskiego i kałuskiego oraz córki Katarzynę,żonę Stanisława Koniecpolskiego i Zofię, która wyszła za mąż zaJana Daniłowicza. Ułatwił kariery zarówno obu zięciom, jak i mło-demu Tomaszowi zamoyskiemu 18.

Jednym z najbardziej faworyzowanychprzez Zygmunta III panówlitewskich był, po śmierci Albrychta Radziwiłła, Lew Sapieha(1557-1633). Syn Iwana, podstarościego orszańskiego, i Bohdanyks. Druckiej-Sokolińskiej,dworzanin MikołajaRadziwiłła"Czarnego",wraz z jego młodszymi synami studiował w Lipsku. W Niemczechporzucił prawosławie i przeszedł na protestantyzm. W 1581 r.z nadania Batorego został pisarzem wielkim litewskim. W lutym1585 r. został podkanclerzym litewskim po awansie KrzysztofaRadziwiłła "Pioruna" na województwowileńskie. Dość szybko zde-klarował się jako stronnik Zygmunta III. Od początku przebywałna dworze królewskim, co sprzyjało jego dalszej karierze. Jużw 1586 r. przeszedł na katolicyzm. W tym samym roku ożenił sięz Dorotą Firlejówną (zm. 1591), córką kasztelana lubelskiego,Andrzeja, wdową po wojewodzie trockim, Stefanie ks. Zbaraskim.W kwietniu 1589 r. został kanclerzem wielkim litewskim. W dobiesejmu inkwizycyjnegobył już zdeklarowanym regalistą. W roku 1591wraz z Radziwiłłami nieświeskimi był na Litwiejednym z wiernychstronników dworu i przeciwstawiał się wraz z nimi głównemuoponentowi króla w Wielkim Księstwie, Krzysztofowi Radziwiłłowi"Piorunowi". W 1599 r. Sapieha poślubił jednak córkę "Pioruna"i od tej pory odgrywał rolę pośrednika pomiędzy dworem a litewską

18 Por. A. Prochaska. Hetman Stanisław Żółkiewski. Warszawa 1927; W. D ob-r o w o l s k a, Ksiqżęta Zbarascy w walce z hetmanem Żółkiewskim, Kraków 1930;e a d e m, Młodość.... s. 72, 73 i passim; K. N i e s i e c k i, op. cit., t. X, Lipsk 1845,s. 185-188; V. Urbaniak, op. cit.. s. 3, 9. 11. 13 i passim; K. Chłapowski.Elita.... s. 35. 48. 51. 52 i in.; Urzędnicy województwa ruskiego XIV-XVIII wieku(ziemia halicka. lwowska. przemyska. sanocka). Spisy. oprac. K. Przyboś. Wrocław1987. s. 117. Na liście największych użytkowników królewszczyzn w latach 1587-1648Stanisław Żółkiewski zajmuje 15 miejsce z sumą kwarty 6864 złp. Por. K. C h ł a p o w-ski. Elita ...• s. 99; oraz idem. Starostowie.... s. 136. 139. 140, 141. 144. 176.

22 ZBIGNIEW ANUSIK

opozycją. W 1600 r. zabiegał o buławę polną dla swojego szwagraJanusza Radziwiłła. W czasie wyprawy smoleńskiej, jako jedenz głównych doradców króla, był zwolennikiem zaakceptowania ukła-dów zawartych z bojarami przez Stanisława Żółkiewskiego. 6 lutego1623 r. został wojewodą wileńskim. W lipcu 1625 r. Zygmunt IIIoddał mu buławę wielką litewską, nie zważając na to, że Sapiehanie miał żadnego doświadczenia wojskowego. W czasie długoletniejsłużby publicznej przez ręce Sapiehy przeszła ogromna ilość królew-szczyzn.Już Stefan Batory nadał mu dzierżawymarkowską i miadziol-ską (1584) oraz starostwo sądowe słonimskie (1586).Annie Jagielloncezawdzięczał Sapieha ciwuństwo retowskie na Żmudzi (1588) i dzier-żawę błudeńską. Najbogatsze nadania dostał jednak od Zygmunta Ill.W 1598 r. dzierżawę ekonomii mohylewskiej, a w 1618 r. ekonomiibrzeskiej. Oprócz tego użytkował jeszcze następujące królewszczyzny- dzierżawę kureniecką (1588), starostwo zdzitowskie i starostwojaswońskie na Żmudzi (1590), starostwo świsłockie, dzierżawę daw-gieliską, ciwuństwo dyrwiańskie (1594), dzierżawę ost:ryńską (1597),starostwo parnawskie (1598). dzierżawę mejszagolską (1612), dzier-żawę szereszowską (1615) oraz starostwo sądowe brzeskie litewskie(1616). Przez całe życie konsekwentnie rozbudowywał też własnedobra dziedziczne i stworzył podstawy politycznej i majątkowej potęgiSapiehów na Litwie. Cały ogromny majątek podzielił w testamenciepomiędzy dwóch synów - Jana Stanisława (1589-1635), marszałkawielkiego litewskiego i Kazimierza Leona (1609-1656), późniejszegopodkanclerzego litewskiego19.

19 Z pierwszego małżeństwa pozostawił Sapieha jednego syna - Jana Stanisława.Z drugą żoną, oprócz Leona Kazimierza, miał też syna Krzysztofa Mikołaja i córkęAnnę, wydaną za kasztelana wileńskiego Albrychta Władysława Radziwiłła. Obojejednak zmarli jeszcze za życia ojca. Por. H. L u l e w i c z, Sapieha Lew, [w:] PSB,t. XXXV, Warszawa-Kraków 1994, s. 84-105; K. Niesiecki, op. cit., t. VIII,s. 259-264; W. Dwo rzacz ek, op. cit., tab!. 169. W tym miejscu pojawia się problemjakiegoś, choćby tylko przybliżonego, porównania królewszczyzn, które użytkowałLew Sapieha, z królewszczyznami użytkowanymi przez ulubieńców Zygmunta III,pochodzących z Korony. W połowie XVII w., a więc mniej więcej w tym samymczasie, z którego pochodzi wykaz kwarty wykorzystany przez S. Ciarę i K. Chłapow-skiego, w 9 starostwach i dzierżawach, które znajdowały się w posiadaniu LwaSapiehy i dla których dysponujemy odpowiednimi danymi. znajdowała się następującaliczba dymów - dzierżawa markowska (338), dzierżawa miadziolska (707), starostwosłonimskie (1603), dzierżawa błudeńska (1002), starostwo zdzitowskie (742), starostwojaswońskie (324), dzierżawa ostryńska (538), dzierżawa mejszagolska (173), dzierżawaszereszowska (772) - razem 6199 dymów. W ekonomii brzeskiej było w tym czasie7890 dymów, a w ekonomii mohylowskiej aż 20433 dymy. Por. J. Morzy, Kryzysdemograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie XVII wieku, Poznań 1965, s. 169,180, 181, 184, 187, 323, 328-331. Dla porównania w starostwie kowelskim (1839 złp.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 23

