Filozofski fakultet Univerzitet u Beogradu

Seminarski rad

Castellum aquae antike Medijane

iz predmeta Arheologija Sredozemlja

Mentor: dr Miroslav Vujovi Student: Ugljea Zemun AR/34-2011

Beograd: Septembar 2014.

Sadraj

Uvod 3Istorijat istraivanja Medijane 4Poloaj kasteluma 4Funkcija i arhitektura kasteluma 5Elementi kasteluma 7Nain funkcionisanja kasteluma 12Kapacitet kasteluma 12Datovanje kasteluma 13Zakljuak 13

UvodU novembru 1980. godine na arheolokom lokalitetu Medijana kod Nia je identifikovan objekat znaajan kako za topografiju antikog naselja Medijana, tako znaajan i za prouavanje vodosnadbevanja rimskih naselja uopte. To je kastelum akve kod Medijane. U toku otvaranja iskopa za temeljnu zonu sadanje fabrike za proizvodnju katodnih cevi Elektonske industrije u Niu, mehanizacija je otkrila kastelum u potpunosti, zajedno sa delovima odvovodnih i dovodnih kanala. Objekat je delimino oteen ali je stepen ouvanosti dovoljan za analizu i rekonstrukciju strukture objekta i naina njegovog funkcionisanja. Znaaj otkria kasteluma akve antike Medijane je viestruk, s jedne strane znaajan je zbog toga to je jedan od retkih nalaza objekata te vrste i tog stepena ouvanosti na teritoriji nekadanje rimske imperije, a s druge strane to je moda od jo vee vanosti, kastelum predstavlja glavni distributivni punkt medijanskog vodovoda. Ouvani delovi zidanih kanala, keramikih i olovnih cevi kasteluma se granaju do toeih mesta.

Istorijat istraivanja MedijanePrva arheoloka istraivanja sprovedena se tokom tridesetih godina 20. veka u sredinjem delu naselja (A. Ori-Slaveti, R. Bratini). Sondanim radovima 1961. Godine (M. Grbi) utvren je gabarit naselja i istraene su manje terme, a sistematskim iskopavanjima tokom 70-ih i 80-tih godina (Lj. Zotovi) ispitan je vei broj graevina (dva objekta tipa villa rustica, horreum castelum aquae, utvrenje i dve vile). U periodu 1994-1996. istraena su dva kompleksa vojnikih baraka, ekonomske zgrade i nekropole (P. Petrovi), a iskopavanjima od 2000. do 2007. godine (M. Vasi) otkrivene su dve ranohrianske crkve, monumentalni ulaz u kompleks vile sa peristilom i dobro ouvana bronzana ograda sa hermama sa bistama Asklepija I Lune.

Poloaj kastelumaDa bi se u potpunosti sagledalo princip funkcionisanja kasteluma koji predstavlja objekat u funkciji itavog naselja, kastelum se ne moe posmatrati izolovano ve kao deo vee celine u ovom sluaju celog antikog naselja Medijana.Ostaci Medijane nalaze se na oko 4,5km istono od Nia, u Blizini sela Brzi Brod. Kako je utvreno Naselje Medijana se prostiralo na preko 40ha, zahvatajui prostor od leve obale reke Niave na severu, pa sve do fabrikog kompleksa Elektonske industrije na junim padinama Vlakog brda u ijem je podnoju naselje preseeno trasom savremenog puta Ni-Pirot. Glavna antika komunikacija je sekla ili dodirivala severni deo naselja i bila je predstavljena putem Naissus-Serdica. Na osnovu rezultata dobijenih dosadanjim arheolokim istraivanjima zakljueno je da se radi o suburbanom naselju u ijem sklopu se nalaze poljoprivredne ekonomije kao i palata koja je okarakterisana kao sezonska rezidencija cara Konstantina.Pored monumentalnog objekta pravougaone osnove koji je definisan kao palata, sa bazenom u atrijumu, termama na severozapadu palate, triklinijumom i poligonalnim nimfeumom na severnoj strani palate, u okviru arheolokih istraivanja pronaeni su jo i objekti kao to su horreum zapadno od palate, dva objekta tipa villa rustica juno od palate koji su preseeni savremenim putem Ni-Pirot, kao i osmougaoni objekat severozapadno od palate ija funkcija jo uvek nije protumaena.[footnoteRef:1] [1: R. Latkovi, S. Dra, D. Jankovi-Mihaldi, Medijana, 1979. Ni]

