Katib Mustafa Fevzi b Numan Efendinin v 1344 1925 Hayati Eserleri Ve Tasavvufi Gorusleri Life of Katib Mustafa Fevzi b Numan and His Studies and His Sufistic Views

T. C.

YÜZÜNCÜ YIL ÜN ĐVERSĐTESĐ

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

TEMEL ĐSLÂM BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI

TASAVVUF BĐLĐM DALI

KÂT ĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN EFEND Đ’NĐN

(v. 1344/1925)

HAYÂTI, ESERLER Đ ve TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERĐ

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

Fikri AKBULUT

VAN-2006

T. C.

YÜZÜNCÜ YIL ÜN ĐVERSĐTESĐ

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

TEMEL ĐSLÂM BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI

TASAVVUF BĐLĐM DALI

KÂT ĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN EFEND Đ’NĐN

(v. 1344/1925)

HAYÂTI, ESERLER Đ ve TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERĐ

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

Hazırlayan Fikri AKBULUT

Danışman Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÖGKE

VAN-2006

ĐÇĐNDEKĐLER

ÖNSÖZ ...........................................................................................................VII KISALTMALAR...........................................................................................VIII 1. GĐRĐŞ ............................................................................................................. 1 2. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN’IN HAYÂTI ve ESERLER Đ... 5

2.1. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN EFEND Đ’NĐN HAYÂTI ve KĐŞĐLĐĞĐ ................................................................................................. 5

2.1.1. KÂTĐB MUSTAFA FEVZĐ B. NU’MAN EFENDĐ’N ĐN ANA HATLARIYLA HAYÂTI.................................................................. 5

2.1.2 BAŞINDAN GEÇEN BÂZI OLAYLAR ........................................... 6 2.1.3. TARÎKATI ve SĐLSĐLESĐ ................................................................. 8

2.2. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN EFEND Đ’NĐN ESERLERĐ .............................................................................................. 9

2.2.1. BASILMIŞ ESERLERĐ...................................................................... 9 2.2.1.1. Hediyyetü’l-Hâlidîn fî Menâkıb-i Kutbü’l-Ârifîn Mevlânâ

Ahmed Ziyâüddin b. Mustafa el-Gümüşhânevî......................... 9 2.2.1.2. Risâle-i Mir’âtü’ş-Şühûd fî Mes’eleti Vahdeti’l-Vücûd .......... 10 2.2.1.3. Menâkıbü Haseniyye fî Ahvâli’s-Seniyye ............................... 11 2.2.1.4. Kitâbü Đsbâti’l-Mesâlik fî Râbıtati’s-Sâlik............................... 11 2.2.1.5. Mîzânü’l-Đrfân .......................................................................... 12 2.2.1.6. Şümûsü’s-Safâ fî Evsâfi’l-Mustafa .......................................... 12 2.2.1.7. Đzhâr-ı Hakîkat.......................................................................... 13 2.2.1.8. Orduya Arzuhal ........................................................................ 14

2.2.2. BASILMAMIŞ ESERLERĐ ............................................................. 15 2.2.2.1. Risâle-i Ziyâiyye (Kitâb-ı Ziyâiyye) ........................................ 15 2.2.2.2. Hilye-i Sâdât............................................................................. 16 2.2.2.3. Rehber-i Zâkir .......................................................................... 16

2.2.3. CERÎDE-Đ SÛFĐYYE’DEK Đ (1909-1919) MAKÂLELERĐ ............ 17 2.2.4. KAYNAKLARI ............................................................................... 19

3. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MÂN’IN ÎT ĐKÂDÎ GÖRÜ ŞLERĐ . 21 3.1. ÜMMET-Đ MUHAMMEDÎ’N ĐN ÎT ĐKATLARINA GÖRE

TASNÎFĐ, TEMSĐL EDĐLĐŞĐ ve DÖRT ÇEŞĐT NEFS ..................... 22 3.1.1. AVÂM OLAN ĐNSANLAR ............................................................ 22

3.1.1.1 Sâlih ve fâsık olanlarıyla berâber, Ehl-i Sünnet olan avâm insanlar ..................................................................................... 22

3.1.1.2. Bid’at ehli kimseler .................................................................. 24 3.1.1.3. Îtikâd olarak bid’at ehli oldukları halde, Ehl-i Sünnet geçinmeyi

âdet hâline getiren kimseler ..................................................... 24 3.1.1.3.1. Tasavvufî Açıdan Şathiyeler ............................................ 27

3.1.2. VELÂYET-Đ SUĞRÂ / EVLĐYÂNIN AVÂMI, MÜ’M ĐNLERĐN HAVÂSSI......................................................................................... 31

3.1.2.1. Havâssın Tevhîd Anlayışı ve Muhammedî Hakîkat ................ 33

II

3.1.2.1.1. Eserlerin Tevhîdi .............................................................. 34 3.1.2.1.2. Fiillerin Tevhîdi................................................................ 34 3.1.2.1.3. Sıfatların Tevhîdi.............................................................. 34

3.1.3. VELÂYET-Đ KÜBRÂ / HAVÂSSÜ’L- HAVÂS............................ 35 3.1.3.1. Havâssü’l-Havassın Tevhîd Anlayışı ve Tevhîd-i Hazret-i Zât36

3.1.3.1.1. Vücûdî Tevhîd (Vahdet-i Vücûd) .................................... 36 3.1.3.1.2. Şühûdî Tevhîd (Vahdet-i Şühûd) ..................................... 37 3.1.3.1.3. Cem ve Cemü’l-Cem Makâmı / Cemden sonraki Fark

Mertebesi ve Hak Meczupları.......................................... 39 3.1.3.1.4. Hakikî Meczuplarla Onları Taklit Edenlerin Farkı .......... 39 3.1.3.1.5. Kâmil Mürşid ile Hak Meczubunun Farkı ....................... 40 3.1.3.1.6. Zındıklarla Râsih Âlimlerin Farkı .................................... 40 3.1.3.1.7. Kerâmet ............................................................................ 41

4. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN’IN TASAVVUF ve TARÎKATLAR ĐLE ĐLGĐLĐ GÖRÜŞLERĐ ............................................. 44 4.1. TARÎKATLAR ..................................................................................... 44

4.1.1. SĐLSĐLE BAŞINDA YER ALAN DÖRT HALÎFE ADINA ĐZÂFETEN TARÎKATLARIN TASNÎFĐ........................................ 44

4.1.2. BELLĐ BAŞLI TARÎKATLAR ....................................................... 45 4.2. TARÎKATLARIN KULLANDIKLARI METOTLAR........... .......... 46

4.2.1. RÂBITA YOLU............................................................................... 47 4.2.1.1. Ölüm Râbıtası ......................................................................... 48

4.2.1.1.1. Ölüm Râbıtasının Yapılış Şekli........................................ 49 4.2.1.2. Mürşid Râbıtası ...................................................................... 52

4.2.1.2.1. Mürşid Râbıtasının Yapılış Şekli ..................................... 66 4.2.1.2.2. Beytullah Olan Gönlün Özellikleri .................................. 67 4.2.1.2.3. Mudğa ve Kalb-i Hayvâniyenin Tarîfi ............................. 69 4.2.1.2.4. Kutup ve Aktab ................................................................ 70 4.2.1.2.5. Mürşid Râbıtasını Đnkârın Sebepleri ................................ 71

4.2.1.3. Huzûr Râbıtası........................................................................ 72 4.2.1.3.1. Tarîkatın Temelini Oluşturan Sekiz Esâs......................... 73

4.2.1.3.1.1. Hûş der Dem........................................................... 73 4.2.1.3.1.2. Nazar ber Kadem .................................................... 73 4.2.1.3.1.3. Sefer der Vatan ....................................................... 74 4.2.1.3.1.4. Halvet der Encümen ............................................... 74 4.2.1.3.1.5. Yâd Kerd................................................................. 75 4.2.1.3.1.6. Bâz Geşt.................................................................. 75 4.2.1.3.1.7. Nigâh Dâşt .............................................................. 75 4.2.1.3.1.8. Yâd Dâşt ................................................................. 76

4.2.1.3.2. Terk-i Sûrî ve Terk-i Hükmî ............................................ 76 4.2.1.3.3. Gizli Zikir ve Huzûrun Nitelikleri.................................... 78

4.2.2. TEVECCÜH ve MURÂKABELER YOLU .................................... 79 4.2.2.1. Latîfelerden Yapılan Murâkabeler ........................................... 81 4.2.2.2. Murâkabât-ı Kübrâ ................................................................... 82

4.2.3. YEDĐ TAVIR ve GĐZLĐ ZĐKĐR YOLU ........................................... 83

III

4.2.3.1. Yedi Tavır Yolu ....................................................................... 83 4.2.3.2. Gizli Zikir Yolu: Đnsanda Bulunan On Latîfe, Nispet Edildikleri

Kimseler ve Nurlarının Renkleri.............................................. 84 4.2.3.2.1. Âlem-i Emirden Olan Beş Latîfe ..................................... 84 4.2.3.2.2. Âlem-i Halktan Olan Beş Latîfe....................................... 86

4.2.3.3. Yedi Tavrın Nurlarının Renkleri ve Latîfelere Uygulanışı ...... 86 4.2.3.4. Gizli Zikir Yolunu Benimseyen Tarîkatlarda Latîfelerden

Yapılan Zikrin Fazîleti ve Mertebeleri..................................... 88 4.3. ZĐKĐR .................................................................................................... 94

4.3.1. NEFY Ü ĐSBÂT ZĐKRĐNĐN TÂRĐFĐ ve USÛLÜ ........................... 94 4.3.1.1. Nefy ü Đsbât Zikrinin Edepleri ................................................. 94

4.3.2. ZĐKRĐ ENGELLEYĐCĐLER ve BUNLARDAN KURTULMA YOLLARI ........................................................................................ 97

4.3.2.1. Havâtırın Kısımları ve Bunların Farkları ................................. 98 4.3.2.2. Nefsânî ve Şeytânî Havâtırın Geliş Sebepleri ve Bunlardan

Kurtulma Yolları .................................................................... 100 4.6. MÜRŞĐD-Đ KÂM ĐL ............................................................................ 101

4.6.1. KÂMĐL MÜRŞĐDDE OLMASI GEREKEN BEŞ NĐTELĐK........ 102 4.6.1.1. Sarîh Bir Zevk Sahibi Olmak (zevk-i sarîh)........................... 102 4.6.1.2. Sahih Bir Đlme Sâhip Olmak (ilm-i sahih) ............................. 102 4.6.1.3. Himmet Sâhibi Olmak (erbâb-ı himmet) ............................... 102 4.6.1.4. Râzı Olunan Türden Hallere Sâhip Olmak ............................ 102 4.6.1.5. Basîret Sâhibi Olmak (ehl-i basîret)....................................... 103

4.6.2. KÂMĐL MÜRŞĐDDE OLMAMASI GEREKEN BEŞ NĐTELĐK .103 4.6.2.1. Dînî Konularda Câhil Olmak ................................................. 103 4.6.2.2. Haramı Đptal Etmek ................................................................ 103 4.6.2.3. Manasız ve Faydasız Davranışlarda Bulunmak, Dînî Đşlerde

Saygısız Olmak ...................................................................... 103 4.6.2.4. Nefsinin Arzusuna Uymak ve Bid’at Ehlinden Olmak.......... 103 4.6.2.5. Kötü Ahlâk Sâhibi Olmamak ................................................. 103

4.7. MÜRÎDĐN DĐKKAT ETMES Đ GEREKEN HUSUSLAR .............. 104 4.7.1. TARÎKATA GĐRMEK ĐÇĐN YAPILAN ĐSTĐHÂRENĐN ŞEKLĐ 105 4.7.2. ĐNTĐSAP EDĐLEN MÜRŞĐDE KARŞI DĐKKAT EDĐLMESĐ

GEREKEN BEŞ HUSUS............................................................... 105 4.7.3. SEYR U SÜLÛKTA SÂLĐKĐN DĐKKAT ETMESĐ GEREKEN ON

HUSUS........................................................................................... 106 4.7.4. KALP TERBĐYESĐ YOLUNDAYKEN ORTAYA ÇIKAN DÖRT

ALÂMET ....................................................................................... 112 4.8. TASAVVUFTAK Đ MAKAM ve ISTILAHLAR.............................. 114

4.8.1. TASAVVUFTAKĐ MAKAMLAR ................................................ 114 4.8.1.1. Đntibâh..................................................................................... 114 4.8.1.2. Đnâbe ....................................................................................... 114 4.8.1.3. Vera’....................................................................................... 114 4.8.1.4. Muhâsebe ............................................................................... 115 4.8.1.5. Terakkî ................................................................................... 115

IV

4.8.1.6. Đrâde........................................................................................ 115 4.8.1.7. Tebassur ................................................................................. 115 4.8.1.8. Sabır ....................................................................................... 115 4.8.1.9. Rızâ.........................................................................................115 4.8.1.10. Đhlâs ...................................................................................... 115 4.8.1.11. Tevekkül............................................................................... 116 4.8.1.12. Murâkabe.............................................................................. 116 4.8.1.13. Kurb-i Hak............................................................................ 116 4.8.1.14. Muhabbet.............................................................................. 116 4.8.1.15. Recâ...................................................................................... 116 4.8.1.16. Havf ...................................................................................... 116 4.8.1.17. Şevk...................................................................................... 116 4.8.1.18. Üns ve Likâ-yı Hak .............................................................. 117 4.8.1.19. Yakîn .................................................................................... 117 4.8.1.20. Rü’yetullah ........................................................................... 117 4.8.1.21. Mürşid-i Kâmillik, Kutupluk ve Gavslık ............................. 117 4.8.1.22. Hakîki Acz, yâni Hazret-i Ebûbekir-i Sıddîk’ın Đrfânı......... 117 4.8.1.23. Sırr-ı Mâiyye Makamı, Dört Sıfatın Ortaya Çıkması ve Huzûr,

Şühûd, Daimî Đrfân............................................................... 117 4.8.2.TASAVVUFTAKĐ ISTILAHLAR ................................................. 118

4.8.2.1. Sûfî, Mutasavvıf ve Tasavvuf ................................................ 118 4.8.2.2. Makâm.................................................................................... 119 4.8.2.3. Vakt ........................................................................................ 120 4.8.2.4. Hâl ..........................................................................................120 4.8.2.5. Kabz ve Bast, Đnkıbâz ve Đnbisât, Celâl ve Cemâl ................. 120 4.8.2.6. Feyz yâhut Vâridât ................................................................. 121 4.8.2.7. Tevâcüd yâhut Te’sîr.............................................................. 121 4.8.2.8. Vecd yâhut Cezbe................................................................... 121 4.8.2.9. Vücûd yâhut Nisbet ................................................................ 122 4.8.2.10. Cem’ ve Fark........................................................................ 122 4.8.2.11. Gayb ve Đstiğrâk ................................................................... 124 4.8.2.12. Sahv...................................................................................... 124 4.8.2.13. Mahv..................................................................................... 124 4.8.2.14. Sekr ve Zevk......................................................................... 125 4.8.2.15. Şerâb-ı Tahûr........................................................................ 125 4.8.2.16. Telvîn ve Temkîn ................................................................. 126 4.8.2.17. Bu’d, Kurb ve Kurb Ender Kurb.......................................... 126 4.8.2.18. Levâyıh, Levâmi’ ve Tevâli’ ................................................ 127 4.8.2.19. Nefes / Dem.......................................................................... 127 4.8.2.20. Vâkıât / Zuhûrât ................................................................... 127 4.8.2.21. Mükâşefât / Müşâhedât ........................................................ 128 4.8.2.22. Tecellî, Cilâ ve Đncilâ ........................................................... 131 4.8.2.22. Fenâ ve Bekâ ........................................................................ 132

4.8.2.22.1. Fenâ Fillâh ve Bekâ Billâh ........................................... 133 4.8.2.22.2. Fenânın Makamları ...................................................... 133

V

4.8.2.22.3. Fenânın Çeşitleri .......................................................... 134 4.8.2.23. Seyr u Sülûkün Mertebeleri: Seyr-i Đlallâh, Seyr-i Billâh, Seyr-

i Fillâh ve Seyr-i Maallâh fi’l-Eşyâ yâhut Seyr-i Anillâh .... 138 4.8.2.24. Đlme’l-Yakîn, Ayne’l-Yakîn ve Hakka’l-Yakîn ................... 140 4.8.2.25. Nefs, Rûh ve Sır ................................................................... 141

4.9. VARLIK MERTEBELER Đ ............................................................... 142 4.9.1. LÂ TAAYYÜN / HAZRET-Đ ZÂT ...............................................143 4.9.2. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ EVVEL / ÂLEM-Đ LÂHUT / HAZRET-

Đ ĐLĐM / VÂH ĐDĐYET-Đ MÜCERREDE / HAKÎKAT-I MUHAMMED ĐYE / ŞÂN-I CÂM Đ’ .............................................. 144

4.9.3. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ SÂNÎ / A’YÂN-I SÂB ĐTE / HAKÂYIK-I E ŞYÂ / ŞUÛNÂT-I ZÂT ĐYE / ÂLEM-Đ CEBERÛT / MERTEBE-Đ VÂHĐDĐYET............................................................ 144

4.9.4. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ SÂLĐS / ÂLEM-Đ ERVÂH / ÂLEM-Đ MELEKÛT..................................................................................... 145

4.9.5. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ RÂBĐ’ / ÂLEM- Đ MĐSÂL / ÂLEM-Đ BERZÂH-I NÛRÂNÎ..................................................................... 149

4.9.6. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ HÂMĐS / ZUHÛRÂT-I ÂLEM-Đ HALK / ÂLEM-Đ NÂSÛT ......................................................................... 149

4.9.7. MERTEBE-Đ ĐNSAN-I KÂM ĐL / HAZRET-Đ ÂDEM’ ĐN ZUHÛRU ve NUR-Đ MUHAMMEDÎ’N ĐN MÜTESELSĐLEN ĐNTĐKÂL Đ ... 151

4.10. ĐNSANDAKĐ BEŞ MERTEBE / BÂTINA HAS OLAN BE Ş ÖZELL ĐK .......................................................................................... 154

4.10.1. KUVVE-Đ MÜTEHAYY ĐLE ....................................................... 155 4.10.2. KUVVE-Đ VÂH ĐME .................................................................... 155 4.10.3. KUVVE-Đ HÂFIZA...................................................................... 155 4.10.4. KUVVE-Đ MÜFEKKĐRE............................................................. 155 4.10.5. KUVVE-Đ HĐSS-Đ MÜŞTEREKE................................................ 156

5. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN’IN HÂL ĐDĐYYE TARÎKATIYLA ĐLGĐLĐ GÖRÜŞLERĐ ................................................. 158 5.1. HÂLĐDÎLERDE HAFÎ Z ĐKRĐN EDEPLERĐ.................................. 158

5.1.1. HAFÎ ZĐKRĐN EDEPLERĐNDEN DÖRDÜ: ĐLÂHÎ KAPILAR ..158 5.1.1.1. Şerîat Kapısı.......................................................................... 159

5.1.1.1.1. Şerîatın Kısımları ........................................................... 161 5.1.1.1.2. Şerîatın Sûreti ................................................................. 161

5.1.1.2. Tarîkat Kapısı....................................................................... 163 5.1.1.3. Hakîkat Kapısı...................................................................... 163

5.1.1.3.1. Şerîat ve Hakîkatin Lâzım, Melzûm Oluşu.................... 165 5.1.1.3.2. Sûretsiz Mânâ, Zâhirsiz Bâtın ve Şerîatsız Hakîkatin

Olmayacağının Sembolik Anlatımı ............................... 165 5.1.1.3.3. Sahih Keşf ...................................................................... 166

5.1.1.4. Ma’rifet Kapısı ..................................................................... 166 5.1.1.5. Rûhânî Mîrâcın Hazret-i Peygamber’in Cismanî Mîrâcıyla

Temsil Edilmesi, Mîrâcın Đlâhî Kapılar ve Dört Seferle Tatbîki .................................................................................... 167

VI

5.1.1.6. Đlâhî Kapıların Birbirine Nispetle Sembolik Anlatımı........... 168 5.1.1.7. Đlâhî Kapıların Đnsan Vücûduyla Temsîli Anlatımı................ 170 5.1.1.8. Rûhânî Seyr u Sülûkün Sembolik Anlatımı ........................... 170

5.1.2. HAFÎ ZĐKRĐN EDEPLERĐNDEN YEDĐSĐ: ZÂHĐRÎ EDEPLER.180 5.1.2.1. Đbâdet Kastı ve Şeytana Karşı Silâhlanmak Đçin Abdestli

Olmak..................................................................................... 181 5.1.2.2. Đbâdeti Ta’zîm ve Havâtırı Defetmek Đçin Boş Bir Yerde

Kıbleye Karşı Oturmak .......................................................... 183 5.1.2.3. Bedenin Đstirahatı ve Ashâba Đttibâ’ Đçin Aks-i Teverrük

Şeklinde Oturmak .................................................................. 186 5.1.2.4. Günahlardan Temizlenmek Đçin Beş, On Beş veya Yirmi Beş

Đstiğfâr Etmek......................................................................... 188 5.1.2.5. Đstimdâda Vesîle Olması Đçin Bir Fâtiha Üç Đhlâs Okuyup

Sâdâtın Ruhlarına Hediye Etmek........................................... 190 5.1.2.6. Nefs ve Şeytanın Đştihâ ve Vesvesesinden Kurtuluşa Sebep

Olması Đçin Sâdât-ı Đzâmın Ruhlarını Mevcut Bilerek Onlardan Şefâat ve Yardım Talep Etmek .............................................. 191

5.1.2.7. Mâsivânın Havâtıra Gelmesini Kolay Defetmek Đçin Râbıta ve Zikir Esnâsında Gözleri Yummak.......................................... 192

5.1.3. HAFÎ ZĐKRĐN EDEPLERĐNDEN YEDĐSĐ: BÂTINÎ EDEPLER.194 5.1.3.1. Râbıta-i Mevt.......................................................................... 194 5.1.3.2. Râbıta-i Mürşid ...................................................................... 194 5.1.3.3. Râbıta-i Huzûr ........................................................................ 194 5.1.3.4. Vukûf-i Kalbî ......................................................................... 194 5.1.3.5. Vukûf-i Zikrî .......................................................................... 196 5.1.3.6. Vukûf-i Adedî ........................................................................ 199 5.1.3.7. Bâz Geşt ................................................................................. 200

5.1.4. HAFÎ ZĐKRĐN EDEPLERĐNDEN ĐKĐSĐ: TE’SÎR ........................ 202 5.1.4.1. Te’sîr-i Zikir ........................................................................... 202 5.1.4.2. Te’sîr-i Râbıta ........................................................................ 204

5.2. HATM-Đ HÂCEGÂN’IN EDEPLER Đ, TERTÎB Đ, SIRLARI ve TAŞLARI............................................................................................. 205

5.2.1. HATM-Đ HÂCEGÂNIN EDEPLERĐ............................................. 206 5.2.2. HATM-Đ HÂCEGÂNIN TERTÎBĐ ................................................ 207 5.2.3. HATM-Đ HÂCEGÂNIN SAYILARINDAK Đ SIRLAR................. 207 5.2.4. HATM-Đ HÂCEGÂNIN TAŞLARI...............................................212

5.3. ZĐYÂĐYYE TARÎKATININ USÛLÜ ............................................... 214 5.3.1. HÂNGÂHIN ĐŞLEYĐŞĐ ve ORADAKĐ DERVĐŞLERĐN

DURUMU ...................................................................................... 214 6. SONUÇ....................................................................................................... 217 7. KAYNAKLAR ........................................................................................... 220 8. ÖZET .......................................................................................................... 223 9. EKLER........................................................................................................ 225

ÖNSÖZ Mustafa Fevzi Efendi, Osmanlı’nın son dönemlerinde yetişmiş

şahsiyetlerden biridir. Kimi zaman onu bir din müdâfîi, kimi zaman tasavvufun en derin meselelerinden derin bir vukufla bahseden bir sûfî, kimi zaman da gönül dilini konuşturan bir şâir olarak görmekteyiz.

Biz bu çalışmamızda, Mustafa Fevzi Efendi’nin hayâtı hakkında bilgi vermeyi, eserlerini tanıtmayı ve tasavvufî fikirlerini çağımız insanının istifâdesine sunmayı amaçladık. Böylece, geçmişte ne kadar zengin ve nitelikli bir kültür hazînesine sâhip olduğumuz daha iyi anlaşılmış olacaktır.

Çalışmamızın ilk bölümünde, kaynakların bize verdiği bilgiler ışığında Mustafa Fevzi Efendi’nin hayâtını, eserlerini ve çeşitli makâlelerinin yayınlandığı Cerîde-i Sûfiyye’deki yazılarını tanıtmaya çalıştık. Đkinci bölümde onun îtikâdî görüşlerine tasavvufî açıdan değinmeye çalıştık. Üçüncü bölümde de tasavvuf ve tarîkatlarla ilgili görüşlerine yer verdik. Bu bağlamda Mustafa Fevzi Efendi’nin tarîkatlar, tarîkatların kullandıkları metotlar, zikir, mürşid-i kâmil, mürşidin dikkat etmesi gereken hususlar, tasavvuftaki makam ve ıstılahlar, insanın temel özellikleri gibi konulardaki düşüncelerini inceledik. Son bölümde ise müellifimizin Hâlidiyye tarîkatıyla ilgili görüşlerini; hafî zikrin edepleri, Hatm-i Hâcegân ve Ziyâiyye tarîkatının usûlü başlıkları altında ele aldık.

Mustafa Fevzi Efendi gibi değerli bir ilim ve tasavvuf adamını tanımama vesîle olan ve bu çalışmada yardımlarını esirgemeyen hocam Yrd. Doç. Dr. Ahmet ÖGKE’ye, Doç. Dr. Bilal KEMĐKL Đ’ye, Doç. Dr. Zeki TEKĐN’e, Yrd. Doç. Dr Harun Reşit DEMĐREL’e, Dr. Ömer KARA’ya, Mustafa Fevzi Efendi’nin basılmamış kendi el yazısı kitaplarına ulaşmama yardımcı olan, onun torunu Numan ERDEM Beyefendi’ye, Mustafa Fevzi Efendi’nin Cerîde-i Sûfiyye’deki makalelerini elde etmemde yardımcı olan Mustafa ĐREN Bey’e ve yardımlarını gördüğüm bütün dostlarıma teşekkürlerimi sunarım.

Fikri AKBULUT

VAN-2006

KISALTMALAR a.g.e. Adı geçen eser

a.y. Aynı yazar

bkz. Bakınız

çev. Çeviren

H. Hicrî

h. no: Hadis numarası

Hz. Hazret-i

Đ.A. Milli Eğitim Bakanlığı Đslâm Ansiklopedisi

Ktp. Kütüphânesi

M. Milâdî

ö. Ölüm tarihi

T.D.E.A Dergâh Yayınları Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi

D.Đ.A. Türkiye Diyânet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi

v. Vefat tarihi

v.b. ve benzerleri

Yzm. El yazması

1. GĐRĐŞ

Bu araştırmamızla, Osmanlı’nın son dönemlerinde yaşamış âlim,

mutasavvıf ve ayrıca edebî yönüyle de dikkatleri çeken Kâtib Mustafa Fevzi b.

Nu’man Efendi’nin hayâtı, eserleri ve tasavvufî görüşlerini gün yüzüne

çıkararak onun tasavvuf düşüncesi açısından önem ve değerini ortaya koymayı

amaçladık. Böylece son dönem Osmanlı mutasavvıf-aydın tipinin seçkin bir

örneğini teşkil eden ve tarihin tozlu sayfalarında unutulmaması gereken bu

mutasavvıf-müellifin fikirlerini günümüz insanlarının dikkatine sunma

noktasında katkıda bulunmayı ümit etmekteyiz.

Bu çalışmamızın ana malzemesini, Kâtib Mustafa Fevzi b. Nu’man

Efendi’nin yazmış olduğu tasavvufi içerikli kitapları ve Cerîde-i Sûfiyye’deki

makâleleriyle sınırlıdır. Bu çalışmada izlemiş olduğumuz usûle kısaca

değinmekte fayda görmekteyiz. Mustafa Fevzi Efendi hakkında bilgi toplamak

için öncelikle yazmış olduğu kitapların tespit edilip elde edilmesi, varsa

akrabalarının araştırılıp bulunması gerekiyordu. Biz işe ilk olarak kütüphane

kayıtlarını inceleyip Kâtib Mustafa Efendi’nin eserlerini temin etmekle

başladık. Bu kitapların tespit ve temininden sonra, Mustafa Efendi’nin

akrabasının olup olmadığını araştırma ihtiyacı duyduk. Netîcede Mustafa Fevzi

Efendi’nin torunu olan Numan ERDEM Beyefendi’ye ulaşmamız mümkün

oldu ve ondan Kâtib Mustafa Efendi’nin basılmamış kendi el yazısıyla yazmış

olduğu eserlerini ve bir de onun fotoğrafını elde ettik. Son olarak da

müellifimizin resmi görevleri hakkında bilgi edinebilmek ümidiyle Osmanlı

arşivlerinde araştırmalar yaptık; fakat henüz Osmanlı arşivlerinin tasnif ve

tesbit işlemlerinin tamamlanmamasından olsa gerek, orada herhangi bir bilgiye

rastlayamadık. Böylece tez çalışmamız hakkında gerekli olan araştırmalar

tamamlanmış ve müellifimizin kitapları bütünüyle elde edilmiş oldu.

Bu araştırmalar sonunda elde ettiğimiz kaynakların hemen hemen

tamamına yakınının manzum olduğunu gördük. Böyle olunca da bu

dokümanları okuyup tasavvufî konulara göre tasnif etme ve günümüz

2

Türkçe’siyle anlaşılır hâle getirmek gerekti. Biz de bu usûl üzere çalışmamızı

binâ ettik. Esâsen Mustafa Fevzi Efendi’nin hayâtıyla ilgili kaynaklarda yeterli

bilgi bulunmaması, bizi zorlayan hususlardan biri oldu. Ancak, mevcut bilgileri

derleyip müellifin hayâtını ana hatlarıyla tesbit etme imkânını bulduk.

Müellifimizin tasavvufî görüşlerini verirken, Arapça âyet ve hadislerin ve yine

Farsça beyitlerin tercümelerini vererek konuların anlaşılmasını sağlamaya

çalıştık. Bunların yanı sıra âyet ve hadislerin geçmiş olduğu yerleri tespit

ederek dipnotta belirttik.

Mustafa Fevzi Efendi’nin kullanmış olduğu hadislerin tahricini

yaparken kendisinin de faydalanmış olduğu Ahmed Ziyâüddîn

Gümüşhânevî’nin tasnif ettiği, yıllarca Gümüşhânevî dergâhlarında okutulan

Râmûzü’l-Ehâdîs adlı kitabından ve diğer hadis kitaplarından faydalandık.

Tezimizde geçen hadislerin geniş bir şekilde tahlilini ise hadisçilere

bırakıyoruz. Aynı zamanda bâzı hadisleri, görülen lüzum üzerine dipnotta

genişçe açıkladık. Bunlarla berâber Mustafa Fevzi Efendi’nin bâzı görüşlerini

dipnota alarak konu bütünlüğünün bozulmamasına dikkat ettik.

Tezimiz görüleceği üzere asıl itibariyle dört bölümden oluşmaktadır.

Birinci bölümde Kâtib Mustafa Fevzi b. Nu’man Efendi’nin hayâtı ve

eserlerini inceleyip onu ve eserlerini tanıttık. Đkinci bölümde onun îtikâdî

görüşlerine yer vererek, ümmet-i Muhammedî’nin îtikatlarına göre tasnîfi,

temsil edilişi ve dört çeşit nefs, vahdet-i vücûd, vahdet-i şühûd, kerâmet gibi

konulara değindik. Üçüncü bölümde de Kâtib Mustafa Fevzi b. Nu’man

Efendi’nin tasavvuf ve tarîkatlarla ilgili görüşlerine yer verdik. Bu bölümde

tarîkatlar ve kullandıkları metotlar, zikir, mürşid-i kâmil, mürid, tasavvuftaki

makam ve ıstılahlar gibi konular ele alınmaktadır.

Dördüncü bölümde ise Mustafa Fevzi Efendi’nin Hâlidiyye tarîkatıyla

ilgili görüşlerine yer verdik. Bu bölümde ise Hâlidîlerde hafî zikrin edepleri,

Hatm-i Hâcegân’ın edepleri, tertibi, sırları ve taşları anlatılmış ve son olarak

da Ziyâiyye tarîkatının usûlüne yer verilmiştir.

3

Araştırmalarımız sonucunda Kâtib Mustafa Fevzi Efendi’nin matbu

olan eserleri üzerinde yapılmış olan çalışmaların genelde Mustafa Fevzi

Efendi’nin Arap harfleriyle Osmanlı Türkçe’siyle yazdığı tasavvufî yazılarını

günümüz Türkçe’sinde kullanılan Latin harflerine çevirme şeklinde olduğunu,

sâdece birinin hem Latin harflerine çeviri, hem de günümüz insanının

anlayabileceği şekilde Türkçeleştirilmi ş olduğunu gördük. Aynı zamanda

Ankara Üniversitesi Đlâhiyat Fakültesinde, Kâtib Mustafa Fevzi b. Nu’man’ın

şiirlerini edebi yönden inceleyen yüksek lisans tezinin olduğunu; fakat henüz

tamamlanmadığını tespit ettik. Bu çalışmalar şunlardır:

1. M. Sâit BULUT, Mustafa Fevzi b. Nu’man’ın Mîzânü’l-Đrfân’ı, 1-62

sayfaları arası, (Yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Đlâhiyat Fak.

Türk-Đslâm Ed. ABD., Ankara, 1979.

2. Osman ATAR, Mustafa Fevzi b. Nu’man’ın Mîzânü’l-Đrfân’ı,

(Yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Đlâhiyat Fak. Türk-Đslam

Ed. ABD., Ankara, 1979.

3. Sâim TANRIKULU, Mustafa Fevzi b. Nu’man’ın Menâkıbü

Haseniyye fî Ahvâli’s-Seniyyesi, (Yayınlanmamış Lisans Tezi), Atatürk

Üniversitesi Đlâhiyat Fak., Erzurum, 1997.

4. Bekir SEMERCĐ, Mustafa Fevzi b. Nu’man’ın Risâle-i Mir’âtü’ş-

Şühûd fî Mes’eleti Vahdeti’l-Vücûd’u, (Yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara

Üniversitesi Đlâhiyat Fak. Türk-Đslam Ed. ABD., Ankara, 1980.

5. Ali NACAR, Kitâbü Đsbâti’l-Mesâlik fî Râbıtati’s-Sâlik, –Tarîkat

Yolunda Râbıta ve Usulleri-, (Yeni Yazıya Çeviri), Dokuz Eylül Üniversitesi

Güzel Sanatlar Fak. Đzmir, 1994.

6. Mahmut KANIK-Fatma Z. KAVUKÇU, Vahdet-i Vücûd Meselesi

Mustafa Fevzi, (Çeviriyazı ve Türkçesi), Hece Yayınları, Ankara, 2003.

7. Zeki ERDEMCĐ, Mustafa Fevzi Efendi’nin Kitâbu Đsbâti’l-Mesâlik fî

Râbıtati’s-Sâlik Adlı Eseri, (Yayınlanmamış Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl

Üniversitesi Đlâhiyat Fak. Türk-Đslam Ed. T.Đ.B., Van, 2003.

4

Bilindiği üzere Kâtib Mustafa Fevzi Efendi’nin Cerîde-i Sûfiyye’de

başyazarlık yapmıştır. bu sebeple söz konusu süreli yayın hakkında da kısa

bilgi vermemiz gerekti. Cerîde-i Sûfiyye hakkında bizim tespit ettiğimiz iki

çalışma şunlardır:

1. Đsmail ÖZTEMEL, Cerîde-i Sûfiyye Đsimli Mecmuanın Đndeksi

(Makâle ve Yazar Adı), (Yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi

Đlâhiyat Fak. Türk-Đslam Ed. ABD., Ankara, 1992.

2. Atilla KAŞIKÇI, Bütün Yönleriyle Cerîde-i Sûfiyye, (Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır,

1994.

2. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN’IN HAYÂTI VE ESERLERĐ

2.1. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN’IN HAYÂTI ve

KĐŞĐLĐĞĐ 2.1.1. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN EFEND Đ’NĐN ANA

HATLARIYLA HAYÂTI 1 Mustafa Fevzi Efendi, Erzincan’ın Eğin (Kemaliye) ilçesinde

doğmuştur (M.1871/H.1288). Babasının adı Nu’man’dır. Çocuk denecek yaşta Đstanbul’a gelip, Kasabzâde Vâiz Efendi’den huzûr dersleri aldı. Ondan tahsilini bitirdikten sonra, ona dâmat olmuştur.

Bahriye teşkilâtına girerek berik ve kalyon kâtibi olmuş, daha sonra, kolağalığına terfi ettikten sonra emekli olmuştur.