zaufaniem i poparciem ze strony króla cieszył się także bratanekpierwszego z litewskich faworytów Zygmunta III, Albrycht StanisławRadziwiłł (1593-1656), trzeci ordynat ołycki, syn Stanisława, starostyżmudzkiego, i kasztelanki wołyńskiej, Marianny Myszczanki. Postudiach w Wilnie Radziwiłł kilkakrotnie udawał się w podróżezagraniczne, zwiedził Niemcy, Niderlandy, Szwajcarię i Włochy.Studiował w Wiirzburgu, Lowanium i Bolonii. Odwiedził też Rzym,Paryż i Neapol. Od 1617 r. przebywał na dworze Zygmunta III. Królcenił go za "prawość, rozsądek i obyczajno$ć". Już w 1619 r. zostałRadziwiłł podkanclerzym litewskim. Pieczęć zawdzięczał protekcjikrólowej Konstancji. Jego pozycję na dworze wzmocniło małżeństwoz dawną dworką królowej Reginą von Eisenreich, wdową po wojewo-dzie brzeskim kujawskim MichaleDziałyńskim.W 1623 r. Zygmunt IIIoddał Radziwiłłowipieczęć wielką litewską po LwieSapieże. W latach1624-1625 kanclerz pełnił ważną i odpowiedzialną funkcję "dyrek-tora" w podróży królewicza Władysława po krajach ZachodniejEuropy. Zygmunt III darzył młodego Radziwiłła wielkimi względami,czuwając jednocześnie nad jego karierą polityczną i majątkową.Małżeństwo z wdową po Działyńskim zapewniło Radziwiłłowi doży-wocie na bogatym starostwie gniewskim (1619). Od Zygmunta IIIotrzymał nadanie ekonomii tucholskiej (1622) oraz starostw łuckiego(1619), wielońskiego (1623), borysowskiego (1629), daugowskiego(1630) i pińskiego (1632). Pomimo tego, że jego stosunki z Włady-sławem IV nie układały się już tak dobrze jak z Zygmuntem III,również od nowego króla otrzymał Radziwiłłcały szereg lukratywnych

kwarty) w 1629 r. odnotowano 2097 dymów, a w starostwie krzemienieckim (1107zlp. kwarty) - 1772 dymy. Por. S. Ciara, op. cit., s. 99, 100; O. Baranowycz,zayudnienya wołynskogo wojevodstva w pierszy połowini XVII st., Kijew 1930, s. 76,90. W dwóch najbogatszych królewszczyznach wołyńskich l dym odpowiadał więcokolo 22 gr. kwarty. Sądzić jednak wypada, że królewszczyzny litewskie były mniejdochodowe. Dobrą podstawę do porównania stanowić więc będzie raczej stanzagospodarowania dóbr królewskichw województwiebracławskim. W 1629 r. w staro-stwach bracławskim i winnickim znajdowały się 2023 dymy, a dzierżawa lityńskaobejmowala 748 dymów. Kwartaz tych królewszczyznwynosiła odpowiednio- Bracław- 336 złp., Winnica - 410 zlp. i Lityń - 575 zlp. Por. S. Ciara, op. cit., s. 102;Z. A n u s ik, StnLktura społeczna szlachty bracławskiej w świetle taryfy podymnegoz 1629 roku, "Przegląd Historyczny" 1985, t. LXXVI,z. 2, s. 237. W Bracławskieml dym wyceniono więc na okolo 14 gr. kwarty. Przy zastosowaniu tego przelicznikaw stosunku do wymienionychkrólewszczyznLwaSapiehy otrzymamy2893 zlp. kwarty.W wyliczeniu tym nie uwzględniam rzecz jasna dzierżawionych przez niego na innejzasadzie ekonomii oraz tych dóbr domeny, dla których nie posiadam odpowiednichdanych liczbowych. Można jednak zaryzykować twierdzenie, że pod względem upo-sażenia w dobra królewskie Sapieha dorównywałnajwiększym użytkownikom królew-szczyzn w Koronie.

24 ZBIGNIEW ANUSIK

starostw - kowieńskie bez jurysdykcji, czyli rumszyskie (1634),bejsagolskie (1636) oraz gieranońskie i lipniskie (1644). Ponadtodzierżawił on ekonomię kobryńską i szawelską. Radziwiłł znany byłze swojej dewocji. Fundował kolegium jezuickie w Pińsku. Był teżdobrodziejem dominikanów i fundatorem wielu świątyń tak w swoichdobrach dziedzicznych, jak i w królewszczyznach. Po śmierci Reginyvon Eisenreich, po raz drugi ożenił się Radziwiłł z wojewodziankąkrakowską Krystyną Lubomirską. Zmarł bezpotomnie2o•

Ostatnim spośród świeckich faworytów Zygmunta III był Inflant-czykKasper Denhoff (1588-1645), syn Gerarda, wojewodyderpskiego,i Małgorzaty von Zweiffeln.Już w 12 roku życia dostał się na dwórkrólewski. Z czasem potrafił nie tylko pozyskać sobie życzliwośćkróla, ale zdobył również znaczny wpływ na niego. W 1611 r. dostałstarostwo laiskie. Początkowo był wyznawcą kalwinizmu. Już chybapod koniec drugiego dziesięciolecia XVII w. przeszedł jednak nakatolicyzm (był protestantem jeszcze w 1617 r. w czasie słynnegokonfliktu z jezuitą Mateuszem Bembusem). Chociaż po ojcu nieodziedziczył zbyt wielkiego majątku, to dzięki nadaniom licznychstarostw stał się bogatym człowiekiem. Od Zygmunta III opróczlaiskiego otrzymał starostwa bolesławskie (1615, z cesji Krzysztofaks. Zbaraskiego) i radomszczańskie (1620, z cesji Stanisława Koniec-polskiego), a także wieś Małyszyce w województwie krakowskim.Dodatkowo jeszcze wzmocniło jego pozycję małżeństwo z AnnąAleksandrą, siostrą hetmana Stanisława Koniecpolskiego.W 1626 r.wpływDenhoffa na króla był już tak wielki,że potrafIł on przeszkodzić