Kastelum lei na blagoj padini Vlakog brda, na oko 500m jugozapadno od palate . objekat je orijentisan u pravcu sever-jug svojom podunom osom. Jo uvek nije jasno zbog ega kastelum nije postavljen nasuprot objektima koji su bili glavni potroai vode (palata i terme) to bi umanjilo njihovu distancu za itavih 150m ve je smaknut na oko 300m ka zapadu. Za sada postoje dva tumaenja: Kao prvo misli se da je deo terena koji je odabran za postavljanje kasteluma izabran na osnovu toga to je pad terena manji i na veoj povrini nego onaj naspram palate pa je samim tim pogodniji za izgradnju takvog objekta. A drugi verovatno mnogo jai razlog mogao bi biti vezan za hidrostatike zahteve koji su podrazumevali odreenu duinu trase kanala za distribuciju vode, na kojoj se kontrolisanim padom dna kanala, regulie potreban pritisak i koliina vode koja je potrebna da bi se pokrile potrebe naselja.Na osnovu materijalnih ostataka vodovoda u naselju kao to su nalazi delova olovnih i keramikih cevi moemo sa sigurnou da utvrdimo tano rastojanje izmeu toeih mesta u objektima u naselju i poetne take distribucije vode u kastelumu, to otvara mogunost da se u pokuaju rekonstrukcije potronje vode mogu priblino sraunati pritisak i koliina dnevne potronje vode. Ostaci vodovoda sa zabeleeni u sredinjem delu nimfeuma i u zapadnom zidu konhe kaldariuma termi. U okviru oktagonalnog objekta u njegovom sredinjem delu zabeleen je samo zidani odvodni kanal.

Slika 1 - Plan antikog naselja Medijana; 1-palata, 2-terme, 3-nimfej, 4-horreum, 5-kastelum akve, 6-tvrava, 7,8,9,10-vile, 11-itnica II, 12 i 13-sakralni objekti, 15-nekropola.

Funkcija i arhitektura kastelumaKastelum predstavlja rezervoar protono-akumulacionog tipa, mada je njegova funkcija dosta sloenija i podrazumeva smirivanje, taloenje i filtriranje vode, a potom i njenu distribuciju do toeih mesta. Objekat je nepravilnog osnove koja podsea na nekakvu boicu. Spoljna duina bez dovodnih i odvodnih cevi, iznosi 47m, dok je irina veoma promenjiva. Na najirem junom delu irina iznosi 18,5m dok na najuem severnom delu iznosi 7m. Sam kastelum se sastoji od dva bazena: vei bazen A u junom delu, i manji bazen B u severnom delu objekta. Da bi se u potpunosti sagledao princip rada kasteluma treba uzeti u obzir i ostale elemente bez kojih kastelum ne bi mogao da funkcionie: to su gravitacioni kanali C i D koji se prostiru uz junu stranu bazena A, oni su dovodili vodu od izvorita sa istoka do kasteluma. Odvodni kanal E koji je sluio za odvoenje vode iz bazena B u naselje i predstavljao je glavni odvodni kanal za snadbevanje naselja vodom. Kanal F je predstavljao zidani drenani kanal bazena B, dok je funkciju drenae u bazenu A imala olovna cev veeg prenika G.to se tie tehnologije gradnje kasteluma treba napomenuti da je itav objekat bio ukopan u debeo sloj ute peskovite gline. Deo kasteluma koji je ouvan pripada podzemnom delu objekta. Takoe je vano rei da je itav objekat izgraen u istom vremenskom periodu kao i to da su primenjeni isti graevinski materijal i iste tehnike izgradnje na svim delovima objekta.[footnoteRef:2] [2: M. Jeremi, Castellum aquae antike Medijane, Starinar XXXIX, 1988. Beograd, 65. str.]