Aynı zamanda bir hadis âlimi olan Hâlidiyye şeyhi Gümüşhâneli Ahmed Ziyâüddîn Efendi (v.1893)’ye intisap ederek on beş yıl kadar dâire-i terbiyesinde ve hizmetinde bulundu. Gümüşhâneli’nin vefâtından sonra yerine geçen Kastamonulu Hasan Hilmi Efendi (v.1911)’den tarîkat hilâfeti aldı. Onun da vefâtı üzerine Safranbolulu Đsmâil Necâti Efendi (v.1919)’ye, onun da vefatı üzerine Dağıstanlı Ömer Zıyâüddîn Efendi (v.1920)’ye intisap etti. Silsilede bulunan bundan sonraki şeyhlere intisap edip etmediğiyle ilgili elimizde herhangi bir bilgi yoktur.

Uzun yıllar Bahriye teşkilâtında kâtiplik görevinde bulunduğu için “Kâtib” lakabıyla meşhûr olan Mustafa Fevzi Efendi, hac vesîlesiyle Hicaz’a yolculuk etme imkânı da bulmuştur. Son zamanlarında Lastikçi Murtaza Ticarethânesi’nde dört sene kadar veznedarlık da yapmıştır.

1 Muharrem 1344 (2 Ağustos 1925)’de Đstanbul-Çarşamba’daki Dırağman semtinde bulunan evinde, elli beş yaşlarındayken vefat etmiştir.2 Edirnekapı’dan Eyüp’e giden yol üzerindeki Mustafa Paşa Tekkesi yanına defnedilmiştir. Daha sonra kabri, torunu Numan Erdem tarafından Edirnekapı Şehitliği’ne nakledilmiştir.

1 Mustafa Fevzi b. Nu’man Efendi’nin hayâtı ve eserleri ile ilgili bilgiler şu kaynaklardan

istifâde edilerek kaleme alınmıştır: Mustafa Fevzi Efendi’nin kendi kitapları ve Cerîde-i Sûfiyye’deki makaleleri; Hüseyin Vassâf, Sefine-i Evliyâ, (Haz.: Ali Yılmaz–Mehmet Akkuş), Đstanbul, 1999, II, 351-354; Đbnü’l-Emin Mahmud Kemâl Đnal, Son Asır Türk Şâirleri, (Haz.: Müjgan Cunbur), Ankara, I, 639-640.; Mustafa Uzun, “Fevzi Efendi, Kâtib”, DĐA, Đstanbul, 1995, XII, 509-510; Mustafa Fevzi, Vahdet-i Vücûd Meselesi, (Haz.: Mahmut Kanık–Fatma Z. Kavukçu), Ankara, 2003, 19-37.

2 Kaynaklarda vefat târihi hakkında farklılıklar bulunmaktadır. Hüseyin Vassâf’ın, Sefine-i Evliyâ adlı eserinde Kâtib Mustafa Fevzi b. Nu’man’ın vefâtı H. 1343 olarak verilmiştir. Biz mezar taşı üzerindeki H. 1344’ü esas almayı daha uygun gördük.

6

Hüseyin Vassaf, Fevzi Efendi’nin, dindar, dürüst, âlim, ârif ve şâir mizaçlı bir kişili ğe sâhip olduğunu belirtmiş; Hz. Şeyh-i Ekber Muhyiddîn Đbnü’l-Arabî ’nin yolundan giden, vahdet-i vücûd zevkine mâlik ve Cerîde-i Sûfiyye’de vahdet-i vücûd’a dâir neşrettiği makâlelerinin pek ârifâne ve âşıkâne olduğunu kaydeder.3 O, uzunca boylu, zayıfça, sakallı, kumral saçlı, sert sözlü ve sert mîzaçlıydı.

Tasavvufî konulardaki derin bilgisinin yanında, geniş bir kültüre de sâhip olan Fevzi Efendi’nin eserlerinin çoğu manzumdur. Beyitler arasına yerleştirilmi ş âyet ve hadislerle zengin tasavvufî terimler, eserlerinin dil ve anlatımını yer yer ağırlaştırmakla birlikte, genelde üslûbu sâde ve akıcıdır. Daha ziyâde tasavvuf temalı mesnevîler yazmıştır. Hayâta bakış açısını vurguladığı şu dörtlüğü, üslûbunun yalınlığıyla dikkati çeker:

Başta devlet, dilde sıhhat, elde fırsat var iken Tut elinden düşmüşlerin, sana saâdet yâr iken Kimseye bâki değildir, mülk ü devlet sîm ü zer Bir harab olmuş gönlü ta’mîr etmektir hüner

Cerîde-i Sûfiyye’de sosyal, kültürel, siyâsî, dînî ve tasavvufî yazılar

yazan müellifimiz, Đslâm dînine gerek yerli ve gerekse yabancı yazarlar tarafından yapılan saldırılara hakîmâne ve ârifâne bir üslupla, yerinde cevaplar vermiştir. Đslâm’a olumsuz bir bakış açısıyla yer yer eleştiriler yönelten Abdullah Cevdet’e karşı reddiye niteliğinde yazdığı Đzhâr-ı Hakîkat adlı eseri meşhurdur. Cerîde-i Sûfiyye’de bir dönem baş muharrirlik de yapan Fevzi Efendi’yi, gâyet aktif, gayretli ve toplumun sorunlarıyla ilgilenen hassas bir şahsiyet olarak görüyoruz.

Çoğu araştırmacı, onu, Gümüşhaneli dergâhının son postnişîni Tekirdağlı Mustafa Fevzi Efendi (v.1926) ile sık sık karıştırmaktadır. Bu karışıklığa meydan vermemek amacıyla eserlerinde Mustafa Fevzi b. Nu’man adını kullanmıştır.

2.1.2. BAŞINDAN GEÇEN BÂZI OLAYLAR Mustafa Fevzi Efendi, şeyhi Kastamonulu Hasan Hilmi Efendiyle

aralarında cereyan eden bâzı olayları Menâkıbü Haseniyye fî Ahvâli’s-Seniyye adlı eserinde anlatmaktadır. Biz de bu menkıbeleri, Mustafa Fevzi Efendi’nin kendi dilinden burada anlatmayı uygun gördük:

Bir gece dergâhta nöbet vazîfesiyle mükellef iken şeyhimin yanında kalmıştım. Şeyhim Hasan Hilmi Efendi uyuyup da gece yarısı olunca bana ziyâdesiyle bir açlık hissi geldi ve çâresiz bir parça ekmek arayıp bulmam gerekti. Etrafıma baktığımda açıkta yiyecek bir şey göremediğim için, şeyhimin odasında devamlı bulunan hizmetçi ve ihvânların bildiği gibi Hazret-i Şeyhin kendisine mahsus ve bir teneke kutu içinde mahfuz olan et kavurması

3 Hüseyin Vassâf, Sefine-i Evliyâ, II, 351-354.

7

hatırıma geldi. Ondan bir miktar gizlice alıp yemeye kast ettiğim andı ki, Pîrim birden yatağından yere inerek akşamdan beri uyku görmemiş bir tavırla tebessüm buyurarak “Kâtip! Karnım acıktı, haydi kavurma kutusunu getir de seninle yiyelim!” buyurdular. Ben de canıma minnet bir hâlle acele getirdim. Kendisi bir lokma aldı ve bana da doyuncaya kadar müsâade buyurdu.

Bir seferinde de şeyhiyle arasında şöyle bir olay geçer: Şeyhim Hasan Hilmi Efendi’nin hayâtının son günlerinde, Perşembe

günleri kendilerine âit odasının gasilhânesinde onu yıkamak vazîfesiyle iftihar duyar ve bu mukaddes vazîfeyi cânıma minnet bilerek îfâ ederdim. Böyle bir gün şeyhimi yıkarken; “Kâtip zâhirde beni yıkıyor, ben de mânen onu yıkıyorum” buyurmalarıyla, hâlim birden değişti. Öyle ki buradaki mânevî lezzeti târiften âciz olmamla berâber, kendisine olan muhabbet ve bağlılığımın derecesi tayîn edilemeyecek bir hâle geldiğini hisseyledim. Cenâb-ı Hak bütün ihvânımı ve bu âciz canımı sâdât ve şeyhim Hasan Hilmi efendilerimizin aşk ve muhabbetinden çevirmesin.

Bir seferinde ise Mustafa Fevzi Efendi kendisi, babası ve şeyhi Hilmi Efendi arasında geçen bir olayı şöylece anlatır:

Merhum pederim Hazret-i Hasan Hilmi (kuddisesirruh) Efendimiz’e intisâp etmek arzusunu izhâr ederek kendisini Hazret-i Kutbun huzuruna götürmemi; fakat her neye mebni ise pederim olduğunu Hazrete söylemememi bana ısrar eylemişti. Ben de kabul ederek bir gün pederimle şeyhimin saâdetli odasına girdiğimizde o Hak dostunun “Kâtip babasını getirmiş, çok iyi.” diyerek merhum pederimi keşfen bilmekte olduklarını göstermişlerdi. Hatta merhum pederim vefâtına kadar bu hâli anlatarak mahcûbiyetini söyler ve Hazret-i Pîre muhabbetini izhâr ederdi.4

Kâtib Mustafa Fevzi Efendi Cerîde-i Sûfiyye’deki “Đ’câz-ı Kur’an Hakkında Hasmın Şehâdeti” adlı makalesinde de başından geçen bir olayı şöyle anlatmaktadır:

Husûsî bir vazîfeyle Sûriye’ye gittiğim bir sırada, vapurumuzda birinci mevkî yolcularından Selîm Bey nâmında Sûriyeli bir mütefennin (teknik eleman) ve gazete muharrirliğinde bulunmuş fasîh bir Arap soylusuyla arkadaşlık ettiğim bir zaman idi ki, aramızda vâki olan konuşmada Arapça bilmediğimi söylemiştim. Tesâdüfen olacak, bir sabah namazında vapurun doktor ve kâtibiyle cemaat olarak ben imâmette bulunup ezberimde olan ve’l-Fecr sûresiyle berâber başka bir zammı sûre okumuş ve bütün Müslümanların bilip anlayacağı vecihle namazı tamamlamıştık. Bizim sözü geçen Selim Bey kamarasından çıkıp bir çanak içine döktüğü suda yüzünü gözünü yıkadıktan sonra bize hitâben:

“Yâhu! Arapça bilmem diyerek beni aldatıyorsun. Halbuki biraz önce ben kamaramdaki yatağımda seni dinliyordum. Bu efendilere Arapça bir hutbe söyledin ki, onun benzerini hiçbir Arap söyleyemez. O hutbedeki fesâhat ve belâgatı Araplardan hiçbir şâir, hiçbir muharrir, hiçbir müellif söyleyemez. Şimdiye kadar gördüğüm, okuduğum, dinlediğim Arapça kitap, risâle ve

4 Mustafa Fevzi, Menâkıb-ı Haseniyye, Đstanbul, 1323, 43, 44.

8

dergilerde, bu tarz i’câz bir hutbe ve bir makâleyle karşılaşmadım. Kendim Arap çocuğu olduğum, Arap şiir ve edebiyâtında mahâretli olduğum halde, hutbenizin bir cümlesini bile, böyle bir tarzda ifâde etmekten âcizim. Âdeta yeni bir Arap lisânı ortaya çıkmış da siz onunla konuşuyorsunuz zannettim. Bu hutbenizdeki konuşma tarzı gâyet latif ve güzel olmakla berâber, konusu da yüksek duygular sâhibi kimseler için pek zengindir. Binâenaleyh, siz bu kadar fesâhat ve belâgata sâhipken ve aslen Arap olduğunuzda bir şüphe yokken, Arapça bilmem demekteki maksadınızı anlayamıyorum” dediği zaman Selim Bey’in Hıristiyan Araplardan olduğunu anladım. Bu kişi şimdiye kadar Kur’ân-ı Kerîm’in adını işitmemiş, O’nu dinlemek hiç nasip olmamış. Bunun üzerine biz de meseleyi ona îzâh ettik ve yanımızdan hayretler içinde ayrılıp gitti.5

Ayrıca Mustafa Fevzi Efendi, Cerîde-i Sûfiyye’deki yazılarından bir kaçında 31 Mart olayına değinmiş, bu olayın saf Müslümanların oyuna getirilme sûretiyle yapıldığına dikkatleri çekerek, o zamanlar yazmış olduğu makâleleri ve özellikle de tesettür hakkındaki yazılarından dolayı tutuklanıp sorguya çekildiğini, Hakk’ın yardımıyla idâm edilmekten kurtulduğunu anlatmıştır.6

2.1.3. TARÎKATI ve SĐLSĐLESĐ Mustafa Fevzi Efendi, Nakşî-Hâlidî tarîkatının Ziyâiyye koluna

müntesip olup, bilindiği üzere Kastamonulu Hasan Hilmi Efendi’den hilâfet almış, Hasan Hilmi Efendi’nin vefâtından sonra da Safranbolulu Đsmâil Necâtî Efendi’ye, onun vefâtından sonra da Dağıstanlı Ömer Ziyâüddîn Efendi’ye intisap etmiştir. Silsilesi ise aşağıda sırasıyla verilmektedir:7

1. Hazret-i Ahmed Muhammed Mustafa (sallallahu aleyhi ve sellem) 2. Hazret-i Ebûbekir 3. Hazret-i Selmân-ı pâk-ı Fârisî 4. Kâsım bin Muhammed8 5. Ca’fer ibnü’l-Bâkır es-Sâdık9 6. Bâyezîd Bestâmî 7. Ebu’l-Hasan el-Harkânî 8. Ebû Aliyy-i Fârmedî 9. Pîr-i Yûsuf Hemedânî 10. Abdülhâlık Gucdüvânî 11. Şeyh Ârif Rivgerî 12. Hazret-i Mahmûd-i Pîr-i Fağnevî 13. Nessâc Ali Râmîtenî

5 Mustafa Fevzi, “Đ’câz-ı Kur’an Hakkında Hasmın Şehâdeti”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 112,

186, 187. 6 Mustafa Fevzi, “Müslümanlıkta Kadınlık ve Tesettür”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 157, 527-530. 7 Silsile için bkz. Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 224-225;

Miratü’ş-Şühûd, s. 81,82; Menâkıbü Haseniyye fî Ahvâli’s-Seniyye, 3-5; Hilye-i Sâdât kitabı bu zatları anlatmaktadır.

8 Cedd-i pâkî hazret-i Sıddîk olur. 9 Yâni Hazret-i Peygamber soyundan olan Đmâm-ı Cafer-i Sâdık.

9

14. Hazret-i Baba Muhammed Semmâsî 15. Seyyid Emîr Külâl en-Nesefî 16. Bahâüddîn Şâh-ı Nakşbend 17. Alâeddîn Attâr Buhârî 18. Şeyh-i Ya’kûb Çerhiyyü’l-Hisârî 19. Ubeydullah Ahrâr Semerkandî 20. Şeyh Muhammed Zâhid Fânî 21. Derviş Muhammed 22. Muhammed Hâcegî’l-Emkenekî 23. Hazret-i Muhammed Abdulbâkî Şeyh-i Kâbilî, 24. Ahmedü’l-Fâruk-i Serhendî 25. Muhammed Masûm 26. Mevlânâ Seyfüddîn 27. Seyyid Muhammed Nur-i Bedvânî 28. Mirzâ Cân-ı Cânân Habîbullah Mahzar-ı kudsî sıfât 29. Şâh Abdullah-i Gavs-i Dihlevî 30. Şeyh Mevlânâ Muhammed Hâlid Ziyâüddîn el-Bağdâdî 31. Ahmed eş-Şâmî el-Ervâdî 32. Şeyh Ahmed Ziyâüddîn bin Mustafa el-Gümüşhânevî 33. Şeyh Hasan Hilmi Kastamonî 34. Şeyh Đsmâil Necâti Safranbolî 35. Şeyh Ömer Ziyâüddîn Dağıstânî

2.2. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN’IN ESERLER Đ 2.2.1. BASILMIŞ ESERLERĐ 2.2.1.1. Hediyyetü’l-Hâlidîn fî Menâkıb-i Kutbü’l-Ârifîn Mevlânâ

Ahmed Ziyâüddin b. Mustafa el-Gümüşhânevî, Đstanbul, 1313.

Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî’nin vefâtından iki yıl sonra yayımlanan ve daha ziyâde Menâkıb-ı Ziyâiyye adıyla anılan kitap, Gümüşhânevî’nin hayâtı, halîfeleri, ve kerâmetlerini konu almıştır. Elimizde olan nüsha müellif hattı olup10, 110 sayfa ve manzumdur. Elyazması nüshasında, metinde geçen bâzı kelimelerin anlamlarının kitabın kenarına not düşülmüş olması dikkati çeker. Aynı zamanda bu eserin kenarına Nakşî-Hâlidî silsilesi, Şeyh Hasan Hilmi Efendiye kadar bir şema şeklinde not düşülmüştür.

10 Bu eserin müellif hattı Đstanbul Yapı Kredi Bankası Kütüphanesi Tsf. No: 297.75 yazma

540’ta; matbu hâli ise Đstanbul Üniversitesi Nâdide Eserler bölümü Tsf. No: 17332’te bulunmaktadır.

10

2.2.1.2. Risâle-i Mir’âtü’ş-Şühûd fî Mes’eleti Vahdeti’l-Vücûd, Đstanbul, 1320.

1561 beyitlik dînî ve tasavvufî muhtevâlı mesnevî tarzında yazılmış manzum bir eserdir. Yazar, Menâkıb-ı Ziyâiyye’de ele aldığı bâzı konuları, bu eserde özet hâlinde yeniden kaleme aldığını belirtir. Bizzat Mustafa Fevzi Efendi’nin ifâdesiyle eserin içeriği şöyledir: “Tevhîdin mertebeleri; peygamberlerin sultânı Hazret-i Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem)’in Mi’râcı; velîlerin seyr u sülûkü; sûfî ıstılahlarına dâir hususların ve meziyetlerin açıklanması, dolayısıyla şerîat, tarîkat, hakîkat ve ma’rifetin açıkça bildirilmesi ve örneklendirilmesi, ayrıca rûhânî mi’rac ve insanî olgunluklar, özellikle mutasavvıfların dillerinde dolaşan meşhur ve oldukça önemli vahdet-i vücûd meselesi ve bunu benimseyenlerin hakîkati, onun Đslâm dînine uygunluğu, taklitçilerin red ve tekzîb edilmesi ve bununla ilgili olan konuların anlatılmasıdır.”

Mustafa Fevzi Efendi, eserinin sonuna doğru “Kim bu kitabı tekrar tekrar okursa, gönlündeki sıkıntılar tamâmen gider, kafasındaki meseleler hallolur. Bu kitap her soruyu birebir çözer, ancak dikkatle okunması gerekir.” diye de belirtmektedir. Ayrıca bu eserde rûhânî mi’rac, Hazret-i Peygamber’in cismânî mi’râcıyla temsil edilmektedir. Bu arada, Türk edebiyâtında nazmından ziyâde nesriyle meşhur Kânî’ye (1712-1791) âit bir na’ta tahmis yer alır. Mustafa Fevzi Efendi, rûhânî seyr u sülûkü bir öykülemeyle anlatmaktadır. Bu öykülemede kavramlar şahıslaştırılmıştır. Bu kavramlar şunlardır:

Ruh: Đyi tabiatlı bir erkeği temsil eder, emir âlemindendir. Kalp adlı çocuğun babası, nefsin kocasıdır. Nefs: Kötü tabiatlı bir kadını temsil eder, halk âlemindendir, kötü huylu, dik başlı ve âsîdir. Kalp: Ruh ve nefsin çocuğudur. Göğsünde korunması gereken îmân cevheri vardır. Akıl: Ruhun vezîri, danışmanıdır. Allah katında fazîletli, hâlis kulları temsil eder. Tedbirli, düşünceli, bilgilidir. Şecaat: Üstün nitelikli, kararlı, cesur, erdemli kulları temsil eder. Tevfîk: Allah katında fazîletli, hâlis, yüksek nitelikli, öncü ve öğretici rehber kulları temsil eder. Đffet: Đffetli, ağırbaşlı, görgülü, akıllı kulları temsil eder. Akıl, Şecaat, Tevfîk ve Đffet, sürekli bir şekilde Ruh, Nefs ve Kalp üçlüsünün oluştuduğu âileyi sağlam temellere dayandırmayı, sarsılmaz bir yapıya kavuşturmayı, mutluluğu ve huzûru sağlamayı amaçlarlar.

Şeytan: Ruhun düşmanı; Öfke: Şehvetin kocası; Şehvet: Öfkenin karısı; Dünyâ: büyücü kadındır. Bu dört kavram ise, Ruh, Nefs, Kalp üçlüsünün oluşturduğu âieyi yıkmayı, dağıtmayı, aralarına bozgunluk sokmayı amaçlar ve onları mutsuz etmek için çalışırlar. Böylece serüven başlar.

Kitabın sonunda Beyşehirli Hoca Ahmed Şâkir Efendi ’nin bu eser hakkında şöylece bir takdim ve takdir yazısı vardır.

Kâmil edebiyatçı, mükemmel şâir, devrinde az rastlanan anlayış ve muhâkeme gücüne sâhip Bahriye kâtiplerinden Mustafa Fevzi Efendi’nin, şerîat ve hakîkat ehlinin büyüklerinden, tasavvuf ilmi ve sâliklerin yolu hakkındaki Arapça ve Farsça kitapların ve risâlelerin en seçkinlerinden Türkçe’ye şiir şeklinde tercüme ettiği, intisap hakîkatlerini anlatan bu kitabı

11

okuyup inceledim. Sonuç itibâriyle, tasavvuf kitapları içinde âşikâr, tasavvuf erbâbı ve sâliklerin rehberi olan, incelemeye değer bu güzel kitabın kıymetli bir hediye, güzel bir bahçe ve mükemmel bir şiir olması dolayısıyla, adı geçen Efendi’ye, erbâbı nezdinde kabul gören bu çalışmasından ve başarısından dolayı teşekkür eder ve tebrik ederim.11

2.2.1.3. Menâkıbü Haseniyye fî Ahvâli’s-Seniyye, Đstanbul, 1323. Kitaba silsile-i sâdâtla başlanmıştır. Kastamonulu Hasan Hilmi

Efendi’nin hayâtından bâzı kesitler12 ve menkıbelerinin anlatıldığı bu kitap, 48 sayfa, 800 beyti aşmaktadır ve Hasan Efendi’nin kerâmetlerine ayrılan kısmın son bölümü (s. 38-45) mensûrdur. Kitabın sonunda, şeyhin halîfelerinin isimlerinin verildiği ve hafî zikrin edeplerinin özet bir şekilde anlatıldığı mensûr bir kısım daha bulunmaktadır. Mustafa Fevzi Efendi, bu eserinde şeyhinin vefatına şu beyit ebcetle tarîh olarak düşürmüştür:

Âh! Cenâb-ı Hilm-i kutb-i zemân Oldu bu gün mûcib-i da’vet-i Rahmân (1329)

Ayrıca bu eserde, Hasan Hilmi Efendi’nin Süleymâniye Câmii avlusunda bulunan kabrinin mezar taşında ki yazı da bulunmaktadır ve bu yazı yine Mustafa Fevzi Efendiye âittir.13

2.2.1.4. Kitâbü Đsbâti’l-Mesâlik fî Râbıtati’s-Sâlik, Đstanbul, 1324. Bu eserin tamamı manzumdur. Mesnevî tarzında yazılmış, 70 sayfadan

oluşmuş ve Resûl-i Kibriya için yazılmış bir Naatla kitaba giriş yapılmıştır. Müellifin ifâdesiyle, “Menâkıb-ı Ziyâiyye’nin birinci kısmının ikinci cüz’ü” olan eserde, Nakşîliğin Hâlidiyye kolunda hafî zikrin nasıl yapılacağı ana hatlarıyla anlatılmış; Râbıta ve râbıtanın kısımları olan ölüm râbıtası, mürşid râbıtası ve huzûr râbıtası geniş bir şekilde delillere dayandırılarak anlatılmıştır.

Mürşid râbıtası açıklanırken Đmam Gazâli, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Ubeydullah Ahrâr, Tâceddin Osmânî, Molla Câmi, Đbn Kemâl, Đsmâil Hakkı Bursevî…vb. gibi büyük âlim ve sûfîlerin görüşlerine yer verildikten sonra, Nakşibendiye’nin meşhur on bir esâsından sekizi kısaca

11 Mustafa Fevzi, Vahdet-i Vücûd Meselesi, (Haz.: Mahmut Kanık–Fatma Z. Kavukçu),

Ankara, 2003, 22-32. 12 Hasan Hilmi Efendi’nin hayâtı, menkıbeleri, hilye ve şemâili, vefâtı için bkz. Mustafa,

Fevzi, Menâkıbü Haseniyye fî Ahvâli’s-Seniyye, Đstanbul, 1323; Đrfan Gündüz, Gümüşhanevî Ahmed Zıyâeddîn, Đstanbul, 1984, 141-146.

13 Mezar taşında şunlar yazılıdır: Pîr-i rûşen, Ârif-i billâh, Kutbu’l-evliyâ / Sânî esneyni Cenâb-ı Hazret-i Ahmed Zıyâ Mansıb-ı feyz-i butûn, Kevser-i Peygamberî / Abd-ı Şâfî, mahzar-ı sır-ı bakâ-yı Kibriyâ Şeyh Hasan Hilmi Efendi, Hazret-i fahru’ş-şuyûh / Burada medfundur o menba’-ı hilm ü hayâ. Bir yetiştirmişti şeyhi, kendine etmişti yâr / Görmemişti mislini, asrında çeşm-i etkıyâ Đrtibât-ı kalb edip, gör ki ne feyz eyler zuhûr, / Öldü zannetme hakîkatte anı sen Fevziyâ. Dur! Oku Đhlâs ile bir Fâtiha ol muntazır! / Mahzen-i feyz-i Đlâhîdir kubur-i asfiyâ. 24 Saferü’l-hayr sene 1329 ve 10 Şubat sene 1326 yevm-i penç-şenbe, saat:7:15.

12

açıklanmıştır.14 Eserde yer yer bâzı âyet ve hadislerin tasavvufî îzahlarına da rastlanmaktadır.

2.2.1.5. Mîzânü’l-Đrfân, Đstanbul, 1325. Üzerinde;

Bilmek istersen Hudâvend-i Azîmü’ş-Şânını Nur-i aynım al bu Mîzânımla tart Đrfânını

beyti ile “Kitâb-ı Ziyâiyye’nin ikinci kısmı” ibâresi bulunan, 270 sayfa ve on beş bölümden meydana gelen eserde, insanoğlunun yaratılış gâyesi, ümmet-i Muhammed’in sınıflarının sayılması, taayyün mertebeleri, hakîkat-ı Muhammediye, Tarîkatın kısımları ve edepleri, mürşid-i kâmilin özellikleri, râbıta, zikr-i hafî, nefy ü isbât zikri, tasavvuftaki makam ve terimler, şerîat, tarîkat, hakîkat ve mârifetle ilgili bilgiler, bâzı âyet ve hadislerin tasavvufî açıklamaları yer almaktadır.

Ayrıca bu eserde yer yer kasîde, kasîde-i tevhîdiye, kasîde-i na’tiye ve muhammeslere yer verilmiştir.15 Tamamı manzum ve mesnevî tarzında yazılmıştır.

2.2.1.6. Şümûsü’s-Safâ fî Evsâfi’l-Mustafa, Đstanbul,1331. Hz. Peygamber (s.a.v.) hakkında devrin birtakım gazete, dergi ve

kitaplarında yer alan saygısız ifâdelere ve maksatlı beyanlara cevap olarak kaleme alınmıştır. Gerek Mustafa Efendi’nin bu eserinden gerekse Đzhâr-ı Hakîkat ve Cerîde-i Sûfiyye’deki yazılarından anlaşıldığına göre, o dönemlerde de içte ve dışta Đslâm dînine saldırılar olmaktadır. Öyle ki misyonerlik faâliyetleri bu dönemde hat safhaya çıkmıştır. Bunlar ve onların yerli işbirlikçileri, fırsat buldukça Đslâm dîninin temel esaslarına saldırıdan geri durmamışlar, Peygamberimize varıncaya kadar çirkin iddialarda bulunmaktan da vazgeçmemişlerdir.

Mustafa Fevzi Efendi bu durum karşısında artık sabrının kalmadığını, bunlara karşı her Müslüman’ın gücü yettiği kadar mücadele etmesi gerektiğini söyleyerek, o zamanlar yaklaşık 350.000.000 olan Müslüman nüfusa da sitem etmektedir. Aynı zamanda Resûl-i Ekrem’in doğumu, hicreti, bâzı husûsiyetleri, şemâil ve hilyesine dâir bilgiler veren mesnevî tarzındaki eser, yaklaşık 900 beyitten meydana gelmektedir. Bu eserinde müellifimiz, klasik edebiyâtımızda şimdilik bilinen tek örneği Nahîfî’ye âit olan “ Hicretnâme” türünde 300 beyitlik bir diğer edebî örnek ortaya koymuş, ayrıca yaklaşık 300 beyitlik yeni bir hilye meydana getirmiştir. Eser, Mustafa Fevzi Efendi’ye âit

14 Zikredilen sekiz esas: Hoş der-dem, nazar ber-kadem, sefer der-vatan, halvet der-

encümen, yâd kerd, bâz geşt, nigâh dâşt ve yâd dâşt’tır. Mustafa Efendi’nin Kitâbü Đsbâti’l-Mesâlik fî Râbıtati’s-Sâlik eseri, tezimizde kullanılan ana kaynaklardan biridir.

15 Mîzânü’l-Đrfân eseri, tezimizin oluşmasında ana kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Çünkü bu eser tasavvufî konuların hemen hemen tamamını içine almaktadır. Mustafa Fevzi Efendi Miratü’ş-Şühûd, Đsbâtü’l-Mesâlik ve Rehber-i Zâkir gibi eserlerinde Mîzânü’l-Đrfân eserinde bulunan bâzı konuları daha tafsilatlı anlattığı görülmüştür. Yâni bu kitapta tasavvufî konuların bir kısmı genişçe, bir kısmı ise özet bir şekilde yer almaktadır.

13

olan altışar beyitlik otuz iki bentten meydana gelen “ feryâdnâme” 16 ve yine altışar beyitlik on bir bentten oluşan bir “ istimdâdnâme” 17 ile sona ermektedir.

2.2.1.7. Đzhâr-ı Hakîkat, Đstanbul, 1331. Mustafa Fevzi Efendi bu eserini Abdullah Cevdet ve onun gibi

düşünen kimselere reddiye mâhiyetinde kaleme almıştır. Bu kitaptan anladığımıza göre o zamanlarda da bâzı mihraklar tarafından Đslâm’ın temel meselelerine çeşitli saldırılar olmaktadır. Đzhar-ı Hakîkat adlı kitabında Mustafa Efendi, tesettürün gerekliliğine, Đslâm’dan ayrılarak Hıristiyanlaşmanın yanlışlığına, zamanın değişmesiyle Đslâm şerîatının aslî konularının değişmeyeceğine, misyonerliğin yaygınlaştığına dikkatleri çekmiş ve Yûnus Emre gibi halk şâirlerinin şiirlerinin gereksiz ve mânâsız bir yığın laf kalabalığı olduğunu ileri sürenlere de itirazlarda bulunmuştur.

Bundan dolayı Mustafa Fevzi Efendi kitabına, Yûnus Emre’nin “Şol cennetin ırmakları, akar Allah deyu deyu” mısraıyla başlayarak şunları söylemektedir: “Biraz söylemek îcâp ediyor. Çünkü fürûattan bile, olmayan bayağı işler dolayısıyla, günümüzde dînin temel kâidelerine itirazlar ve tenkitler yaygınlaşmaya başladı. Bu sebeple herkes payına düşen sözü dili döndüğü kadar söylese hakîkat tezâhür edecektir. Bu sözümün muhâtabı bütün kardeşlerim, Müslüman arkadaşlarımdır. Sözüme bir ulvî beyitle başlıyorum; çünkü bahsimiz o beyit-i şerifin konusuyla alâkadardır. Mesnevî;

Sîne hâhem şerha şerha ez firâk Tâbi gûyem şerh-i derd-i iştiyâk Öyle bir kalp isterim derd-i derûnî şerh için Firkatinden şerha şerha olmuş olsun büsbütün

Yazarımız bu kitabında, bu ve bunun gibi tasavvufî beyitler vererek bu

gibi sözlerin lâhûtî mânâsını idrak edebilmek için ehil olmak gerektiğini, ehil olmayan sûret çocuklarının bu sözlerden bir zevk bulamayacaklarını belirtir ve Yûnus Emre’yi küçük görenlerin onun hâlini bilmeleri için hiç olmazsa onun mesleğinde bir tek amele ulaşmanın gerektiğini söyler. Hem o altı buçuk asır evvel Türk yurdunun ücrâ bir köşesinde ortaya çıkmış ümmî bir Allah âşığıdır. O şâir değildir. Artık ondan Fuzûlîlik, Nâbîlik yâhut Nâmık veya Ekremlik ve

16 Feryâdnâme’nin baş kısmında; “15 Muharrem 1331 senesinde tanzim edilen feryâdnâmenin

sûretidir” ibâresi mevcuttur. Mustafa Fevzi Efendi bu feryâdnâmesinde o zamanlarda Müslümanların ve Osmanlının düşmüş olduğu zor durumlara, yer yer Müslümanların katledildikerine dikkat çekerek ümmetin uyanmasını istemektedir.

17 Đstimdâdnâme’nin baş kısmında; “1331 sene-i hicriyesi Cemâziye’l-Evvel’inde tanzîm edilerek Ravza-i Mutahhara’da huzûr-i risâletpenâhîye takdim olunup el-yevm hücre-i Mutahhar-i muşârun ileyhâda mahfûz bulunan istimdâdnâmenin sûretidir” ibâresi bulunmaktadır. Đstimdâdnâmede de yine Mustafa Efendi o zamanlarda Müslümanların ve Osmanlı’nın düşmüş olduğu zor durumlara, yer yer Müslümanların katledildiklerine dikkat çekerek Peygamberimizin yaşadığı zamana özlemle O’ndan medet istemektedir.

14

sâire beklenemez. Đnsaflı davranılırsa ümmî bir dervişin ilâhî aşk sâyesinde sular, dolaplar, taşlar, ağaçlar, gökler ve yıldızlar lisânından mahbûb-i mukaddesini zikredecek ümmiyâne ilâhîler söylemiş olmasında bir yücelik görmek gerektiğini belirtmektedir.

Ayrıca o zamanlar da misyonerlik faaliyetlerinin olduğunu, bunların ümmî insanlara hutbe isminde broşürler dağıtarak onları Hıristiyan yapmaya çalıştıklarını, Mustafa Fevzi Efendi bizlere haber vermektedir. Ve yine eserin muhtelif yerlerinde bâzı âyet18 ve hadisleri19, yer yer şiirlerden çeşitli mısraları açıklayan yazarımız, kitabın son bölümünde ise Hıristiyan inanç esaslarını konu etmiş ve Đslâm akîdesiyle karşılaştırılarak tenkitler yapmıştır. Kısacası Mustafa Fevzi Efendi o dönemlerde Đslâm’a yönelik saldırılara gerek kitaplarında gerekse Cerîde-i Sûfiye’deki yazılarında cevaplar vermiştir. Aynı zamanda o, bu eserinde Müslümanların dünyâ ve âhiret dengesini iyi kurmalarının gerekliliğine ve sadece dünyâ veya sadece âhiret için çalışmanın yanlış olacağına işaret etmektedir.

2.2.1.8. Orduya Arzuhal, Đstanbul, 1331. 26 sayfadan oluşan eserin tamâmı manzumdur. Üslûbu ise gâyet sâde

ve coşku verici bir özelliğe sâhiptir. Orduya Arzuhâl; Allah Allah deyip cenge girenler, Peygambere dosttur, Allah’a habîb. Din için canını öne sürenler, Büyüklük onlara olmuştur nasîb. Müslüman askerler gâzî erenler, Nasrun minallah ve fethun karîb mısralarıyla başlayıp,

18 Mustafa Fevzi Efendi, Şuarâ, 26 / 225-227. âyetlerini ve Đhlâs sûresinin meâlini nazım

ölçüsüyle şöyle vermektedir: Görmüyor musun Resûlüm o ğavî şâirleri / Başıboş hayvan gibi her yerde otlar her biri Kizb ile me’lûftür onlar, hep yalandır sözleri / Her ne söylerse onu hiç yapmamıştır hiçbiri Lâkin o şâirlerin müminleri mebğûd değil / Đşleri hep sâlihât ve zikr-i Mevlâ-yı Celîl Uğradıkça ta’n ü teşnî’ zulmüne müminlerim / Nusret isterler, yakında Ben de ihsân eylerim. Mustafa Fevzi, Đzhar-ı Hakîkat, 5, 6. Ey Resûlüm! Söyle o müşriklere, kâfirlere / söyle Đmrân oğluna Allah diyen hâsirlere / Ben O Allah’ım ki masnûumdur ecsâm ü ukûl / Zâtımı bilmekliğe halk etmedim râh-ı vüsûl / Öyle birliktir ki Şânım, Şân ü vahdâniyetim / her hüviyyetten münezzehtir O ferdâniyyetim / Ben azîmü’ş-şân-ı Hudâyım, maksat ü matlûb Benim / melce’ ve me’vâ, ma’şûk Benim, Mahbûb Benim / her havâyic Zâtıma, dergâhıma ma’rûzadır / böyle bilmek, birlemek, her bir kula mefrûzadır / Şânıma lâyık değil doğmak, doğurmak, insilâl / Zâtımın küfvi bulunmaklık muhâl ender muhâl. Ayrıca bu eserde Nûr, 24/37; Enfâl, 8/2; Zümer, 39/23; Đbrâhim, 14/3; Đsrâ, 17/43. âyetlerine de yer verilmektedir. Mustafa Fevzi, Đzhar-ı Hakîkat, 26.