20 Por. A. Przyboś, Radziwiłł Albrycht Stanisław, Iw:] PSB, t. XXX, s. 143-148;K. N i e s i e c k i, op. cit., t. VIII, s. 62-65; Podróż królewicza Władysława Wazy dokrąjów Europy zachodniej w latach 1624-1625 w świetle wspól:czesnych relacji,oprac. A. Przyboś, Kraków 1977; W. Dworzaczek, op. cit., tab!. 163. Litewskiestarostwa Radziwiłła obejmowały następującą liczbę dymów - wielońskie (l81),bOlysowskie (1378), daugowskie (411), pińskie (2537), ekonomia kowieńska czylistarostwo rumszyskie (1254), gieranońskie i lipniskie (l176), razem - 6937. Pozastosowaniu przelicznika takiego samego, jak w przypadku królewszczyzn Lwa Sapiehy.otrzymamy przybliżony wymiar kwarty w wysokości 3237 zlp. W wyliczeniu tym nieuwzględniono ekonomii kobryńskiej (3503 dymy) i ekonomii szawelskiej (7622 dymy)z powodów wskazanych w przyp. 19. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt,że jeśli jednak uwzględnimy kwartę ze starostwa gniewskiego (3004 zlp.) i tucholskiego(3000 zlp.) oraz informację, że w starostwie luckim w 1629 r. znajdowało się 780dymów (przybliżony wymiar kwarty 572 zlp.), to okaże się, że Albrycht StanislawRadziwiłł użytkowal najbardziej lukratywne dobra królewskie spośród wszystkichulubieńców Zygmunta 1Il (łączny przybliżony wymiar kwarty 9813 złp., nie liczącBejsagoły oraz obu ekonomii litewskich). Por. J. Morzy, op. cit., s. 169, 174, 176,177, 179, 181, 187, 325, 327, 335; S. Ciara, op. cit., s. 85; K. Chłapowski,Starostowie..., s. 150, 169; O. Baranowycz, op. cit., s. 30.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 25

w objęciu komendy w Prusach przez królewicza Władysława. Podkoniec panowania Zygmunta należał do najbliższego otoczenia królai nie opuszczał go w jego ostatniej chorobie. 29 października 1627 r.został wojewodąderpskim. we wrześniu 1629 r. przejął zaś od szwagraKoniecpolskiego starostwo wieluńskie: Niemałą rolę odegrał równieżDenhoff na dworze Władysława IV. W 1634 r. został wojewodąsieradzkim, w 1635 r. dostał od cesarza Ferdynanda II tytuł hrabiow-ski. W 1637 r. posłował do Wiednia (skąd zdaniem W. Dworzaczkaprzywiózł dla siebie i swoich potomków tytuł księcia S.I.R.). Nieokazał się jednak wybitnym dyplomatą. Pomimo tego, że nie wypełniłpowierzonej mu przez króla misji, w 1638 r. dostał ważne i bogatestarostwo lęborskie. Z nadania Władysława IV miał także starostwasokalskie. sobowidzkie i klonowskie. W roku 1639 r. został wreszcieKasper Denhoff marszałkiem dworu Cecylii Renaty. mimo oporu zestrony królowej, która widziała w nim stronnika znienawidzonegoprzez siebie Adama Kazanowskiego. Zmarł 4 lipca 1645 r., pozo-stawiając wśród współczesnych dobrą pamięć po sobie. Z małżeństwaz Anną Aleksandrą Koniecpolską miał córkę Annę. żonę BogusławaLeszczyńskiego.podkanclerzegokoronnego i generała wielkopolskiego.oraz trzech synów - Aleksandra, Stanisława i Zygmunta. żadenz nich nie osiągnął urzędu senatorskiego21•

Od początku swojego panowania Zygmunt III zabiegał o względyhierarchii kościelnej. Jednocześnie swój wpływ na nominacje bis-kupów wykorzystał bardzo umiejętnie dla zbudowania silnego,oddanego sobie stronnictwa regalistycznego w senacie. Pierwszymbiskupem z nominacji Zygmunta III był Bernard Maciejowski(1548-1608), syn Bernarda. kasztelana lubelskiego, i Elżbiety Ka-mienieckiej, kasztelanki sanockiej. Wykształcony w szkołach jezuic-kich, młode lata spędził on na dworze cesarzy Ferdynanda I i Mak-symiliana II. W 1570 r. został chorążym nadwornym koronnym,a w 1579 r. starostą bolesławskim. Pod wpływem Piotra Skargizdecydował się jednak niespodziewanie zostać księdzem. Złożyłchorąstwo. zrezygnowałze starostwa, a dobra dziedziczneprzeznaczyłna fundację kolegiumjezuickiegow Lublinie. Obrawszy stan duchow-ny. odbył studia w Rzymie,a po powrociedo kraju został kanonikiem

21 Por. W. Czapliński, DenhoJf Kasper, [w:] PSB, t. V, Kraków 1939-1946,s. 114; K. Niesiecki, op. cit., t. III, Lipsk 1839, s. 378-379; W. Dworzaczek,op. cit., tab!. 149; K. C h l a p ow s k i, Elita..., s. 54, 84, 89, 90, 94, 99; Urzędnicywojewództw łęczyckiego ..., s. 233, 250. Kwartę z królewszczyzn użytkowanych przezDenhoffa S. Ciara wyliczyl na 4417 zlp., a K. Chlapowski na 5089 zlp. (nie liczącLais vel Laiska w Inflantach). Por. S. Ciara, op. cit., s. 151; K. Chlapowski,Elita..., s. 99.