Slika 2 Osnova i presek kasteluma. Elementi kasteluma

1. Bazen AOsnova bazena A je nepravilne izduene forme i prostire se u pravcu sever-jug po podunoj osi. Zbog krajnje nepravilnog oblika bazena A izvrena je njegova podela na osnovu oblika na vie razliitih elemenata. Idui od junog kraja po podunoj osi oblici unutranjeg dela bazena se smenjuju: od prostora trapezastog oblika na jugu (a), preko dva ovalna (b i d) i manjeg pravougaonog u njihovom sredinjem delu (c) do pravougaonog prostora na severnom kraju bazena (e). Bazen A predstavlja prvi prostor kasteluma u koji voda dospeva iz gravitacionih kanala D i C. Ukupna duina unutranjeg prostora bazena A iznosi 37,20m. to se tie irine bazen je najiri u junom delu i ta irina iznosi 16,10m. U prostoru b irina bazena iznosi 14,10m, u prostoru c 7m a u prostoru d 11,5m i u najuem severnom delu e 4,55m.Zidovi bazena A su izraeni na uobiajen nain tako to su vei komadi lomljenog kamena (pear i krenjak) kao i vei obluci zastupljeni u licu zidova dok je sredinji deo izliven meavinom kamena sitnije granulacije od krenog maltera. Zidovi su u najveem delu ouvani u odnosu na visinu poda u visini od 1 do 1,60m dok u junom delu visina zidova iznosi 2,30m. irina zidova varira od 1 do 1,50m to zavisi od nepravilnog temeljnog iskopa. U uglovima prostora a primeeno je da se boni zidovi po vertikali stepenasto suavaju tako da se irina zidova od 1,60m u donjoj zoni redukuje na irinu od 95cm u gornjoj zoni. Arheolokim iskopavanjem konstatovano je da bazen A nije imao nikakav posebno izveden pod. Dno iskopa bazena u sloju ute gline je istovremeno predstavljalo i pod bazena. Zakljueno je da dno bazena A ima pad od juga ka severu, visinska razlika krajnjih taaka dna bazena na jugu i severu iznosi 1,08m i na duini od 37,20m iznosi 2,9%. Unutranjost bazena A je bila ispunjena do ouvane visine zidova slojem svetlomrke zemlje izmeane sa manjim oblucima ujednaene granulacije u gornjoj zoni, dok je na nivou poda pronaena koncentracija veih komada lomljenog peara i krenjaka koji bi mogli da predstavljaju ostatke sloja za preiavnje vode od mehanikih neistoa. Povrine zidova u severnom delu bazena A su bile omalterisane ruiastim vodootpornim malterom i na 10m severno od june ivice bazena sloj ovog maltera se zavrava vertikalnom linijom to moda ukazuje na to dokle se prostirao sloj za filtriranje. Ostale zidne povrine su obraene tehnikom dersovanja obinim krenim malterom. Drenaa bazena A je obavljana preko olovne cevi G prenika 155mm sa otvorom na nivou poda bazena. Cev se dalje pruala ispod poda bazena B po itavoj njegovoj duini. Na severnom kraju na izlasku iz temeljnog zida bazena B ova cev se verovatno ulivala u zidani odvodni kanal koji nije otkriven. Poetak cevi u bazenu A je bio zatien polukrunim lukom od opeka. to se tie krovnog pokrivaa za njegovo postojanje nema pouzdanih dokaza osim nekoliko fragmenata tegule, mada je veoma verovatno da krovni pokriva nikada nije ni postojao zbog toga to su rasponi izmeu zidova u junom delu prilino veliki kao i injenica da veliki akumulacioni bazeni antikog vodovoda uglavnom nisu pokriveni kao to je primer sa kastelumom Fuini u blizini Rima.