19 “Dünyâ cîfedir ve onun tâlibi köpeklerdir.”, “Dünyâ Âhiretin tarlasıdır.”, “Sâlih bir kimse için sâlih olan mal ne güzeldir.”, “Asırların en hayırlısı, benim içinde bulunduğum asırdır. Sonra ondan sora gelen…”, “ Sizin en hayırlınız, dünyâsı için âhiretini; âhireti için de dünyâsını ter etmeyen ve tembellik belâsıyla insanlara yük olmayan kimsedir”, “ Câhil cesurdur” gibi rivâyetler bu kitapta kısaca açıklanmaktadır.

15

Ey âlem-i Đslâm, ey cem’-i muhîb, Bütün Osmanlılar, ey kavm-i necîb, Çalışın birlikte, bi-hakk-ı mucîb, Düşmandan kurtarın, din oldu garîb, Allah nusretini eylesin nasîb, Nasrun minallâh ve fethun karîb mısralarıyla son

bulmaktadır. Konusu bakımından incelendiği zaman ise sırasıyla askerlik, şehitlik ve

gâziliğin öneminin vurgulandığı, Đslâm dîninin on dört asır evvelden bu günlere nasıl çetin mücâdelelerden sonra geldiğinin anlatıldığı görülecektir. Aynı zamanda eserde bu dînî savunanların sayısının önceleri bir iken zamanla kırka çıktığı, daha sonra daha da arttığı vurgulanmış, müşriklerle yapılan mücâdelelere yer verilmiş, hem de bu dînin Arabistan’da ortaya çıkıp sonra Afrika, Asya ve Türkistan’a yayıldığını ve Đslâm medeniyetinin bir tarafının Horasan’a, diğer tarafının ise Firengistan’a ulaştığı anlatılmıştır.

Osmanlılar, bu eserde büyük bir yere sâhiptir ve Osmanlı’nın kuruluşu, Sultân Murad , Fâtih’in Đstanbul’u, Sultân Selim’in Mısır’ı fethi, sonraları Moskof’un Sırpları kışkırtıp Birinci Dünyâ Savaşı’na sebep oldukları, 1330 yıllarında Osmanlı’nın Rusya, Đngiltere ve Fransa’yla yaptığı savaşlar ve Rusların savaşı ilk önce başlatıp Nemçe’ye vurdukları ve bataklıkta kıstırıldıkları, yine Đtalyanlarla yapılan savaş ve Lozan’da yapılan antlaşma uyarınca adalardan çıkmaları gerekirken çıkmadıkları, Đngilizlerin Mısır’ı i şgal ettikleri gibi konular, akıcı ve sade bir dille anlatılmaktadır.

2.2.2. BASILMAMI Ş ESERLERĐ 2.2.2.1. Risâle-i Ziyâiyye (Kitâb-ı Ziyâiyye)20 Yaptığımız araştırmalar sonucunda bu kitabın herhangi bir baskısına

kütüphânelerde rastlayamadık. Mustafa Efendi’nin akrabalarının günümüzde olması ve onlarda da bu eserin olma ihtimâlinden yola çıkarak Mustafa Fevzi Efendi’nin Đstanbul’da yaşayan torunu Numan Erdem Beyefendi’ye ulaşıp, onda Risâle-i Ziyâiyye’nin yazarımızın kendi el yazısıyla olan nüshasının bir fotokopisine ve Mustafa Efendi’nin bir de fotoğrafına ulaşmayı başardık. Mustafa Fevzi Efendi’nin diğer kitaplarından da anlaşıldığı üzere, bu kitap basılamamış, ancak belli kısımlarının basımı yapılabilmiştir.

Mustafa Efendi, Risâle-i Ziyâiyye’yi üç kısım olarak tasarladığını, birinci kısmının Risâle-i Mir’âtü’ş-Şühûd fî Mes’eleti Vahdeti’l-Vücûd, Kitâbü Đsbâti’l-Mesâlik fî Râbıtati’s-Sâlik ve Rehber-i Zâkir; ikinci kısmının Mîzânü’l-Đrfân; üçüncü kısmının ise Hilye-i Sâdât adlarındaki kitaplarından oluşacağını söyler. Mustafa Efendi bu kitaplarının hepsini kendi el yazısıyla yazmış; ama hepsini bastırmak ona nasip olmamıştır. Yazarımız çeşitli sebeplerden dolayı

20 Bu eser, Menâkıb-ı Ziyâiyye ile karıştırılmaktadır. Bu iki kitap da Mustafa Fevzi Efendi’ye

âittir; fakat birbirinden farklı iki ayrı kitaptırlar.

16

Rehber-i Zâkir ve Hilye-i Sâdât adlı eserlerinin basımını sonra basılmak üzere tehir etmiş; fakat bunları bastırmaya muvaffak olamamıştır.21

Risâle-i Ziyâiyye bünyesine toplamış olduğu eserlerin matbu olan hallerinde rumuzlarla dikkat çekilen âyet ve hadisler, bu eserde tam metin olarak verilmektedir. Elimizde bulunan bu el yazması, Mustafa Fevzi Efendi’nin diğer eserlerinde tasarladığı şekildeki gibi değil de, konulara göre iç içe girmiş bir haldedir. Aynı zamanda bu eser 351 sayfa, müellif hattı ve tamâmı manzumdur.

2.2.2.2. Hilye-i Sâdât Elimizde bulunan eser müellif hattı olup tamamı manzumdur. Bu kitap

silsile-i şerifte olan zâtların menkıbelerini anlatmaktadır. Eser Hazret-i Cebrâil aleyhi’s-selâm bahsiyle başlar sonra Peygamber Efendimiz’in doğumu, göğsünün yarılması, peygamber olarak gönderilişi, vasıfları, mi’rac hadisesi, hicreti, hilye ve şemâili, bâzı ahlâkî özellikleri ve giyim kuşamı gibi konulara yer verilmekle berâber; Sıddık-ı A’zam, Selmân-ı Fârisî ve Ziyâiyye’nin Hâlidî kolunun sâdâtlarının menkıbeleri ile şemâilleri konu edilmektedir. Bunlar anlatılırken de aralarda menkıbelerle ilgili kasîdeler yer almaktadır.

2.2.2.3. Rehber-i Zâkir Eser, müellif hattıdır ve tamamı maznundur. Bu eserde Hâlidî

tarîkatında hafî zikrin yirmi edebi açıklanmaya çalışılmıştır. Onları da şöylece sıralamak mümkündür:

Hafî zikrin yirmi edebinden dördü, ilâhî kapılardır ve onlar da: 1. Şerîat 2. Tarîkat 3. Hakîkat 4. Marifet’tir ki, bunlar Mir’atü’ ş-Şühûd’da genişçe, Mîzânü’l-Đrfân’da

ise özetle anlatılmaktadır. Hafî zikrin yirmi edebinden yedisi, zâhiri edeplerdir ve onlar da: 1. Đbâdet kastı ve şeytana karşı silâhlanmak için abdestli olmak. 2. Tazîm-i ibâdet ve havâtırı def etmek için boş bir yerde kıbleye karşı

oturmak. 3. Bedenin istirahatı ve ashâba ittibâ’ için aks-i teverrük şeklinde

oturmak. 4. Günahlardan temizlenmek için beş, on beş veya yirmi beş istiğfâr

etmek. 5. Đstimdâda vesîle olması için bir Fâtiha, üç Đhlâs okuyup sâdâtın

ruhlarına hediye etmek. 6. Nefs ve şeytanın iştihâ ve vesvesesinden halâsa medâr olmak için

sâdât-ı izâmın ruhlarını mevcut bilerek onlardan şefâat ve yardım talep etmektir.

21 Mustafa Fevzi Efendi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 9- 10; Mîzânü’l-Đrfân, 4.

17

7. Havâtır-ı mâsivâyı kolay terk etmek için râbıta ve zikir esnâsında gözlerini yummaktır ki, bu yedi husus Rehber-i Zâkir’de geniş bir şekilde anlatılmaktadır.

Hafî Zikrin yirmi edebinden yedisi de bâtıni edeplerdir ve onlarda: 1. Nefse zillet ve rikkat vermek için Râbıta-i Mevt, yâni ölümü

düşünmek. 2. Seyr u sülûkte kuvvet ve mânevî imdâdın hâsıl olması için Râbıta-i

Mürşid, yâni kemâl-i muhabbet ve ihlâsla kâmil mürşidin huzûrunda olduğunu tahayyül ederek kalpten kalbe feyz-i ilâhî geldiğini mülâhaza etmektir.

3. Aslî maksat olan huzur ve âgâhlık hâsıl olması için Râbıta-i Huzûr, yâni evvelki iki râbıtanın mülahazasından sonra sâlik bütün mevcûdiyetiyle mâsivâyı nisyân ederek huzûr-i Rabbi’l-âleminde bulunduğunu düşünmektir. Bunlarda Đsbâtü’l-Mesâlik adlı eserde genişçe açıklanmıştır.

4. Vukûf-i Kalbî, yâni mâsivâdan alâkayı kesmek için sâlik bütün kuvvetiyle kalbine nâzır olarak Hak’tan mâadâyı oradan çıkarmakla meşgûl olmaktır.

5. Vukûf-i Zikrî, yâni zikr-i şerîfle ülfet ve ünsiyet ederek mâsivâ lezzetini terk etmek için sâlikin kalbinde ism-i celâl yazılı olduğunu tahayyül edip o ismin sâhibini düşünerek zikre devam etmektir.

6. Vukûf-i Adedî, yâni beş bin veyahut ziyâde adedin îfâsında noksan hâsıl olmamak için tesbîhin kaç defa devr edildiğini bilmektir.

7. Baz Geşt, yâni zikir esnâsında havâtır hücum ettikçe tashih-i niyet için “Đlâhî! Ente maksûdî ve rızâke matlûbî” demektir. Bunlar ise Rehber-i Zâkir’de genişçe anlatılmaktadır.

Hafî zikrin yirmi edebinden ikisi, tesîrdir ve onlar da: 1. Râbıtalar esnâsında sâlikin vücûdunda mânevî bir tesir hâsıl

olduğunu anlamaya çalışmak ve ona göre râbıtaya riâyet etmek lâzımdır. 2. Zikir esnâsında keşf ve kerâmet, dünyâ ve âhireti mülahaza etmeyip

zikrin mânevî lezzetini idrâke çalışmaktır ki, bu da ihlâs ve aşk-ı Đlâhînin bir semeresidir. Bu iki tesir de Rehber-i Zâkir’de genişçe anlatılmaktadır.

2.2.3. CERÎDE-Đ SÛFĐYYE’DEK Đ (1909-1919) MAKÂLELERĐ Mustafa Fevzi Efendi’nin makalelerine geçmeden önce, Cerîde-i

Sûfiyye’yi kısaca tanıtmanın faydalı olacağı kanaatindeyiz. Osmanlı’nın son dönemlerinde yayınlanan, tasavvufî, dînî, siyâsî, ahlâkî ve edebî bir dergi olan Cerîde-i Sûfiyye, ilk kez yayın hayâtına 26 Safer 1327’de başlamıştır. Bu tarih 19 Mart 1909 Cuma gününe rastlamaktadır. Tercümân-ı Hakikat matbaasında tab edilen Cerîde-i Sûfiyye’nin ilk sayfasındaki başlıkta şu bilgiler yer alır: “Şimdilik haftada bir neşrolunur. Tasavvufî, dînî, ahlâkî, edebî, siyâsî cerîde-i Đslâmiyedir. Ser-muharriri Mustafa Fevzi, sâhib-i imtiyaz ve müdür-i mes’ûlü Hasan Kâzım. Senelik itibariyle memâlik-i şâhâne için peşin olarak 40, altı aylığı 25 Kuruş ve Memâlik-i Ecnebiye için 15 Franktır.”

Bir nüshası, Ankara Millî Kütüphâne Süreli Yayınlar bölümünde “1956 SB 201” numarada kayıtlı olan Cerîde-i Sûfiyye, 161 sayı 5 ciltten

18

oluşmaktadır. 161. sayının târihi 4 Zilhicce 1337’dir ki bu târih milâdî olarak 31 Ağustos 1919’a tekâbül eder.

Cerîde-i Sûfiyye, bugünkü anlamda günlük bir gazete değildir. Bâzen haftada, bâzen on beş günde bir yayınlanan dînî bir mecmua niteliğindedir. Zaman zaman siyâsî ve aktüel konulara da yer vermiştir. Buna rağmen, “gazete / cerîde” adının kullanılması, 1860’lardan beri süregelen gazetecilik anlayışının bir sonucu olabilir.

10 yıl boyunca 136’yı bulan bir yazar kadrosuna sâhip olması, söz konusu derginin ne denli zengin bir fikir yapısına sâhip olduğunu ortaya koymaktadır. Yazarların bir kısmı sürekli, bir kısmı da ara sıra yazı yazmıştır. Müderrisler, postnişler, şeyhler, her seviyedeki ulemâ ve tasavvuf erbâbının yazılarıyla yayınını sürdürmüş; askerî, siyâsî ve edebî sahadan da zaman zaman yazılar yayınlanmıştır.

Cerîde-i Sûfiyye’nin Đslâm anlayışı, siyâsî değil, ilmî ve ahlâkîdir. Tasavvufî yazılar ağır basmakla birlikte, günlük bâzı siyâsî ve fikrî münâkaşalara da geri planda yer verilmektedir. 2500 kadar aboneye ulaşan dergi, en fazla fikir mücâdelesini Irkî Türkçülerle yapmış; özellikle “Kavm-i Cedîd”, “ Kadınların Tereddîsi” adlı kitaplar, tartışmaların odak noktasını oluşturmuştur.

Edebiyâtımıza yansımış meşhûr şâirlerimizin şiirlerine eş değerde çok sayıda şiirin Cerîde-i Sûfiyye sayfalarında unutulup gittiğini de özellikle belirtmek gerekir. Bu bakımdan Cerîde-i Sûfiyye, adının aksine sûfî dergisinden ziyâde, dînî-tasavvufî neşvesi ağır basan genel bir şiir dergisi olma özelliği de taşımaktadır. Fakat siyâsetle birinci derecede uğraşmadığı için, zengin yazar kadrosu ve oldukça fazla okuyucu potansiyeline rağmen, bu dergi fazla meşhur olamamış ve dolayısıyla da edebiyat tarihimizde hak ettiği yeri alamamıştır22

Tezimizin konusunu teşkil eden Kâtib Mustafa Fevzi b. Nu’mân’ın Cerîde-i Sûfiyye’deki yazılarına bakıldığı taktirde şunları görmek mümkündür: Öncelikle bilinmelidir ki yazarımız Cerîde-i Sûfiyye’nin baş muharriridir, 115’i aşan yazı ve şiirleri bu dergide yayınlanmıştır. Bu yazıların yaklaşık olarak 31’i tasavvufî içerikli olup geri kalanını ise bâzı âyet ve hadislerin açıklanması, Đslâm dînine yapılan sataşmalara cevaplar, Irkî Türkçüler, özellikle de “Kavm-i Cedîd”, “ Kadınların Tereddîsi” adlı kitaplara reddiyeler, çeşitli konularda şiirler ve en-Nehdatü’l-Osmâniye hitâbesinin tercümesi oluşturmaktadır. Yazarımızın yazılarının önemli bir kısmında, o dönemde Đslâm coğrafyasında ortaya çıkmış fitne hareketleri, misyonerlik, Müslümanların düşmüş oldukları kötü durum, tesettür, yanlış batılılaşma…vb. konular yer almaktadır.

Burada Mustafa Fevzi Efendi’nin yazılarını başlıklar hâlinde yazmakla yetineceğiz. Bu yazılar içinde tasavvufî içerikli olanları ise, konularına göre tezimizin içinde değerlendirmeye çalıştık.

22 Cerîde-i Sûfiyye hakkında daha geniş bilgi için, bizim de burada yararlandığımız şu kaynağa

başvurulabilir: Atilla Kaşıkçı, Bütün Yönleriyle Cerîde-i Sûfiyye, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır, 1994.

19

Rü,yetullah Câiz midir?, Şerh-i Sadr-ı Muhammedî Hakkında Papaz Mayor’a Cevap, Atvar-ı Fıtrat ve Tavr-ı Nübüvvet I-II, Đnsan Nedir?, Vahdet-i Vücûd, Ulviyât-ı Đslâm Makâleleri, Tarîk-i Vahy ü Đlham, Cebel-i Nûrda, Meşher-i Re’s-i Şerîf Cenâb-ı Hüseyine Karşı (şiir), Mazmun-i Hasbihâle Đmtisâl I-VII, Leyle-i Vilâdet-i Hazret-i Risâletpenâhî, “Kitâb-ı Tereddi” Hakkında Reddiye I-III, Tefrika-i Đhvan Mûcib-i Takviye-i Adâvettir, Re’sül Hikmeti Mehâfetullah, Müslüman Yalancı Olmaz, Nağme-i Len Terânî (şiir), Hazret-i Şâh-ı Nakşbend (şiir), Yalancılık Bir Âr-i Azîm ve Hulk-i Leîmdir, Makâlât, Vilâdette Asıl Olan Fıtrat-i Đslâmiyye, Ramazan Şehr-i Ümmettir, Đ’câz-ı Kur’ân Hakkında Hasmın Şehâdeti, Kerâmât-ı Evliyânın Sıhhati Hakkında Bir Mutâlaa, Medîne-i Münevvere’de Huzûr-i Hazret-i Risâletpenâha Takdim Edilen Đstişfâ’nâme Sûretidir, Mücâhedât-i Dîniyyeden I-II, en-Nehdatü’l-Osmâniyye Hitâbesi Tercümesi I-III 23, Râbıta-i Đslâmiyye, Âlem-i Đslâma Umûmî Bir Hitâb, Rûhun Felsefesi yâhut Ser-güzeşt-i Rûhânî, Felsefe, Enver Paşa Hazretleri’ne (Şiir), Dinde Hakîkatle Hurâfât, Derviş Ta’at Efendiye Cevap, Tarîk-i Hidâyete Vusûl Đçin Ehline Râbıta Lâzımdır, Muhtekir Ahd-i Đlâhîyi Nakzetmiştir, Đsticlâl-i Rikkat ve Şefkat, Đsticâbe ve Đstişfâ’, Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i ani’l-Münkerin Terki ve Onun Netîcesi, Mü’min Farmason Olamaz, Garbiyyûna Taklid ve Đstinâd Belâsı, Đctimâiyyâtta Düstûr-i Muhammedî, Ben Ehline Söylüyorum: Ehil Olmayan Dinlemesin, Mü’min-i Hâlis Đdlâl Edemez Fakat Münâfık Đğfâl Eder, Hayasızda Din Aranmaz, Îmân Hayânın Esâsıdır Hayâ da Îmânın Mikyâsıdır, Müslümanlıkta Kadınlık ve Tesettür. Mustafa Fevzi Efendi’nin bu makâle ve şiirlerinin yanı sıra, çeşitli âyet ve hadisleri açıklayıcı yazıları da bulunmaktadır.

Mustafa Fevzi b. Nu’man’ın Cerîde-i Sûfiyye’deki tasavvufî içerikli yazılarının son dönem Osmanlı ulemâsının tasavvufî anlayışını yansıtması açısından önemli olduğu âşikârdır. Mustafa Fevzi Efendi’nin bu dergideki tasavvufî yazılarının ise ayrıca dikkat çekici bâzı özellikleri vardır.

Tasavvuf tarihinde önemli bir yere sâhip olan rü’yetullah, vahdet-i vücûd ve kerâmet gibi konulardan bahsederken ilmî yönü elden bırakmaması da onun ayrıca dikkat çeken bir yönünü oluşturmaktadır. Bu yazılar da göstermektedir ki, tasavvufî konulara hâkim olmakla berâber Mustafa Fevzi Efendi’nin şâirlik yönü de câlib-i dikkattir. Đşlediği konuların derinlikli bir fikrî muhtevâya sâhip olması bir yana, bu konuları ifâdesi zor bir yöntem olan şiirsel anlatımla yazması, onun ve o günkü toplumun ilmî ve sanatsal seviyesini de ortaya koymaktadır.

2.2.4. KAYNAKLARI Mustafa Fevzi Efendi, yazdığı kitaplara şu eserlerin kaynaklık etmiş

olduğunu söylemektedir:

23 Mevlânâ Hâlid Hazretler’inin birâderzâdesi Es’ad Sâhib Efendiye âit olan bu Arapça

metni, Mustafa Fevzi Efendi şeyhi Đsmâil Necâti Efendi’nin isteğine binaen Türkçe’ye tercüme etmiştir. Bu Arapça metinde bâzı Osmanlı padişahları övülmekte ve onlardan sadır olan bâzı menkıbelere yer verilmektedir.

20

Reşahât, Nefahâtü’l-Üns, Mektûbât-ı Đmâm-ı Rabbânî, Risâle-i Nakşiyye li’l-Hâdimî, Tâciye, Kudsî, Miftâh, Hitâb-ı Pârsâ, Miftâh, Kevâkib-i Vâridât, Havzu’l-Hayât, Fütûhât-ı Mekkiyye, Vasâyâ, Mesnevî-i Şerîf, Kitâb-ı Ma’nevî, Behcet, Mi’yâru’l-Ulûm, Avârif, Đhyâ-yı Ulûm, Sevâkıb, Müzekkî-i Nüfûs, Hıtâb, Menâkıb-ı Çâr-i Yâr, Asfa’l-Mevârid, Mecdi’d-Tâlid, Şerh-i Şemâil, Şerh-i Delâil, Câmiu’l-Usûl, Esrâru’t-Tarîk, Risâle-i Hâlidiyye, Şerh-i Rubâiyyât, Levâyih-i Molla Câmî, Şerh-i Akâid, Tuhfetü’l-Uşşâk, Râmûzü’l-Ehâdîs.24

24 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 1; a.y., Mîzânü’l-Đrfân, 85, 86.

3. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MÂN’IN ÎT ĐKÂDÎ

GÖRÜŞLERĐ Burada Mustafa Fevzi Efendi’nin îtikâdî görüşlerine ve dolayısıyla da

sûfîlerin görüşlerine yer verdik. Müellifimizin îtikâd hususundaki görüşlerinin yansıması şöyledir: Sâlikte ilk önce olması gereken, îtikâdının doğru olmasıdır. Burada akâidin sahih olmasından maksat, îtikâdın tamamıyla Ehl-i Sünnet mezhebine uygun olmasıdır. Ashab-ı güzinin tümü Ehl-i Sünnet olmakla berâber, Tâbiîn de bu mezhebi onlardan almış, sonra Etbau’t-Tâbiîn gelmiş ve dînî ilimleri onlar da kusursuzca Tâbiînden almışlardır. Böylece bütün ilim erbâbı inanç meselelerini kayıt altına almışlardır. Đşte on dördüncü asrın mayası ve sermâyesi, ilk asırdan gelmektedir. Mustafa Fevzi Efendi bu bölümde akâid meselelerini ana hatlarıyla anlatır, sûfîlerin inanç özelliklerine yer verir.25 O, bu konuya şöyle bir yaklaşım sergiler:

Allah’ın feyzi, her tarîkatta ancak ümitsizliği ve kederi ortadan kaldırmakla; gönülden inanmak ise ancak Sünnet ehli olmakla mümkün olabilir. Her kim inancını düzeltir, Ehl-i Sünnet mezhebinden ayrılmazsa, aynı zamanda iyi amel edenleri aynen taklit ederse, sonunda kâmil kimselerin izinden gitmiş olur. Ehl-i Sünnet, dînin erbâbı olan topluluktur. Sahâbeler ve Tâbiîn, Ehl-i Sünnettirler. Ehl-i Sünnet, fırka-i Nâciye, yâni kurtuluş yolunu bulmuş olan topluluktur. Geri kalan mezheplerin ise içlerine bid’atler karışmıştır.

Mustafa Efendi öncelikli maksadın tevhîd-i Bârî olduğuna vurgu yaparak, Kelâm ilminin tevhîdi dört bölümde incelediğine dikkatleri çeker. Bu dört bölüm de şunlardan oluşur:

1. Ahad olan Allah’ın eserlerinin tevhîdi 2. Samed olan Allah’ın fiillerinin tevhîdi 3. Celâl sâhibi Allah’ın sıfatlarının tevhîdi 4. Eşi ve benzeri olmayan Allah’ın Zât’ının tevhîdi O, bu tevhîdlerin başka başka sanılıp, biri diğerinden ayrıldığı, farklı

olduğu zannedilmemesi yönünde uyarıda bulunarak bu hususta şunları ilave eder: Müslümanların tevhîd ilmini iyi bildikleri Yüce Kur’ân tarafından bize bildirilmektedir. Tevhîd ehli olmayan mü’min olamaz, tevhîdin sırrı konusunda konuşmak da doğru değildir. Âlimler bunun ayrıntısını anlatmış ve genel hatlarıyla bunları kitaplarına teker teker yazmışlardır.26

Đtikaddeki mezheplerimiz iki tane olmakla berâber, bu iki yolda sahâbenin üzerlerinde oldukları yollardır. Bu iki mezhebin biri Mâturîdî , diğeri ise Eş’ârî ’dir. Đşte bunlara Ehl-i Sünnet mezhepleri ve bu ikisinin dışında kalanlara da Ehl-i Bid’at meşrepleri denir. Akâidin zarurî ve ondaki

25 Mustafa Fevzi, Mîzân, 118-119. 26 Mustafa Fevzi, Mir’at , 7, 8; a.y., Risâle-i Ziyâiyye, 181.

22

meselelerin de çok ince olmasından dolayı îtikâdî konulara azamî dikkat göstermek gerekir.27

3.1. ÜMMET-Đ MUHAMMEDÎ’N ĐN ÎT ĐKATLARINA GÖRE

TASNÎFĐ, TEMSĐL EDĐLĐŞĐ ve DÖRT ÇEŞĐT NEFS Mustafa Efendi ehl-i Đslâm’ı avâm, havâs ve hâssu’l-havâs; başka bir

deyişle ehl-i dünyâ, ehl-i ukbâ, ehl-i Hak olmak üzere üç kısımda ele alır. Ona göre evliyâ, ya havâs, ya da hâssu’l-havâs kısmından olur ve onların tümü Ehl-i Sünnet mezhebindendir. Sahih itikat Ehl-i Sünnet mezhebidir ve üstün kullar da onlardır. Bid’at ehli ilmiyle dünyâyı doldursa bile, velî olamaz ve ister ümmî isterse âlim olsun tümü avâm kısmında mütalaa edilir. Havâs ve hâssu’l-havâs olan kullar Peygamberimizin vârisleri oldukları için bid’atlerden uzaktırlar. Velî ile bid’at birbirine çok uzaktır; çünkü bid’atler vicdanları karartır, evliyânın kalplerinde günah kiri olmadığı için parıl parıl parlamaktadır. Yalnız o, avâmın tamamının bid’at ehli sanılmaması gerektiğini söyleyerek, bu sınıf insanları şu şekilde tasnif edip açıklar:28

3.1.1. AVÂM OLAN ĐNSANLAR Mustafa Fevzi Efendi, avâmı da kendi arasında üç kısma ayırır ve

tümünün sûret ehli olduğunu, söyler. 3.1.1.1. Sâlih ve Fâsık Olanlarıyla Berâber Ehl-i Sünnet Olan Avâm

Đnsanlar Bu kısım insanların tümünün mukallit olacağını söyleyen Mustafa

Efendi bunların, kadınıyla erkeğiyle sûret perdesine takıldıklarına ve hepsinin hak ehlini taklit ettiklerine dikkati çeker. Ona göre; fâsığın fıskını icrâ etmesi, îtikâdının bulanık olmasını gerektirmez. Çünkü îtikâdı hak olanın âkıbeti hidayet olur. Fakat fıskında ısrarlı olanın sonundan korkulur. Çünkü fâsığın fıskı, amellerini ifsat eder ve bir müddet sonra işlemiş olduğu günahları normal görmeye başlar ki, bu da îmânının zarar görmesine sebep olur.29

Bu durumdaki kimselere ehl-i dünyâ da denir ve bunlar, nefs-i emmârenin kölesi, sûret ehli, âciz ve çâresizdirler. Sermâyeleri dünyâ sevgisi, gâyeleri ise ancak büyük bir dehşettir. Bu gibi insanların üzüntüleri daha çok dünyâlık için olur ve içli dışlı oldukları da hep dünyâ ehlidir. Tevbe ederek Allah yoluna geri döner, huşû ile zikir ve ibâdet ederlerse, nefslerini kınayarak feryat edip, dâimâ âhiret yurdunu düşünürlerse, işte o zaman kötülüğü emreden nefs-i emmâreden kurtulur, ruh ve bedenleri Allah’ı zikre yönelir ki, bu durumda onlarda nefs-i levvâme ortaya çıkar.

Bu durumdayken onların nazarında âhiret ile dünyâ birbirine benzer. Onlar bâzen dünyâya, bâzen de âhirete yönelirler. Burada ubûdiyette bulunmak

27 Mustafa Fevzi, Mîzân, 119. 28 Mustafa Fevzi, a.g.e., 11. 29 Mustafa Fevzi, a.g.e., 11-12.

23

çok zordur; çünkü bu durumdaki bir nefs çok tehlikelidir. Aynı zamanda kişi burada şeytanın vesvesesiyle sarhoş olmuş bir durumdadır.

Nefs-i levvâme hem çok can sıkıcı bir yer, hem de ilk rütbedir. Đşte nefs-i levvâmede bu iki vech bulunmaktadır ve burada bulunan insan sanki burada iki parça olmuştur. Bir parçası yüce işleri arzularken diğer parçası ise aşağılık işler peşindedir. Yâni burada iki zıt bir araya gelmiş, günah ve sevâp birlikte varlık göstermeye çalışmaktadır. Bu durumda insanı bir taraftan kötü nefs azdırır, bir taraftan da cehennem ateşi korkutur. O bir taraftan durmadan cennet ister, bir taraftan da cenneti nefsine tapulamış gibidir. Bir taraftan Rabbine niyâz eder, bir taraftan nefsin hoşuna giden davranışlarda bulunur. Böyle kimseler ubûdiyeti tamâmen kendilerini zorlayarak yapmaktadırlar. Bu konumda bulunan kadın erkek hepsi taklitçi olmakla berâber, onlarda hakîkat yoktur ve kendilerine sûret itibariyle düzen vermiştirler. Burada sâlik Âdemî meşrep olduğu gibi, ona ilâhî feyzler gözükmeye başlar. Burada seyr u sülûkteki (manevî yolculuk) ilerleme kalptedir ve gayret edip çalışırsa ondaki şüphe dağları yok olur gider. Aynı zamanda Hakk’ın eserlerinin tevhîdi buradadır; çünkü tecellî buradan başlamaktadır.

Bâzı kimseler burayı bir türlü aşamazken, bâzı kimseler ise burayı fazlaca zahmet çekmeden geçerler. Bu yerden Hazret-i Âdem gibi geçmeli ki, ondaki neşe hâli ortaya çıkabilsin. Kişi bu levvâmede kalmamalı, gayret edip can ve tenini buradan kurtarmalıdır. Burada her şey sûrettir; fakat bu mertebe kişiyi ateşe atılmaktan kurtarır. Çünkü insan dâimâ oruç tutup namaz kılarsa, Allâhu Teâlâ o kişiyi ateşe atmaz.

Bunlara sûrette âbid denir ve bâzı kimseler sûrete pek aldanır. Bu kimseler hallerini beğenerek gururlanırlar ve onlar âdetâ fiillerine meftûn olmuş bir durumdadırlar. Öyle ki böyle kişiler, kulluğun gereğinin ancak bu olduğunu zannederler. Burada mânen hiçbir lezzet bulunmadığı gibi, nefsin elinden de kurtulmak mümkün değildir. Bu mertebede bâzı lezzetler, tesirler olsa da hülyâ gibi birden geçer gider. Böylesi kimselerin bast hâli az, kabz hâli ise çok olur ki, her zaman şerli nefs onu oynatmaktadır. Đşte bu levvâmedir, korkunç ve tehlikeli bir hâl olmakla berâber sûret ehli olan insanların çoğu buradadır. Burası gam denizidir, fırtınası çok olur ve öyle ki altına bir alırsa kurtuluşta mümkün olmaz. Kötü nefsin şiddeti, hep burada ortaya çıkar.

Bu mertebede hâl ve şan bir muammâ olup, herkes ıstırap içindedir. Görenler onları bâzı hallerinden dolayı ehl-i dünyâ, bâzı hallerinden dolayı da evliyâ olduklarını zannederler. Fakat onlar gece gündüz gayret edip çalışır ve sürekli bir şekilde ukbayı talep ederlerse ve yine bir daha nefs-i emmâreye bağlanmayıp, gayret ederek nefs-i levvâmeden kurtulmayı başarırlarsa, böylece nefs-i mülhimeye varmış olurlar.

Nefs mülhime olunca, artık onlar âhiret ehli olmuş olurlar. Gerçi dünyâyı gözden çıkarmazlar ama gönülden de sevmez ve ona pek değer vermezler. Aynı zamanda onlarda âhiret düşüncesi gâlip gelmiş, dünyâ ise zayıf kalmış bir hâle dönüşmüştür. Ayrıca dünyâ onlara değersiz, âhiret ise çok değerli gözükmeye başlamıştır. Hem onlar dinin emirlerini dâimâ önde tutar ve âhiret ehlini yüceltirler. Sadece âhiret için tasalanır, dünyâ işlerine pek

24

aldırmazlar. Her ne kadar biraz dünyâ için çalışırlarsa da ona büsbütün gönülden bağlanmazlar. Dünyâ sevgisi gönülden tamâmen gitmediği gibi ancak bu dünyâ insanın yüzünü de güldürmez, mutluluk vermez. Onun için asıl maksat âhirettir. Bu kimselerin her an gönüllerinde ukbâ derdi depreşir. Onların hizmetleri cihânı îmâr ederken, mahiyetleri ise adâletle dünyâyı tezyîn etmektedir.

Mustafa Efendi bu zümredeki insanların nefsin kemâle ulaşması yönündeki ilerleyişlerine yer verdikten sonra, bu sınıfın zâhire tatbikini şöylece yapar: Bu durumda olan kişi akıllı bir çocuğa benzer ki, o tedrîcen bâliğ olma yolundadır. Yâni bu çocuk buluğ çağına yaklaşmış; fakat henüz bâliğ olamamıştır. Dolayısıyla o henüz inzâlin lezzetinin ne olduğunu bilmemektedir; eğer yaşarsa bu gidişle inzâl lezzetini tatma yolundadır.

O, şöyle bir uyarıyı da yapmadan geçemez: Unutulmamalıdır ki Ehl-i Sünnetten olan avâm insanlar, emir ve yasaklara ihtimâm göstermezlerse nefs-i emmârenin şiddetinden sarhoş olmaktan kurtulamazlar. Aynı zamanda bu mertebedeki herkes nefsine uymaktadır. Her ne kadar bu avâm, Ehl-i Sünnet olsa bile, fıskından dolayı bid’at ehli olmuştur.30

3.1.1.2. Bid’at Ehli Kimseler Bunlara dalâlet ehli de denir. Bu güruhun birçok çeşidi vardır ve tümü

Ehl-i Sünnet mezhebinden ayrıdır. Bunlar ister ibâdete devam etsinler, isterse ilimle maruf olsunlar, bid’at ehlidirler ve Hak ehli olan kimseler bu gibi itikatlardan uzaktır.31 Ehl-i Sünnet’i terk eden insanlar bid’at ehli olur ve bu gürûhun hepsi nefs-i emmârenin kölesi durumundadır; çünkü bunlar îtikâd noktasında çok laubali davranırlar.