26 ZBIGNIEW J\NUSIK

krakowskim, dziekanem warszawskim i kantorem gnieźnieńskim.W czasie bezkrólewia po Stefanie Batorym królowa Anna powierzyłamu administrację diecezji łuckiej, a Zygmunt III,mimo sprzeciwu JanaZamoyskiego, mianował go biskupem łuckim już w czerwcu 1587 r.Obejmując biskupstwo, Maciejowski zatrzymał w swoim ręku kanoniękrakowską i dziekaństwo warszawskie. W 1590 r. król wyprawił go doRzymu z obediencją dla papieża Sykstusa V. Po przeniesieniu kardy-nała Jerzego Radziwiłła z Wilna do Krakowa, król mianował Maciejow-skiego w 1591 r. biskupem wileńskim, ale solidarny opór Litwinówsprawił, że nie zdołał on objąć tego biskupstwa. Bernard Maciejowskibył jednym z głównych organizatorów i promotorów unii brzeskiej.W nagrodę został mianowany koadiutorem arcybiskupa gnieźnień-skiego Stanisława Karnkowskiego. Wobec jednak śmierci kardynałaJerzego Radziwiłła w 1600 r. Zygmunt III mianował Maciejowskiegobiskupem krakowskim. W listopadzie 1603 r. otrzymał on kapeluszkardynalski, a w 1605 r. nominację na godność arcybiskupa gnieź-nieńskiego. W tym samym roku był Maciejowskilegatem papieskim nawesele Zygmunta III z arcyksiężniczką Konstancją. Zwlekał z opuszcze-niem Krakowa, gdyż chCiał zatrzymać w swoim ręku obie godności.W 1607 r. musiał jednak ustąpić z Krakowa na rzecz Piotra Tylickiego.W czasie rokoszu sandomierskiego mobilizowałcałą hierarchię kościel-ną do walki z rokoszanami. Maciejowski był jednym z duchowychprzywódców polskiej kontrreformacji, dobrodziejem jezuitów, a jedno-cześnie zaufanym doradcą króla w sprawach politycznych i kościel-nych. Nie będąc zwolennikiem absolutyzmu, był jednak lojalnymi oddanym współpracownikiem Zygmunta III. Spokrewniony z JerzymMniszchem, zaangażował się w sprawę Dymitra Samozwańca. Intere-sów prymasa pilnował na dworze królewskim jego brat stryjeczny,Kasper Maciejowski (zm. 1611), syn Stanisława i Anny Czuryłówny,koniuszy koronny (1576), kasztelan lubelski (1607), starosta łęczycki(1580), spiski (1583), parczewski (1593), radomski (1594) i zawichojski(1595). Obaj byli ostatnimi potomkami senatorskiej linii rodu Macie-jowskich herbu Ciołek22•

22 Por. L. L ę t o w ski. Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich,t. II, Kraków 1852. s. 152-162; J. Dzięgielewski. J. Maciszewski. MacięjowskiBernard. [w:) PSB. t. XIX. Wrocław 1974. s. 48-52; J. Michalewicz. MaciejowskiKasper. Iw:) ibidem, s. 59-60; K. Niesiecki. op. cit.. t. VI. s. 310-314; V. Urbaniak,op. cit., s. 18. 27. 34 i passim; M. Ro że k. Katedra wawelska w XVII wieku, Kraków1979. s. 11. 14. 16 i in.; A. Sajkowski. op. cit.. s. 10. Suma kwarty ze starostwKaspra Maciejowskiego wynosiła 4527 złp., co dawało mu 29 miejsce na liścienajbogatszych użytkowników królewszczyzn w latach 1587-1648. Por. K. C hł apow-ski. Elita ...• s. 99.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 27

Kolejnym protegowanym królewskim ze stanu duchownego byłMaciej Pstrokoński (ok. 1553-1609), syn Spytka, kasztelana ko-narskiego sieradzkiego, i Barbary z Gajewnik Gajewnickiej, wdowypo Stanisławie Zapolskim, siostrzenicy biskupa poznańskiego JanaLubrańskiego. Początki swojej kariery zawdzięczał Pstrokoński wo-jewodzie łęczyckiemu Janowi Sierakowskiemu, który wziął młodegokasztelanica na swój dwór i otoczył go opieką. Po studiach weWrocławiu i Kołobrzegu wstąpił Pstrokoński na służbę do biskupakujawskiego (późniejszego prymasa), Stanisława Karnkowskiego,który ułatwił mu odbycie studiów w Rzymie. W 1587 r. zostałprepozytem łowickim i kanonikiem gnieźnieńskim. W czasie bez-królewia po Stefanie Batorym opowiedział się po stronie ZygmuntaWazy. W 1588 r. został dziekanem warszawskim. W 1590 r. znalazłsię w składzie poselstwa Bernarda Maciejowskiego do Rzymu.W 1591 r. został sekretarzem wielkim koronnym i regentem kan-celarii mniejszej u boku Jana Tarnowskiego. Jako stronnik Karn-kowskiego i Habsburgów należał do grona nieprzyjaciół kanclerzaJana Zamoyskiego. W 1593 r. towarzyszył Zygmuntowi III w jegopodróży do Szwecji. Już wtedy był jednym z faworytów królewskich.W 1594 r. otrzymał probostwo łęczyckie, a w 1598 r. został re-ferendarzem koronnym. W tym samym roku ponownie towarzyszyłkrólowi w jego wyprawie do Szwecji. W nagrodę położonych tamzasług został w 1600 r. biskupem przemyskim, zatrzymując pro-bostwo gnieźnieńskie i łowickie. W lutym 1605 r. król, pomimogwałtownych protestów ze strony zamoyszczyków, oddał mu pieczęćmniejszą po Piotrze Tylickim. W marcu ·1606 r. Pstro koński zostałkanclerzem wielkim koronnym. W tym samym roku został takżeprepozytem miechowskim. Pstrokoński był jednym z najbardziejzaufanych doradców królewskich. Zygmunt III cenił go za nie-zachwiany regalizm, odwagę, przezorność i szczerość umysłu. Pstro-koński był też bliskim przyjacielem Hieronima Gostomskiego i prze-bywających na dworze jezuitów. Pozostawał natomiast w bardzozłych stosunkach z Zygmuntem Myszkowskim. W 1608 r. królmianował Pstrokońskiego biskupem kujawskim, co zmusiło godo złożenia pieczęci w styczniu 1609 r. Powszechnie uważano,że była to cena, jaką zapłacił Pstrokoński za swoją pojednawcząpostawę wobec rokoszan i niechęć wobec Dymitra Samozwańca.W pół roku później Pstrokoński zmarł. Jego rodzony brat Jan(zm. 1608), ożeniony z Tarnowską herbu Rola, rodzoną siostrąJana, arcybiskupa gnieźnieńskiego, był skarbnikiem sieradzkim(1599-1607), a od 1608 r. kasztelanem wieluńskim. Maciej Pstro-koński czuwał też nad początkami kariery późniejszych biskupów,

28 ZBIGNIEW ANUSJK

braci Macieja i Stanisława Łubieńskich, synów swojej przyrodniejsiostIy - Barbary Zapolskiej23.

