KATASTARSKI-POPISNI DEFTERI KAO IZVOR ZA DRUŠTVENO-EKONOMSKU HISTORIJU BIH

Sve zvanične knjige osmansko-turske administracije i računovodstva, svi zapisnici i

protokoli kao i svi pojedinačni akti koji imaju karakter nekog popisa, spioska ili obračuna

nazivaju se DEFTERI. Riječ defter (tefter) potiče od grčke riječi DIPHTERA (koža) koju su u

nedostatku papirusa upotrebljavali mnogi istočni narodi još u doba Herodota. Ova riječ je

zatim preko perzijskog ušla u arapski jezik, a onda preko njega i u turski. Tako ona u širem

smislu označava svaku svesku ili bilježnicu. Međutim, pored općenitog značenja ove riječi

postojale su razne vrste deftera koje su bliže označavane dodavanjem drugih riječi koje su

određivale njihovu vrstu i karakter. Npr: MUHIMME DEFTERLERI (zapisnici carskog

divana) AHKAM DEFTERLERI ( zbornici odluka vlade) i dr.

Turske katastarske1 popisne knjige nazivaju se TAPU2 TAHRIR DEFTERLERI

(popisne knjige). One su nastale kao rezultat rada specijalnih državnih komisija koje su

sačinjavali EMIN (povjerenik) i KATIB (pisar). U nekim je slučajevima u komisiji bio i

pomoćnik emina ili više pisara ili JAZIDŽIJA. U izradi ovog popisa redovno je učestvovao i

područni kadija ko kontrolor ove komisije. Ove poslove su uglavnom obavljale istaknute i

povjerljive osobe koje su dobro poznavale jezik i običaje zemlje koju su popisivali što su

vjerno prenosili u ove deftere. One su bile dužne da na licu mjesta, na terenu ( a ne u

centralnim ili pokrajinskim državnim uredima) utvrde i popišu one izvore državnih prihoda

koji su služili ili mogli služiti za obrazovanje timara, zijameta i hasova, odnosno vakufa i

mulkova, a ne i ostale državne prihode kao što su harač i avarize. Popisi su vršeni po nalogu

sultana i u njegovo ime, a on je o tome izdavao svoju naredbu- ferman sa naznakom koja se

zemlja popisuje i u koju svrhu.

Ovi defteri dijelili su se na dvije vrste: 1. DEFTERI MUFASSAL- pojedinačni, detaljni popis

u kome je poimenično popisano stanovništvo i u kome su pojedinačno nabrojani svi izvori

feudalnih prihoda popisane oblasti tj. sve lične feudalne dažbine potčinjenog stanovništva i

sve naturalne i novćane daće od svih grana privrede i prometa, svi vakufi i mulkovi. Budući

da su sadržavali poimenični popis ponekad se nazivaju i ESAMI DEFTERLERI (poimenični

popisi)

1 Katastar je zapisnik zemljišta i nekretnina neke države. On sadrži podatke o položaju, obliku i površini katastarskih čestica.2 Oni se nazivaju tapijski zbog toga što se tapijom označavaju svojinski odnosi na posjedima koji se nalaze na državnoj zemlji.

2. DEFTERI MUDŽMEL ILI IDŽMAL- zbirni ili sumarni popis koji je sadržavao

rekapitulaciju podataka detaljnog popisa i prikazivao raspodjelu feudalnih prihoda na hasove,

zijamete i timare. Zbog toga se ovi defteri često nazivaju TIMAR DEFTERLERI (timarski

defteri).

Ustanovu popisivanja zemlje Osmanlije su preuzele od Selžuka, a oni od ranijih islamsko-

turskih država. Postoje izvjesne indicije da su osmanlije vršile popis svojih zemalja još od

vladavine emira Orhana (1326-1359). Prvi spomeni i tragovi katastarskih knjiga datiraju ipak

od doba vladavine emira Mehmeda I (1403-1421), a najstarije sačuvane katastarske knjige

potiču iz vremena vladavine sultana Murata II (1421-1451). Sačuvan je veći broj ovih knjiga

iz godina vladavine sultana Mehmeda II koji je odmah poslije osvojenja Crigrada poduzeo

opći popis svoga carstva u Evropi i Aziji.