Her birinde mânevî hastalık vardır, o sebepten bunların kalp evleri ıstırap çekmektedir. Onlar ateşli hummâya yakalanmış gibi, ne dediklerini bilmez bir hâl aldıkları için, îtikâd noktasında onlarda tefrika ortaya çıkmıştır.32

3.1.1.3. Đtikâd Olarak Bid’at Ehli Oldukları Halde Ehl-i Sünn et

Geçinmeyi Âdet Hâline Getiren Kimseler Mustafa Efendi, böyle kimselerin haram helâl noktasında gâyet gevşek

davrandıklarını, tarîkat ahkâmını bilmedikleri gibi tarîkat ehlinin ismini de kötüye çıkardıklarını ifâde ederek, bunların sermâyesi sapıklık, gâyeleri ise ancak şüphe ve tereddüttür, der. Mustafa Efendi, şerîatsız tarîkatın olamayacağının en ateşli savunucularından biridir. O, bu hususu şu misallerle açıklar: Hiç sûret olmadan hakîkat var olabilir mi? Gül ağacı olmaksızın gül

30 Mustafa Fevzi, Mir’at , 38, 39; a.y., Mîzân, 22-23; 75-77. Biz burada sadece bu konuya biraz

değinip geçmeyi daha uygun gördük. Bu konuda geniş bilgi için bkz., Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 181-193; a.y., Mîzân, 127-134.; a.y. “Atvâr-ı Fıtrat ve Tavr-ı Fıtrat”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 62, 152, 153.

31 Mustafa Efendi, Tahkîk ehli bu sınıf insanların fikir yapılarını açıklamışlardır ki, bu sınıf insanların çeşitlerini ve özelliklerini Şerh-i Akâid adlı kitapta bulmak mümkündür diyerek geniş bir açıklamaya girmeyeceğini söylemektedir.

32 Mustafa Fevzi, Mîzân, 12, 23, 24.

25

elde edilebilir mi? Çünkü gül, o ağaçtan beslenmektedir. Hem gül olmadan da gül kokusu ortaya çıkmaz. Unutulmamalıdır ki, gül de olgunlaşmadan koku vermez. Gonca, gül ağacından koparıldığı taktirde, onda gül kokusundan eser bulmak mümkün olmaz. Bu misalden de anlaşılacağı üzere gül ağacına hizmet edilmezse, o güzel kokulu gül nereden bulunabilir? Đşte şerîat, yeşil bir ağaç; tarîkat, o ağaçtaki gül; gülde bulunan güzel koku, hakîkat; o güzel kokudan cana gelen zevk ise ma’rifettir.

Asıl konumuza dönecek olursak, Mustafa Efendi’nin burada anlatmak istediği dalâlet ehlidir. O, bu sınıf insanların işinin Hakk’ın emir ve yasaklarını terk edip şerîatı kötülemekten ibâret olduğunu, bunlara göre kim pak olan şerîata itâat edip, Allâhu Teâlâ’nın emir ve yasaklarına itimât ederse, bu kişi doğru yoldan sapmış olur; kim de şerîatı terk ederse, o kişi Hak ehli olur gibi bâtıl inançlarını nakletmekle böyle insanların nasıl bir tuzak içine düştüklerini bizlere göstermektedir. Ayrıca bu gibi bâtıl görüşlü kimselerin şöyle iddiaları da varmış: Onlara göre şer’-i şerîfe uyan kimseden ârif olmazmış. Çünkü bu fikirdeki kimselere göre şerîat irfâna maniymiş ve bu teklîflere uymak, yâni ibâdet etmek cehennem; teklîfi terk etmek ise cennet ve nimete nâil olmakmış.

Mustafa Fevzi Efendi sözlerine şöyle devam eder: Bu inanca sâhip olan kimseler bunun gibi pek çok safsata sözler söyleyerek akıllarını şehvete köle etmişlerdir. Yapay istiğrâk için bir ilâç bulmuş ve bununla Đbâhiyye mezhebine revâç vermeye çalışmaktadırlar. Kendilerini bir çeşit afyonla sarhoş ettikleri için, nefs ve şeytan bunlarda şehvetinden coşmaktadır. Bu gibiler sefîh oldukları gibi gece gündüz şarap içermektedirler. Bu yol Îseviliğin bir kolu olduğu halde, o Haydarî Müslüman’ım diye hile yapmaktadır. Bunlar düzmece masallar söyleyerek âlemi dolandırmaya kalkışırlar. Bir delilleri varsa o da örümceğin evi gibi gâyet dayanıksızdır. Yalnız unutulmamalıdır ki böylesi ahmaklara en güzel cevap sükûttur.33

Bu zihniyetteki kimseler gayr-ı meşrû’ yerlere giden, kuvvetlerini gayr-ı meşrû’ yerlerde sarf eden kimselere benzerler. Gerçi bu kişiler nefslerine bir lezzet bulurlar; fakat böylece kendilerine zulmetmiş olduklarının farkında olmazlar. Bu sefih kimseler, nefslerinin azgınlığından âdetâ hayvâna benzemişlerdir. Çünkü onlar sözü geçen lezzeti tatmış, Peygamberimizin Sünneti olan evlenmeyi terk etmiş, bu durumda da inatçı nefs onları kendisine kul etmiştir. Bunlar bâzen livâta, bâzen de zinâ ederler ki, bu tür şehvetlerden de nefsleri vazgeçmez. Bu sefîhlere nasîhat edilerek, bu sefâhattir bunu terk et denilse, bu kişiler onu alaylı bir şekilde dinler ve yapılan bu nasîhati tamâmen safsata olarak görür. Hem nasihat edeni boş kafa olarak görerek, bizdeki lezzette çok safâ vardır derler. Halbuki onlarda lezzetten eser bile yoktur.

Đşte onlar mânevî zinâ ettikleri halde, kendilerini ehl-i fenâ zannederler. Bunlar şeytânî zevklere her an aldanıp necis olan bevli, sâf bir su sanırlar.

33 Mustafa Fevzi Efendi bu hususta ise şunları söyler: Bu zihniyetteki kimseler genellikle

mübtedî olan sâliklere hücûm ederler. Đşte ben o sâliklere bu güruhu beyân ettim ki, bu sâlikler hîleyi bilsinler. Böyle ahmak kimseler hem kel hem füzûldurlar ve bu gibileri hiçbir tarîkat kabul etmez.

26

Ayrıca bunlar nâr ve nûru fark edemez, şüpheli şeylerden de uzak durmazlar. Bunlar rüyâları ilhâm, pak şerîatı ise evham olarak kabul ederler. Kendilerine nasîhat edilirse, içlerinden nasihat edene her zaman gülerek: Bu ahmak tatmamış bilmez pek yazık derler. Bu alçak kişiler kendilerinin ne tatmış olduğunu bilmedikleri gibi, zehri bal sanıp yutmuşlardır. Öyle ki dimağı öldürücü zehirden dolayı sersem olmuşken kendini kurtulmuşlardan zanneder.

Mübtedî olan mürîdlerin bu kimselere aldanmaması için dînini kâmil olan bir mürşidden öğrenmesi gerekir. Kısacası sâlik, Đslâm dînini öğrenme hususunda tam bir gayret içinde olmalıdır. Đlmihâli güzelce öğrendikten sonra yüce tabiatlı bir mürşid bulmalıdır. Aynı zamanda sâlik gece ve gündüz mürşidine hizmet edip, ilim, irfân ve edebi ondan öğrenmeye çalışır. Sâlik nefsini o mürşitten tamâmen öğrenmeli ki, Allâhu Teâlâyı bilebilsin. Ayrıca sâlik kendine, kâinata bakar ve Allâhu Teâlâ’nın onları nasıl yarattığını tefekkür ederek ibret alır.

Kısacası bu sapık görüşlü kimseler aynı zamanda Sûfiyyeyi delil göstererek bâzı şathiyelere uymuşlar, muhkem âyetleri terk edip bütün mâsivânın Allah olduğunu iddia ederek bunu da vahdet-i vücûd sanırlar ki, cahilliklerinden küfre girdiklerinin bile, farkında değillerdir. Gerçi Hakk’ın velî kullarından da böyle sözler sâdır olmuştur; fakat onlardaki bu hallerin tümü mânevî zevk sebebiyledir. Unutulmamalıdır ki Hallac-ı Mansur, Ene’l-Hak sözünü sekr hâlinde iken söylemiş; fakat o hiçbir zaman kulluktan vazgeçmemiştir.

Kimi insanlar Mansurluk ettiklerini düşünürler; ama gece gündüz şer’-i şerîfi terk etmekten de geri durmazlar. Bunun için, bir kez Beyazid’e ibret gözüyle bakmak yeterli olacaktır. Bunlar Beyazidlik ettiklerini düşünürler; fakat onun nasıl biri olduğunu bilmezler. O ki gece gündüz namaz kılardı; bu hîlebazlar ise namazlarını terk etmekteler. Onun Hak aşkıyla ağlamaktan gözü gül renkliydi ve göğsü kazan gibi kaynardı. O, geceler sabaha kadar Hakk’ı zikretmekten uykusuz kalırdı. Mansur ve Beyazıd gibi olduklarını iddia edenler acaba Hak için bir damla gözyaşı dökmüşler midir? Aksi taktirde yaptıkları bu telaş boşunadır.

Müellifimiz, bu durumdaki sapmış kimselerin nefslerinin bir gümrahlığa düştüğünü ve âdeta Allahlığa yeltendiğini belirtmektedir. Ona göre, bu gibi kimseler bâzı beyitler ve kasîdeler dinleyip, onları hakîkat zannederler. Eşrefoğlu’nun beyitlerini, Şeyh Niyâzî’nin ilâhilerini dinler, Fusus şeyhine sözlerindeki zâhiri mânâya dayanarak güvenirler; fakat o makamlara sâhip olmadıklarının farkında olmadıkları gibi, o sözlerin mânâlarını da hiç düşünmezler. Böylece bu anlayışsız kimseler şer’-i şerîfi terk edip, şathiyâta düşerler.34 Görüldüğü gibi müellifimiz bâzen psikolojik tahlillere de yer vermektedir.

34 Mustafa Fevzi, Mîzân, 12-13; 24-28.

27

3.1.1.3.1. Tasavvufî Açıdan Şathiyeler Mustafa Fevzi Efendi, şathiyelerin ruh makamında ortaya çıktığını ve

bu makâmın, ayakların kaydığı yer olma özelliğini taşıdığını belirttikten sonra, şathiyeleriyle meşhûr olan bâzı sûfîlerin bu hallerini açıklamaktadır. Ayrıca o, bu zâtların hallerine sâhip olmayan müridlerin onları taklit ederek şathiyelerde bulunmasını çok yanlış ve dinden çıkma olarak telakki eder. Müellifimiz, yukarıda isimleri zikredilen sûfilerin Allah’a âşık, gâyelerinin hep Allah olduğuna dikkatleri çekerek sözlerine şöylece devam eder:

Şer’-i şerîfe uymayan her şey şüphesiz yanlıştır. Hak ehlinin söylediği bâzı sözler vardır ki, onları sekr hâlinde, yâni kendilerinden geçtikleri bir anda söylemişlerdir. O sözler yorumdur, hakîkat sanılmamalıdır. O söz ya keşf hâlinde bir yanlış algılamadır, ya da avamın mânâsını anlayamadığı bir sözdür. O sözleri söyleyen bile, onun mânâsını bilemez.35

Mevlâ’nın aşkı bu zâtların canlarına tesir ettiği için, halleri onlara gâlipti ve onlar hep makam-ı ruhtan söz söylemekteydiler. Bizlere nispetle onlar havâs idi ve bu sözlerin sâdır olduğu vakit onlar henüz hâssu’l-havâs olamamışlardı. Onlardan böylesi şathiyeler sadır olduğu vakit onlar cem’ makamına yeni gelmişler ve onlara kenzi muhfi’den bâzı hazineler henüz açılmıştı. Eğer bu zatlar cemu’l-cem’ makamına gelmiş olsalardı bu şathiyeler onlardan sâdır olmazdı.

Cem’ makâmı öyle bir makamdır ki, herkes bu yeri tez tez geçemez ve çoğu kişinin ayağı burada kayar. Bundan dolayı bu makamda çok dikkatli olmak gerekir. Bu makamda zındıklar ve birçok tefrika ortaya çıkmıştır. Lânetli Şeytan bu makamdan düştü ki o, kendisini yakîn ehli (şüpheyi kabul etmez şuhûd derecesine varan) zannetmekteydi. Şathiyâtta bulunan o büyük zatlar hep bu makamda kalmazlar, sonuç itibariyle bu vartadan kurtulurlar. Tabi bununda istisnaları vardır. Örneğin Hallac-ı Mansur bu vartadan geçememiş ve âkıbeti vücûdunun ortadan kaldırılması olmuştur.

Hallac-ı Mansur gibi Hak âşıkları mazurdurlar ve sâliklerin onların özrünün illetini düşünmeleri gerekir. Fikrin sıhhati için adâlet lâzımdır, mazeret ise illete binâen terettüp eder. Özür sâhiplerinden özür kabul edilir ve her hâl ü kârda özrü olan kimse hastalıklıdır. Fikri sıhhatli olan hiç hastalık ister mi? Fakat hastaların cümlesi sıhhat istemektedir. Kısacası meczup mazeretlidir, mutlak sûrette her bir sözü de illetlidir.

Bu meslekte özür, yâni illet sâhibi olmak kemâl ehlinin hâli değildir. Hiç rûhu zinde olan kimsede özür olur mu? Mazeret bir tür noksanlıktır; fakat bunların durumu kendilerinden üst bir derecede olanlara göre pişmanlık, aşağı bir derecede olanlara göre kâmillik sayılır. Mükemmellik ise mazeretsiz olmaktır ki bu sözü, meczup olanlar bile, ikrâr etmektedir. Rûh makamına müptela olan kişinin rûhunda dâimâ şathiyelere karşı bir düşkünlük olur ki, işte onları da helâk eden bu şathiyelerdir. Hakk’ın yardımıyla sâlikler bu yerden geçerlerse, hemen “Ben muhakkak bir muvahhid olarak yüzümü gökleri ve yeri

35 Mustafa Fevzi, Mir’at , 34-35.

28

yaratana çevirdim ve ben müşriklerden değilim.”36 âyetinden dem vurmaya başlarlar. Genellikle sâlikler buradan geçer ve bu zuhûrât onlarda ortaya çıkar; ama sâliklerin bâzısı burayı anlayarak, bâzısı ise anlamadan geçer. Buradan sefer etmeyenlerde vardır.

Bu makamda bu cilvelerin oluş sebebi sıfâtullaha rûhun nazar etmesidir. O, kendine kendi tecellî eder ve her tarafta kendini kendi görür. O an misâl âlemi açılır ki, orada sâlikin arkadaşı fikir ve hayâl kuvvetidir. Bu kişi ruhlar âlemine geçmek ister; fakat bu güzel yüzlü, berzaha düşmüştür. Çünkü misâl, berzah-ı ervâh olur ki, celâl sâhibi Allah onu rütbe rütbe eylemiştir. Onun terbiyesi Hazret-i Nûh (a.s.)’ın meşrebincedir, bu feyzin zübdesi O’ndadır. Hazret-i Nûh ona vâsıta olmuş, her tür kuvvet ruhtan yana münker olmuştur. Pâk olan rûh bu yerde tek başına kalmış ve bütün kuvvetler ona kan dökücü gibi olmuştur. Đş böyle olunca o kendinden başka sır ehli görmez ve ıslâhı için de uzun uzadıya gayret eder. Çünkü kuvvetlere rûhun feyzi tesir etmez ve o zaman “Ya Rabbi! Beni yalnız bırakma, Sen vârislerin hayırlısısın.”37 söylemeye başlar. “Gemiyi bizim nezâretimiz ve vahyimizle yap ve zulmetmiş olanlar hakkında bana müracaatta bulunma. Şüphe yok ki, onlar boğulmuşlardır.”38 âyeti ve Hak Teâlâ’nın kahır tûfânı ortaya çıkar. Çünkü Nûh-i rûh bu feleğe/gemiye binmiştir ki, o zaman sahv ve fetihler yüz gösterir. Gerçi O, âilesini helakten kurtarıp, belâ ve dehşeti atlattığı zaman onda pişmanlık duygusu ortaya çıkar ve eski dâvâsından ötürü çok mahcûp olur.

Bir de rûhun Halîlullah Hazret-i Đbrâhim ’e nispeti vardır ki, terbiyeyi O’nun rûhundan alır. Burada Hazret-i Đbrâhim ’in feyzi ruha varır ve onu Nemrûd’un ateşinden kurtarır. Yalnız kişi burada birçok belâdan geçtiği gibi vehmini ay ve yıldızlar meşgûl eder ve onları bir bir fenâya gönderip fikrini arz ve semâdan çevirir. Çünkü rûhun yüzü parlayınca, onda vehim ve fikrin şiddeti artar. Burada ene’l-Hak remzini söylerler ki, bu kimseler aşkla nefslerini mest eylemişlerdir. Ayrıca burada Hak Teâlâ’nın sıfatlarının parıltısı sâlikin sırrına yüz göstermiş ve bu sebeple Hak Teâlâ’nın sıfatlarının gölgesini Zât’ının aynı olarak vehmetmiştir. Çünkü bu kişi Hakk’ın feyzinin tecellî ettiği yeri görür ve “Heze Rabbî heze ekber” 39 demeye başlar.

Sâlikin kalbi burada mütmain olmaz ve Hz. Đbrâhim (a.s.)’ın: “Ya Rabbi! Ölüleri nasıl dirilteceğini bana göster” 40 demesindeki sırrı ister. Gerçi bunların îmânında zerre kadar şek olmaz; fakat kalbim mutmain olmak gerek derler. Burada kişi birçok sırra tâliptir ve burada keşfi örtmeye de bir çâre yoktur. Eğer burada sâlikte keşf ortaya çıkarsa, bundan korkulur ve bu keşfte çok ziyân vardır. Sâlikler bu makamdan sırra geçerlerse “Ben öyle batıp

36 Enbiyâ, 6/79. 37 Enbiyâ, 6/89. 38 Hûd, 11/37. 39 En’am, 6/78. Bu âyet mealen şöyledir: “Bir vakit güneşi doğmaya başlar gördü. Dedi ki:

“Budur Rabbim; bu daha büyük.” Nihayet o da batınca dedi ki: Ey kavmim! Ben muhakkak sizin Allâhu Teâlâ’ya ortak koştuğunuz şeylerden berîyim.”

40 Bakara, 2/260.

29

kaybolanları sevmem.” 41 söylemeye başlarlar. Kim bu meczûpları taklit ederse, mukallitlerin onlara dost olduğunu sanmamak gerekir. Bu mukallitlik şeytânî olur ve bunlar âlemi hakîr, zelil; kendilerini ise çok yüce görürler. Burada şeytânın kendini beğenmişlik edip Hz. Âdem’i teşrîfe lâyık görmediği unutulmamalıdır.

Eşrefoğlundan, Şeyh Niyâzîden, Yûnus Emre’den Bursevî’den bâzı sözler alıp da nefse misâl olarak sunmak uygun bir davranış değildir. Beyazîd Bistâm’i hazretlerini kendimize delil tutma durumunda değiliz; çünkü bizlerin mânevî durumuyla o gönül ehli zâtın mânevî durumu aynı değildir. Saymış olduğumuz bu zatların her biri rûhtan kelâmlar söylemişler ve hiç biri kulluktan da asla dönmemişlerdir. Hem onlar bu sözleri söyledikleri vakit henüz ekmel olmamışlardı. Unutulmamalıdır ki böyle haller seyr u sülûkün başlarında olur; fakat her bir velî böyle sözler söylemez. Bu noktada kişi kendine Cüneyd-i Bağdâdî Hazretlerini örnek almalıdır. Çünkü o kerâmet madeni hiç böylesi sözler söylememiştir. Sâliklerden böylesi sâdır olan her söz ve cilveler, bu yolun başlarına has olan bir durumdur.

Dervişin sînesi sâf olduğu gibi, boş sözler derdine çâre olmaz. Hem faydasız söz ve fiillerle uğraşmak kişiyi yoldan geri bırakır. Bu sebeple derviş olup edebi öğrenmek gerekir. Unutulmamalıdır ki tarîkat tamâmen edepler yoludur. Bâzı meczûp kimselerin şathiyâtta bulundukları bir gerçektir; fakat bu sözler onların mülk-i yemînidir ve şüphe yok ki bu sözlerde ancak onlar tasarruf edebilirler. Başkasının malına göz dikmekten sakınmak ve bu yolun sahtekarlık olduğunu yakînen bilmek lâzımdır. Şathiyâtta bulunan bu zatları sanki bir sıtma tutmuştur; çünkü âşıkların cisim ve cânlarını bir titreme tutar. Onları aşkın gölgesi zayıf ve güçsüz düşürmüş, onlardaki ayrılık illeti haddini aşmış bir vaziyet almıştır. Bu gibi hastalara bu tür sözleri hummâ ateşinin verdiği sekr hâli gibi olan âşk ateşi söyletir ve âşık olmuş gönlü sarhoş eden içki aşk şerbetidir.

Mustafa Efendi mânevî zevk ehli olmak isteyenlere şu nasihatlerde bulunur: Kişi gün be gün tevilci zihniyetten tamâmen vazgeçer, mânevî zevk ehlinin şathiyâtına bakmaz ve her zaman muhkem âyetlerle amel etmeye çalışır. Aksi taktirde işin inceliklerini bilmeden Füsûs’u okumak kişinin zihnini tahriş eder. Füsûs’un tabirlerine değil, Fütûhât’ın güzel inbâtına bakmak gerekir. Füsûs bir makamdan, özelliklede seyr u sülûk esnâsında söylenmiştir. O makâmın da rûh olduğunu önceden söylemiş, şerh ve îzahını yapmıştık. Eşrefoğlu Rûmî’nin sözlerini ya okumamak, okundu mu da iyice anlamaya çalışmak gerekir.

Sûfîleri güzelce anlamanın yolu onların eserlerini okumaktır. Bu okuma işi de hâl ehli olduktan sonra olmalıdır ki, can ve ten mânâları anlayabilsin. Fusûs’un ibâresine hâl ile bakıldığı taktirde onun ya âyet, ya da hadis mânâsı olduğu görülecektir. Füsûs lâf ehlini dalâlete götürür; fakat hâl ehli onu manen bildiği için herhangi bir zarar görmez. Kişi Muhyiddîn ibn Arabî olabilirse

41 En’am, 6/76.

30

böyle sözler söylemesi mazur görülebilir. Sâlik kalp ehli olmalı ki, kalbi Allah söylesin ve o Füsûs olmalı ki, dili onu şerh eyleyebilsin.

Kâtib Mustafa Efendiye göre Şeyh-i Ekber’den hiç rivâyet edilmemelidir; çünkü onun dilini anlamak herkesinin haddi değildir. Ayrıca her zaman sözler tevîl edilmeye de çalışılmaz, tevilsiz bir yol tutmak daha güzel olur. Eğer bu şerîat tevîl edilseydi, o zaman Allâhu Teâlâ hâşâ halka zulmetmiş olmaz mıydı? Hak Teâlâ’nın kelâmı hep müevvel midir? Onda hiç âşikâr bir emir yok mudur? Allâhu Teâlâ hep mudil mi? O’nun başka esmâsı muattal mı? Kur’ân’ın zâhirinin vehim ve hayâlden ibâret olma düşüncesi dalâletin bizzat kendisi değil mi? Örneğin, Hak Teâlâ “Oruç tutunuz.” emrindeki orucun bildiğimiz oruç olmadığını, onda bâzı sırların gizli olduğunu ileri sürmek uygun bir davranış olmasa gerektir. Burada bâzı sırların gizlenmiş olduğu dervişâne bir şekilde îzâh edilebilir.

Mustafa Efendi, aynı zamanda dînde bid’at olan durumların sır zannedilip, bizzat şirk olan şeylerin tevhîd sanılmaması yönünde bütün sâlikleri uyarmaktadır. Ayrıca o, bu hususta şöyle bir yolun takip edilmesini tavsiye etmektedir: Sâlik ubûdiyetten ayrılmaktan sakınarak mânevî zevk ehlinin sefâsına yakın olmaya gayret etmelidir.42 Şer’-i şerîf üzere Allah’a kullukta devâm etmek, ayrıca sürekli tarîkat üzere yürüyerek, hakîkatten nasip almak ve nitelik sâhibi olmak, daha uygun bir davranış olsa gerek. Edepli bir kişi için marifet ancak budur. Bu makamlarda bulunan kimse, Hazret-i Peygamber’in izinde ve Hz. Muhammed (s.a.v.)’in sâf şerîatındadır. Hakîkatten maksat dâimâ şerîattır, başka bir şey değildir. Mustafa Fevzi Efendi, hakîkat erbâbı olabilmek için de altı hususa çok dikkat edilmesi gerektiğini ve ancak bu durumda himmet ehli kimselere vâsıl olmanın mümkün olabileceğini belirtmektedir. O, bu altı hususu da şöyle tesbit etmiştir:

1. Sâlik, sürekli bir terakkî içinde olmalı ve onda tenezzül hiç baş

göstermemelidir. O, yüce bir makâma sâhip olmakla berâber her sabah ve akşam sürekli

bir terfî’ içinde olmalıdır. Ayrıca o kabz ve bastın hepsinde gayret gösterip çalışmalı ve seyr ü sulûkünden geri kalmamalıdır. Hem onda inkıbâz ve inbisât, yâni keder ve sevinç halleri bir olmalıdır.

2. Sâlik, mâsivallahtan olan her şeyi unutmalıdır. Sâlikin kalbini hiçbir eşya zorlamamalı, zorlasa bile, kalbinde hiç yer

tutmamalıdır. Onda mâsivallah âdetâ unutulmuş ve her birini Rabbine kurbân etmiş olması gerekir. Öyle ki o kendisini dahî Hak aşkında mahv etmelidir; çünkü hakîkat ehli böyle olur.

42 Mustafa Fevzi, Mîzân, 13-19; a.y., Mir’at , 38.

31

3. Devâm üzere murâkıb ve lî maallah meclisine imâm olmalıdır. Mevlâ’sına yakınlığı “Biz ona şah damarından daha yakınız.” 43 sırında

ziyadeleşmelidir. 4. Sâlik, hikmetsiz işler işlememeli ve Allâhu Teâlâ’nın ahlâkıyla

ahlâklanmalıdır.44 O, Hakk’ın bütün isimlerinin tecellîlerinden nasîbini almalı ki, onda

ilâhî ahlâk ortaya çıkabilsin. 5. Sâlik, selîm bir kalp sâhibi olmalıdır. Böyle bir kalbe sâhip olmak Kur’ân-ı Kerim’de “O gün ki, ne mal fâide

verir ve ne de oğullar. Ancak Allah’a selîm bir kalple varan kimse müstesnâ.”45 âyetleriyle övülmekte ve böyle olması gerektiği vurgulanmaktadır. Sâlikin kalp levhası / iç âlemi sâfiyet bulmalı ki, ledünnî ilmi yüz gösterebilsin, her nesnenin güzellik ve çirkinliği keşfedilip her bir kimsenin mâhiyeti fark edilebilsin.

6. Sâlik, kemâle ulaşıp noksânlıklarını tamamlamalıdır. Kişi kâmil insâna has olan huyları elde ederek, bu makamda seyrini

tamamlamaya gayret eder. Bu kişi Mevlâ’nın aşkında sürekli bir hırs içinde olmalı ve velâyet tavrında noksanlık etmemelidir. Bu makamlar Hz. Peygamber’e uymakla mümkün olabilir. Şer’-i şerîf kendisine uyulandır ve hakîkatten merâm ise hep şerîattır.46 Kısacası şerîatın teklîfi Yüce Mevlâ’nın emirlerine ittibâ’, yasaklarından da kaçınmaktır ki, sâlikler emir ve yasaklara çok dikkat ederler. Tarîkatın teklîfi mutlak sûrette takvâyı, zühdü ve verâyı gerektirir. Hakîkatin teklîfi ise mâsivâdan sıyrılıp yakîni elde etmektir.47

3.1.2. VELÂYET-Đ SUĞRÂ / EVL ĐYÂNIN AVÂMI,

MÜ’M ĐNLERĐN HAVÂSSI Evliyânın avâmı (havâs) ve muttakîler bu sınıftandır. Velâyet-i suğrâ ve

nefs-i mülhime köşesinde uzlet burada bulunmaktadır. Bize nispetle havâs olanlar bunlardır. Ancak havassü’l-havâs bunlardan üstündür. Buradan da geçilirse, şüphesiz Hak ehli olunmuş olur. Đşte bu sınıf insanların tamamı ârif-i billah, Hak dostu, ehl-i ukbâ ve âşikân-ı sâdıkândırlar.48 Bu güzel insanlar ki, rûh semâsında aydırlar ve bu erler gece gündüz âh u vâh ederler. Bu zatların 43 Kâf, 50/16. 44 Sühreverdî’nin ifâdesine göre bir hadîs-i kutside şöyle buyuruluyor: “Allâhu Teâlâ’nın

ahlâkı ile ahlaklanınız.” Elbânî, bu rivayetin ne sünnet kitaplarında, ne de Suyûtî’nin el-Câmiu’s-Sağir adlı eserinde aslının olmadığını belirtmektedir. Hadis olmadığı açıktır. Ahmet Yıldırım, Tasavvufun Temel Öğretiler, 195, h. no: 8.

45 Şuarâ, 88, 89. 46 Mustafa Fevzi, Mîzân, 257, 258. 47 Mustafa Fevzi, a.g.e., 255. 48 Hazret-i Peygamberden gelen bir rivayette şöyle buyurmaktadır: “Dünyâ âhiret ehline

haramdır. Âhirette, dünyâ ehline (dünyayı hedef edinene). Dünyâ ve âhiret ise ehlullaha haramdır.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 208, h. no: 5.

32

Hak aşkından bâtınları kan içinde, ağlamaktan gözleri gül rengi gibi pembeleşmiştir. Onlar bu rûh makamında mest olmuş ve sevgilinin iştiyâkıyla gözlerinden yaşlar dökerler. Böyle kimselerde lezzet-i dîdâra iştiyâk olmakla berâber, ayrılık ateşi canlarını yakmaktadır.

Ayrılık ateşi onların cânlarını yokladıkça gece gündüz cânânlarını tefekkürle meşgûl olurlar. Böyle bir kimse canını cânânına kurbân etmiş ve yârini canında bulmuştur. Her neye baksa yârini orada görür, hangi memlekete girse yâri oradadır. Sâlikin rûhu aşkla hasta olmuş, mâsivâya karşı neşesi bıkma noktasına gelmiştir. Çünkü o ene’l-Hak tuzağına düşmüş ve cezbe bedenini istila etmiştir. Bu yerde bulunan bir kimse kendisinden illet gidip, sahih bir keşf gelinceye kadar müsterîh olamaz. Yâni bu merhaleyi atlatan kimseden illet gittiği gibi sahih bir keşfe de sâhip olur.

Aynı zamanda bu sınıfta olan kimselere Hakk’ın ilhâmı gelmeye başlamıştır ve bu sebeple kalbine nur üzere nur gelmektedir. Đşte velâyet-i suğrâ ve nefs-i mülhime hâli bu olduğu gibi, ikramda bulunulan kimselerde bunlardır. Böyle insanlar her zaman Allah’ın sıfatlarının tecellî ettiği yerlerdir ki, fiil ve sıfatların tevhîdi burada olur. Çünkü sıfatların tecellîleri burada ortaya çıkmakta, mânevî haşir ve nüşûr burada bulunmaktadır. Hem bu yerde Hazret-i Nûh (a.s.)’ın hâlinin (Nûhiyyet), ya da Hazret-i Đbrâhim (a.s.)’ın hâlinin (Halîliyet) feyzi ortaya çıkmaktadır. Bu sebepten dolayı velî aşk tûfanına tutulmuş, gönül denizi ise aşk derdinden dalgalanmaktadır. Bir yandan Nemrûd’un ateşinin harareti sâliki rahatsız ederken, diğer taraftan Allâhu Teâlâ’nın feyzi o kişiye yardımcı olmaktadır. Mürîde Hakk’ın yardımı gelinceye kadar o burada çok meşakkatler çeker. Çünkü sâlikler sır makamına geldikleri zaman, Hazret-i Mûsâ (a.s.)’ın hâli gibi onlarda da Allâhu Teâlâ’yı görme aşkı artar, “len terânî” sırrını dinleyip ayrılık ateşinden tamâmen coşarlar. Böylece burada Hazret-i Mûsâ (a.s.)’ın hâli (Mûseviyet) tamamlanmış ve Firavun ’un arzusu sâlike artık zarar veremez bir hâl almıştır. Çünkü burada şüunât-ı Hudâ vardır ve o kişinin feyzi bu şüunâttan başlar. Ayrıca burada yardımcı Hârûn-i hidâyettir, aksi taktirde sâlikin işi çok zor bir hâl alır. Ârifler buradan hafîye geçtikleri vakit, onlara hemen başka bir âlem ortaya çıkar. Bu kişiler bu yerde Hazret-i Îsâ (a.s.)’ın rûhundan sürekli bir feyz almaya, tamâmen mâsivâyı selb etmeye başlarlar.

Mustafa Fevzi Efendi yukarıdaki görüşlerini söyledikten sonra, bu sınıfın zâhire tatbikini de şöyle yapmaktadır: Bu sınıftaki bir kişi evlenmemiş bir erkeğe benzer. Böyle bir kişinin erkeklik kuvveti vardır; fakat herhangi bir zevcesi yoktur, yâni bekârdır. Bu zât şehvetine iffetle hâkim olmuş, gayr-ı meşrû’ yerlere hiç gitmemiş, yalnız rüyâda ihtilâm olmuş ve ancak bu sebeple inzâl lezzetini tatmıştır. Nice insana ışığın varlığı güneşin varlığına delîl oluşu gibi bu kişi de ihtilâm olmasından cimânın varlığına delil getirmektedir.49

49 Mustafa Fevzi, Mîzân, 20-22.

33

3.1.2.1. Havâssın Tevhîd Anlayışı ve Muhammedî Hakîkat Müellifimiz, havâssın tevhid anlayışının yansımalarını şöyle tesbit

etmiştir: Sûfîler şöyle söyleyerek bu varoluşu Allah’a nispet ederler: Allah’tan başka her şeyi unutup, “Lâ mevcûde illallâh”, yâni Allah’tan başka varlık yoktur, sadece Allah vardır. O’ndan başka varlık yoktur demeye başladılar. Sûfîler, elde ettikleri derin mânâları az ve öz sözle ifâde etmektedirler. Bu sebeple böyle sözler onlardan sadır olmuştur. Yoksa onlar bu sözü söyledilerse de kâinâtı tamamıyla inkâr etmediler.

Sûfîlerin tevhîd hakkındaki görüşlerini anlamak için sâlikin gözünü açıp, gaybın aynasına bakması, o aynadan dünyâyı görmesi gerekir; çünkü vakit şafak vaktidir. Aynı zamanda dimağını açıp, bu sırlardan koku almalı, küntü kenzen50 simgesini ondan okumalı, kulağından perdeyi kaldırmalı, “len terânî”51 den ötede ne olduğunu dinlemelidir. Mürîdin tevhîdi bu açıdan anlayabilmesi için basîret gözünü açıp öyle seyretmesi, meydan içinde hüküm sürenin kim olduğunu görmesi lâzımdır. Her ne kadar ortada bir çokluk görülüyorsa da varlık birdir; perdede başkası yoktur. O Bir’i tevhîd gözüyle görmeye, sanatından sanatçının kendisini bilmeye çalışmak gerekir.

Ayrıca tevhîdi gösteren aynayı arayıp bulmak gerek. O öyle bir aynadır ki yer ve gök onu alamaz. Cihanda her taraf aynı hakîkatle doludur. Gerçi görülen de kendisidir, ayna da yine odur. Ama ondan birçok gölge var olur. Sonra gölge ve hayal gider; ortada sadece O kalır. Bekâ yüzünün ortaya çıktığı yer bu gölgedir ve dolayısıyla hayalin mutlaka bir varlığı vardır; çünkü gölgenin asılla bir nispeti olmaktadır. Aynı zamanda hayalin bir varlığa dönüşü söz konusudur. Bu gölgeden hakîkate ulaşılmalı; fazla yorulmadan, bu hayalden varlığı istemelidir.

Bu görünenlerden görünen nedir, gayb perdesinde göz önüne çıkan nedir? bir düşünmek gerekir. Vuslat yolu nerede olduğunu sorup, araştırıp bulmak lâzımdır. Asılların aslının kim olduğunu, bu cihânın mayâsının ne olduğunu anlamak gerekir. Öyle ki tek bir tohumdan milyonlarca ağaç çıkmıştır. Peki bu âlemin varoluş tohumu nedir? Đnsana saygı gösterilmesine sebep nedir?

Varlığı sürekli olan Allah, ortaksız, benzersiz ve emsalsiz gizli bir hazinedir. Allah kendini bildirmek için ilkönce nûrundan bir hakîkat yarattı. O, nûrlandırılmış gizli bir cevher idi. Allâhu Teâlâ o zaman hakikati meydana çıkardı. Safâ ehli, bütün Hak dostları bu hakîkatin seçilmiş zât Muhammed Mustafa’nın nûru olduğunu söylemektedirler. Đşte kâinatın sermâyesi bu nur, varlığın mayası bu hakîkattir ve Allah’ın aynası ancak budur. “Ben gizli bir hazîneydim”den Hakk’ın kastettiği rumuzlar bu olsa gerek.