Do kręgu najbliższych doradców króla i przywódców Kościoław czasach jego panowania należał także Marcin Szyszkowski(1554-1630). Pochodziłon ze średnioszlacheckiejrodziny herbu Ostojaz województwa kaliskiego. W młodości otrzymał bardzo solidnewykształcenie. 12 lat spędził w szkołach jezuickich, rok w AkademiiKrakowskiej, później studiował w Rzymie.Był protegowanym biskupakrakowskiego Piotra Myszkowskiego.Uchodził za wybitnego znawcęprawa kanonicznego, świeckiego i teologii moralnej. Po powrociez Rzymu został kanonikiem krakowskim i proboszczem w Iłży. Pełniłfunkcję kanclerza u boku biskupów Piotra Myszkowskiegoi BernardaMaciejowskiego. Mianowany przez króla koadiutorem łuckim, objąłbiskupstwo w 1604 r. po śmierci Stanisława Gomolińskiego.W 1607 r. został Szyszkowski biskupem płockim, a w roku 1617,po śmierci Piotra Tylickiego,krakowskim. Wraz z Zygmuntem Mysz-kowskim posłował do Grazu po drugą żonę Zygmunta III, arcyksięż-niczkę Konstancję. Podobnie jak inni ulubieńcy pierwszego Wazyna polskim tronie, był Marcin Szyszkowski gorącym stronnikiemzakonu jezuitów. Przez długie lata należał do grona najbliższychwspółpracowników króla i obok Feliksa Kryskiego uchodził zanajbardziej gorliwego zwolennika istotnego wzmocnienia władzymonarszej w Polsce. Zdaniem Kaspra Niesieckiego. był to biskup"w radzie głęboki, przezornyw sprawach, poważnyw mowie i akcjach,miły i ludzki wszystkim, pobożny i sprawiedliwy". Po śmierci HenrykaFirleja w 1626 r. król chciał go przenieść na stolicę arcybiskupiąw Gnieźnie, ale Szyszkowski odmówił przyjęcia tej nominacji. Pro-tegowanymi Marcina Szyszkowskiegobylijego bratankowie - Mikołaj,późniejszy biskup warmiński, Marcin, starosta lelowski i Jerzy orazbratanek stryjeczny - Piotr, kasztelan sądecki, a następnie wojnicki24.

Ogromnie ważną rolę w otoczeniu króla odgrywał WawrzyniecGembicki (1559-1624). Pochodził on ze średniozamożnej rodziny

23 Por. H. Kowal ska. Pstrokoński Maciej z Bużenina. Iw:] PSB. t. XXIX.Wro-cław 1986. s. 265-271; K. Niesiecki, op. cit.. t. VII. Lipsk 1841. s. 564-567;V. U r b a n ia k. op. cit., s. 3. 18. 27 i passim; Urzędnicy województw łęczyckiego ...•s. 211, 285; K. C hl ap ows ki. Elita ... , s. 55, 155, 156. 164, 175. 179; i d e m,Starostowie ...• s. 128.129.131.134.164; A. Sajkowski. op. cit.. s. 10; H. Wisner.op. cit.. s. 57. 91.

24 Por. L. Łęt ow ski. op. cit., s. 17D-177; K. N i e s i e c k i. op. cit.. t. VIII.s. 648-651; A. Sajkowski, op. cit.. s. 10; V. Urbaniak, op. cit., s. 27. 42. 43i in.; K. Chlapowski. Elita ...• s. 68. 88, 156, 157. 175. 176; M. Rożek, op.cit.. s. 8. 14 i passim; W. Cz a p l i ń ski. J. D l u g o s z. Życie codzienne magnateriipolskiej w XVII wieku, Warszawa 1976. s. 177; H. Wisner. op. cit.. s. 156.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 29

szlacheckiej z Wielkopolski. Był synem Pawła i Anny Łowięckiej velNinińskiej. Uczył się w Kolegium Lubrańskiego oraz w kolegiumjezuickim w Poznaniu. Następnie odbył studia filozoficzne i pra-wnicze w Ingolsztadzie. Pierwsze kroki na scenie politycznej sta-wiał w kancelarii podkanclerzego koronnego Wojciecha Baranows-kiego. Później przebywał na dworze Stefana Batorego. Prawdziwąkarierę zrobił jednak dopiero za panowania Zygmunta III. Miano-wany w 1587 r. sekretarzem królewskim, szybko uzyskał kanoniękrakowską, poznańską i godność kanclerza gnieźnieńskiego.W 1595 r. dzięki poparciu kardynała Jerzego Radziwiłła i JanaZamoyskiego został sekretarzem wielkim koronnym. W 1596 r.odbył pomyślne poselstwo do papieża Klemensa VIII. Po powrociedo kraju został nagrodzony probostwem krakowskim, kustodiąpłocką i wreszcie w 1600 r. biskupstwem chełmińskim. W latach1604-1605 kandydował do pieczęci mniejszej koronnej po PiotrzeTylickim, ale przegrał rywalizację z Maciejem Pstrokońskim.W 1607 r. został mianowany podkanclerzym koronnym (po Miń-skim), a na sejmie 1609 r. otrzymał pieczęć wielką koronną (poPstrokońskim) . Dzięki poparciu Stanisława Żółkiewskiego, królnadał mu godność biskupa kujawskiego, pozostawiając mu wbrewprawu urząd kanclerza. W czasie oblężenia Smoleńska Gembickisprawował rządy w kraju w zastępstwie przebywającego w oboziewojskowym króla. Kiedy popierana przez niego koncepcja osadze-nia Zygmunta III na tronie moskiewskim okazała się nierealna,atakowany przez opozycję, złożył pieczęć na sejmie 1613 r. na ręceFeliksa Kryskiego. Odtąd poświęcił się głównie sprawom własnejdiecezji. Po śmierci Wojciecha Baranowskiego Zygmunt III miano-wał Gembickiego arcybiskupem gnieźnieńskim (12 października1615), a papież Paweł V szybko zatwierdził tę nominację (8 maja1616). Jako prymas był energicznym przywódcą Kościoła. Jedno-cześnie w pełni popierał politykę królewską, angażując się czynniewe wszystkie przedsięwzięcia. na których pomyślnym przeprowa-dzeniu zależało Zygmuntowi III. Wśród współczesnych cieszył sięogromną popularnością. Podnoszono jego gruntowne wykształce-nie. biegłość w językach, wymowę, pobożność i hojność. Przy wszy-stkich swoich zaletach Gembicki potrafił jednak zadbać o interesytak własne, jak i swojej rodziny. Jego zapobiegliwości zawdzięczalibowiem swoje wyniesienie jego stryjeczni bratankowie - Piotr, An-drzej. Jan, Stefan i Krzysztof, którzy w przyszłości zasiedli w se-nacie (trzej pierwsi jako biskupi, dwaj pozostali jako senatorowieświeccy). W szkole Gembickiego wychowali się również bracia Łu-bieńscy oraz Jakub zadzik. Na podkreślenie zasługuje też fakt, że