2. Bazen BBazen B je u osnovi priblino kvadratnog oblika duine 5,28m i irine 4,74m. Severni zid bazena je ouvan u visini od 90cm dok je juni zid nivelisan skoro do nivoa poda bazena. irina zidova iznosi 1,30m osim u sluaju junog zida koji je irok 1,70m. Pod bazena B je 50cm vii u odnosu na pod bazena A, izveden je od vodootpornog sloja ruiastog maltera debljine 10cm. Ka severu pod bazena ima pad od 3%.Zidovi bazena B su omalterisani vodootpornim ruiastim malterom debljine 2cm. U podnoju zidova se takoe nalazi i bojeni sokl tj. traka crne boje u visini od 45cm koja se zavrava horizontalnom ivicom. Mogue je da je ovaj sokl bio indikator minimalnog kritinog nivoa vode u bazenu. Ostaci krovnog pokrivaa nisu ouvani, ali mogue je postojanje krovnog pokrivaa s obzirom na potrebe ouvanja istoe i temperature pitke vode. Olovna drenana cev se uliva u zidani drenani kanal F, prolazei kroz severni zid po samoj osnovi bazena. Otvor ove cevi prenika 95mm nalazi se neznatno iznad nivoa poda.

Slika 3 Popreni presek koz bazen B; 1-ruiasti malter, 2-bojeni sokl, 3-sloj kalcinacije, 4-olovna drenana cev, 5-dno kanala E, 6- olovna drenana cev bazena A, 7-pod bazena, 8-podloga poda, 9-sloj peskovite gline.

3. Glavni dovodni gravitacioni kanal C Kastelum je napajan vodom iz gravitacionog kanala C, koji se pruao u pravcu istok-zapad paralelno sa junim zidom bazena A, od koga je odmaknut svega 2,5m. Kanal C ima pad od istoka ka zapadu. Otkrivena duina kanala C iznosi 33m ali se njegovo prostiranje moe primetiti u duini od oko 10m ka istoku. Kanal je u znatnoj meri oteen i najveim delom sauvan na nivou poda. Nije registovan nikakav krovni pokriva. Prikljuak kanala sa bazenom A nije ouvan. Najvea irina kanala iznosi 60cm koliko iznosi i njegova najvea ouvana visina. Zidovi kanala su napravljeni od renih oblutaka manjih dimenzija i lomljenog kamena u krenom malteru i njihova irina se kree izmeu 50 i 100cm. Obloeni su slojem vodootpornog maltera debljine 2cm.Dno je od vodootpornog ruiastog maltera izvedenog preko podloge od sitnijeg lomljenog kamena i fragmenata opeke utopljenih u kreni malter. U zapadnom delu kanala C otkriven je in situ, u ravni dna kanala, kameni blok dimenzija: 90x64x15cm, na njegovoj gornjoj povrini uklesan je ljeb dimenzija 58x6x5cm, koji stoji upravno u odnosu na pravac pruanja kanala. Ovaj ljeb predstavlja leite ustave. Povremenim dizanjem i sputanjem ustave, regulisano je napajanje kasteluma vodom.

4. Dovodni gravitacioni kanal Dto se tie kanala D ouvani su samo ostaci dela njegovog dna od ruiastog vodootpornog maltera. Pruao se du severnog bonog zida kanala C sa kojim je delio severni zid. Dno kanala D je ouvano u duini od 1,50m dok je ouvana irina 60cm. Na severnom zidu su uoeni tragovi ruiastog vodootpornog maltera debljine 2cm. Pad kanala je od istoka prema zapadu, pri emu razlika u visini izmeu istone i zapadne strane iznosi 26cm.Tana funkcija kanala D nije u potpunosti jasna.