Bu geniş meydanda apaçık bir anlatım vardır, görünenlerde âşikâr olan Ahmed’in nûrudur ve Allah’ın Zât’ı bu hakîkati yeryüzü, gökyüzü ve dokuz katman, yâni yedi kat semâ, Arş ve Kürsü, ilk akıl, ayn-ı ayân, küllî rûh, ruhların rûhu, ism-i azam, küllî nur, levh-i mahfûz, gizli sırrın cevheri henüz

50 Bu konu Varlık Mertebeleri başlığı altında genişçe açıklanacaktır. 51 A’râf, 7/143.

34

yokken yaratmıştır. Hem O, insan-ı kâmildir. En büyük nur Allah’ın Zât’ı (Vâhidiyyeti) ile görünür ve bütün varlıklar bu nûrun ismidir.52 Burada sûfîler tevhidi üç başlık altında incelemişlerdir:

3.1.2.1.1. Eserlerin Tevhîdi Bu durum tamâmen Allah’ın varlığındandır. Kemâl ehli dâimâ Hakk’ın

gözüyle görür. Dünyâda her ne varsa, sûfîler onlara Allah’ın sıfatlarının eserleri olarak bakmaktadırlar. Ortada gördükleri her şeyi, daha ilk görüşte kavrarlar. Her şeyin Allah’ın yaratması sonucu olduğunu görürler; çünkü hepsi Allah’ın fiilinin eserleridir. Eğer Allah’ın fiili olmasaydı, yokluk olurdu. Çünkü varlık kendi başına meydana gelmez. Burada sûfîler eserleri sanki bir aynada görmüşler ve Allah’ın fiilini bu bağlamda idrak etmişlerdir. Güneş olmasaydı, gündüz nasıl olabilirdi? Güneşin yokluğu geceler ve gündüzlerin tamâmen yok oluşuna sebep olurdu. Hâl ehli, bu eserle oyalanmadığı gibi buradan hemen Allah’ın fiiline geçmektedir. Đşte bu tam olarak eserlerin tevhîdidir ve bu sözler de anlayanlara bir sır değildir.53

3.1.2.1.2. Fiillerin Tevhîdi Hâl ehli, eserleri bu yönüyle görür ve yavaş yavaş fiili kavramaya

başlar. Çünkü varlıklar Allah’ın fiilinin eserleridir ve hepsi Allah’ın yaratması sonucu ortaya çıkmıştır. Hakk’ın fiili eserlerinden anlaşılır. Çünkü fiilin yaratıcısı kesinlikle Kadîr Mevlâ’dır. Sûfîler eserde seyri hiç gerekli görmeyerek, onlara önem vermek sûretiyle, her zerrede Allah’ın fiilini idrak ederler, başka fiilleri dikkate almazlar. Öyle olur ki onlar yaratılmışların fiillerinden hangisini görseler, onları Allah’ın fiilinin tezâhürü olarak kabul ederler. Sâlikte bu hâl ortaya çıkınca, fiillerde dahi tevhîd olmuş olur.54

3.1.2.1.3. Sıfatların Tevhîdi Hâl ehli bu fiillerden yana nazar eyleyince, Hak’tan yana bir sıfat

ortaya çıkar. Şüphesiz o kişi ekmeğin bir rızık olduğunu görür ve bunun apaçık bir rızıklandırma olduğunu bilir. Çünkü varlıklar bir bir ortaya çıkar ki, böylece ansızın yaratma eylemi ispat edilmiş olur. Şöyle ki; ateş yakar, bıçak keser. Bunun ardından bir büyüklük, bir ululuk kanıtlanmış olur.

Hâl ehli, müminleri huzur ehli olarak görür ki, o zaman Allah’ın “el-Hâdî” ismi zuhûr eder. Fâsıkları, kâfirleri ise doğru yoldan tamâmen sapmış bir halde görür ve o zaman Allah’ın “el-Mudil” ismini hatırlar. Bu durumda olan bir kişi dâimâ Allah’ın sıfatlarını düşünür. Hâl ehlinin her ânı bu ölçü üzere olur; çünkü o, Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmıştır. Đşte insan bu şekilde Allah’ın sıfatlarıyla bütünleşir, bu yerde yaratılmışların varoluşlarından söz edilmez.55

52 Mustafa Fevzi, Mir’at , 13, 14. 53 Mustafa Fevzi, a.g.e., 15, 16. 54 Mustafa Fevzi, a.g.e., 16. 55 Mustafa Fevzi, a.g.e., 16.

35

3.1.3. VELÂYET-Đ KÜBRÂ / HAVÂSSÜ’L- HAVÂS Şüpheyi kabul etmeyen şühûd derecesine varan kimselerin (yakîn ehli)

bu sınıftan olduğunu belirten Mustafa Efendi, bu sınıfta olan kimselerde vicdânî zevk sonsuz, irfân nûru ummân gibi olduğunu söyler. Aynı zamanda bu zâtlar sahîh bir zevke ve sarîh bir keşfe sâhiptirler. Onlar her türlü zevkte hakka’l-yakîn oldukları gibi onların keşfi apaçık bir delildir. Bunların sırlarına akıllar ermez ve ilimlerine hiçbir zeki kimse vâkıf olmaz. Đşte burası hem velâyet-i kübrâ, hem de Hak Teâlâ’yı şühûd yeridir. Bu makâmda olan kimselere Hak Teâlâ bâzı sırları izhâr eder. Öyle ki burada başlangıç sonuca karışmış bir durumdadır. Bu makamda bulunan bir velî Allâhu Teâlâ’nın Zât’ının tecellî yeri olmuştur; çünkü burada müncelî olan Hakk’ın Zât’ının tevhîdidir. Burada her tecellî tamâmen Zâtîdir ve bu makâm ehlinde şek ve şüphe yoktur. Bu makamda şühûd aynaları ahfâdır ve bu aynadan görünen şân-ı câmi’dir. Her kâmil insan peygamberlerin sonuncusunun parlak meşrebini burada tahsîl eder. Đşte hâssü’l-havâs olan bu zümredir; çünkü bu insanlar evliyânın da özüdürler. Đşte bu insanların nefsleri mütmainne derecesine ulaşmıştır ki, râdiyye ve merdiyye de buradan ayân olmaktadır. Ricâlullah, ehlullah, erbâb-ı makam olan kâmil insanlar bunlardır.56

Đşte bu hâl velayet-i kübrâdır ve nefs-i mütmainneye buradan intikal edilir. Hem de velâyet-i ulyâ buradadır ve sâlikin nefsi burada nefs-i râdiyye ve merdiyyeye ulaşır, sonra ise nefs-i mütmainne âleminde yol almaya başlar. Onda dünyâ ve âhirete dâir bir üzüntüsü olmadığı gibi, ondaki dert ve gam hep mânevî bir hazza dönüşmüş, bütün zamanı Allah aşkı ve arzusuyla dolmuştur. Dert ve elem ona zevk ve gönül ferahlığı verir. Gam, âlemleri doldursa bile, onlar gam yemezler. Đşte hakikat tam bu noktadan başlar.

Bu gibi insanların tek gâyesi Hak’tır ve bu kimseler nefs-i mütmainne mertebesindedirler. Çünkü onlar asfiyâ topluluğu ve havâssın hassıdırlar. Onlar ki hakikat denizinde dalgıç olmuşlardır ve bunu da ancak mi’raca çıkan kimse anlayabilir, bu makamların tamamını gönülde bulabilir. Yakîn ehli olanlar mânevî mi’racı gerçekleştirmişlerdir. Đşte kamiller topluluğu onlardır.57

Mustafa Efendi hassü’l-havâssa değindikten sonra, bu sınıf kâmil insanları zâhire tatbîkini ise şöylece yapmaktadır: Bir kişi düşünelim, bu kişi zâhirde âilesi olan, erkeklik kuvvetine tam anlamıyla sâhip ve şer’i şerîfe uygun hareket etmekle berâber, çok lezzetler bulan olsun. Ve yine bu kişi bu lezzeti kimseden öğrenmemiş ve bu şehveti de günden güne artırmış olsun. Ancak bu kişi şehveti nispetinde iffetini artıyor, iffeti nispetinde de onda lezzet artıyor. Bunun yanında bu kimse kuvvetini gayr-ı meşru’ yerlerde sarf etmiyor. Böylece o neslini hayırlı bir halef etmiş ve pak olan neslinden her an şeref bulmuş oluyor. Đşte böyle bir kişi tamâmen tasarruf ehlidir.58

56 Mustafa Fevzi, Mîzân, 19-20. 57 Mustafa Fevzi, Mir’at , 39; a.y., Mîzân, 77. 58 Mustafa Fevzi, Mîzân, 19.

36

3.1.3.1. Havâssü’l-Havassın Tevhîd Anlayışı ve Tevhîd-i Hazret-i Zât

Havâssü’l-havâssın tevhid anlayışını anlatmaya başlayan Kâtib Mustafa Efendi, burada vahdet-i vücut gibi hakkında çok büyük tartışmalar olan konulara girmektedir. Ona göre; ârif-i billah olan burada da durmaz, derhal esas Zât’a intikal eder. Her işi tamâmen Allah’tan bilir. Böylece kalbindeki karışıklıkları, kuşkuları giderir. Her ne görse, Hakk’ın Zât’ını düşünür. Allah’tan başka hiçbir varlık artık ona keder vermez. Çünkü Ârif-i billâh için Allah’ın lutfu da kahrı da birdir. Onun zihninde Kerîm Mevlâ, birdir. Her ne gelse, onu hoş görür. Çünkü o, her şeyi Allah’tan bilir; ama her şeyi Allah olarak düşünmez, bütün kâinat da Allah’tır demez. Her şey O’ndandır diye kabul eder. Bu sözü her zaman söyler.59 Mustafa Fevzi Efendi bu durumu şöyle açıklamaktadır:

3.1.3.1.1. Vücûdî Tevhîd (Vahdet-i Vücûd) Mustafa Efendi, birçok tartışmalara sebep olan vahdet-i vücûdun

taklitçi câhillerin zannettiği gibi, yaratılmış olan bu âlemlere kayıtsız şartsız “Allah’tır” demek olmadığını belirtmektedir. Ona göre; muhakkikîn sûfiyyenin bir kısmı “ Heme ez–ost” 60 mesleğinde vahdet-i şühûd’a ve diğer kısmı ise “ Heme ost” 61 diyerek vahdet-i vücûd’a kâil olmuşlardır ki, buradaki nizâ’ lafızdan ibârettir. Netice itibâriyle hiç de nizâ’ yoktur.

“ Heme ez–ost” diyenler şer’i şerîfin zâhirini de muhâfaza ederek herkesin anlayabileceği bir meslek gösteriyor, her neyi görseler ismen ve ilâhî sıfatlar dolayısıyla mutlak Zât’ın eser ve fiilleri olmak itibâriyle Hakk’ı görüyorlar. Fakat bu ifâdeden, eserden müessire intikal sûretiyle masnûâttan sâni’in varlığına delil/istidlâl getirmezler. Vâkıa bu öyle bir yoldur ki, muhakkik âlimlerin beyanları üzere buna muvaffak olanlar taklitten kurtulsalar da, ilme’l-yakîn mertebesinden ileri gidemezler. Burada halktan Hakk’a istidlâl vardır.

Bizim arz etmek istediğimiz vahdet-i şühûd mertebesi bunun aksidir. Orada Hak’tan halka tenzîl yolu mevcûddur. Mesela ehli istidlâl içinde bulunduğu odanın penceresinden nüfûz eden ışığı görür de onunla güneşin varlığına istidlâl eder. Vahdet-i şühûd erbâbı ise doğrudan doğruya güneşe bakar da kâinatta mevcûd olan ışığın güneşten ortaya çıktığını görerek işte kalem ve lisânla söylenebilecek “ Heme ez-ost” ve vahdet-i şühûd bu demektir. Bu mesleğin mukallidleri her ne kadar hakîkatten nasipsiz olsalar da ilhad şâibesinden kurtulmuşlardır. Đstidlâl ile şühûd arasında hiç münâsebet olmadığı erbâbı yanında ortadadır. Bunun ilerisi mânevî zevke has olan bir durumdur.

Vahdet-i vücûd erbâbı ise denize bakıp da denizde yaşayan yaratıkların maya ve sermâyesinin ancak denizin kendisi olacağını, o çeşit çeşit yaratıklar ondan ve onun kuvve-i hayâtiyyesiyle ortaya çıkmış olduğunu, denizsiz onların

59 Mustafa Fevzi, Mir’at , 16, 17. 60 Anlamı: “Her şey O’ndandır.” 61 Anlamı: “Her şey O’dur.”

37

bir an bile, hayâta mâlik olamayacaklarını açıkça gören, onların vücûdunun müstakil olmadığını bilip, denizde yaşayan varlıkların tamamını nazar-ı i’tibardan ıskât ederek, yalnız denizin vücûdunu ikrâr eden bir şahsa temsil olunabilir ki, hakîkaten mümkinâtın müsteâr olan vücudu Hakk’ın kayyûmiyyetiyle kâim olduğunda akıl ve nakil müttefiktir. “ Heme-ost” ve vahdet-i vücûd erbâbı bu mânânın hakîkatiyle hüküm çıkarmış oluyorlar.

Gerek evvelki vahdet-i şühûd, yâni “ Heme ez–ost” ve gerek sonraki vahdet-i vücûd, yâni “ Heme-ost” mesleklerinin şu beyân olunan tarz cereyânı bir ilme’l-yakînin beyanından ibârettir. Ayne’l-yakîn ve Hakka’l-yakîn mertebelerinin lisân ve kalemle tezâhür edemeyeceği ve beyan etmeye yeltenilse bile, hâzırı aramaya çıkan kimseye o hâzır varlığın gaybûbiyyetiyle an be an aralarında bu’diyet hâsıl olacağı misâlini teşkîl eden çıkmaz yola sapılacağı erbâbı yanında bilinmektedir. Şu arz olunan dereceden ilerisi mânevî zevk hallerinden olmakla berâber, kapısı da yolu da kapalı değildir. Hz. Muhammed (s.a.v.)’e has olan irfan mektebin de ilimden sonra amele âit ahlâkın tahsiline bağlıdır. Lâkin öğretenin mükemmel olması ve öğrenenin de isti’dâdının bulunması şarttır.

Bu mesleğin muhakkıkı, vahdet-i şühûd erbâbıyla asılda müttefik olmakla berâber, mukallidleri cebriye yolunda kuldan Hakk’ın teklîfinin kalktığını gerekli görme sûretiyle ayakları kaymış şeytana has olan yol da nefsin arzularını ilâh edinmiş olduklarını bile, anlamayacak kadar câhildirler.

Bu dâvânın ispatı ise muhakkık olan ehl-i vücûdun, ilâhî tekliflerde ve şer’i şerîfin zâhirinde Hz. Muhammed (s.a.v.)’in izinden kesinlikle ayrılmadıkları tevâtüren sâbit iken, câhil mukallitlerin yalnız şer’î muamelelerde ve Hak Teâlâ’nın tekliflerinde tembellik ederek nefsânî arzûların yerine getirilmesi hususunda büyük bir faâliyette; “Hak böyle istiyor böyle yapıyor, kimden kime ibâdet olacak? Hak hem âbid, hem de ma’bûd olur mu? Hakk’ın ibâdete ihtiyâcı yoktur” gibi bir çok doğru yoldan saptırıcı sözlerle kendilerini aldattıkları gibi bir takım nefsî arzûlarına meyyâl ve dînî ilimlerde nasipsizliği hasebiyle dalâlet yoluna hazır olan avâm insanları da gaflete düşürürler. Bu hususta Şeyh-i Ekber Muhyiddin ibn. Arabî gibi büyük mütefekkir sûfiyye zatları, kerûbiyyûn melekleri gibi “Sübhâneke lâ ilme lenâ illâ mâ allemtenâ” 62 diyerek secde-i ubûdiyetten başlarını kaldırmazlarken, taklitçi dalâlet fırkası “Ebâ vestekbera ve kâne ...”63 âyet-i celîlesine uygun olarak, Allâhu Teâlâ’nın emir ve yasaklarına aslâ aldırmazlar.64

3.1.3.1.2. Şühûdî Tevhîd (Vahdet-i Şühûd) Ekmel olan kimselerin “Her şey O’dur” demediklerine dikkatleri çeken

Mustafa Efendi, yakîn ehli kimselerin bu sözü reddetmiş olduğunu söyler. Ona göre, burada olan bir sûfî her an tevhîd-i şühûd hâlindedir ve Vedûd Allah’ın Zât’ının dostu olmuştur. Đşte en kâmil olanlar izafî şeylerden vazgeçer, Allah’ın

62 Bakara, 2/32. 63 Bakara, 2/34. 64 Mustafa Fevzi, “Vahdet-i Vücûd”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 65, 184-185.

38

dışında her şeyi tamâmen unutur. Đsim ve sıfatları hiç düşünmez, her an gönüllerinde Zât’ı tefekkür ederler. Đşte bu kesinlikle Zât mertebesindeki tevhiddir. Yakîn ehli tevhîdi böyle anlar ve ârifler bu makama geldikleri vakit şüphesiz birçok işleri keşfederler.65

Allah’ın birliğinin ne olduğunu tevhîd ehli ayrıntıya girerek açıklamıştır. Şühûd ehli vücûdun tevhîdini şöyle izah eder: Tevhîd erbâbı, vücûdun vahdetini, varoluşun birliğini, Allah’ın vahdeti olarak, yâni zâhiri bâtına uygun olarak görürler. Đçtihâdı, keşf ve ilhamla birleştirip; sonra birbirinden ayırarak, sûreti mânâya tatbik etmişler ve birbirinden bir parça olsun ayrılmadığını, böylece sûretin mânâdan, yâni zâhirin bâtından ayrı olmadığını tespit etmişlerdir. Şerîat ilmini açıklarken, hakîkât remzinin burada toplandığına işâret ederler. Kelâm ilmini anlatırken, tasavvuftan maksadın ne olduğunu yine orada belirtirler. Bu iki sevgiliyi birleştirerek aralarındaki davayı hallederler; çünkü zâhir bâtına, yâni görünen görünmeyene dönüştürülmüştür, aynı zamanda bâtın da zâhirin içine konulmuştur. Bu ikisinin birbirinden farkı yoktur ve aynı oldukları sâbit ve bâkîdir.

Burada halktan bâzı câhil vurdum duymaz kimseler Şathiyâta itibar ederek, kendilerini velî zannedip şer’i şerîfi terk ettiler. Đşte bu yerden zındıkların yolu ayrılmış ve böylece ümmetin arasına ayrılık girmiştir. Kimi âdeta Hallac-ı Mansur olup “Ene’l-Hak” demeye kalkıştı, kimi de Beyazid-i Bestâmî olduğunu iddia etti. Bâzı zavallılar ise kendilerini Muhyiddîn Đbn Arabî zannedip Hakk’a kavuşma naraları attılar. Oysa o büyük velîlerin gözleri Allah aşkıyla kanla dolmuşken, bu taklitçi zındıklarsa aşağılık nefse uyup baş aşağı olmuşlardır. O büyük şahsiyetler Allah aşkının pervânesi; bunlar ise aşağılık nefsin dîvânesidirler. Onlara kendinden geçerek ilâhî aşka dalmanın verdiği heyecan ve coşku rehber olurken, bunları nefs ve şeytan rezîl etmiştir.

Hallac-ı Mansur o an öyle bir söz söylemiş; ama bu zât gece gündüz hep ibâdet eden, bir gecede bin rekat namaz kılan ve tâ ölüm ânına dek dua ve niyaz eden bir kimsedir. Görünüşte diliyle söz söylemiş olsa da aslında gönlü Mevlâ’ya bağlı bir haldedir. Hallac-ı Mansur “Ene’l-Hak” demiş; ama biz onu söylemekten kastı nedir bilmeyiz. Kim Mansur olmadan “Ene’l-Hak” derse, ruh ve beden olarak Allah’ı inkâr etmiştir. Bu kalbi kararmışlar, Hak’tan velîlere ne tecelliler olduğunu hiç düşünmezler.

Gerçi Hak dostları öyle sözler söylemiş; ama hiçbiri Allah’ın emirlerinden dışarı çıkmamıştır. Đbâdete devam etmiş ve bütün arzularını Allah’a kullukta bulmuşlardır. Onlar evliyâ topluluğu olmuş, bunlar ise her şeyi mubah gören eşkıya taifesi! Bir yandan velilerin sözlerini sürekli taklit etseler de öte yandan Allah’ın emirlerini terk ederler. Bunların gözü evliyânın yaptıklarını görmez. Ama sözü, dâimâ doğru yanlış, ağızlarına geldiği şekilde söylerler. Ârif leri sanki Allah’ın emirlerini, ukbayı ve dini terk etmiş gibi

65 Mustafa Fevzi, Mir’at , 17.

39

algılarlar. Đşte zındıkları bu halde gören bâzı kimselerde evliyâyı büsbütün inkâra kalkışmışlardır.66

3.1.3.1.3. Cem ve Cemü’l-Cem Makâmı / Cemden Sonraki Fark

Mertebesi ve Hak Meczupları Sâlikler yukarda zikri geçen sözleri kalben kendini unuttuğu, her an

Hakk’ın Zât’ını ispat ettiği, ilâhî coşku ve Allah aşkından sarhoş olup, gönül levhasında dâimâ Allah’ı bulduğu zaman, sarhoşlukla böyle sözler söylemişler ve vahdet-i vücûdu, yâni varlığın birliğini bu şekilde ifade etmişlerdir. Çünkü onlar cem makamına geldikleri için, gördükleri her şeyde Allah’ı hatırlamaktadırlar.

Bu makâmda onlar için ruhun keşfi söz konusudur ve Hak’tan yana bunlar büsbütün meczup olurlar. Sanki sarhoş ve şaşkın olmuşlar, ilâhî aşk şarabıyla coşmuşlardır. Gönüllerinde fiiller ve sıfatlar kalmaz. Kalplerinde her vakit Zât’ı düşünürler. Böyle kimselerin irâdeleri kesinlikle ellerinde olmadığı gibi dâimâ Allah için feryat etmektedirler. Çünkü onlar Allah aşkına dalmışlar ve bu düşüncelerini her şeyde ispat etmekten de geri durmazlar. Fakat şu da unutulmamalıdır ki bu zatlar erbâb-ı yakîndirler, ancak henüz en kâmil (ekmel) olmamışlardır. Çünkü mükemmellik meydana geldiğinde, yâni o nur fark makâmına gelseydi ve bu meczuplar da sahv hâlinde olsalardı, bu sözü söylemezlerdi. Allah aşkıyla yanan bu dîvâneler, “Her şey O’dur” demez, “Her şey O’ndandır” derlerdi. Kim bu meczupları taklit eder ve en parlak, saf şer’i şerîfe karşı tembellik ederse, o kişi derviş değil, zındık olur. Şer’i şerîfin yolunda giden ise sıddîk olur.67

3.1.3.1.4. Hakikî Meczuplarla Onları Taklit edenlerin Farkı Mustafa Fevzi Efendi, bu meczup insanların fiillerinin Hazret-i

Peygamber’in sünneti olduğu için kınanmadıkları gibi, sözlerine de uyulmayacağı görüşündedir. Onlar vuslat yerine varmış, o yüce mutluluğa ermiş ve canları vuslat Kâbe’sinde kalmıştır. Âlemde görünen ise onların yalnızca tenleridir. En yüksek kubbede bulunan can aynası âleme yansıyarak işâret vermiştir. O mübârek şerefli kimseler aklını Allah’a kurban, kalbini sevgiliye ayna eylemiş, canlarını sevgiliye vermiş, sırlarını terk eylemiş ve latîf olmuşlardır.

66 Mustafa Fevzi, Mir’at , 5-7. Mustafa Fevzi Efendi bu konu hakkında sözlerine şöyle devam

etmektedir: Ben hak dostu olanla olmayanın sözlerini ayırdım, evliyanın sözlerini bu kitaba aldım. Hak gelince bâtıl yok oldu. Şüphesiz zâhir ve bâtın bir oldu. Bunları birbirine kattım, bâtını zâhire dahil ettim. Böylelikle tasavvufu şerîatla anlatmaya çalıştım. Onları ara vermeksizin birleştirdim; çünkü onları erdemli kişiler yazmışlar. Đmam Rabbânî bu tür zor meseleleri Mektûbât’ında çok güzel bir şekilde açıklamaktadır. Mektûbât’ın bir bölümünde bile sanki bütün ilimlerin özü sembolik olarak anlatılmıştır. Ondaki hep faydalı ilimler vardır, dünyada ne varsa tamamı ondadır. Tarîkat sırlarının sırrı o kitaptır. Ey arkadaş! Tevhîd sırrı da onda saklıdır. Kısacası sana Hakk’ın tevhîdi gerek. O hâlde bana kulak ver, tevhîdi benden dinle.

67 Mustafa Fevzi, Mir’at , 17, 18.

40

Bu zatlar gizli bir âlemde sultân olmuşken, bu dünyâdaki hayâtları ise yoksulluk içinde geçmiştir. Onlara ölmeden önce ölünüz68 sırrı belirmiş, sanki o nur bu âleme gelmiş, Hazret-i Đdris (a.s.) gibi cennet’e girmiş ve onların mizaçları ondan hoşlandığı için orada kalmışlardır. Gerçi Hazret-i Muhammed (s.a.v.) de cennet’e girmiştir, ancak O, geri dönmüş ve ümmetine önder olmuştur. Đşte, mürşid-i kâmil de Hazret-i Muhammed’in mizacındadır. Bu sözlere dikkat edilmelidir; çünkü hepsi bu bahsin özdür.69

3.1.3.1.5. Kâmil Mürşid ile Hak Meczubunun Farkı Mürşid-i kâmil oraya gidip gelir, oysa meczuplar o âlemde kalırlar

diyen müellifimiz, meczûbun derecesi yüksektir; ama bu âlemde sığınılacak kişinin ancak kâmil mürşid olacağına işâret eder. O, bu konudaki görüşlerine şöyle devam etmektedir: Mürşid ve meczup safâ ehlidir. Hazret-i Đdris’in kadri nerede, Hazret-i Muhammed Mustafa’nın kadri nerede! Đşte âlemde böyle veliler vardır ancak kimin velî, kimin deli olduğunu fark etmek lâzımdır. Onlar her durumda taklit edilmemeli ve “Bunlar delidir” demekten de sakınılmalıdır. Bu zümrenin sözlerine değil, fiillerine bakmak gerek; çünkü onların kalbi meyhane değildir. Şüphesiz onların sözü kolayca anlaşılmaz, ancak fiilleri şer’i şerîfe tamâmen uygundur.70

3.1.3.1.6. Zındıklarla Râsih Âlimlerin Farkı Kur’ân-ı Kerîm bir örnek olarak alındığı ve Allah’ın âyetlerine

dikkatlice bakıldığı taktirde, O’nun muhkem âyetlerinin varlığı anlaşılır ki, bunlar Allah’ın emir ve yasaklarıdır. Aynı zamanda bunlar bizlere birer rehberdir. Đnkarcı zındık kimseler bunları görmez de, O’nun harflerden oluşan elif, lâm, mîm ve “Rahman Arş’a yerleşti” gibi müteşâbih âyetlerini okuyup onlardan bâzı mânâlar çıkarmaya çalışır ve böylece Allah’ın Zât’ını mâsivâ farz eder. Hâl bu ki hakikî bir âlim, müteşâbih âyetleri görür ve “Bunun yorumunu ancak Allah bilir.” diyerek bu âyetleri nefsine göre yorumlamaz. Hakikî âlim, Hakk’ın muhkem âyetlerine uyar ki, esâsen bizlere Allah’ın emri de budur.

Mustafa Efendi, bâzı kimselerin gönül ehlini taklîde yeltenerek düşünmeksizin yerli yersiz sözler söylediklerini ve evliyânın da böyle olduğunu sandıklarını belirtmiştir. O, bu hususta şunları da kaydeder: Bu gibi kimselerde, kuruntu ve hayâllerin gitgide arttığı, sonra bu hâlin onları inkâra sevk ettiği apaçıktır. Böyle kimseler sayısız tasavvuf ehli olduğunu öğrenir, birçok kitapta onların adlarının geçtiğini görür. Sonra onlara imrenip rehbersiz olarak onları taklide kalkar. Bu tarz bir davranışın sonucu îmanın gitmesine ve rezil olmaya sebebiyet verir. Bunlar evliyânın kıymetini anlayamadıkları için de kendilerini onlarla bir tutma cehâletinde bulunurlar. Hz. Peygamber’i 68 Hâfız ibn-i Hacer, böyle bir hadîs yoktur der. Aliyyu’l-Kârî , bu sûfîlerin sözlerindendir ve

manası ise, kaçınılmaz olan hakîki ölüm gelmeden önce kendi isteğinizle şehvetleri terk ederek ölünüz demektir. Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 260, h. no: 2668.

69 Mustafa Fevzi, Mir’at , 19. 70 Mustafa Fevzi, a.g.e., 19.

41

tamâmen unutarak; “Bu sözleri Muhyiddin diyor. Mansur sabah akşam böyle söyledi. Eşrefoğlu bu şekilde açıkladı. Bistâmî bu türlü sözler söyledi. Abdulkâdir Geylânî böyle konuştu.” diyerek “Onlar demişse bizde söyleriz, onlardan farkımız, şerîattan korkumuz nedir?” gibi düşüncelere kapılır. Böylece kendilerini Hakk’ın velî kulları gibi görür, şer’i şerîf yolundan ayrılırlar.

Oysa o ârif insanların nerede, kendilerinin nerede olduklarını anlayamamıştırlar. Halbuki evliyâ yukarıların yukarısında gezerken, bu zındıklar ise en aşağıların aşağısında kıvranmaktadırlar. Evliyâ Allah aşkını kendine gıdâ etmişken, bunlar ise henüz nefslerine esir olmuş âdeta köleleşmişlerdir. Evliyâ aşk arzusunun kuşu oldukları için yedikleri ve içtikleri hep mânevî haz olmuştur. Ayrıca bu Hak dostları için ibadetler zahmetli değil, mânevî zevkler veren gıdalar olmuştur. O nurlu kişiler haftalarca yemeyip ve içmeseler de onların sadece zevkleri artar, akıllarına bir bezginlik gelmez. Bu güzel insanlar tuz ve ekmek yeseler, onlara bu bile, nur olur; ama sâlikin onları taklit etmekten sakınması gerekir. Bu makamların hemen hepsi keşfîdir ve bu meziyetler ilimle de açığa çıkmaz. Bunları ancak hâl ehli olanlar bilir. Bizim gibi acizler ise sadece sözünü eder.

Bu gerçekler ancak ehline ve erbâbına açıktır, hepsi ilim ehli tarafından bilinmektedir. Buradaki ilim ehlinden maksat, Hak ehli kimselerdir. Yoksa kendini bilgin sanan, sürekli şeytanî ilimlere aldanan zındıklar (tabîiler) değildir. Günümüzde ortada çok taklitçi vardır ve bunların işi sürekli olarak safsatayla uğraşmaktır ki, Müslüman bir kimse öylelerine aldanmamalıdır.

Sonuç olarak diyebiliriz ki; Hak ehli kimseler, şer’-i şerîfe uyma noktasında çok titiz davranırlar. Çünkü onlar zâhir ve bâtının düzeltilmesinin yolunun şer’-i şerîfle mümkün olacağını bilirler. Allâhu Teâlâ Kur’ân-ı Kerim’de “Allah dilediğini saptırır” buyurduğu gibi “Dilediğini de doğru yola iletir ” diyerek de ödüllendirmektedir.71 Allâhu Teâlâ’nın lütfetmesiyle bu kaygan zeminden çabucak kurtulmak mümkündür. Ölmeden önce ölmenin ne demek olduğunu ancak bu makama ulaşıp ölümden hisse alanlar ondaki gizli anlamı anlayabilirler.72

3.1.3.1.7. Kerâmet Kâtib Mustafa Efendi, nebîlerin mucizelerinin hak olduğu gibi, Allah’ın

velî kullarının da kerâmetlerinin varlığını kabul etmekle berâber, bu mevzuya çeşitli deliller getirmiştir. O, bu konu hakkında şöyle bir yaklaşım sergiler: Bilindiği üzere evliyâ, Allâhu Teâlâ’ya yakınlık kazanmış zevât demek olduğu gibi, her biri dâimâ ibadet ve taâtle uğraşan, her türlü günahtan sakınan, lezzetler ve hayvânî şehvetlere dalmayan velhâsıl bütün mânâsıyla takvâ ve felâh sâhibi olan kimselerdir. Bu ahlâkla donanmış olanlar rabbânî ma’rifet husûsunda bütün kulların üstünde bir imtiyâzla yüceltilmi ş ve nefslerince “Allâhu Teâlâ’nın velî kulları için bir korku yoktur ve onlar mahzun da

71 Đbrâhîm, 14/4. 72 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye 181-188; a.y., Mir’at , 19-21.

42

olmayacaklardır” 73 âyet-i kerîmesindeki Hakk’ın müjdesine binâen, dünyâlık üzüntüler ve âhiret korkularından âzâde oldukları halde, “Onlar kendilerine Allâhu Teâlâ’nın fazlından verdiği şeyle mesrûrdurlar”74 âyetiyle onlara ikramda bulunulmuştur ki, bu sebeple fazîlet sâhibi olmuşlardır. Kerâmet tabîrinden maksat ise sâlih kimselerden hârikulâde işin ortaya çıkmasıdır ki, bu peygamberlerden zuhûr ederse ona mu’cize denir.

Bâzı îmân ehli kimseler hârikulâde olayların peygamber olmayan kimselerden ortaya çıkmasını inkâr etmişler ve bu olağan üstü olayların sâir insanlardan ortaya çıkması durumunda nebîlerin diğer insanlardan bir farklarının kalmayacağını söylemişlerdir. Fakat cumhur-i Ehl-i Sünnet, nebîlerin sâir insanlardan meydan okuma ve nübüvvet dâvâsıyla ayrılmakta olduklarını, evliyânın ise nebîlere tâbi olmakla iftihâr edip tâbi’ oldukları din ve mezhebin kerâmetlerinden istifâde ettiklerini, onun için kendilerinden zuhûr eden kerâmetler kendisine uymuş oldukları dînin bir mu’cizesi olduğunu belirterek, onlara pek güzel cevaplar vermişlerdir.

Aynı zamanda evliyânın kerâmetleri tevâtür derecesine ulaşmış bir özelliğe sâhiptir. Tevâtür derecesine ulaşmış kerâmetlere Ömeru’l-Fâruk hazretlerinin minberde hutbe okurken “Yâ Sâriye dağı tut!” diye beş yüz fersahlık bir mesâfede olan Nihâvent ordusu serdârı Sâriye’ye emir vermesi güzel bir misâl olsa gerek.

Evliyânın kerametlerinin sıhhati hakkında Tefsir-i Kebîr sâhibi Fahreddîn Râzî, Hz. Zekeriyyâ (a.s.)’a dâir âyetleri tefsîrinde naklî ve aklî deliller ortaya koyarak şunları söylemektedir: “Zekeriyyâ her ne zaman mahfilde onun yanına girse, onun yanında bir rızık bulurdu. Yâ Meryem! Bu sana nereden geldi? o da bu Allah tarafından der idi. Şüphe yok ki, Allâhu Teâlâ dilediğini hesapsızca rızıklandırır”75 âyeti mûcibince Hz. Zekeriyyâ’nın Hz. Meryem’in yanında rızık görmesi hârikulâdedir. Đşte bu olağan üstü durum bir kerâmettir. Rızkın kapalı bir mekânda olan kız yanında bulunuşu olağan üstü olmayabilir denilmesi durumunda ise bu söz beş vecih ile iptal edilir:

1. Hz. Meryem’in yüce şânı ve insanlara yanında imtiyâz derecesi, bu rızkın başka yolla gelmesine zıttır.

2. Bu âyetten sonra Tanrı Teâlâ “O vakit Zekeriyyâ Rabbine dua ederek dedi ki: Yâ Rabbi bana kendi tarafından pek temiz bir zürriyet bağışla. Şüphe yok ki, Sen duayı hakkıyla işiticisin.”76 buyuruyor. Hazret-i Kur’ân delâletiyle Hazret-i Zekeryyâ kendisiyle zevcesinin yaşlılığından dolayı çocuk hususunda ümitsiz idi; Hz. Meryem yanında sünnetullahın iptal edildiğini müşâhede edince kendisi hakkında da Hakk’ın âdetini iptal etmesini talep edip bir çocuğunun olmasını istemeye başladı. Bu taktirde “O vakit Zekeriyyâ Rabbine dua ederek dedi ki: Yâ Rabbi bana kendi tarafından pek temiz bir zürriyet bağışla. Şüphe yok ki, Sen duayı hakkıyla işiticisin” münâcâtı yerini

73 Yûnus, 10/62. 74 Âlu-Đmrân, 3/170. 75 Âlu-Đmrân, 3/37. 76 Âlu-Đmrân, 3/38.

43

bulmuş oluyor. Fakat Hz. Meryem hakkında müşâhede ettiği, hârikulâde bir şey olmasaydı bu müşâhede ihtiyâr ve kısır bir kadından çocuk talebine sebep olmazdı.