30 ZBIGNIEW ANUSIK

Zygmunt III darzył niezmiennie Gembickiego swoim zaufaniem, zaco ten rewanżował się królowi przywiązaniem i wiernością25.

Kolejnyz ulubieńców Zygmunta IIIbył budowniczym krótkotrwałejkariery całego swojego rodu. Mowa o Pawle Wołuckim (1564-1622),synu Jana, podsędka rawskiego, iN. Ołtarzewskiej. Jego protektorembył wojewoda łęczycki Stanisław Miński, który wysłał go na studiado Rzymu. Po powrocie do kraju, dzięki poparciu Mińskiego, zostałWołucki sekretarzem wielkimkoronnym. W 1594 r. otrzymał nomina-cję na biskupstwo kamienieckie, do którego Zygmunt III dodał mujeszcze opactwo mogilskie.W 1607 r. został biskupem łuckim. Należałwówczas do grona najbliższych i najbardziej zaufanych doradcówZygmunta III. Posłował następnie do Rzymu do papieża Pawła V.W nagrodę tej legacji wziął biskupstwo kujawskie w 1616 r. Wrazz dwoma braćmi fundował kolegium jezuickie w Rawie. Umarłw 1622 r. Zdaniem Kaspra Niesieckiego, "był we wszystkich akcjachswoich dziwnie pomiarkowany, w mowie i twarzy poważny, miłyjednak i łaskawością tchnący, w postanowieniach swoich stateczny,w deliberacjach przezorny, w egzekucji pilny, od obłudy daleki,pobożnych i mądrych kochający, rzeczy doczesne kontemplujący".Spośród pięciu braci Pawła Wołuckiegoaż trzech zostało senatorami.Stanisław był kasztelanem halickim, podkomorzym koronnym (poBoboli) i starostą rawskim. ŻOnaty był z Katarzyną Potocką, którejczterej bracia (Jan, Andrzej, Jakub i Stefan) doszli do godności se-natorskich i położylipodwalinypod późniejszą potęgę rodu Potockich.Zmarł przed rokiem 1622, wcześniej niż biskup kujawski. Filip (zm.1642) był chorążym, kasztelanem (1619), a następnie wojewodąrawskim (1628) oraz starostą radomskim (1620) i inowłodzkim (1622).Ożeniony z Elżbietą z Kalinowskich, zmarł chyba bezpotomnie.Sebastian (zm. ok. 1653), kasztelan małogoski i starosta rawski,wraz z Pawłem i Filipem fundował kolegium jezuitów w Rawie;Wojciech i Mikołaj sami zostali jezuitami. Ród Wołuckich herbuRawiczwygasł prawdopodobnie wraz ze śmiercią dwóch bratanków(synów Sebastiana) biskupa kujawskiego26•

25 Por. J. Kor y t k o w ski. Arcybiskupi gnieźnieńscy. prymasowie i metropolicipolscy od roku 1000 aż do roku 1821. t. III. Poznań 1889. s. 636-679; A. P rzyb o ś,Gembicki Wawrzyniec. [w:] PSB. t. VIII. s. 382-384; S. B u żeń ski. Żywoty arcybis-kupów gnieźnieńskich, t. III. Wilno 1852. s. 214-247; K. Niesiecki. op. cit.. t. IV.s. 96-99; W. Dworzaczek, op. cit.. tabl. 150; V. Urbaniak. op. cit.. s. 8, 14.20. 22 i passim.

26 Por. K. Niesiecki, op. cit., t. IX. s. 423-427; K. Chłapowski. Elita ....s. 23. 29. 49. 84. 89. 91, 136. 138. 164. 166. 175. 176. 179. wg relacji nuncjuszaClaudio Ragnoniego. Paweł Wołucki miał w 1604 r. 45 lat, co sugerowałoby. żeurodził się w roku 1559. Por. A. Sajkowski, op. cit., s. 1D-11.

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 31

Faworytem i ulubieńcem Zygmunta III był także Andrzej Lipskiherbu Grabie (1572-1631). Urodzony na Rusi w rodzinie protestanc-kiej, był synem Jana i Anny Rzepińskiej. Po studiach w Str