5. Glavni odvodni kanal EOvaj kanal je jedini kanal kasteluma koji je snadbevao naselje Medijana preienom pitkom vodom. Kanal E skree ka istoku za 23o u duini od 18m u odnosu na kastelum, zatim ide do ostatka revizionog ahta H odakle ponovo skree ka istoku za jo 38o. Ouvanih delova ima veoma malo, sauvan je samo deo njegovog dna u vidu sloja ruiastog maltera ukupne ouvane duine 1,10m i debljine 2cm, ovaj malterni premaz izveden je preko sloja od jednog reda opeka. Materijalnih tragova od krovnog pokrivaa nema mada je verovatno ceo kanal bio zasveden. irina kanala E iznosi 32cm dok irina njegovih zidova iznosi 1,40m i oni su izraeni od oblutaka u krenom malteru.Od revizionog ahta H je ostao samo deo dna u vidu zaravnjene livene mase od oblutaka i krenog maltera priblino kvadratnog oblika dimenzija 2,80x2,40m. U sredinjem delu podnice ahta uoena je manja povrina ruiastog krenog maltera nepravilnog oblika, kota ove take iznosi 205,24m to je za 1,12m nie od vrednosti poetne take kanala E uz severni zid bazena B. Nagib kanala E se moe zabeleiti samo na deonici izmeu bazena B i ahta H i iznosi 2,4%.

Slika 4 Popreni presek kroz odvodne kanale E i F; 1-dno kanala E, 2-poetna taka kanala E i F, 3-beton, 4-opeka, 5-drenana olovna cev bazena B, 6-ojaanje temelja.

6. Drenani kanal FKanal F je otkriven u duini od 31,50m i predstavlja najbolje ouvan element kasteluma. Od severnog zida bazena B kanal F se odvaja ka severu pod nagibom od 3%.Kanal F je trapezastog oblika, njegova irina je u donjoj zoni 25,5cm dok je u gornjoj zoni 23,5cm, visina zidova kanala iznosi 39cm. Kanal je svojom itavom duinom bio zasveden svodom koji napravljen livenjem mase od sitnijih oblutaka i krenog maltera preko oplate od zakrivljenih opeka. Unutranja visina kanala iznosi 44cm. Zidovi kanala izvedeni su u opeci sa krenim malterom, a omalterisani su vodootpornim malterom. Dno kanala je izvedeno livenjem mase kamena i krenog maltera u visini od 50cm, u gornjoj zoni poda nalazi se red opeke preko koje se nalazi premaz od ruiastog vodootpornog maltera.Pomou olovne cevi prenika 95mm voda iz bazena B dospeva u kanal. Funkcija drenanog kanala F verovatno je bila da brzo isprazni bazen radi popravki i ienja bazena.Nain funkcionisanja kasteluma Sputanjem ustave I u kanalu C i podizanjem ustave II izmeu bazena A i bazena B poinje napajanje kasteluma vodom. U Prvom najirem delu bazena A (a) pritisak vode se smanjuje, a njena brzina usporava. Voda se smiruje. Prolaskom kroz filter-barijeru, voda ostavlja najvei deo mehanike neistoe. Istovremeno suavanjem unutranjeg prostora bazena A i velikim padom dna 2,9% voda se uz postepeno poveanje brzine usmerava ka severnom delu bazena (proctor e). Akumulirana voda se dalje iz bazena A preliva u bazen B putem prelivnika II gde se talog koji je eventualno ostao taloi na dnu, dok se ista preiena voda pomou prelivnika III usmerava u kanal E i dalje u revizioni aht gde se vri dodatno preiavanje da bi se zatim potpuno ista pitka voda distribuirala dalje do naselja.Posmatrajui raspored otvora odvodnih kanala u vertikalnom smislu uoava se slinost sa emom o kojoj govori Vitruvije u svom delu O Arhitekturi. Ova slinost je samo formalna s obzirom na to da se po Vitruvijevoj emi otvor kanala za distribuciju vode nalazi tamo gde se u ovom sluaju medijanskog kasteluma nalazi drenani kanal.[footnoteRef:3] [3: M. Jeremi, Castellum aquae antike Medijane, Starinar XXXIX, 1988. Beograd, 79-81. str.]