3. “Rızkan” kelimesinin nekra olarak gelmesi bu rızkın keyfiyetine tazîm olunduğuna işâret etmektedir. Sanki bu rızkın şaşılacak bir şey olduğu denilmek istenmiştir.

4. “O’nu ve oğlunu da âlemlere bir âyet kılmıştık” 77 âyeti gereğince Hz. Meryem ile Hz. Îsâ’dan olağan üstü durumların zuhûr etmemiş olsaydı o zaman bu kelâmın sahih olmaması gerekirdi.

5. Tevâtüren söylendiğine göre Hz. Zekeriyyâ, Hz. Meryem’in yanında yazın kış yemişleri, kışın da yaz yemişleri görmüştür. Denilse ki Hz. Zekeriyyâ Allâhu Teâlâ’ın izniyle bu gibi hâletin olabileceğine kâil değil mi idi ki ancak bu müşâhedesi üzerine böylesi bir harikulâdeden sonra yâni Hakk’ın kudretine tam bir bilgi sâhibi olarak kendi için Hak’tan sâlih bir çocuk istemiştir? Bu suâle şöyle bir cevap verilir: Nebîlerin mucizeleri gibi, evliyânın kerâmetlerinin cevâzını bilse de, böyle gözle müşâhede edince oğul hakkındaki isteği tâzelenip şiddetlendi. Çünkü kerâmetin cevâzı onun yanında kesinlik kazanmış oldu.

Kelamcılar bu noktada şunu söylerler: Resûl ile nebîlerin duâsı Hak Teâlânın izninden sonra olur ki, duânın kabûlü maslahat değil ise duâ reddedilip nebîler makamına bir noksan gelmesin. Fahru’r-Râzî cevap vererek der ki, Cenâb-ı Hak mutlaka bu duâya izin vermiştir. Duânın bâzısını kabul eder, bâzısını etmez. Şimdi Resûl için, ma’siyet olmayan her dilediği şeye duâ etmek olur; Cenâb-ı Hak da icâbet eder yâhut etmez. Ederse fazl u ihsânıdır. Etmezse resûl de mahluktur; Hâlıkın kapısında ne makamı olur ki icâbetin olmaması ona noksanlık vermiş olsun. O da Rahmân’ın rahmet dergâhını isteyenlerden biridir.78

77 Enbiyâ, 21/91. 78 Mustafa Fevzi, “Kerâmât-ı Evliyânın Sıhhati Hakkında Bir Mütâlaa”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı:

112, 181, 182.

4. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MÂN’IN TASAVVUF ve

TARÎKATLAR ĐLE ĐLGĐLĐ GÖRÜŞLERĐ 4.1. TARÎKATLAR 4.1.1. SĐLSĐLE BAŞINDA YER ALAN DÖRT HALÎFE ADINA

ĐZÂFETEN TARÎKATLARIN TASNÎF Đ Mustafa Fevzi Efendi’ye göre tarîkat dört büyük dalı olan bir ağaca

benzer ve bu dört büyük dal da tarîkatın ana bölümlerini oluşturur. O, bu bölümleri şöylece sıralar:

1. Sıddîkiyye; bu yolun zikirdeki metodu hafî zikirdir. 2. Fârukiyye; bu yola Kübrevî de dendiği olmuştur. 3. Osmâniyye; bu yola Nûrbahşiyye de derler. 4. Haydariyye; bu yolun zikirdeki metodu ise cehrî zikirdir. Müellifimiz belli başlı tarîkatların bu ana kollardan ortaya çıkarak

şûbelere ayrıldığını ve gitgide çoğaldığını belirtmektedir. O, tarîkatın şûbelerinin on iki olduğunun söylendiğini, bu sözlerin herhangi bir temele dayanmadığını belirtir. Mustafa Efendi tarîkatın ana bölümlerini anlatırken şu noktalara dikkatleri çekmeker:

Tarîkatların ana bölümleri hakkında sağlam söz, bir olan asıldan dört seçkin ana kol ortaya çıkmış, sonraları bu kollardan çokça insanlar gelmiş ve onlar da bu dört ana kolu örnek almışlardır sözüdür. Bazıları Hz. Ebûbekir Sıddîk’a mensup olarak bu yolda sefâlar bulmuş, bir kısmı Hz. Ömeru’l-Fâruk ve iki nur sâhibi Hz. Osman’a intisap ederek sebat etmiş,79 bir kısım insanlar ise Hz. Haydar, yâni Hz. Ali ’nin yolunu tutarak bu yolda Peygamberimiz’i hoşnut etmeye çalışmışlardır. Bu dört Hak dostu, insanlar arasında tanınarak tarîkatlara önder sayılmış ve böylece de isimleri yeryüzüne yayılmış, yakîn ehli kimseler de silsile hâlinde onların meşreplerinin günümüze kadar gelmesine vesîle olmuşlardır. Sonra gelen gönül ehli kimseler, tarîkatın aslını teşkil eden bu dört ana koldan ayrılarak yeni bir yol îcat etmiş değillerdir.

Mustafa Efendi bu duruma şöyle bir misâlle açıklık getirmektedir: Her çeşit ilimde kemâle ulaşmış, bu ilimlerde önder olmuş insanların sayısı pek çoktur. Fıkıh, Tefsir ve Hadis gibi ilimlerin her birine farklı farklı âlimler nispet edilir olmuştur. Đslâm coğrafyasında her biri mezhep kurabilecek kapasitede olan çok sayıda fakîh olmasına rağmen, fıkıh ilminde dört âlim zât tanınmış, Müslümanlar da bu müctehidlerden birine tâbi olma yolunu seçmişlerdir. Yalnız unutulmamalıdır ki, isimleri günümüz insanları tarafından bilinmeyen veya zamanla unutulmuş fakîh zâtların mezhepleri bu dört

79 Fârukiyye ve Osmâniyye yolları takip eden tarîkat ehlinin sayısının az olmasından dolayı

her bölgede yayılıp bilinmemişler; yalnız Hindistan ve Çin’de tanınmış, yaygınlaşmış ve mensupları olmuştur. Mustafa Fevzi, Mîzânü’l-Đrfân, 83.

45

mezhepte bir araya gelmiş durumdadır. Asırların geçmesiyle bu dört güzel insanın Đslâm’ı anlayış şekilleri kuvvet bulmuş, ehl-i Đslâm bu dört müctehidin görüşlerini makbûl görerek yaşlısıyla genciyle bu zâtlara tâbi olmuşlardır. Bir müddet sonra da bu güzîde insanların isimleri kendilerine tâbi olan kimseler tarafından mezhep ismi olarak anılmaya başlanmıştır.

Mezhepleri bu dört fakîhin îcât ettiğini ve her birinin kendi nefslerinden yeni bir yol ortaya çıkarttığını düşünmek son derece yanlış bir düşünce olsa gerek. Onların hiç biri bir mezhep îcât etmiş değildir. Dört mezhep imamları olan Đmam Âzam, Đmam Şâfiî, Đmam Mâlik ve Đmam Ahmed b. Hanbel, her zaman ictihâdlarında Kur’ân ve Sünnet’e dayanmaya, nefsânî arzulara göre fetvalar vermekten de sakınmaya çok dikkat etmişler, Müslümanlar da bu imamların görüşlerini taklit etmiş ve etmektedirler.

Müfessirler, muhaddisler de yukarıda anlatılan yol üzere ortaya çıkarak, onlar da Kur’ân ve Sünnet’e göre çeşitli görüşler ortaya koyarak farklı farklı kollara ayrılmışlardır ki, hepsi de hak yol üzeredir. Tasavvuf ilmi de böylece ortaya çıkmıştır. Bilindiği gibi bu ilimde de önde gelen âlimler vardır. Bu gönül ehli insanların her biri tasnif ve teliflerde bulunarak hak yolda gitmeye azamî dikkat göstermişlerdir.

Mustafa Fevzi Efendi’nin anlattıklarından şöyle bir sonuç çıkarabiliriz. Tasavvuf alanında söz sâhibi olan âlimler, tarîkat fırkalarının en meşhurlarının on iki tane olduğunu söylemişlerdir. Bu mezheplerin hepsi haktır; yâni bu fırkaların hepsi Hazret-i Mustafa’nın yoluna uygundur ve hepside ehl-i Hak ve ehl-i safâdırlar. Bu tarîkat fırkaları her ne kadar vird ve zikir yönüyle farklılık gösterseler bile, tek bir maksat için zikir ve tefekkür ederler. O maksat da Hak’tır ve bir olan asılda, yâni Kur’ân ve Sünnet’e uyma noktasında aralarında hiçbir ihtilâf da yoktur. Esâsen Hak ehlinde hiçbir zaman hilâf vuku bulmaz.80

4.1.2. BELLĐ BAŞLI TARÎKATLAR Mustafa Efendi, bu yolda ilerleyerek yüksek pâyelere ulaşan ve geniş

bir halk kitlesi tarafından da tanınan gönül ehli şahsiyetlerin mevcûdiyeti hakkında bir şüphe olmadığı gibi, bu güzîde insanlara nispet edilen tarîkat fırkaları on iki sayısına sığmayacak kadar çoktur, der ve bunların bir kısmının isimlerini şöyle kaydeder:

Kâdirîyye, Nakşbendiyye, Şâzeliyye, Ahmediyye, Rufâiyye, Sünbüliyye, Ekberiyye, Desûkiyye, Mevleviyye, Nûrbahşiyye, Sühreverdiyye, Kübreviyye, Sa’diyye, Çiştiyye, Halvetiyye, Rûmiyye, Bekriyye, Celvetiyye, Bektâşiyye, Şa’bâniyye, Uşşâkiyye, Bayrâmiyye, Osmâniyye, Vezîniyye, Hamzeviyye, Abbâsiyye, Ayniyye, Îseviyye, Gülşeniyye, Haddâdiyye, Buhûriyye, Beyyûmiyye, Şattâriyye, Hudûriyye, Ayderûsiyye, Melâmiyye, Gazzâliyye, Ahrâriyye, Müceddidiyye, Cânâniyye, Üveysiyye, Hâlidiyye. 81 80 Mustafa Fevzi b. Nu’mân, Mîzânü’l-Đrfân, Đstanbul, 1325, 83, 84. 81 Mustafa Fevzi, Mîzân, 85. Mustafa Fevzi Efendi bu bölümde tarîkatın şûbelerinin iyice

anlaşılması için bâzı kitapların okunmasını tavsiye ederek hepsinin şer’-i şerîfe uygun olduğunu söyler ve bu kitapları şöylece sıralar: Reşahât, Nefahât, Mektûbât-ı Rabbânî, Hâdimî, Tâciye, Kudsî, Miftâh, Hıtâb-ı Pârsâ, (Mustafa Efendi bu kitapların hepsinin Nakşî

46

Aynı zamanda bunlardan başka pek çok tarîkat büyüğü ve onlara nispet edilen tarîkat şûbeleri de vardır. Nakşî-Hâlidî’li ğin Ziyâiyye kolu da bu şûbeler içinde yerini almıştır. Bu tarîkatların her birinde çokça feyzler vardır. Günümüzde her birinin usûlünü anlatan çokça kitaplar bulunmaktadır. Her biri insanları tek bir maksada değişik usullerle ulaştırmaya çalışırlar. Bunlardan başka daha pek çok tarîkat şûbeleri vardır ve bunlara mensup olan her bir fırka içinde mânevî zevk ve hâl ehli insanlar bulunmaktadır.

4.2. TARÎKATLARIN KULLANDIKLARI METOTLAR Müellifimiz, tarîkatları kullandıkları metot itibariyle Râbıta, Teveccüh

ve Zikir olmak üzere üç kısma ayırmış, ister cehrî olsun, ister hafî; her tarîkatta bu üç kısımdan başkasının olmadığına dikkatleri çekmiştir. Sâlik Allahu Teâlâ’nın feyzini bu kısımlardan bekler ve bu kısımlar da tamâmen mürşidin izniyle gerçekleşir. Havâs olsun avâm olsun maksada buradan ulaşırlar. Bu üç metodun her biriyle sevgiliye kavuşmak mümkündür ve her birinden ilâhî feyz ortaya çıkar. Bâzı sâlikler, sevgiliye ulaşmanın vâsıtası olarak râbıtayı bilir ve râbıtayla meşgûl olur. Bir kısmı da teveccüh yolunu tercih eder ve bu sebeple de dâimâ teveccüh eyler ki, onlara da Hakk’ın feyzi buradan yüz gösterir. Diğer bir bölümün seçmiş olduğu yol ise zikir yoludur ve onlar da gönüllerine Hakk’ın ismini bu usûlle nakşederler. Bu üçüncü usûl, tarîkatların hepsinde vardır ve mübtedî, yâni bu yolda henüz yeni olan kimseler hüzünlerini bu metotla def eder.

Bu üç kısmın her biri için mürşidin yüz yüze telkin ve talimi şarttır. Bâzı tarîkatlar bu üç yolun üçünü, bâzısı ikisini, bâzısı da birini uygulamaktadır. Fakat hiçbir tarîkat bu usûllerden dışarı çıkmadığı gibi tarîkatlar genellikle birbirlerine benzerler. Yalnız bâzı fer’î konularda aralarında ihtilâf bulunsa bile, bu üç metodda onlar ihtilâf etmezler. Tarîkatlarda özellikle virdler konusunda farklılıklar ortaya çıkar; fakat bu tarîkatlardan her biri Hz. Peygamber’e ulaşmayı başarmıştır.

Evliyânın büyüklerinden bâzıları, Atvâr-ı Seba’ya itibar ederek her tavırda Hak Teâlâ’nın bir ismini tayin edip sâliki bir tavırdan diğer bir tavra telkîn eder ve böylece sâliklerin seyrini yaparak Atvar-ı Seba’yı tamamlarlar.

usûlü ile yazıldığını ve tümünün Fırka-i Nâciye olduğunu söylüyor.) Miftâh, Kevâkib-i Vâridât, Menâkıb, Havzu’l-Hayât, Fütûhât, Vasâyâ, Mesnevî, Kitâb-ı Ma’nevî, Behcet, Mi’yâru’l-Ulûm, Avârif, Đhyâ, Sevâkıb, Müzekkî, Hıtâb. Aynı zamanda Mustafa Fevzi Efendi bunlardan başka pek çok makbul kitabın olduğunu, bu kitapların dîne uygun sözler söylediklerini, hem tarîkat ile ilgili konuları fasıllar hâlinde açıkladıklarını, hakîkat ve marifetin inceliklerinden bahsettiklerini, fakat bu kitapları herkesin anlayamayacağını ve tasavvufun sözlerle ifâde edilemeyecek konularının olduğunu belirtmektedir. Ayrıca o, sâlikin hâlini bu kitaplara uydurmasını, hâllerini gönül ehlinden almasını, kalp levhasının kişiye kitap olabilmesi için öncelikle aşk yolunu tutmasını, Hak aşkının kişide tesir etmesi için haberin gönül levhası kitabından alınmasını tavsiye ederek Mîzânü’l-Đrfân adlı eserinin okunması hâlinde sâlikte tasavvufî hâllerin ne derece ortaya çıktığını görmesi açısından faydalı olacağını, bu hâllerin sâlikte ortaya çıkmaması durumunda ise sâlikin bir mürşid-i kâmile gitmesini, ondan bu yolun Sırrını öğrenip, hâl ve zevk ehli olma yolunda ilerlemesi gerektiğini söylemektedir. Bkz. Mustafa Fevzi, Mîzânü’l-Đrfân, s. 85-86.

47

Bâzı tarîkat büyükleri de Latîfeler’e itibar ederek sürekli o latifelerden zikredilmesini telkin ederler. Bâzıları ise ilk önce hafî zikir metodunu takip ederek yapılan zikri mâsivâdan gizlerler, sonra da kalp ve lisânı birlerler ki, Hâlidîler böylece yapmaktadırlar. Bâzı tarîkatlar ise başlangıçta cehrî zikir metodunu kullanarak Hakk’ın feyzini böyle elde ederler, sonra da zikirlerini hafî yapmaya başlayarak Allâhu Teâlâ’nın sırlarını bu şekilde anlamaya muvaffak olurlar.

Kısacası bir kısım tarîkatlar nefsleri terbiye etmeye, bir kısmı da ruhları tasfiyeye (saflaştırmaya) yönelmiştir. Cehrî zikir yöntemini seçen tarîkatlar, nefslerin devrini gerçekleştirirken, hafî zikir yolunu seçen tarîkatlar ise latîfelerin seyrini gerçekleştirmeye çalışırlar. Bu tarîkatların tümü bir kaynaktan faydalanırlar ve milyonlarca hacının Kâbe’de toplandığı gibi, onlar da tamâmen bir maksada doğru giderler. Sonuçta farklı usulleri takip eden bu sâlikler bir yolda birleşirler.82

4.2.1. RÂBITA YOLU Mustafa Fevzi Efendi râbıta konusu hakkında çok geniş bilgiler

vererek, üç çeşit rabıtadan bahsetmektedir. Onun râbıta konusuna yaklaşımı şöyle olmuştur: Râbıta yolu, maksada ulaşma açısından diğer iki yoldan daha kısa olmakla berâber, mânevî haz ehline bi’l-vâsıta yâr olmak demektir. Gönül ehlinin yolu râbıtadır ve bu da ashâbın tutmuş olduğu yola benzer. Şüphesiz râbıta yolundan maksat sohbet yoludur ve pîrin sohbeti sâlikin gafletten uyanmasını sağlar. Râbıtaya farklı farklı anlamlar vererek boş bir uğraşa girmeye gerek yoktur. Kısacası râbıta muhabbetin kendisi, sohbetin bina edilişidir.

Âlim ve ârifler, râbıtayı şu âyet-i kerîmeden çıkarmışlar ve bu âyeti râbıtaya delil olarak sunmuşlardır:

“Ey Habibim! Ey kâinâtın Resûlü! Sabır ve sebatı nefsinde âdet edin! Öyle kullarım vardır ki, sabah-akşam zikrederler. Şüphesiz ki onlar ancak zâtımı isterler. Gönülden mâsivâmı terk ederler ve vechime (rızâma) can ve bedenden kurbân olurlar. Gece gündüz devamlı gayret ettikleri gibi, meramları da ancak vech-i pâk-i ma’neviyemdir. Akşam ve seher vaktinde onlarla sohbet et! O zaman düşmanların cefâsı sana tesir etmez. Senden bu âşıklara feyz ve nur gitsin, onlardan da sana bast ve sürûr gelsin. Onları gördükçe her zaman sevinçli ol ki, bu âşıklar feyzine dalmış olsunlar.”83

Aynı zamanda kendisinden râbıta yapmanın uygunluğunun anlaşıldığı Peygamber Efendimiz’in sözleri de vardır. Şu hadisi râbıta noktasında düşünmek mümkündür: “Tamâmen Allah ile sohbet edin, ya da her yerde ehlullâh ile olun!”84

Đşte bu âyet ile hadis, râbıta için delil olma özelliği taşır. Bizler her zaman ilim ehline ümit bağlayarak onların vicdanına ilticâ etmekteyiz. Bu âyet

82 Mustafa Fevzi, Mîzân, 86-87. 83 Kehf, 18 / 28. Mustafa Fevzi, Mîzân, 88. 84 Tahricini yap.

48

ve hadisin açıklamasını tefsîr ve hadis sahasında söz sâhibi olan âlimlere bırakmamız ve onlar her ne mânâ verirlerse bizlerin de o mânâya uymamız gerekir. Mustafa Fevzi Efendi, bu âyet ve hadisteki mânâyı râbıta olarak değerlendirerek, mürşidin her zaman bir vâsıta olduğuna kanaat getirmiştir.

Allah dostlarıyla yapılan sohbet kişinin gönlüne onların hâlinin gelmesine vesîle olur. Bundan dolayıdır ki dâimâ mürşîdlerin sohbet halkalarında bulunup kontrolleri altına girmek, mürid açısından son derece önemlidir. Bu güzel insanlar ister huzurlarında, isterse gıyaplarında düşünülmeli ki, onlarda bulunan haller râbıta yapan kişinin kalbine aksedebilsin. Unutulmamalıdır ki, kâmil bir mürşidin sohbeti mutlak sûrette tesir eder ve onun tabîatı sâlikin kalbini nurlandırır.

Râbıta hakkında zihnimize gelen şüpheleri gidermek için Peygamberimiz’in ashâbına bakılması yeterli olacaktır. Çünkü Hz. Peygamber’in onlara bir nazarı, seyr u sülûklarının tamam olmasına vesîle olmuş ve Hazret-i Peygamber’in iltifâtı onları maksada ulaştırmıştır. Onlar ne seyr u sülûk ve erbaîn görmüş, ne de büsbütün halvet-i güzîn olmuşlardı. Üstelik onlar, bin gün çilede çekmemişlerdi; fakat buna nazaran Hakk’ın feyzi onlarda âşikâr olmuştu. Hz. Peygamber’in bir nazarından sonra Ömeru’l-Fâruk sinesini dövmeye başlamış, nice binlerce Üveysü’l-Karânî Hz. Peygamber’in ayağının tozu olmuştu. Hz. Mevlânâ mânevî himmet sâhibi Mesnevîsinde bu konuda şunu söyler:

Yekdemî sohbet be-merdân-i Hudâ Bihter ez sadsâle bûden der-tukâ Allah dostları ile bir an sohbet etmek Takvayla geçmiş yüz seneden daha iyidir.

Hazret-i Mevlâna bu sözüyle râbıtaya işâret etmektedir ve bilindiği

gibi râbıta da şeyh ile sohbetten, gıyâbında da ona muhabbet beslemekten ibarettir ki, bu da şüphesiz Hakk’ın yoluna daha yakındır.85 Mustafa Fevzi Efendi, râbıtayı muhabbet ve dostluk olarak anlamıştır. O, tarîkatların kullandığı râbıta metodunun çeşitlerini ise, ölüm râbıtası, mürşid râbıtası ve huzûr râbıtası olmak üzere üç kısımda inceler. Şimdi sırasıyla bunları görelim:

4.2.1.1. Ölüm Râbıtası Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Ölümü çokça anınız. Zirâ bu,

insanı dünyâdan çeker ve günahlardan sıyırır. Ölüm kıyamettir, ölüm kıyamettir.”86

85 Mustafa Fevzi, Mîzân, Đstanbul, 1325, 87-89; bkz., a.y., “Tarîk-i Hidâyete Vusûl Đçin Ehline

Râbıta Lâzımdır”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 144, 423-424. 86 Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî, Râmûzü’l-Ehâdîs, (Terc.: Abdülaziz Bekine, Haz.: Lütfü

Doğan – M. Cevad Akşit) I, 1982, 80, h.no: 16; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ’ , Beyrut, 2001, 150, 151, h.no: 500.

49

Erbâbınca bu hadis şöyle tefsîr edilmektedir: Ölüm hâlini çokça hatırlamak, mahşeri, kabri tefekkür etmek gerekir. Böyle yapılması hâlinde genellikle günahlar eksilir, dünyâ sevgisi (hubb-i dünyâ) kalbe hücum edemez ve alçak nefs bu durumdan hiç hoşlanmaz. Böylece Mevlâ’nın feyzi kalbe yayılmaya başlar. Bilmek gerek ki, ölüm kıyâmettir. Bu hadiste ölümün kıyâmet olduğu iki kere zikredilerek te’kîd edilmektedir.87

4.2.1.1.1. Ölüm Râbıtasının Yapılış Şekli Kâtib Mustafa Efendiye göre ölüm râbıtasının yapılış şekli şöylece

olur: Tesbih elde zikir çekmek için gönül hazır olup, zâhirî edepler tamamlanıp gözler yumulunca88, hemen ölüm râbıtası yapılmaya başlanır. Ölüm râbıtası yapan kişi son nefeste yaşanacak hengâmeyi düşüncesinde canlandırmaya başlar. O zaman can ve beden vedâlaşmaya başlamış, Azrâil gecikmeksizin canını almakya gelmiş, bir taraftan da lânetli Şeytan büsbütün imân ve dînini almak için fırsat kolluyor. Hakîkatin görülmesini engelleyen perde açılmış, âhiret görünmüş, baştan sona ne varsa âkıbet anlaşılmıştır. Artık türlü türlü hile edilse bile, işe yaramamaktadır. Ölümün dehşetinden akıl perişan bir vaziyette, hâlini bilecek yakınlar da yok. O anda âilen, dostların âh u vâh ile meşgûl bir haldeler. Çünkü sen, hayât sermâyesini kötü kullanmış; âsî, günahkâr ve çâresiz bir kulsun. Bu sebepten sana bir yardım eden de olmuyor.89

Đşte bunları düşünürken sâlik ağlar, inler ve âh u vâh eder. Son nefeste böylece cedel eylerken, ölüm meleği pençesini sana vurmuş, her tarafından can çekilmeye başlamış, her zerren bin kere dağlanmış gibi acı çekiyor. Ruh, bu an birçok meşakkatlere revân olur ve bu zahmetlerle dünyâyı terk eder. Hayret içinde hayrete, dehşet içinde dehşete düşmüş bir halde bu âlemden gider. Yalnız Hak Teâlâ ona îmanını vermiş, elinde îmânından başka hiçbir şey yok. Yıkanman, kefenlenmen ve cenâze namazın tamamlanmış, imam telkînini icrâ eylemiş, kendini ölmüş, defnedilmiş ve her türlü mâsivâdan kesilmiş olarak düşünürsün. Dâr-ı dünyâdan nasîbi kesilmiş, kabir içinde kimsesiz garip kalmış, ölümün pençesinden vücudun yaralı, kalbin de parça parça olmuş bir haldesin. Sana yardım edecek âilen, dost ve akraban yok, zifiri karanlık bir kabirde çâresiz... Sana yorgan ve yatak beyaz bir bez, kara toprak da ayrılık ateşi yakıp kavuruyor.

Bir çukur kazmışlar, seni o zillet çukuruna atmışlar. Nerede şefkatli ana nerede baba nerede ahbâbın. Hiçbiri demezler “merhabâ”. Nerede kalmış evlad ü iyâl. Nerede servet, mâl ve sanatın. Nerede kaldı o süslenmiş evlerin. Bak neler oldu sana neler! Bunca mal ve mülkü düşmanlarına terk ettin. Sadece işlemiş olduğun günahların sana kalmış. Yâr ve ahbâbın seni kimsesiz koyarak terk eylemiş.

87 Mustafa Fevzi Efendi bu hadiste çabucak görülebilen birçok mânânın mevcut olduğunu

belirterek, kendisinin bu hadîse tafsîlâtsız bir meâl verdiğini söylemektedir. Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 10.

88 Yâni zikir çekmeye başlamadan önce bâzı zâhirî edeplerin yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu edepler ileride anlatılacaktır.

89 Sâlikin bu hâl içindeyken kendinden daha fakîr kimselerin olduğunu düşünmemesi gerekir.

50

Böyle dehşet verici bir durum içindeyken ansızın kabrin sarsılıp seni sıkmaya başlıyor. Bedeninin her âzâsı ve kemiklerin param parça oluyor. Vahşet arttıkça artıyor tüylerin ürperiyor. Dehşetinden cisim ve can titremeye başlıyor. Böyle çâresiz ve hakîr bir haldeyken, birden Münker ile Nekîr melekleri gözükmeye başlıyor. Bu sorgu melekleri gâyet korkunç bir şekilde geliyorlar. Öyle ki o an korkudan dilin tutuldu, konuşamaz oldun. Teker teker şimşek gibi sana Rabbinin, Nebînin kim olduğunu, kitâbının ve dîninin ne olduğunu soruyorlar. Bu soruların dehşetinden yer altı titriyor ve o an yarılarak parça parça oluyor. Cisim ve canın büsbütün eziyet çekiyor ve o an bildiğin şeyi de unutuyorsun. Çünkü isyânın sana hicâp olmuştur.

Âsîlere kabir ve hesap böyle olurmuş. Sâlik bu olayları bir film şeridi gibi zihninde canlandırmaya devam eder:

Münker ve Nekîr melekleri gitti, başka bir melek geldi. Öyle ki heybetinden arz ve felek titriyor. Heybet ve dehşette ifritler gibi, bir sedâsı var ki gök gürlemesi gibi. Dişleri gâyet iri, rengi siyah. Kulağı yok ki âh u vâhını duyabilsin. Kısacası vahşette onun eşi benzeri yok. Sana azap etmek için gelmiş. Bu Zebâni türlü türlü azap ediyor ve gitgide de cezâlandırma tarzı artıyor. Bir taraftan yılanlar, akrepler ve çeşit çeşit böcekler nâzik tenini ısırıp yemekteler. Bir taraftan da günahların arz oluyor ve o günahların her biri kendine has bir cisim (cism-i mahsûs) oluyor. Her biri vahşiyâne sûret üzere kabri her cihetten zapt ederler. Onları gördükçe dehşetin artar ve gitgide bu dehşetin şiddeti daha fazla olmaya başlar.

Bu durum tâ haşir gününe dek devam eder. Kıyâmet koptuğu zaman insanlar ve cinler yerlerinden hep çıkarlar. Ey râbıtayı yapan garip şahıs! Sen de onlardan birisin ve bu olaylara şâhit olursun, bunu unutma! Kendini baş açık yalın ayak üryan bir halde görürsün. Mahşerin dehşetinden şaşırıp baka kalırsın. Ne yaptığını bilmeyen sarhoşlar gibi olur, kötü bir durumda diz üstü çöker, âh u vâh ve feryat ederek ağlayıp herkesten yardım istersin. Feryâdına kulak verip de yardımına koşacak kimse olmaz! Bütün insanları, âh u vâh içinde feryât ederek “nefsî, nefsî” diye söylediğini görürsün.

Hak Teâlâ bütün halkın bir yere toplanmasını emreder. Đşte o an “O gün bütün sırlar meydana çıkar” 90 âyeti tezâhür eder. Bunun üzerine mahşer ehli birden telaşlanmaya başlar. Bütün sırların meydana çıktığı o ânı hiç düşündün mü? Her yönden cehennem ateşi insanları kuşatır. Bu yerde kimse sevinçli olamaz. Nebîlerin bile, “nefsî, nefsî” söylediği, evliyânın feryâd u figân içerisinde olduğu bir zamanda nasıl sevinçli olunabilir ki?

Bu olaylar olurken bir taraftan cehennemden çok korkunç sesler işitilir, öte taraftan da Rahmân’ın arşı titremeye başlar. Resûller, nebîler, arşın ayaklarına yapışırlar. Hiçbir kimse ana babasını bile, fark edebilecek durumda değildir. O vakit nebîler ümmetlerini fark edemez, evliyâ da kendini unutmuş bir durumdadır. Đşte o an, Allâhu Teâlâ’nın Celâl ismi tecellî eder ve Cemâl isminden bir eser gözükmez. Her bir melek Celâl isminin dehşetinden titrerken,

90 Târık, 86/9.

51

gitgide bu dehşet artmaya başlar. Kimseden bir faydanın olmadığı işte o vakit, insanlar ve cinler başlarını göğe dikmiş bir vaziyettedirler.91

Herkes elli bin yıl “nefsî, nefsî” diye çağrışır. Öyle bir durum olur ki mahşer meydanındakiler ateş ve nûru birbirinden fark edemez olurlar. Fakat bir zaman gelir bütün nebîler, muttakîler ve sâlihler ayrılır ve bir araya getirilir. Bu zâtlar, arş-ı a'lânın gölgesinde dolaşırken günahkârların hâlini görürler. Fakat yalnız âhir zaman peygamberi, Hz. Muhammed (s.a.v.) ağlayarak onların affedilmesi için Sübhân’ına yalvarış ve yakarışta bulunarak yüce himmetiyle onlara himmet eder. O günde insan ve cinler, hep yalvarış ve yakarış hâlindedirler. Böyle dehşet verici bir yerde kim kime yardım edebilir ki? Đnsan, cin ve meleklerin hâli böyle olunca, o günde bir düşün senin hâlin nice olur?

Sâlik kendi kendine o günde hâlinin ne olacağını düşünerek perişânlığını göz önüne getirir ve nebîler, velîler, sâlihler, âbidler ve asfiyâ bile, âh u feryât edecekleri bir günde kendisinin hâlinin nasıl olacağını onlara kıyasla düşünmeye başlar. Ey sâlik! O gün öyle bir gündür ki, çok büyük insanlar dünyâdayken bu günün dehşetinden dolayı ağlamışlardır. Hz. Ömer b. Hattâb (radıyallahu anh) o mahşer hâli hakkında şöyle söyler: “Âh ne olaydı da ben o günde olmayaydım. Đnsan olarak bu âleme gelmeseydim, sarhoş olup da mahşeri görmeseydim” Hz. Ali (r.a)’ta bu anlamda sözler sarf ederek, o günün dehşetini: “Ne olurdu, anam beni taş doğursaydı” diyerek anlatmaya çalışmıştır.92

Bir de o vakit, “Ayrılın bugün ey mücrimler!”93 hitâb-ı kibriyâsı tezâhür eder. O zaman günahkârlar zümresi bir bir ayrılmaya ve teker teker cehenneme sevk edilmeye başlar. Bu sevk için zebânîlere emir verilir ve bu sebeple başlar yarılır, yakalar yırtılır. Çoğu sinede darp ve yaralanmalar olur. Böyle zamanda gözler neler görür, neler! Kişiyi bir tuzağa sevk ederek can ve teni yakmaya götürürler. O zaman yardımına koşan da olmaz.94

Feryât u figân ederken birden bir kutsî bedenin geldiğini görürsün. Đşte sana dokunarak o yerden aldı ve hâcegânın seni beklediğini, bütün sâdât-ı kirâmın burada olduğunu ve sizleri kurtarmaya hazır bulunduğunu söyler. Bir baktın ki bütün sâdât-ı kirâm saâdetle oturmuşlar. Onları görünce ağlamaya ve yardım istemeye başladın. “el-Emân hâcegânım, el-emân, güç ve tâkâtim kalmadı. Çok zamandır böylece feryat etmekteyim. Eğer sizler yardım etmezseniz, ben neylerim. Dergâhınızdan benim gibi bendeyi, günahkârı ve

91 Kur’ân-ı Kerim’de mahşer günü için şöyle bir tabir kullanılır: “O gün ki, ne mal fayda verir,

ne oğullar!..” Eş-Şuarâ, 26/88. 92 Mustafa Fevzi Efendi bu manayı ifâde eden sözlerin çokça bulunduğunu, bu sözlerin bu

kitaba sığmayacak kadar geniş ve teferruatlı olması sebebiyle burada zikredilemeyeceğini, mahşerin elli bin yıllık ahvâlinin nasıl dehşet verici olduğunu anlatmaya çalıştığını, fakat mahşeri tam anlamıyla anlattığının zannedilmemesini belirterek, bilakis binde birini ancak anlatabildiğini belirtmektedir. Bkz. Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 13.

93 Yâsîn, 36 / 59. 94 Mustafa Fevzi Efendi mahşer hâlini anlattıktan sonra bir yakarış içine girmektedir. Mustafa

Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 15-16.

52

garîbi atmayın! Allah için beni Hak’tan isteyin, Habîbullah için bir an bana lutufta bulunun” diye yakarışta bulunur.

Böyle pek çok feryat ederek her birinden lutuf ve imdât istedin. Hâline cihânın övünç kaynağı ve bütün hâcegân lutufta bulunarak şefkat gösterdiler. Öyle ki hâcegândan biri geldi sana arkadaşlık yaptı. Zebânîler seni bıraktılar. Fakat can ve bedenini kurtardığını sanma. Arkadaş ve rehberin olan pîrin sana der ki: “Teveccühünü büsbütün Hak’tan yana yap. Cân-ı gönülden Allah’ı zikretmeye başla! Belki o zaman gönlünden ümitsizlik ve üzüntü yok oluverir. Durma mâsivâyı terk ederek O’nu zikret. Belki Allâhu Teâlâ seni affeder. Hâcegânın sana iltimas ettiğine güvenerek büsbütün affedildiğini sanma! Ey garip! Biz seni o korkunç yerden bir şartla aldık. O da zikretmendir. Đşte o zaman belki dualara icâbet eden seni affedebilir. Sen Allâhu Teâlâ’yı öyle zikretmelisin ki, kalp o zikirden etkilensin ve göz yaşların akmaya başlasın. Đşte ben senin yanındayım; zikretmeye başla, ben de burada zikirle meşgûlüm. Biz berâberce güzelce zikredelim. Belki yüce yaratıcımız affeder” Đşte böyle bir düşünce içinde olarak hem derviş, hem de pîr zikirle meşgûl oldunuz. Böylece sâlik, Hakk’ın Zât’ının güzelliğinde mahv olur ve lafzatullâhı zikretmesi kendisinde şimşekler gibi çakmaya başlar. Bu tefekkür ve ism-i celâli tezekkür ile sâlik kemâli kazanır. Böylece ölüm râbıtası tamamlanmış olur.95

Mustafa Fevzi Efendi sâliklere tavsiyeler noktasında şunları söylemektedir: “Ey kardeşim! bu yazdıklarım bir tasavvurdan ibârettir. Şüphesiz âkıbetimiz böyle olacaktır. Kim ki ölümü böyle tefekkür ederse, kesinlikle nefsini zelil etmiş olur. Kişi buna devam ettikçe, gönlünde lezzet bulmaya başlar, kalbine rikkat gelerek mahzunlaşır. Hak’da mahzun olan can ve gönlü sever. Yine, velî olan şahıslar hüzünlüdürler. Bu hüzün, sanki onlardan bir parça olmuştur. Bu hüznü dünyâdan ötürü çektiklerini sanmayasın, âhiret için de hüzün çekmezler. Onların hüznü, Hakk’a kavuşma iştiyâkının artmasıdır ve onların arkadaşı her an Mevlâ’nın aşkından başka bir şey değildir. Sâlik de hâlini o Mevlâ âşıklarına benzetmeye çalışmalıdır.