32 ZBIGNIEW ANUSIK

Do grona ulubieńców Zygmunta III zaliczyć też trzeba HenrykaFirleja (1574-1626), syna Jana, marszałka wielkiego koronnego,i Barbary Mniszchówny, przyrodniego brata wojewody krakowskiegoMikołaja (zm. 1600). Studiował on w Ingolsztadzie i Grazu orazw Padwie i Rzymie. W czasie pobytu w Wiecznym Mieście zyskałsobie względy papieża Klemensa VIII. W 1596 r. wrócił Firlej dokraju i został sekretarzem królewskim.Szybko zyskał sobie życzliwośćZygmunta III i cieszył się jego łaską. W szybkim tempie gromadziłteż kolejne beneficja i godności - kanonię sandomierską, bogateprobostwo płockie, urząd sekretarza wielkiego koronnego. Wreszciew czasie sejmu 1605 r. otrzymał godność referendarza koronnego.Będąc ulubieńcem króla, był Firlej jednocześnie faworytem królowejKonstancji. Dziękijej protekcji został w 1611 r. prepozytem miechow-skim, a w 1613 r. podkanclerzym koronnym pomimo tego, że jegonominacji sprzeciwiał się potężny marszałek wielki koronny, mar-grabia Zygmunt Myszkowski.W 1616 r. Firlejzostał biskupem łuckim,a w 1617 r. biskupem płockim. Objęcie tego biskupstwa zmusiłogo do złożenia pieczęci w następnym roku. W 1624 r., po śmierciWawrzyńca Gembickiego, został arcybiskupem gnieźnieńskim. Dys-ponując znacznymi środkami finansowymi, był Henryk Firlej hojnymdobrodziejem wielu instytucji kościelnych. Nie łączyły go natomiastjakieś ściślejsze związki z Towarzystwem Jezusowym. Nie należącdo grona najwybitniejszych przedstawicieli episkopatu polskiego, byłraczej typowym biskupem kontrreformacji, który zawdzięczał swojewyniesienie pochodzeniu ze znanego i możnego rodu oraz względomkróla i Stolicy Apostolskiej28.

Najmłodszym z faworytów Zygmunta III ze stanu duchownegobył Jakub Zadzik (ok. 1582-1642). Syn Jana i Jadwigi Borsówny,wywodziłsię z drobnoszlacheckiej rodziny z województwasieradzkiego(współcześni podejrzewali go jednak o pochodzenie plebejskie).Studiował w kraju i za granicą, w Rzymiei Perugii. Istnieją podstawy,by sądzić, iż w jego edukacji znaczną rolę odegrała pomoc finansowaze strony Andrzeja Boboli. Po powrocie ze studiów zagranicznychokoło 1605 r. trafił na dwór, gdzie został sekretarzem królewskimi podjął pracę w kancelarii podkanclerzego koronnego MaciejaPstrokońskiego. Po złożeniu przez Pstrokońskiego pieczęci i jegoodejściu z dworu, przeszedł Zadzik do kancelarii jego następcy- WawrzyńcaGembickiego.Lubiany i popierany przez obu pieczętarzy

28 Por. J. Korytkowski, op. cit.. s. 680-690; W. Czapliński. Firlej Henryk,[w:] PSB. t. VI. Kraków 1948. s. 477; K. Ni e s i e c k i. op. cit.. t. IV. s. 32-33;w. Dworzaczek. op. cit.. tabl. 126; K. Chłapowski. Elita. ..• s. 55. 157.

KarieI)' faworytów królewskich a karieI)' opozycjonistów... 33

duchownych, bardzo blisko związanyz AndrzejemBobolą, dość szybkozwrócił na siebie uwagę króla, który już w roku 1608 powierzył mupodobno jakąś misję dyplomatyczną w Rzymie. Drugi pobyt Zadzikawe Włoszech przeciągnął się dość znacznie i do kraju wrócił ondopiero w 1611 r. Prawdopodobnie zaraz po powrocie na dwór objąłurząd sekretarza wielkiego koronnego, który wyrobił mu AndrzejBobola. Awansowany później na .referendarza koronnego, zbliżył siębardzo do Zygmunta III, który obdarzał go zaufaniem i zwierzał musię nieraz z najtajniejszych nawet zamiarów. Jednocześnie młodyZadzik związany był mocno z biskupem kujawskim (późniejszymprymasem) Wawrzyńcem Gembickim. Utrzymywał z nim bliskiestosunki nawet wtedy, kiedy ten po złożeniu pieczęci opuścił dwór.Dzięki poparciu Boboli i Gembickiegogromadził w swoim ręku corazto nowe beneficja. Był kanonikiem gnieźnieńskim, kustoszem war-szawskim, dziekanem poznańskim, kanonikiem krakowskim i pro-boszczem kościoła św. Michała na zamku wawelskim. W 1624 r.król mianował go biskupem chełmińskim i prepozytem miechowskim.W 1627 r. Jakub zadzik został podkanclerzym koronnym, a w 1629 r.otrzymał urząd kanclerza wielkiego koronnego. Chociaż tak bliskikrólowi, opowiadał się za wolnościowym ustrojem Rzeczypospoliteji był przeciwny zbyt daleko idącemu wzmocnieniu władzy królewskiej.Z tego powodu Władysław IVmianował zadzika w 1635 r. biskupemkrakowskim, co zmusiło go do złożenia pieczęci. Znany ze swoichtalentów dyplomatycznych, był Jakub zadzik wybitnym politykiem,gorliwym katolikiem, wielkim przeciwnikiem różnowierców i znako-mitym gospodarzem, który zgromadzonyprzez siebie majątek obracałna potrzeby Kościoła i Rzeczypospolitej. Ponad 30 lat spędził nadworze królewskim, gdzie zżył się z Zygmuntem III i jego rodziną."Z afektu ku krewnym swoim prawie się był wyzuł, dlatego ani ichnie bogacił, ani nie wynosił"29.

Zbiorowość ulubieńców króla Zygmunta III można podzielić natrzy grupy. Pierwszą z nich stanowili ludzie, którzy z naturalnychpowodów nie mogli zrobić kariery w Rzeczypospolitej. Tutaj właśniezaliczyć należy siostrę królewską Annę Wazównę, przebywającychna dworze Szwedów oraz królewskich spowiedników i kaznodziejów.Wszyscy oni wywierali dość znaczący wpływ na władcę, ale mogli

29 Por. L. Łętowski, op. cit., s. 194-204; A. Szelągowski, Jakub zadzik"wielki biskup krakowski", "Przewodnik Naukowy i Literacki" 1904, t. XXXII,s. 894-905; J. D o r ob i s z, Jakub zadzik (1582-1642], Opole 2000; K. Ni e s i e c k i,op. cit., t. X, s. 18-21; W. C z a p l iń s k i, Władysław N i jego czasy, wyd. 2,Warszawa 1976, s. 141-142; A. Filipczak-Kocur, Sejmzwyczajny w roku 1629,Warszawa-Wrocław 1979, s. 36-37; K.Chłapowski, Eliia..., s. 167, 175; M. Rożek,op. cit., s. lI, 14, 17 i passim

34 ZBIGNIEW ANU5IK

oddziaływać na jego politykę jedynie w sposób pośredni, zza kulis,bez przyjmowania na siebie współodpowiedzialności za podejmowaneprzez Zygmunta III decyzje.