Slika 5 - Idealna rekonstrukcija funkcionisanja kasteluma

Kapacitet kasteluma Maksimalni kapacitet kasteluma, kao i koliina vode koju emituju odvodni kanali u 1sec. se moe izraunati sa manjom ili veom tanou u zavisnosti od toga koliki je stepen ouvanosti pojedinih elemenata.U ovom sluaju se pouzdano moe odrediti samo koliina vode koju emituje drenani kanal F, zbog toga to su poznati i njegov nagib i dimenzije olovne cevi. U ovom sluaju za izraunavanje brzine protoka vode moe se upotrebiti formula koja vai za krune cevi stalnog preseka, i ta brzina iznosi 1,19m/sec.[footnoteRef:4] [4: M. Jeremi, Castellum aquae antike Medijane, Starinar XXXIX, 1988. Beograd, 78, 79 str. ]

U sluaju ovog kasteluma ne moe se doi do tanih podataka koji bi mogli da pokau na osnovu ukupne dnevne koliine potronje vode koliko je bilo stanovnika u naselju, zbog toga to se ti podaci o dnevnoj potronji vode po jednom stanovniku odnose na gradove a ne na suburbano naselje kakvo je Medijana.

Datovanje kasteluma U samom objektu kao i van njega u neposrednoj blizini naeno je nekoliko primeraka male bronze Konstancija kao i jedan primerak srednje bronze Aurelijana. Budui da ovaj novac nije naen u zatvorenim arheolokim celinama, on za datovanje kasteluma predstavlja samo relativnu vrednost, tako da se ne moe sa sigurnou odrediti hronoloki okvir u koji se moe smestiti ovaj kastelum. Meutim ono to bi moglo pouzdano opredeliti kastelum u odreeni hronoloki okvir je to to je on napravljen za snadbevanje naselja Medijana vodom, iji se objekti datuju u vreme s kraja III ili poetka IV veka. Funkcija kasteluma je svakako ugaena istovremeno sa ivotom u naselju Medijana posle najezde Huna.

ZakljuakOtkriem kasteluma na padinama Vlakog brda reena su istovremeno dva problema. Kao prvo pokazalo se da vodovod medijane ne predstavlja ogranak vodovoda Naissusa ije se izvorite nalazi u blizini sela Kamenica, na oko 7,5km severno od Nia. Kao drugo gravitacioni kanal C, pokazuje svojim pravcem pruanja i svojim padom da izvorite Medijanskog vodovoda treba traiti u pravcu Nike Banje, ija je okolina bogata toplim i hladnim izvorima. U tom sluaju rastojanje izmeu kaptae i kasteluma iznosilo bi oko 4,5km, to je veoma mala distance u odnosu na veinu rimskih akvedukata ija duina iznosi i po nekoliko desetina pa ak i nekoliko stotina kilometara. Analogni primer kasteluma kako prema obliku tako i prema nainu funkcionisanja je u blizini Rima, tj. kastelum akvedukta zvanog Fuini izgraenog za vreme Dioklecijanove vladavine. Kastelum Fuini je funkcionisao slino kastelumu u Medijani: u prvom, sabirnom bazenu voda se smiruje i filtrira kroz sloj krupnog ljunka, da bi se suenjem prostora opet dobilo na ubrzanju i preliva se u vei bazen B gde se taloi i distribuira dalje odvodnim kanalima prema toeim mestima. Mada je kastelum Fuini dosta veih razmera od medijanskog, slinost je oigledna.

Slika 6 Plan kasteluma Fuini u blizini Rima, u plan su radi lakeg poreenja za pojedine prostore u objektu ubaene iste oznake koje imamo na planu kasteluma u Medijani.U daljim istraivanjima moe se oekivati tragovi uobiajenih hidrotehnikih objekata kao to su sekundarni vodotornjevi izgraeni u samom naselju, i to je jo verovatnije mogu se oekivati ouvane deonice akvedukta na delu rimskog puta koji se oekuje uz trasu savremenog puta Ni-Pirot.

Literatura:

M. Jeremi, Castellum aquae antike Medijane, Starinar XXXIX, 1988. BeogradR. Latkovi, S. Dra, D. Jankovi-Mihaldi, Medijana, 1979. Ni

14