Zikre başlamadan önce ölümü düşün ki can ve beden hüzünle zikreylesin. Sâlik kendini ölüm râbıtasına öyle kaptırmalı ki, bu olaylar olmuş, o da bu olayları görüyormuşçasına etkilensin ve gönlüne hüzün yerleşebilsin. Bir günde birkaç kez zikredenler için her defasında ölüm râbıtası yapmasına gerek yoktur, bir kere yapması yeterlidir. Fakat yapılacak olan bu râbıtayı dersinin evvelinde aksatmadan icrâ etmesi gerekmektedir.” 96

4.2.1.2. Mürşid Râbıtası Mustafa Fevzi Efendi, mürşid râbıtasının meşrûluğu hakkında bilgi

verdikten sonra onun doğruluğunu savunan ilim erbabı kimselerin isim ve eserlerine yer vermektedir. O, mürşid râbıtası hakkında şunlara dikkatleri 95 Mustafa Fevzi Efendi, ölüm râbıtasının böylece tamamlandığını, geri kalanını ihvân-ı

kirâmın tamamlamasını, âcizâne ancak bu kadar tasvir ederek yazabildiğini söyleyerek, başka başka sahih yolların da var olduğunu, hatta bunlardan daha yüce ve fasih söyleyenlerin de olabileceğini belirtmektedir. Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 18.

96 Mustafa Fevzi, Kitâbü Đsbâti’l-Mesâlik fî Râbıtati’s-Sâlik, Đstanbul, 1324, 10-18.

53

çeker: Sâlik, ölüm râbıtasından sonra, mürşid râbıtası yapmaya başlar. Bu durumda vâsıta konumundaki mürşid, sâlike feyzin kapısı olur. Râbıta, âşığı mâşûkuna ulaştıran, mübtedînin durmadan yürüyeceği geniş ve dosdoğru bir yol olur. Râbıta, Hak Teâlâ’nın feyzinin kaynağı, sâlikinin, şâhının, dilencinin, çâresiz kalanın sığınacağı hoş bir mekân ve ilâhî aşkın çıkış yeridir. Râbıtanın sonu Allah sevgisidir (hubb-i Mevlâ). Râbıtanın boş bir şey olduğu zannedilmesin; o, Đslâm’ın bizzat kendindendir (ayn-i şerîat). Belki de râbıta dînî yaşayışın kemâle ulaşması için bir vâsıtadır. Bu yolda râbıta, hubb-i fillâh ve gönülde bir muhabbettir. Fakat her râbıta rehber olma özelliğini taşımaz. Özellikle râbıtanın Hak için olması gerekir. Hak için olmayan bir râbıtadan rehber olma özelliği beklemek doğru olmaz. Râbıta ezelî bir aracıdır ve ehil olana râbıta yapmak güzeldir.

Her insanın kalbinde mutlaka bir râbıta vardır. Fakat bu, kiminde yâr, kiminde ise ağyârdır. Şöyle ki, râbıta diyârı geniş olmakla berâber çeşit çeşit râbıtalar vardır. Dünyâlık makam, mevki, mal, istikbâl düşüncesi (tûl-i emel), evlâd u iyâl, câriyeler, nefs, şeytan ve haramlar gibi her türlü mâsivâ olan şeylerin kalbi meşgul ettiği ve dünyâ ehlinin bunlara müptela olduğu bilinen bir gerçektir. Öyle ki, bir kalpte yüz çeşit râbıta bulunur ve her taraftan baş göstermeye başlarlar. Sâlikin bu tür mâsivâyı râbıta etmemesi, mânevî seyri açısından çok önemlidir. Aksi taktirde sâlik mânevî seyrinden geri kalır.

Mustafa Fevzi Efendi, müridin öncelikle râbıtanın mânâsını bilmesi, sonra kalbini bağlamayı, en güzel şekilde yapması gerektiğini vurgular. Bunun için de râbıtayı güzelce öğrenmek, dosdoğru olmak gerekir ki, yanlış fikirler nefsi aldatmasın. Ayrıca râbıtada hubb-i fillâh ın gözetilmesinin, râbıtanın mânâsının tamâmen anlaşılmasına sebep olduğuna işâret ederek, bu hususta Resûlullah (s.a.v.)’in şu hadisini nakleder:

“Kim beni öz evlâdından, ana-babasından, bütün insanlardan her an daha fazla sevmezse, Ben’de nefsinin sevgisini mahv etmezse, îmânının noksan olduğunu bilsin.”97 Resûlullah, can ve bedenin sevgilisidir. Gerçi ümmetin tümü Hazret-i Peygamber’i sever, O yüce serveri sevmeyen olmaz; ancak ümmet-i Muhammed’den her birinin kendi kendine kalbinde Hz. Mustafa’nın sevgisinin ne derece olduğunu, nefsi için bin bir türlü meşakkate katlanırken acaba o Resûl için ömründe bir tüyünü fedâ etmiş mi? diye düşünmesi, bu hadise uyma açısından son derece faydalı olacaktır. Yalnız, sevgi kişiden kişiye farklılık gösterir. Bizlerde bulunan sevgi ile Veysel Karânî’deki sevgi hiç bir olur mu? Bu kıyas bize bu hakîkatin görülmesi için yeterli olacaktır.

Kısacası râbıta, bir aşk ve muhabbet, seyr u sülûkta gerekli olan bir husustur. Peygamber Efendimizin râbıtayı destekleyici özellikteki olan birçok hadisinin bulunması, onun Hak nezdinde makbûl olduğunda bir şüphenin olmadığını açıkça göstermektedir. Burada öncelikle Peygamber sevgisinin ne olduğu düşünülmeli, öyle ki Allâhu Teâlâ’yı sevmenin Peygamber Efendimizi sevmeye bağlı olduğu hiçbir zaman unutulmamalıdır. Başka bir deyişle aşk-ı Ahmed, aşk-ı Hakk’tır hiç şüphesiz. O öyle bir elçidir ki, Hak Teâlâ onu

97 Gümüşhânevî, Râmûz, II, 482, h. no: 11.

54

sevmiş, kendisine “Habîb” edinmiş ve onu sevmeyi de emretmiştir. Đşte râbıtanın özü budur; yâni râbıtanın özü sevmektir. Sevgiyi de ancak yakîn (kesin bilgi) sâhibi kimseler tam anlamıyla bilebilir.

Mustafa Fevzi Efendi muhabbete bakış tarzı şöyle yansır: Herkes Peygamber’i sevdiğini söyler ki, bu da O’nun ümmeti olmaları sebebiyledir. Unutulmamalıdır ki, gerçek sevgi kuru bir sözle olmaz. Gerçek muhabbetin ölçüsü, kalpte bir tesir bırakmış olmasıdır. Kalpte tesirsiz olan muhabbetle yapılan râbıta kuvvetsiz olur. Ve yine unutulmamalıdır ki, her şeyin kıymeti, fazîletiyle ölçülür. Đnsanların sevgisi genellikle hâlisâne olmamaktadır. Bunun ispatı da insanlarda her an gösteriş duygusunun bulunmasıdır. Aynı zamanda Peygamberimizi sevmemek küfür olur ki, işte bu korkudan ötürü çoğu müslüman, O’nu sevdiğini söyler. Sevginin bu noktada durması, bir müslüman’a îmânını kaybetme gibi hiç de hoş olmayan bir durumu getirebilmektedir. Sadece sözde kalan ve bâzı korkulara bağlanan sevgi, gerçek sevgi olmadığı gibi, bu tür bir muhabbet, zevk ve riyâdan başka bir şey de değildir.

Sâlik, bu sevginin aşka dönüşebilmesi için gitgide sevgisini artırmalıdır. O Habîbullah’ı öyle bir muhabbetle –evliyânın sevmiş olduğu bir şekilde- sevmeli ki, O’nun sevgisine nâil olunabilsin. O, cihânın nûrunu öyle sevmeli ki sâlikin gönlünde o derecede başka bir sevgi ve muhabbete de hiçbir engel kalmasın. Bunu yaparken sâlikin gönül ve bedenine ne olacağını düşünmemesi de gerekir. Đşte râbıta makâmının aslı, hakîkati budur ve râbıta tamâmen muhabbetten oluşmaktadır. Fakat mübtedî olan sâliklere râbıta zor gelir. Öyle ki, önceleri kalbini zorlukla rabt edebilir. Mürid, kalbini rabt etmeye gayret ederse, sonraları râbıta yapmaya ülfet kazanmaya başlar, sözlerinin de kendisine hâl olduğunu görür. Böylece hâlleri düzene girer ve bu muhabbet hâli, sonraları kendisi için bir makâm oluverir. Đşte her Hak ve Peygamber âşığında durum böyledir. Sâlik, Hz. Peygamber’e âşık olarak kalbini bağlarsa, Hak sevgisine yol bulduğu gibi, Hakk’a âşık olmayı da anlamış olur.

Đş böyle olunca kâmil bir mürşid, bir rehber, bir peygamber vârisi bularak, cân u gönülden O Nebî’nin eteğinden tutmak ve hem de ondan ihsanda bulunmasını talep etmek gerekir. Âhir zaman Peygamberi’nin feyzli dergâhından uzaklaşmadan aşk ve şevkinde halâvet bulmak gerek. Peygamberi güzelce tanıyıp sevebilmek için de kâmil bir mürşid arayıp bulmak ve onu sevmek, bu sevgiyi günden güne artırmak gerekmektedir. Bu sevgi de öyle bir sevgi olmalı ki, kişinin kendi nefsinden dahî özge olmalıdır.98

Bu meslekte ilerlemek isteyen kişiler; kâmil bir mürşid bulduktan sonra kalplerini kemâl-i muhabbetle ona bağlamalı, ona canlarını ve mâllarını fedâ etmelidirler. Bu muhabbetle berâber gece gündüz kapısında hizmetçi gibi olmalıdırlar. Sâlik hiçbir şüpheye düşmeksizin yardımcısı olan pîrine güzelce râbıta yapar. Kemâle ulaşmış bir mürşide edilen her râbıta, kişiyi vâsıtalı olarak Peygamber’e eriştirir. Müellifimiz bu durumu şöyle bir misâlle anlatmaktadır: Kişi cân u gönülden özlediği bir sultânla görüşmek istese ve

98 Mürşid-i kâmilin özellikleri çalışmamızın ilerleyen kısımlarında genişçe anlatılacaktır.

55

onunla görüşmek için bir adamı vâsıta olarak bulursa -vezîr-i a’zam veya hizmetçi gibi- o, bu vâsıta olan kişiye acaba neylerdi? Vâsıta olacak şahıs hatırından hiç çıkar mıydı? Gece gündüz râbıtasını –onu düşünüp, sevgisini kalbine yerleştirmeyi- yapmaz mı? Sultâna ulaşmak için vesîle edilecek kişi doğru dürüst olmasa da, her zaman bin desîse eylese de, sultâna kavuşma arzûsundan ümit keserek o vesîleyi kötü görür müydü? Öyle ki kişi sultânı görme arzusunun gerçekleşebileceği ihtimâline binâen sultânın dergâhını arzulayarak gayret eder. Âdetâ o şahsa hizmetkâr ve cân u gönülden minnettâr olur.

Şüphe yok ki bu anlatılan misalde tâlib ve matlup sırf dünyâ içindir, yâni mâsivâ talep edilmektedir. Eğer bir kişi böyle bir meşgûliyet içinde olursa, bundan îmânına bir zarar gelir miydi? Şüphesiz o, Hakk’a şirk koşmadıkça mü’mindir. Aynı zamanda unutulmamalıdır ki, râbıta edeni tekfîr eden kimse kendisi küfre girer. Böyle bir kişi, önce kendi hâline bakıp da nasıl bir gaflet içinde olduğunu görmelidir. Ayrıca sâlikin insanları küfre nispet etme gibi bir çabasının olamayacağını unutmamalıdır. O öncelikle kendi yapmış olduğu hataları düşünür, sonra kendinden başka insanların hatalarını görür ve gâyet güzel bir şekilde onları düzeltmeye çalışır. Başka bir deyişle sâlik önce kendine, sonra âleme bakma durumundadır.

Yukarıda verilen temsilde sultânın hizmetçisi vâsıtadır. Çünkü sultânı görme arzusunda olan şahıs, onu sultânla görüşebilmek için bir vâsıta olarak görmektedir. Sultânın hizmetçisine hürmet etmek haram olmaz. Özellikle ona ihtirâmda bulunmak ve bu ihtiramda da sebat etmek gerekir. Çünkü o zât, sultâna yakındır. O hizmetçiye hürmet edilir; çünkü buradaki hürmet sultânadır, pâdişâhı bilmeyen de ancak yabancı olandır. Zâhirde böyle oluyorsa, bâtını varıp bir tefekkür etmeli, Peygamber hizmetçisi olan evliyâyı düşünmeli.

Đş böyle olunca kalbi seher ve akşam vakitleri böyle zatlara bağlamak gerekir. Bu, kişiye bir zarar vermez. Aksine zikrinden daha faydalı olur ve belki de kalbi Hak aşkına bir yol bulur. Çünkü kişinin zikrinin hepsi havâtırdan ibârettir, yâni dil zikirle meşgulken, kalp ve zihin mâsivâyla meşgûl bir vaziyettedir, kalp de halka bakmaktadır. Evliyâ sevilmeli ki, kalp evi sâf olsun ve sonra da Hakk’ı güzelce zikretmeye yol bulunabilsin. “Kim kimi severse onunla haşrolur” 99 hitâbını unutmaz ki evliyâ sevgisiyle kalpler nûrlansın. Bu sebeple sâlik sıdk ehline yakın olur. Çünkü onların gittiği yol, vuslat yoludur. Ayrıca Allâhu Teâlâ bizlere bir vesîle bulmamızı emir buyurmaktadır. Kâmil olan şeyhin bir vesîle olduğunu inkâr etmek, art niyetten başka bir şey değildir. Bu sözü çok büyük zatlar söylemiş ve bu sözlerini de nakil yoluyla ispat etmişlerdir. Râbıta ehlinin tamamı din erbâbı, özellikle de sahâbe-i güzîndir. Evliyânın hepsine râbıta yapılabilir ve bu da akıl ve nakille sâbittir.

99 Buhârî, Sahihu’l-Buhârî, Beyrut, 1990, V, 2283, h. no: 5816/ 5817; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ,

II, 181, h. no: 2282.

56

Râbıtanın ıstılâhî mânâsından uzak duranlar, hiç olmazsa lugatlere bakmaları hâlinde gerçeğin ortada olduğunu görürler. Araplar evliyâya hep “murâbıt” derler. Yâni sözlüklerde evliyânın anlamı “murâbıt” (râbıta eden) diye açıklanmaktadır. Bu da gösteriyor ki zâhir ve bâtında râbıta makbûldür ve çoğu yoldan da güzeldir. Râbıta erbâbını tekfîr eden insanlar farkında olmadan küfür çukuruna düşerler. Kim bu konuda hoş olmayan söz söylerse, yâ cehâletten, ya da anlayışının kıt olmasından demiş olur. Bu gibi insanlar râbıtayı inkâr etme ve rabt-ı kalbe başka mânâlar verme yoluna giderler.

Mustafa Fevzi Efendi: “Bu konuda öyle sözler duydum ki dehşetinden can ve bedenim titredi” diyerek şunları anlatmaktadır: Bâzı câhil, şerli ve boş söz söyleyen insanlar, şu iddiâda bulunurlarmış: Güyâ râbıta küfürmüş ve vâsıta edinmek de zemmedilmiş bir şeymiş. Sâlikler şeyhlerine taparlarmış ve böylelikle bu yol, aslı astarı olmayan yeni bir din kurulup sahih gibi gösterme çabasıymış.”

Mustafa Fevzi Efendi, bu iddialar karşısında şunları söylemektedir: “Sümme hâşâ. Bu söze, esteğfirullâh el azîm! Münkirlerin söylemiş olduğu bu sözler, ne söz yâ Rabbi! Açıkça bu Hak ehline iftirâda bulunmaktır. Din ehli insanlar bu hâli kesinlikle kabul etmez. Yâ Đlâhe’l-âlemîn, bu apaçık bir iftirâdır. Bizler başka ma’bûd bilmeyiz sensin Đlâh, şüphesiz dînimiz Hak dînidir. Îmân sâhibi bütün insanlar bizim kardeşimizdir. Tektir ancak O ulû Subhânımız. Yâ Đlâhî! Hasbünallâhu’l-celîl, ente Mevlânâ ve yâ ni’me’l-vekîl.

Farz-ı muhal, râbıta öyle olsaydı, râbıta eyleyen kâfir olurdu bunda kıyl ü kâle ne hâcet! Kim ki üstâdını ma’bûd eyleye, müşrik ve kâfir olur. Mü’min bir kimsenin böylesi bir râbıta yapması düşünülemez. Kâmil bir şeyh sâlike ancak yol gösterici ve bir vâsıta olabilir. Râbıta mürşide tapınmak olamaz. Bu söz sû-i zan ve iftiradan başka bir şey değildir. Đnsâf ehli insan böyle sözler söylemez. Mü’min kardeşlerini küfür ve şirke nispet eylemez ve boş yere kendini ateşe atmaz. Ey kardeş! Münkirleri dinleme! Târîkat erleri, şeyhe tapmazlar. Kim ki Hâlık ile mahlûku birbirinden ayırmazsa, o alçak ve şerli kimseyi insan sayma ve böyle insanlar da bulunmaz sanma!

Hâsılı, üstâdına râbıtada bulun! Münkirlerin sözleri de aklına gelmesin. Her mekânda her makamda ve her zamanda râbıta câizdir, ey pîr ve civân! Bu yolda evliyânın ittifâkı vardır ve asfiyâya kalbi bağlamak hak yoldur.”100

Mustafa Fevzi Efendi’ye göre sâlik, namaz hariç her yerde intisâp ettiği şeyhe güzel bir şekilde kalbini bağlar; özellikle de zikir vakitlerinden önce râbıta yapmaya dikkat eder. Yâni sâlik, önce râbıta eyler, sonra zikre başlar. Böylesi bir uygulama –önce râbıta yapıp sonra zikretmeye başlamak- bu meslek ehlince güzel görülen bir uygulamadır. Fakat zikir esnâsında mürîdin rehberini (şeyhini) yanında farz ederek şeyhiyle birlikte zikrettiğini düşünmesi ve kalbini havâtırdan uzaklaştırması, dikkat etmesi gereken hususlardandır. Havâtırın kalbe bir zarar vermemesi için mürid, mürşîdinin kendisini teftiş ettiğini düşünür. Kâmil mürşid, sâlikin kalbinin şeytanın evi olmaması için onun yanında bulunan mânevî bir müfettiştir. Çünkü Allah’ın velî kullarının,

100 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 25-27.

57

kalp câsusları (cevâsîsu’l-kulûb) oldukları bilinir. Böylesi zâtlara huzurlarında bulunan insanların kalplerinde olanlar bildirilir. Çünkü kalp ehli yanında sırlar açığa çıkmış ve şeytan da bu gibi güzel insanlardan köşe bucak kaçmaktadır. Böylesi gönül ehli insanlar hatıra getirilmeli ki kalbe nur gelebilsin.101

Mustafa Efendi, mürşid râbıtasını destekleyen âlimlere ve bu konuya destek niteliğinde olan eserlerine yer vermenin faydalı olacağı kanaatindedir. O, Đmam Gazâlî’nin el-Bidâyetü’n-Nihâye adlı kitâbında mübtedîlere şunları söylediğine işâret eder: “Namazında huşû’ içinde ol ki huzûrun zuhûru sende noksân olmasın. Kadri yüce, mânevî yönü de çok kuvvetli olan bir adamın sana baktığını, hem de seni imtihân ettiğini farz et. O aziz insan sana bâzı hususları öğretmeye gelmiş. Eğer kılmış olduğun namazın rükünlerinde bir eksiklik varsa o büyük insan seni uyarır. Her zaman namaz kılmaya böylece devam etmeli ki, sonra ebedî olan huzûr kişiye hâl olabilsin.”

Bu kelâmdan ârif olan ince mânâyı görebilir. Tabiî ki asıl maksat dâimâ dînî ihyâ etmek olmalıdır. Mübtedî olan bir sâlik maksadı dâimî bir huzûr olduğu halde râbıta eyler, zikir esnâsında da râbıta eder; vâsıta olan mürşid mübtedînin zihnine zikir esnâsında gayr-ı ihtiyârî gelirse de bunu reddetmeye çalışmaz. Fakat başka düşüncelerden (havâtırdan) kendini korumaya gayret eder. Mânevî huzûr ortaya çıkıp da kalp evi zikirle meşgûl olunca, mâsivâdan bağlarını koparır ki, can ve beden aşkla zikreyleyebilsin. Can ve gönül her neden feyz alırsa, ondan ayrılmak uygun olmaz. Sâliklerin nerede feyzi çok olursa orada sebat ederek gözyaşı dökmesi gerekir. Mürîdin canına her ne tesir ederse, yalvarış ve yakarışına her ne hâl yardım ederse, her ne ki ona huzûr fikrini verirse, her neden kalbe feyz ve nur gelirse, o zikirdir ve ondan ayrılmaması gerekir. Çünkü yakîn erbâbı olan zâtların tavsiyesi bu yöndedir.

Râbıta hakkında birçok delil vardır. “Ey îmân edenler! Allâhu Teâlâ’dan korkunuz, O’na vesîle arayınız ve O’nun yolunda mucâhedede bulununuz ki, felah bulabilesiniz”102 âyet-i celîlesini bu yönde düşünmek mümkündür. Mustafa Fevzi Efendiye göre bu âyetten maksat, Hakk’a ulaşmak için bir vesîle bulmaktır. Gerçi O’na ulaşmak için birçok vesîle vardır ve o sebepler de bir vesîle ister. Kısacası o sebepler vesîlesiz ve delilsiz olmaz. Đşte o vesîle ve o delîl de üstâd olur, gönül mülkü üstâtla mâmur olur.

Şöyle ki, Peygamber de insandı bizler de insanız; fakat bütün ashâb-ı güzîn, nispeti yüz yüze O’ndan aldılar. Sonra ashâb başka insanlara nispetle önden giden ve her biri Hz. Peygamber’e bir vâsıta oldu. Tâbiîn de onları takip etmiş ve böylece dînî ihyâ etmişlerdir. Çünkü tâbiîn hitâb limanı, ashâbın sadrı da onlara kitap olmuştur. Sonra da tâbiînin sadırları kitâp olmuş, sonra gelen insanlar da ilimleri onlardan öğrenmişlerdir. Bâzı ilim ehli insanlar o zamanda satırlar yazmaya, bâzıları da sadırları ihyâ etmeye yöneldiler. Onların her biri Peygamber’e vâris oldular ve bizleri de O’na ulaştırma gayreti içine girdiler. Âlimler ve ârifler için de vâsıta gereklidir ve bu iki meslekte de silsile vardır. Onlar, Hz. Peygamber’e bağlanmış bir haldedirler. Kısacası her tür meslek ehli

101 Mustafa Fevzi, a.g.e., 19-27. 102 Mâide, 5/35.

58

için her zaman râbıta gerekli bir husustur. Bizlere bu meslek ananeyle gelerek bizleri tâ Hz. Peygamber’e bağlar. Sâlik mürşîdine gönül bağlamakla Cenâb-ı Ahmed’e murâbıt olmuş olur.

Başka bir âyette Allah (c.c.): “Ey îmân edenler! Allâhu Teâlâ’dan korkunuz ve sâdıklarla berâber olunuz” 103 buyurarak sıdk ehline uyulmasını, dâimâ onlara muhabbet besleyip bu sâdık zatlara yâr olunmasını emretmektedir. Sâlikte muhabbetin olmaması büyük bir musibettir ve muhabbetsizliğin sonucunda birçok âfetler vardır. Muhabbetsiz gönül terbiye edilmemiş olur ki, aşk meclisi o gönle zindân gibi sıkıcı gelir. Gönül evinde Hak sevgisi olmazsa, o gönül bir meyhâneden farksızdır. Meyhâneden de bir hayır beklemek doğru olur mu? Lâubâlî, faydasız ve dengesiz bir sohbetten hayırlı bir şey ortaya çıkabilir mi?

Kâtib Mustafa Efendiye göre bu yolda sarhoştan bile, ibret alınmalıdır. Sarhoş bir kimsenin gösterdiği muhabbet sahtedir; çünkü kadehin tesiriyle bir başka insana yıllardır dostmuş gibi gâyet muhabbetli bir şekilde davranır. Fakat bir anda bir de bakarsın ki, bu dostluk yerini can düşmanlığına bırakıvermiş. Muttâkîlerin muhabbeti ise hakîkî muhabbettir. Takvâ sâhibi insanlar Allah’a ve Resûlüne âşık oldukları gibi başkalarıyla dostluk kurmayı da ihmal etmezler. Hak sevgisi öyle bir sevgidir ki her hastaya dermân olur ve o olmazsa bütün dostlar düşman olur.

Đşte sarhoşların dostluk gösterdiği kimseye bir anda düşman olmasına bakarak ondan bir ders çıkarmak gerçek muhabbetin anlaşılması açısından faydalı olacaktır. Çünkü Hak sevgisi gönülde olmayınca kalbi şekâvet kaplar. Öyle ki sâdıklar Hak sevgisi olmaksızın sohbet etmezler. Dîni ihyâ etmek de ancak muhabbetle mümkün olabilir. Bundan dolayı sâdıklarla berâber olmak, onları sevmek ve onlarla ünsiyet kurmak çok önemli bir husustur. Bir kişi eğer sâdıkları sevmez ve içinden de onları yalanlarsa, bu kişi dış görünüşünde her zaman onlarla berâber olsa bile, sâdıkların ona hiçbir faydası olmaz. Böylesi bir berâberlik nifaktır, dîne halel getirir. Allâhu Teâlâ geçen âyette böyle bir berâberliği emretmez. Hak Teâlâ’nın emrettiği berâberlikten muhabbet ortaya çıkar. Đşte bu âyetteki sâdıktan maksat kâmil bir şeyhtir ve bu sebeple ona sıdkla muhabbet göstermek gerekir.

Seven sevdiğinin sevgisini gönlünde sakladığı gibi sâlik de şeyhinin pâk olan hayâlini gönlünde muhâfaza eder. Çünkü Allah (c.c.): “Ey îmân edenler! Allâhu Teâlâ’dan korkunuz ve sâdıklarla berâber olunuz.” âyetinde “olunuz” diye buyurması, bu ilâhî emrin bütün insanlara şâmil olduğunu göstermektedir. Bu durumda Hakk’ın emrine itâat etmek biz kullara bir vazîfedir. Yüce Yaratıcı’nın emri, şüphesiz ilâhî bir farzdır ve sâdıklarla berâber olmak ister yüz yüze, isterse de gıyaplarında olsun, muhabbeti gerektirir. Bu durumda “sâdıklara muhabbet beslemek vâciptir” sonucu ortaya çıkmış olur. Kâmil bir şeyh de sâlihler sınıfındandır ve bu sebeple de onun sohbetinde bulunmak, ona muhabbet beslemek, âyetten çıkarılmış bir kuraldır.

103 Tevbe, 9 / 119.

59

Mürid, bu muhabbete de ister onun huzurunda isterse ondan ayrı bir yerde olsun devam etmelidir. Sâlik şeyhin huzûrunda olduğu vakitlerde, Hakk’ın feyzini bekler bir halde olur ve gözyaşı döker. Sürekli o kâmil insanı gıyabında râbıta eyler ve huzûrunda vâsıtasız oturur. Hem sohbetinden feyz alarak istifâde eder ki aşk ve şevki günden güne artmaya başlasın. Đşte mürid böylece bütün hallerini mürşidine benzetmeye gayret ederse, o güzel insanın hâli ona aksetmeye başlar, o râbıtaya devâm ettikçe de mürşid sâlike bir arkadaş olmuş olur ki, hadislerde de yolculuğa arkadaşla berâber çıkmak emrolunmuştur. Bundan dolayı öncelikle bir arkadaş bulmak sonra yola çıkmak gerekir.

Bu yol öyle bir yoldur ki, hem gaybın gaybıdır, hem de her tarafı tehlikelerle doludur. Öyle ki sâlik, bu mesleği seçmekle gaybu’l-gayb yolunu yol edinmiş olur ve bu yolda gitmek de hüner ister. Eğer kişide bir hüner yok ise, hiç olmazsa bir arkadaş bulması onun için çok faydalı olacaktır. Aksi takdirde yol kesen haydutlar onu perişân bir hâle sokarlar.

Mustafa Efendi, râbıtanın hak olduğunun yakîn ehli insanlar tarafından da söylenmekte olduğunu diyerek sözlerine şunları ilâve etmektedir: Bütün mezheplerde bu yol sâbittir ve bu yol vusûl ehlinin de karar kıldığı bir yoldur. Râbıta, Fırka-i Nâciye’de, Hanefî, Şafiî, Hanbelî ve Mâlikî mezheplerinde mevcut olduğu gibi, her birinden de bu yolu yol edinen kimseler vardır. Din noktasında Đslâm âleminde tanınan bu konuda önder konumunda olan âlimler râbıta etmişler ve her biri bir vâsıta tutmuşlardır. Onların tutmuş oldukları bu yol dosdoğru bir yoldur. Fakat kötü nefs zihinleri karıştırarak bu yolu kötü göstermekten vazgeçmez. Hâl böyle olunca mürid o büyük insanları sevmeli ve onların tutmuş oldukları yolu yol edinmeli ki onlardan olmak mümkün olabilsin.

Hazret-i Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmaktadır: “Kim hangi kavmin yaptığı amelleri severse kıyamet gününde onların zümresiyle haşrolunacaktır; amellerini işlemese dahî, o kavmin hesâbıyla hesâba çekilecektir.” 104

Mustafa Efendi, bu hadisin mânâsına dikkat edildiği takdirde bu mesleğin büyüklerinin tâkip ettikleri yolun ne derece hak bir yol olduğu anlaşılmış olur der. Çünkü âlim ve ârif olan zâtların tutmuş oldukları yol makbûldür. Bundan dolayı sâlik râbıta yapma hususunda bir kusur etmelidir. Eğer bir kimse bir topluluğa muhabbet etse, ister bu topluluğun işi hayır isterse de şer olsun, başka bir deyişle ister bu topluluk hak ehli olsun, isterse de dalâlet ehli, işte o kişi sevmiş olduğu topluluktan sayılır. Đsterse o kişi o amelleri işlesin, isterse de işlemesin o topluluğun amellerine muhabbet etmiş olmakla onlardan sayılmıştır.

Sâlikin içinde nifak bulunmaması ve basîret gözlerini açıp bu topluluğa (tarîkat ehline) bakması gerekir. Böyle bir topluluğun tutmuş olduğu yol dosdoğrudur ve bu güzel insanları takip eden kişide yolunu şaşırmaz. Böyle insanlarda dalâlet olmadığı gibi hallerinde de şek şüphe yoktur. Bu zâtların her

104 Gümüşhânevî, Râmûz, II, 396, h. no: 16.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 198, h. no: 2351.

60

birinin velî olduğu tevâtürle sâbitken onları inkâr etme deliliğinde bulunmamak gerekir.

Mustafa Fevzi Efemdi bu yolu ve râbıtayı anlatan sayısız kitabın olduğunu, eğer her biri yazılmaya kalkılsaydı çok uzun zaman gerekeceğini; fakat râbıtanın ispât yönünden her birinden bir örnek söylemekle yetineceğini, belirtmektedir. Mustafa Efendi’nin bu söyleyeceği örnekler aynı zamanda bir fihrist niteliği taşır ve geniş bilgi isteyenlerin bu kitapları bulup okuması yönünde çok büyük fayda sağlar. Mustafa Fevzi Efendi râbıtaya delil teşkil eden kitap ve yazarlarını şöyle zikretmeye devam eder:

Ekmeluddîn Şerhu Meşârık’ta râbıta meselesine yer vermiş, râbıtayı çok güzel bir şekilde açıklayarak, “Men reânî” 105 hadisinin şerhinde o zât davasını ispat etmiştir. Đmam Gazâlî bu makamdan pek çok delîl söylemiştir ki bunlardan birini Đhyâu Ulûmi’d-Din adlı kitabının “Namâzın Edepleri” bahsinde bulabilmek mümkündür. Ayrıca bu kitap sâliklerin muhakkak bulup okuması gereken kitaplardan biridir. Mekkî Şeyh Şehâb b. Hacer Şerhu Şemâil kitabının son kısmında ve Şerhu Đyâb adlı kitabında, râbıta konusunu açıklayıcı bilgiler vermektedir. Bu kitaplar okunursa o zaman dinde râbıtanın yerinin var, ya da yok olduğu açıkça anlaşılmış olur.

Şeyh Şihâbüddîn Ömer es-Sühreverdî Avârifu’l-Maârif kitabının namaz bahsinde ehl-i kurbu anlatırken, Mevlânâ Suyûtî Hâfile, “Tenvîr” ve Kitâbu Müncelî106 kitaplarında ve Đmam Şa’rânî Kudsiyye adlı kitabında Âdâb-ı Zikir konusunu anlatırken râbıta hakkında birçok deliller ortaya koymuşlardır. Öyle ki Đmam Şa’rânî, Hakk’ı zikretmenin edeplerini, Allâhu Teâlâ’nın feyz ve nurlarının geliş sebeplerini saymış ve yedinci olarak da; kâmil bir mürşide intisap eden mürid ister mübtedî olsun isterse de müntehî zikrini mükemmel etmek isterse iki gözünün arasında şeyhini tutması gerekir diye yazmıştır. Râbıta hakkında bu söz gibi açık bir söz olabilir mi?

Molla Ali, Şerh-i Şemâil’de Resûlullah’ın yaratılması babında bir hadisin şerhini yaparken, Cürcânî Şerif , Şerhu Mevâkıf ve Şerhu Mutâlaa adlı kitaplarında bu konunun inceliklerine dikkat çekmişlerdir. Cürcânî Şerîf râbıtanın muhakkak var olduğunu açık bir şekilde söylerken bunu şöylece ifâde eder: “Evliyânın zuhûr etmesi ve müntesiblerin onlardan feyz alması sahihtir. Sâliklerin Allah’ın velî kullarının sûretlerinden -ister onlar hayâtta olsunlar isterse de âhirete irtihâl etmiş olsunlar- feyz aldıklarını hakka’l-yakîn bilmek gerekir.”

Şeyh Tâcuddîn ile Şeyh Abdulganî, Tâciyye Şerhinde râbıtayı destekleyici sözler söylemişler ve Şeyh Tacuddîn Osmânî Şerîf şerhinde şunları söylemektedir: “Gönül evini şeyhe rabt etmek Hakk’a vuslat yolunun bir tanesidir. O şeyh ki kâmil, makâm ehli ve fenâ fillâhla kemâle ermiş bir kimse olmalıdır.” O bu konuyla ilgili daha birçok fasıllar söylemiş ve bunları 105 Bu hadis mealen şöyledir: “Kim Beni Rüyada görürse uyanıkken görmüş gibidir. Kim de

Beni görmüşse gerçekten görmüştür. Zîrâ şeytan Benim sûretime giremez.” Gümüşhânevî, Râmûz, II, 421, H. no: 1.

106 Mevlâna Suyûtî, Kitâbu Müncelî kitabında velînin tavırlarına (atvâr-ı velî) tümüyle yer vererek, Rü’yet-i Peygamber’i bahsettiği yerde râbıta konusunu açıklamıştır.

61

izâh etmiştir. Şeyh Abdulganî ise Tâciye Şerhinde şunları söyler: “Mürîdin Allah’ın velî kullarının kalbinden istifâde edebilmesi ve onlardan ona çokça feyz gelebilmesi için evliyâyı vâsıta ederek râbıta yapması gereklidir.”

Mevlânâ Muhammed Hâdimî Nakşiyye’sinde râbıta hakkında müstakil bir fasıl açmış ve şunları söylemiştir: “Derviş ve sâliklere yakışan ve terk etmemeleri gereken hâl, ya Peygamberi, ya da mübârek mürşîd-i kâmilleri tahayyül etmesidir.” Öyle ki bütün sûfiyye tâifesi bu zâtın bu sözünde ittifak etmiş haldedirler. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî Mesnevî’sinde râbıta hakkında pek çok güfteler söylemiştir. Bu konuyu merak eden kimselerin onları bulup okuması bakış açısının genişlemesi yolunda önem arz eder. Özellikle de Bahâüddîn Nakşbend’in her sözünden râbıta ortaya çıkar ve hem onun bütün zamanı râbıta içinde olurdu. Görüldüğü üzere ârifler ve kâmil fikir sâhipleri bu yolda bir araya gelmektedirler.