Grupę drugą stanowili świeccy faworyci króla. Dwaj pierwsi- Marcin LeśniowoIski i Mikołaj Firlej - szybko zawiedli pokładanew nich nadzieje. Dwaj inni - Albrycht Radziwiłł i Prokop Sieniawski- żyli zbyt krótko, aby mogli odegrać większą rolę w politycekrólewskiej. Spośród pozostałych ogromną większość stanowili ludziegruntownie wykształceni, obyci w świecie, znający obce językii bezgranicznie oddani swojemu protektorowi (Stanisław Miński,Zygmunt Myszkowski, Feliks Kryski, Mikołaj Wolski, Albrycht Stani-sław Radziwiłł). Szczególną łaską królewską cieszyli się jednak ci,którzy podzielali zamiłowania artystyczne Zygmunta i jego predylekcjędo cudzoziemszczyzny (Zygmunt Myszkowski, Mikołaj Wolski). Zwracauwagę fakt, że jedynie trzech ludzi z tego grona można uznać zazdecydowanych zwolenników systemu rządów absolutnych (HieronimGostomski, Zygmunt Myszkowski, Feliks Kryski). Na tle innychfaworytów królewskich wyróżniają się dwaj, którzy swoją karieręzawdzięczali jedynie służbie dworskiej (Andrzej Bobola, KasperDenhoff). Cechą charakterystyczną wyodrębnionej zbiorowości byłteż zdecydowany zelotyzm katolicki ogromnej większości jej członków.Gorliwymi katolikami i dobrodziejami zakonu jezuitów byli MarcinLeśniowoIski, Mikołaj Firlej, Albrycht Radziwiłł, Andrzej Bobola,Stanisław Miński, Feliks Kryski, Stanisław Żółkiewski i AlbrychtStanisław Radziwiłł. Niewiele też można było zarzucić katolickiejgorliwości Zygmunta Myszkowskiego, Mikołaja Wolskiego i LwaSapiehy. Jedyny protestant w tym gronie - Kasper Denhoff równieżostatecznie przeszedł na katolicyzm. Warte odnotowania wydaje siętakże to, że w grupie ulubieńców królewskich znalazło się kilkukonwertytów (Albrycht Radziwiłł, Hieronim Gostomski, Prokop Sie-niawski, Zygmunt Myszkowski, Lew Sapieha, Kasper Denhoff). Swoimfaworytom powierzał Zygmunt III głównie urzędy ministerialne.Marszałkami wielkimi byli Albrycht Radziwiłł (ten jeszcze z nominacjiStefana Batorego), Prokop Sieniawski Uego nominacja na ten urządnie jest pewna), Zygmunt Myszkowski i Mikołaj Wolski. Urzędypieczętarskie sprawowali z kolei Lew Sapieha, Stanisław Miński,Feliks Kryski, Stanisław Żółkiewski i Albrycht Stanisław Radziwiłł.Dwaj ulubieńcy królewscy piastowali najwyższe urzędy wojskowe(Stanisław Żółkiewski, Lew Sapieha). Spośród najbliższych współ-pracowników Zygmunta III jedYnie Hieronim Gostomski zakończyłswoją karierę na wysokim urzędzie wojewody poznańskiego. Osobnegopotraktowania wymagają przypadki Marcina Leśniowolskiego (kasz-

Kariery faworytów królewskich a kariery opozycjonistów... 35

telan podlaski), Mikołaja Firleja (wojewodakrakowski), Andrzeja Boboli(podkomorzy koronny) i Kaspra Denhoffa (wojewoda derpski). Naj-więcej dochodowych królewszczyzn zgromadzili w swoim ręku Stani-sław Żółkiewski, Zygmunt Myszkowski i Hieronim Gostomski. Zna-komicie uposażeni w królewszczyzny byli również Lew Sapiehai Albrycht Stanisław Radziwiłł. Gdyby zaś uwzględnić królewszczyznyotrzymane od Władysława N, do grona tego należałoby dołączyćtakże Kaspra Denhoffa. Zwróćmywreszcie uwagę na fakt, że jedyniew przypadku Mikołaja Firleja, Hieronima Gostomskiego, ZygmuntaMyszkowskiego i Lwa Sapiehy kariery ojców zaowocowały senator-skimi urzędami sprawowanymi przez ich synów. Pomijając przypadkiAndrzeja Boboli i Mikołaja Wolskiego, którzy zmarli jako kawalerowie,należy jednak podkreślić, że osiągnięcia Stanisława Mińskiego zostałydo pewnego stopnia zdyskontowane przez jednego z jego zięciów- Jana Tęczyńskiego, a protekcja Stanisława Żółkiewskiego znacznieułatwiła kariery jego z kolei zięciom - Janowi Daniłowiczowi i Stani-sławowi Koniecpolskiemu.

W grupie ulubieńców królewskich ze stanu duchownego znaleźli siębez wyjątku ludzie gruntownie wykształceni, znający obce kraje, bieglewładający kilkoma językami. Jeden z nich (Bernard Maciejowski)zdecydował się na porzucenie znacznie już zaawansowanej karieryświeckiej. Jedynie dwaj (Bernard Maciejowski i Henryk Firlej) pocho-dzili ze starych rodzin senatorskich. Pozostali wywodzilisię ze średniejlub nawet drobnej (Jakub zadzik) szlachty. Wszystkich cechowałkatolicki zelotyzm. Niemal każdy z nich był też protektorem i przyjacie-lem zakonu jezuitów. Pięciu duchownych faworytów Zygmunta IIIsprawowało urzędy pieczętarskie (Maciej Pstrokoński, WawrzyniecGembicki, Henryk Firlej,Andrzej Lipski i Jakub zadzik), trzech zostałoarcybiskupami gnieźnieńskimi (Bernard Maciejowski, WawrzyniecGembicki, Henryk Firlej), a pięciu sprawowało urząd biskupa łuckiego(Bernard Maciejowski, Marcin Szyszkowski, Paweł Wołucki, HenrykFirlej i Andrzej Lipski). Zwraca uwagę fakt, że faworyci królewscy