Vršeni su OPĆI popisi (od početka 15. do početka 17. stolječa kada bi novi sultan stupao na

vlast) i PARCIJALNI popisi koji su mogli uslijediti nakon svake značajnije teritorijalne

promjene. Postojalo je nekoliko razloga popisa zemljišta: 1. Da se ta zemlja nakon što bude

osvojena upiše u vlasništvo Osmanske države, 2. Da se uvede osmanska vlast i osmanski

sistemu toj zemlji i 3. Popisivanje poreskih obveznika i utvrđivanje državnih prihoda. Svrha

svega je bila da se državni prihodi odnosno njihov tačno određeni dio rasporedi ili razdijeli

vojničkoj klasi za njihove plaće koje su uživali za svoju vojnu službu.to je značilo uvođenje

timarske organizacije u toj zemlji. Prema tome cilj ovih popisa nije bio popis stanovništva, ali

između ostalog možemo i to saznati.

Popisna komisija je morala utvrditi sve tržišne cijene proizvoda koji su bili predmet

oporezivanja. Također je određivana jedinstvena mjera za težinu, zapreminu i površinu kao i

sistem svojinskih odnosa i načini manipulacije tapijom. Popisivani su nosioci domaćinstva, a

zatim i svi odrasli muškarci koji su bili zdravi i sposobni za rad i udovice kao nosioci

domačinstva. Pored naziva mjesta koje se popisuje, u popis se od ličnih podataka upisivalo

lično ime, ime oca, a ponekad brat ili rođak ili njegov društveni status. Nakon ličnih podataka

u popis su unošeni lični porezi koji su proizvođaći ili uživaoci zemlje plaćali. Sastavljene

deftere komisija je predavala Porti i tek nakon odobrenja velikog vezira on je postajao

punovažan. U slučaju da je bilo nekih grešaka defter bi se poništavao.

Na osnovu ovih deftera može se pratiti teritorijalna i administrativna organizacija Osmanskog

carstva. Ovi defteri spadaju u najznačajnije historijske izvore za izučavanje strukture

stanovništva u pogledu vjerske, socijalne i etničke podjele, u Osmanskom carstvu, a samim

tim i u našoj zemlji. Također, možemo pratiti agrarne i svojinske odnose u BiH za vrijeme

osmanske uprave.

U nedostatku drugih izvora tapijski defteri su gotovo jedini izvori na osnovu kojih možemo

pratiti ekonomske prilike naše zemlje i njenog stanovništva. U istraživanju treba uzeti u obzir

vrijeme nastanka deftera, stepen produktivnosti zemlje i i broj stanovnika na njoj, ali i opće

svjetske trendove u proizvodnji. Tako se na osnovu ovakvih podatala može zaključiti da je

Bosna sa svojim prihodima uglavnom podmirivala potrebe svoga stanovništva.

Defteri su također jedini osmanski arhivski izvori na osnovu kojih možemo proučavati

femografiju određenog područja i stepen naseljenosti jedne zemlje. Usporedbom se može

pratit: gustoća naseljenosti, socijalni slojevi, društveni i pravni status pojedinih slojeva kao i

njihova vjerska i etnička pripadnost. Ne postoji nijedna druga vrsta dokumenata za praćenje

ovakvih podataka. Na osnovu njih možemo pratiti i proces prelaska na islam i njegov

intenzitet u različitim vremenima. Tu se može naći i dosta podataka za jezička istarživanja.

Veliki broj naselja u Bosni upravo se prvi put spominje u ovom defterima što je jako važno za

izučavanje historijske geografije u cjelini. A što se tiče ekonomije na osnovu ovih popisa

može se izučavati visina produktivnosti svih grana seoske privrede u svakom popisanom

mjestu, zatim vrste kultura i privrednih djelatnosti koje su postojale. Na osnovu svega mođe

se steći bolji uvid u stanje i način života tadašnjeg stanovništva Bosne i Hercegovine.

Najveći broj osmanskih katastarskih knjiga koje se odnose na našu zemlju nalaze se u

Državnom arhivu Predsjedništva vlade Republike Turske ( Bassbakanlk Devlet Arssivivreli) u

Istanbulu. Njihov broj je jako veliki, ali nažalos nisu svi sačuvani u kontinuitetu. Broj deftera

koji su do sada objavljeni, u odnosu na njihov ukupan broj, je jako mali. Sve do 80-ih godina

20. stoljeća nije bilo organizovanog rada na objavljivanju ove građe. Kod nas se o

katastarskim knjigama počelo dosta kasno istraživati. Prvi koji je o tome pisao bio je Ćiro

Truhelka 1915. godine.