Şeyh Ubeydullah Ahrâr-ı Şerîf’de bu makamdan sözler söyleyerek “Ey îmân edenler! Allah’tan korkun ve sâdıklarla berâber olun.”107 âyetinde geçen ülfet ve keynûnet’i şöyle tefsir eder: “Asfiyâla ülfet ve keynûnetin zâhiri olanına ünsiyet ve likâ, mânevîsine ise evliyâya kalbi rabt etmek denir.”

Abdulkâdir Geylânî şöyle der: “Tasavvuf ehlinin yolunu tutan bir dervişe, ya da herhangi bir tarîkata kendini bağlayan bir mürîde, evliyâyı vâsıta ederek râbıta yapması, gerekli olan hususlardandır. Râbıta ettiği için o geride kalmaz ve böylece evliyâdan istifâde eder. Evliyânın zâhirde mevcut olmamasında ve sâlikin onu görmemesinde bir zarar yoktur.”

Hazret-i Câmî birçok yerde râbıta hakkında sözler söylemiştir. Rubâî Şerh’ini bulup bakıldığı takdirde onun râbıta bahsini nasıl açıkladığı görülecektir. Ayrıca bu zât Levâyıh, Teveccüh, Şârihu’l-Eşyâh ve Nefha-i Kurb adlı kitaplarında da bu konuya deyinerek Allah dostları, ârifler, kâmil insanlar ve asfiyâ zümresinin bir anda birçok mekânda gözükebileceğini ve ümmete tasarrufta bulunabileceklerini savunmaktadır.

Đbn-i Kemâl Ta’rîf-i Rûh adlı kitabında velinin rûhunun seyf-i sâtı’ olduğunu, yâni velînin rûhunun parlak bir kılıç, teni ise bir kın olduğunu ifâde eder. O kılıç tenden bir an çıkması hâlinde şimşekler çakacağını söyler. Fahrurrâzî ’de Metâlib adlı eserinin ziyâret bahsinde râbıta konusunda çok güzel sözler söylemiştir. O kısımdan konunun tafsilâtını öğrenmek mümkündür. Ayrıca o, Sâhib-i Kâmûs ve el-Basâir’de bu konuyu tafsilatlı bir şekilde anlatmıştır.

Şeyh Necmeddîn Kübrâ ise bu konuda şöyle söylemektedir: “Râbıta asl-ı a’zam ve bu yolda vâsıta rükn-i elzemdir. Derviş şeyhine râbıta etmez ise bu yolda kalbine parıltılar/incilâ gelmez.” Siyâlkûtî de bu sözü şerh etmiştir. Đbn-i Âbidîn Dürr-i Muhtar’ı şerh ederken râbıta hakkında uzun uzun açıklamalarda bulunmuştur. Đsmâil Hakkı Bursevî, eserlerinin çoğunda râbıta bahsine yer vermiş, özelliklede Tuhfe adlı kitabında bu konuya geniş bir yer ayırmıştır. Đbrâhim Hakkı Erzurûmî, Marifetnâme adlı kitabında bu bahsi şerh ve îzâh etmiştir.

107 Tevbe, 9 / 119.

62

Şeyh Fârûk-i Serhendî ve Şeyh Muhammed Masûm, râbıta bahsine dâir çeşitli yazılar yazmışlardır ki bu, Mektûbât adlı kitapta bu konu delilli bir şekilde îzâh edilmiştir. Eşrefoğlu Rûmî de râbıta hakkında yazılar yazmış ve kalbi kâmil bir şeyhe bağlamayı Müzekki’n-Nüfûs adlı kitabında pek güzel bir şekilde şerh eylemiştir.

Şeyh Murâd Kâbilî bu hususta şunları söyler: Sıddîkî Tarîkatında iki asıl vardır ve bu asıllardan birincisi ihtimâmla Hazret-i Peygamber’in sünnetine ittibâ etmek, ikincisi ise kâmil bir mürşide ziyadesiyle muhabbet etmektir. Aynı zamanda mürid bu muhabbetin gerekliliğini, hem de kendisine sohbetin en önemli ve en büyük şart olduğunu bilmelidir. Bu muhabbette herkese nasîp olmaz, Allâhu Teâlâ onu dilediği kimselere verir. Đşte kişiye bunların hâli aksederse ehl-i kemâl zümresine uymuş olur. Şeyhten yana râbıta gereklidir ve hâlin aksetmesi için yeterli olur. Kâmil olan şeyhin gâip ve hâzır olma halleri de musâvîdir.

Ayrıca şüphe yok ki bu yolda feyz alabilmede yaşlı genç, vâsıtanın (şeyhin) hayâtta veya vefat etmiş olması da eşittir. Çünkü râbıtanın vesîlesi rûhlardır. Fakat mürîdin üstâdı hayâtta olursa, feyz hem rûhânî, hem de cismânî olur ve Mevlâ’nın feyzi çokça zuhûr eyler.

Beydâvî bir hadisi şerh ederken şöyle der: “Kutsî ruhlar tecerrüd ederek her tür alâkadan teferrüd ederse, rûh bedenden ayrıldığı zaman âlem-i a’lâya ittisâl eder ve onlarda zâhirî hicâplar kalmaz. Bu sebeple de her zaman kara ve denizleri seyrederler. Arz ü felekte hâzır gibi görünür. Ya bilir, ya da melek cinsi bildirir. Bütün sırlar onlara âşikâr olur ve pâyidâr olan nefslere muttali olur.” Bu söz Mesâlik adlı kitapta vardır.

Sefîdî Şerh-i Âlî-i Buhâri’de şöyle der: “Şeytan-ı laîn hiçbir zaman Peygamber’in sûretine giremez ve O’nun sûretine yakın olamaz. O alçak bu hâle muktedir olamaz ve öyle bir sûretten kendini gösteremez. Kâmil olan evliyâ da böyledir. Şeytânın onların sûretlerine girmesinden de onlar âzâdedirler. Habîs şeytan o sûretlere giremez. Bunu bütün hadis şârihleri söylemektedirler.”

Zeyneddîn Hâfî Vasâya adlı kitabında râbıta meselesini açıklayıp Cüneydiyyenin sekiz şartını sayarken sâlikin devam etmesi gereken yedinci şartı sâlikin gâyet önem göstererek kalbini evliyâya rabt etmesi ve sağlam bir îtikâdla şeyhinin zamanın kutbu (kutbu’z-zaman) olduğunu bilmesi gerektiğini söylemektedir.

Bunlardan başka râbıta bahsini açıkça şerh eden pek çok meşhur kitap vardır. Yine kemâl sâhibi Ebu’l-Abbâs Mürsî bu konu hakkında çok güzel bir misâl vererek şöyle der: “Mürşidin nazarından feyz ortaya çıktığı gibi, onun her nazarı sâlike iksîr olur. Mürşidin bir bakışı sâliki ihyâ edebilecek özelliktedir. Kaplumbağanın hünerine bakarak ibret almak gerekir. Çünkü kaplumbağa bir müddet yumurtasından nazarını ayırmaz. Nazarıyla yumurtayı ihyâ eder. Fakat yumurtanın isti’dâdının olması ve isti’dâd tohumunun ona yol bulması gerekir.”

Sâlik bir yumurta gibidir ve isti’dâd tohumu ona yayılmıştır. Şeyhin nazarı ise mânevî bir güneştir. Đhyâ kuvveti ona yaratılıştan gelen bir özelliktir.

63

Fakat bu feyzden nasîp alabilmek için sâlikin kâbiliyetinin olması şarttır. Şart olmazsa meşrutun bir tesiri olamaz. Tohumsuz yumurtadan bir şey vücûda gelmez. Đsti’dâd tohumu, el-Vedud’un bir lutfudur.

Đbnu Atâullah Tâcu’l-Arûs’ta Şeyhu Ekber Muhyiddîn Đbn Arabî Fütûhat’ında râbıta bahsini çok güzel bir şekilde yazmışlardır. Yine Şeyh Fâsî Şerhu Delâil eserinde râbıta konusunu açıklama noktasında birçok delil saymıştır. Daha başka râbıta konusunu açıklayıp deliller sunan, onun güneş gibi sâbit olduğunu ortaya koyan birçok hadisler vardır. Örneğin Fahr-i Cihân Efendimiz hadislerinden birinde şöyle ferman etmiştir: “Sâlihler zikredildikleri vakit oraya rahmet iner” 108, “Bu ümmete Hz. Ebûbekr’i sevmek ve ona teşekkür etmek vâciptir” 109, Đşte râbıta bu sözlerden ortaya çıkmıştır. Bu sözlerin her biri bir râbıtadır ve bütün evliyâda bir vâsıtadır.

Müellifimize göre, râbıta muhabbettir ve her muhabbet de bir râbıta sayılır. Hubbu fillah râbıtadır ve bunca vâsıtada ona sebep olmuştur. Şüphesiz bundan daha büyük tarîk yoktur. Sâlik bu sebeple dâimâ hubbu fillah eylemelidir. Mürid şeyhini hubbu Peygamber için sevmeli, onun hakkında ihlaslı olmalı ve şeyhinin yoluna hüsn-i rızâyla ikramda bulunulmalıdır; çünkü Hak sevgisi, Allah dostlarını sevmektedir.110

Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Allah rızâsı için birbirlerini sevenler, Arşın gölgesinden başka gölgenin olmadığı o günde, Allah’ın arşının gölgesinde nurdan minberler üzerinde olacaklardır. Onların mekânlarına peygamberler ve sıddıklar gıpta ederler.” 111

Bir muhabbet ki Hz. Peygamber için olursa, işte o aşk hakîkî bir aşktır. Bir muhabbet ki o Resûl’e bağlıysa, o muhabbet dâimâ artmaya lâyıktır. Allah sevgisi Peygamber sevgisindedir ve Mevlâ’nın aşkı Peygamber sevgisinden başlar. Hem Peygamber sevgisi, evliyâ sevgisindedir ve en yakın yol bu muhabbettir. Allah için muhabbet eden ve aşkını günden güne artıranlar arşın gölgesinde gölgelenir, umduğu nimetleri bulur, onlara nurdan minberler kurulur ve bütün insanlar onların bu durumlarına gıpta ederler. Mahşer günü bu tür asfiyâya nebîler ve veliler gıptayla bakarlar. Kim Hak için bir yerde oturur ve orada bulunanlar hepsi Allah için bir araya gelmişse ve bu mü’min kişilerin kalplerinde kötülük olmaksızın bir birlerini Hak için severlerse, kutsî bir hadiste Hak Teâlâ onlar hakkında şöyle fermân eylemiştir:

“Benim için (bir mecliste) oturanlara, Benim yolumda harcayanlara Benim için buluşanlara sevgim hak olmuştur.” 112

Her kim yukarıda zikri geçen hasletlere sürekli bir şekilde dikkat ederse, o kişi Hak Teâlâ’nın zaman ve mekânsız olan sevgisine kavuşmuş olur.

108 Yaptığımız araştırmalar sonucunda bu rivâyete ulaşamadık. 109 Gümüşhânevî, Râmûz, I, 273, h. no: 5. 110 Peygamber Efendimiz bir hadîslerinde: “Benim muhabbetim, Benim yolumda birbirine

muhabbet edenler, hâlis sevgi gösterenler ve Benim sevgim uğrunda (can ve mallarını) harcayanlar için hak oldu” diye buyurmaktadır. Gümüşhânevî, Râmûz, I, 275, h. no: 14.

111 Gümüşhânevî, Râmûz, I, 232, h. no: 7. 112 Đmam Mâlik, el-Muvatta, II, 953, h.no: 1722; Đbnu Hibbân, Sahih-i Đbni Hibbân, II, 335,

h.no: 575; Đmâm Ahmed, el-Müsned, V, 233, h.no: 22025.

64

Yukarıda zikrettiğimiz mânâda bir çok hadis vardır ve bu hadislerin sıhhatlerinde bir ihtilaf da yoktur. Hakikat şu ki râbıta hakkında birçok delil mevcuttur. Daha birçok risâle vardır ki, onlarda râbıta bahsi çok açık bir şekilde anlatılmıştır.113

Đnsaflı kimseler, tasavvuf erbâbını kötüleyerek râbıtanın puta tapma olduğunu iddiâ etmezler. Akıllı kimse her şeyi önceden düşünür, mü’mini putpereste kıyas etmez ve dâimâ kardeşini över, hoş görür. Ondan her ne görürse onu güzel bir şekilde tevîl etmeye çalışır ve sözleriyle mü’min kardeşine taşkınlıkta bulunmaz. Akıllı kimse, kendisini beğenerek nefsine uymadığı gibi, erbâb-ı yakîni de tekfîr etmez.

Ehl-i kıble kolay kolay kâfir olmaz. Bu noktada Ehl-i Sünnet insâf yolunu, Hâricîler ise ümmeti tekfîr etme yolunu seçmişlerdir. Câhilce davranarak herkesi kâfir etme meraklısı olmamak gerekir. Aksi taktirde kişi Hâricî zihniyetli olurda bunun farkında bile, olmaz. Kişi tevâtürü inkâr etmemeli ve Müslüman kardeşlerinde gördüğü davranışları hüsnü tevîlle tevîl etmeye çalışmalı ve bu konularda dilini tutulmalıdır. Hüküm sâhibi Allah’tır ve bu yolda insâflı olup, insanlarla boş yere cedel etmemek önemli bir erdemdir. Aynı zamanda unutulmamalıdır ki insâf ehline bir söz yeterken, inat ehli insanlara dört kitaptan da delil getirilse bu deliller kabul görmez.114

Bir konuda tevâtür varsa ve onun ehli de Hak ehli ise şüphesiz onda dalâlet mevcut olmaz. Çünkü dalâlet üzere âlimler toplanmazlar. Gerçi râbıtayı inkâr eden bir söz vardır; fakat bu sözde de ne nizam, ne de intizam söz konusudur. Bu kişi âyet ve hadisten söymiş; ama bunları da tefsir ve hadis ehlinin dışında tefsir etmiş, müşrikler hakkında inen âyetleri tarîkat ehline isnat etmeye çalışmıştır. Söylemiş olduğu o söz, mevsimsiz söylenmiş bir söz, hak tarafına gözlerini tamâmen kapama gibidir. Âyeti kendi re’yiyle tevcîh ederek Müslümanlar hakkında iftirada bulunmuştur. O fakîr kendini âlim, tarîkat ehlini de hakîr görmüş ve nefsine uyarak fütursuzca ilim ehline hakaret etmektedir. Böyle kimseler kendilerini beğenerek nefslerini delil edinirler. Onlar ilim ehli tarafından reddedilmiş ve iddiaları hakkında da âlimler tarafından birçok şerh ve îzâhlarda bulunulmuştur.

Mustafa Efendi, günümüzde şeytâna râbıtada bulunarak onu vâsıta edinen ve onun küfrünün de o kadar önemli olmadığını söyleyen sapık görüşlü

113 Mustafa Fevzi Efendi, bu eser ve yazarları zikretmesinin sebebini, bu kitabı okuyan

kimselere râbıta bahsinin alındığı kaynakları haber vermek için olduğunu belirtmiş, insaf ehli insanların Allah’ın velî kullarına sû-i zanda bulunmayacağını, bu hususta onlar hakkında ileri geri konuşmayacağını söylemiştir. Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 41-42.

114 Mustafa Fevzi Efendi, sözlerine şöylece devam ediyor: Sâliklerin yalnızca isimlerini zikrettiğim faziletli, kâmil insanlara dikkat etmesi gerekir. Bu güzîde insanlar mı büyük, yoksa o münkirler mi? Bu fazîletli zâtları inkar eden var mı acep? Yoksa bunlar hep muktedâ bihler mi? Acaba bu büyük zâtların birinden râbıtayı inkar ve reddeden bir eser vâki olmuş mudur? Acaba râbıtayı inkar ve reddeden saymış olduğumuz kitaplardan daha mûteber bir kitap var mıdır? Bu meşhûr olmuş önder insanlara bakıp da, râbıtanın dalâlet olması hâlinde bu güzel insanlar bunu kabul ederler miydi? Eğer bu tür râbıta hata olsaydı ve her bir vâsıta put olsaydı, erbâb-ı ulûm râbıtanın câizliği hakkında ittifak ederek bunu ikrâr ederler miydi? Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 42-43.

65

kimselerde vardır diyerek, bu hususu şu şekilde tenkit eder: Bu gibi dalâlet ehli kimseler: “Şeytâna râbıta edince bana bir tesir geldi.” diyecek kadar ileri gitmişlerdir. Hak Teâlâ böylesi sapık düşüncelerden Müslümanları muhafaza eylesin. Çünkü şeytâna râbıta eden bir kimse; “(Düşün ki) bir gün bütün insanları önderleriyle çağıracağız. O gün kimin kitabı sağ eline verilirse, işte onlar kitaplarını okuyacaklar ve kıl kadar bile, haksızlık görmeyeceklerdir”115 âyetine göre şeytanı vâsıta edinmiş olur. O günde şeytan vâsıta olursa artık o kimsenin hâlinin ne olacağını anlamak zor olmasa gerek.

Şeytan tesirde bulunup da kişiyi mest etmesi çok rastlanan bir durum olmadığı gibi, âlem içinde böyle şeyler yokta değildir. Şeytan fesat çıkarmak için taht, baht ve rahtla ortaya çıkar. Böyle nice binlerce insanı aldatmış ve tuzağına meftûn etmiştir. Öyle ki o, adamı kâfir dahi eder ki, bu sözü nass-ı mübîn ispat etmektedir. Eğer şeytanda kuvvet olmamış olsaydı Hak Teâlâ istiâzeyi, yâni onun şerrinden Allah’a sığınmayı emretmezdi. Kişinin şeytanı mürşid gibi farz etmesi kendisini düşmanına arz etmesi demektir.

Bu sâpık görüşlü kimselerin gözlerini haset kör ettiği için âleme fitne koyup müslümanları küfre nispet ederler. Bunlar ilhâm, iğvâ ve ehvânın ne olduğunu bilmedikleri gibi birbirinden de ayırt edemezler. Hem bu dalâlet ehli kimseler Hakk’ın nûrunu ateşe benzeterek, Hak ve şeytânı berâber söyler, oyun ve oynaşı Kur’ân ile bir tutarak, küfrü îmândan tefrîk etmezler. Efsâneyi vahye tatbîk edip, sarhoşluğu sahve benzetirler. Ve yine bunlar Allah’ın halîli olan Hz. Đbrâhim ’i Nemrût’tan ayırt etmeyerek Halîl ’i Nemrût’a benzetirler. Mûsâ ile Firavun ’un, Îsâ Mesîh, Deccâl Mesîh’in kim olduklarını bilmez ve kimin yalan kimin sahih olduğunu da fark edemezler. Mucize ile sihri bir görerek sihre aldanırlar. Onlar istidrâclarını görüp bilgisizliklerinden onu mucize zannederler, ya da mucizeleri idrâk edemeyip onları istidrâca benzetirler. Müseyleme ile Hz. Muhammed Resûlullah hiç bir olur mu? Çünkü Müseyleme yalancı, Hz. Muhammed ise Allâhu Teâlâ’nın habîbidir.

Zâhirde domuz eti de sonuçta bir ettir ve onu fâsık kimselerin her biri yemektedir. Fakat domuz etine bizlerin yedikleri etler nispet olunmaz. Çünkü domuz eti haram, bizlerin yediği etler ise mubahtır. Hiç mürşid ile şeytan bir olur mu? Kalleş ile yakîn ehli bir olur mu? Şeytan ile Celilin elçisi bir olur mu? Bir midir Lât, Uzza ile Halîl? Lât ve Uzza put idi, O ise put kıran.

Kısacası râbıta can ve tene feyzdir ve iddiâ edildiği gibi o put değil, aksine put kırandır. Râbıtaya itiraz edenler boşuna bir gayret sarf etmiş, yersiz ve temelsiz sözler söylemiştir. Bu gibilerin sözleri aynen örümcek yuvasına benzer. Şüphesiz Allah her şeyin en güzelini bilendir.116

115 Đsrâ, 17 / 71. 116 Mustafa Fevzi Efendi bu hususta şunları da ekler: Râbıtaya itiraz edenleri de râbıtanın

mânâsını idrâk edemedikleri için belki mazûr görebiliriz. Kimi insanlar râbıtanın mânâsını yanlış öğrendikleri için ona karşı çıkmışlardır. Đnşallah Allâhu Teâlâ onları affeder. Hüsnü zannım ile derim ki râbıta hakkında menfî sözler söyleyenler bu sözlerinden sonunda dönmüşlerdir. Bunca kâmil insan onu ispat ederek birçok delil söylemişken artık râbıtayı inkar etmek boş bir dava hâlini almış olmaktadır. Râbıtayı câiz gören bunca âlim mestâne midir? Evliyânın söyledikleri bir efsâneden mi ibârettir? Yoksa bu ilim erbabları mecnun

66

4.2.1.2.1. Mürşid Râbıtasının Yapılış Şekli Mustafa Fevzi Efendi ve diğer tarîkatların geneline göre şeyhi tahayyül

şöylece olur: Sâlik gözlerini kapatarak o pîrin karşısında olduğunu ve o yardımcıyla yüz yüze oturduğunu farz eder. Aynı zamanda mürid kalbini mürşidinin kalbine karşı götürdüğünü ve onun nûrunun içinde nûrlara gark olduğunu düşünür. Öyle ki bu durumda mürid kalpten kalbe tâ Hazret-i Peygamber’e kadar kalbini bağlamış bir vaziyettedir. Böylece Hakk’ın feyzi o kalplere zuhûr ederek silsile hâlinde devâm eder ve sonuçta şeyhin kalbine kadar ulaşır. Pîrin kalbi Hakk’ın feyzi için bir hazînedir ve her türlü feyz onda toplanmıştır. Onun a’lâdan yana bir kapısı olduğu gibi, sâlike açılmış bir kapısı da vardır. O, Hakk’ın feyzini a’lâdan alır sonra da sâlikin kalbine nûru bırakır. Mürid kendi kalbini küçük bir havuz, buna mukabil pîrinin kalbini ise bir deryâ-yı ummân olarak düşünür. Đşte o deryâ mürîdin kalbine hücum eder ve bütün uzuvlarını o deryâ kaplar. Sâlik kendini unutuncaya kadar böylece düşünür ve âsî nefsini de şeyhine teslîm eder.

Mâsivânın gidip de vâsıtanın kalması için böylesi bir râbıtayı sâlik bir müddet yapar. Böylece mâsivâdan bir şey kalpte kalmayarak mürşid sevgisi bütün vücûdu kaplar ve hayret verici bir şekilde tesiri ortaya çıkar. Öyle ki mürşide mensûbiyet, sâliki temizlemeli, cisim ve canını hep feyz kaplamalıdır. Sâlike mânevî bir sürûr gelirken, kalbine de hiçbir havâtır gelmemelidir. Đşte o sürûr feyzin eseridir ve feyz ferahlık ve sevinçtir ki, bu hâle inbisât derler. Evliyâya irtibât da böylece olur. Kalbin mürşide bağlanması Hz. Peygamber’e bağlanması demek olur. Râbıta yaparken sâlikin kalbine kimsenin hayâlinin gelmemesi, kendisini de ortadan çıkarması gerekir. Öyle olur ki mürîdin kalbinde bir Hak Teâlâ bir de mürşîdi kalır. O zaman sâlik mürşidin kendisi olduğunu ve Allâhu Teâlâ’nın da kalbine nâzır olduğunu düşünür. Đşte bu fenâ fir-râbıta’dır ve nihayeti râbıta yapanın kendisinin bizzat vâsıta olmasıdır. Şöyle ki mürid kendini düşündükçe şeyhini gördüğünü zanneder. Râbıtanın birçok çeşidi vardır; fakat râbıtanın kâmili böylece olur.

Mustafa Fevzi Efendi, sâlik kendisini bile kalbinden çıkarmalı ki, Hakk’a karşı zikreden şeyhi olabilsin, der. Müellifimize göre böyle olması durumunda, mâsivâ mürîdin gözüne değersiz, virâne gözükür ve gönül levhası mâsivâdan âzâde olmuş olur. Mürîde kâmil olan bir mürşid mâsivâ olmaz. Çünkü mürîdi Hak’tan yana cezbeden odur. Sâlik mâsivâdan kurtulabilmek için şimdilik gönülden onu çıkarmaz. Çünkü onu gönülden çıkarmanın zamanı henüz gelmemiştir. Unutmamak gerekir ki her şeyin bir gün teslim edilme vakti gelir. Vâsıta billah olan her nesne, mâsivâ olmaz ve kişiye bir üzüntü de vermez.

Mustafa Efendi, mürşid râbıtasına Hazret-i Peygamber’in: “Dünyâ ve dünyânın içindekiler, Allah’ın rahmetinden uzaklaşmış; gazabına

mu? Yoksa bu faziletli insanların tümü câhil mi? Yoksa inatçılık münkirde mi? Đlimlerinin noksan olması mı bu yolda onlara perde olmuştur? Đnsaflıca düşünülürse o zaman şüphesiz hak olanın tezâhür ettiği görülecektir. Râbıtanın muhakkak hak olduğunu bilmek gerekir ve buna delilde ehl-i aşkın aşk ve vicdânıdır. Bütün sûfîler râbıta hakkında sözler söyledikleri gibi bu konu ile ilgili çokça risâleler de mevcuttur. Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 19-47.

67

uğramaktadır; ancak Allah’ın zikri ve arkasında gelen dînî öğreten, öğrenen müstesnâdır.”117 hadîsini de delil olarak sunup, şöyle bir açıklama yapar: Âlim-i billah olan kâmil bir şeyh, Hakk’ı zikretmeye hem vesîle, hem de delildir. Resûl’ün “ve mâ vâlâhu” (arkasında gelen) diye fermân buyurduğu şey, râbıtanın ta kendisidir. Çünkü vâsıta mâ vâlâ’yı zikirdir. Râbıtanın ardında Hakk’ın aşkı vardır. Vâsıta, Hak aşkına başlangıçtır. Gerçi kâmil mürşid mahluktur; fakat mâsivâ değildir ve o, sürekli Hakk’ı zikrettiği gibi Hakk’ı zikretmeye de vesîle olur.

Kâtib Mustafa Efendiye göre mâsivâ; kişiyi Hak’tan döndüren, Hakk’ı zikretmekten kalbi uzaklaştıran şeylerdir. Bu sebeple asfiyâ zümresi mâsivâ olmaz. Çünkü onlar Hak Teâlâ’nın saf kulları ve görüldükleri vakit Hakk’ın hatırlandığı kimselerdir.118 Onlara bağlanan mesrûr olur. Allah dostları öyle kullardır ki eğer gönül erbâbı onları görürse o an kalbinde Allah’ı hatırlar, Mevlâ’sına olan aşkı o an ortaya çıkmaya başlar. Bu zâtları kötü niyet olmaksızın münkir olan kimse de görse bir anlık kalbine zikrullâh arz olur. Münkirler onları inkâr da etseler inkârlarının içinde yardım isteme vardır.119

Mustafa Fevzi Efendi, sâlikin kalbi râbıta yapamadığı zaman şu yolu takip etmesini tavsiye etmektedir: Sâlik hemen zikrettiği yeri değiştirip çokça istiğfarla berâber figân etmeli, ya da yeniden abdest veya gusül abdesti alıp üzerindeki kötü hâli kaldırmaya çalışmalı veya “Yâ fe’âl” ismini vird edinerek sesli bir şekilde bu zikri on defa söylemelidir. Mürid bunların bir tesirini görmezse artık o nefsini izlemeye başlar. Tesirini görmedim diye hemen terk etmez, tesiri gözeterek sabreder.

Gözleri kapayarak râbıta yapılmasına bir özrün varlığı hâlinde, râbıta göz açık bir şekilde yapılır ve kalbe vâsıtanın hayâli böylece getirilmeye çalışılır. Cân u gönülden mürşidinden yardım isteyerek rezîl nefsi zikre istekli yapmaya çalışır. Kısacası sâlikin râbıtayı sabah akşam terk etmekten sakınması gerekir; çünkü râbıta hak yoldur.120

4.2.1.2.2. Beytullah (Allah’ın Evi) Olan Gönlün Özellikleri Müminin gönlü Hakk’ın evidir. Her gönlü Hakk’ın evi sanmamak

gerek; çünkü ancak müminlerin en kâmillerinin gönlü beytullah olur. Her kişinin kalbi beytullahtır; fakat kişi o âlî nesnenin kıymetini bilmez ve beytullahını put hâneye çevirerek onda Rabbi’ni unutuverir. Hiç olmazsa kişi kalbine Hz. Peygamber’i, ya da kâmil bir mürşidi getirmeli ki, kalbindeki putlar yok olup temizlenmiş olsun. Öyle bir kapıya varmalı ki, bu Hakkın kapısı, öyle kalbe girmeli ki, bu beytullah olsun.

Mustafa Fevzi Efendi, her hâneyi Hakk’ın beyti sanıp da, kapısını çalmanın doğru olmayacağı kanaatindedir. Çünkü Hakk’ın beyti, ancak

117 Tirmizî, Sünen-i Tirmizî, IV, 485-486, h. no: 2322; Gümüşhânevî, Râmûz, I, 208, h. no: 3.;

Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 364, h. no: 1319. 118 Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurur: “Allah’ın velileri öyle kimselerdir ki,

görüldüklerinde Allah hatırlanır.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 161, h.no: 5 119 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 47-50. 120 Mustafa Fevzi, a.g.e., 57, 58.

68

âriflerin kalpleridir. Mürşidin kalbi, Hakk’ın beytidir ve o kalbe girilmelidir. Şeyhin kalbi hastaya dâr-ı şifâ, sâlike ise dâr-ı safâdır. Şeyhin kalbine giren her kişi şüphesiz dînini ikmal eder. Đşte şeyhin kalbine girmekte râbıta olur. Bu sebeple sâlik râbıta ederek vâsıtasız olarak şeyhinin kalbine girmeye çalışır.

Ayrıca müellifimiz, müminin kalbi sadece bir et parçasından ibaret değil, mekânsız (lâ mekânî) bir noktadır, der ve gönlün o kozalak (sanavber) şeklindeki kalp olduğunu sanmamak gerektiğine dikkatleri çeker. O, bu hususu şöyle izah eder: Çünkü öylesi kalp kâfirde de hayvanda da vardır ve bunda insan ve hayvan birdir. Müminin kalbi lâ mekânî bir nur olmakla berâber böylesi bir nûru kimse târif edememiştir. Allâhu Teâlâ Hazret-i Âdem’i yaratarak kendine sevgili etmiş, O’nu âleme bir hakem olarak göndermiş ve âlemi emrine verip O’nu kuvvet ve kudretle yüceltmiştir. Aynı zamanda Allâhu Teâlâ O’nu tecellî yeri ederek bilinmek için Hazret-i Âdem’e bir can nûru vermeyi dilemiştir.

O nûrda öyle bir nurdur ki, bu âleme sığmadığı gibi insanla da bir münasebeti vardır. Böylece insan o nurla Hak ve insanın; küfür ile îmanın ne olduğunu bilecekti. Aynı zamanda onunla âliyât ve sâfilât anlaşılacak, sır-ı sır ortaya çıkacak, feyz ve nur hâsıl olacaktı. Onunla gönül mi’râcı ortaya çıkıp, âlemlerin Rabbi’nin nispeti anlaşılacaktı. Bu sebeple Hak Teâlâ emrini izhâr etmek için insanın sadrında bir makâm kurdu ve ona mudğadan bir zarf yaratıp onda bir buhar gizledi. O mudğayı da âlem şeklinde yaratmış ve ona o buhârî noktayı koymuştu ki, o buhâra hayvânî nefs denir. Fakat o buhar halk âleminden latîf, emir âlemine nispetle de pek kesîfti. Yüce yaratıcı kalbin nûrunu nefse bağladı ve bundan ötesini de kimseler bilmez. Din alanında geniş bir bilgiye sâhip olan âlimler, kalbin mahiyetini bilseler de onlarda bu noktada fazla bir açıklama yapmaktan kaçınmışlardır.

O nur bir taalluk göstererek kozalak şeklindeki mudğadan ortaya çıkar. Đşte o zuhûrât kalbin nûrudur ve müminin kalbi şüphesiz belirtisi olmayan/bî-nişân bir özelliğe sâhiptir. Başka bir deyişle kalbin nûru gözle görülen veya hayâlî bir şey olmadığı gibi âşikâre veya gizli de değildir ve mutlak sûrette vücutta bir mekânı da yoktur. Kısacası Yaratıcının emriyle bekâ bulmuştur. Đnsan kalbi, âlem-i halk’tan değil, âlem-i emirdendir. Böylece insana alâmetsiz kalbin/gönlün isnâdı bir taalluktan ibârettir. Đşte Allâhu Teâlâ’nın genişliği hakkında fermân eylediği kalp bu kalptir.121 Bu kalp çok geniştir ve evliyânın

121 Mustafa Efendi burada şöyle bir rivâyet nakleder: “Allâhu Teâlâ şöyle buyurur: Ben,

kalpleri kırılmış, kabirleri yerle bir olmuş kimselerin yanındayım. Yerime ve göğüme sığmam, ancak Mü’min kulumun kalbine tevhîdimin nurları sığar.” Bu rivâyeti; Gazzâlî Đhya’sında, “Yere göğe sığmadım, yumuşak ve sakin olan mü’minin kalbine sığdım.” Şeklinde zikreder. Irâkî ise bu hadîsin tahricinde “aslını göremedim” demektedir. Đbni Teymiyye’nin, “Bu söz, Đsrailiyyât içerisinde mezkurdur. Resûlulah’dan rivayet edildiğine dair herhangi bir isnadı yoktur.” demektedir. Zerkeşî de “Bâtıl bir hadîstir” demektedir. Bu rivayeti Zerkeşî, Aclûnî, Derviş el-Hût, Đbn Ömer eş-Şeybânî ve Aliyyü’l-Kârî eserlerine almışlar yukarıdaki bilgileri vermişlerdir. Ancak Sehavî, Aclûnî ve Aliyyu’l-Kârî ’nin eserlerinde şöyle bir ilave vardır: Bu söz, “Mü’minin kalbi, bana îmânı ve sevgimi itiâb etti, aldı manasında ise doğru; yoksa: “Allah, mü’minlerin kalplerine hulûl etmiştir, anlamında ise, Allah’ın Mesih’e hulûl ettiğine inanan Nasârâ’nın inancından daha

69

kalbi böylesi bir genişliğe sâhiptir. Kalbe nispetle arz ve semâ pek küçük kalır ve on sekiz bin âleme saâdet de odur. Đşte beytullah olan kalp bu kalptir ve şüphesiz ki Hakk’ın sırları bundadır. Mahlûk böyle olabiliyorsa Yüce Yaratıcının nice olduğu bir düşünülmelidir. Kendini bilen bir kişi Rabbini bilmiştir 122 sırrını bilmeyen O’nu bilemez.123

4.2.1.2.3. Mudğa ve Kalb-i Hayvâniyenin Tarîfi Allah, göklerin ve yerin nûrudur. O’nun nurunun temsili, içinde lamba

bulunan bir kandillik gibidir. O lamba kristal bir fânus içindedir; o fânus da sanki inciye benzer bir yıldız gibidir ki, doğuya da, batıya da nispet edilemeyen mübarek bir ağaçtan, yâni zeytinden (çıkan yağdan) tutuşturulur. Onun yağı, neredeyse, kendisine ateş değmese dahi ışık verir. (Bu) nur üstüne nurdur.124

Mustafa Efendi, bu âyet çerçevesinde mudğa ve kalb-i hayvâniyenin tavsîfini yapmaktadır: Mudğanın yeri göğsün sol tarafıdır ve sûreti kozalak/sanavber şekli gibidir. Bu zarf sanki bir fânustur ve göğsün sol yanına yerleştirilmi ştir. Đşte müminin sadrı Hakk’ın mişkatıdır ve îmân nûrunun başlangıcı ondan olur. Ondaki zücâce kandili mudğadır ve o mudğadan maksatta süveydâ noktacığıdır. Hak Teâlâ buhârî olan mayayı bu mudğaya koymuş, o et parçasını da ona bağlayıp sağlam bir yer hâline getirmiştir. Nefs-i nâtıkanın zeytin yağı, bu mayadır ve bu yâğda îmândan gelen bir sermâyedir. Onun şark ve garba nispeti olmamakla berâber, Hak Teâlâ onu insanın göğsüne koymuştur. Onda ilâhî misbâh olan kalp nûru; “ol!” emrinin akabinde şûlelenmiştir. Öyle ki mü’min çok çalışır ve onda Hak aşkı yüz gösterirse, Hakk’ın emriyle kalp nûru ortaya çıkar ve o nur kozalak şeklindeki mudğaya akseder.

Bu nur, âlem-i halk’ın ötesinden, insan vâsıtasıyla bir işâret vermek istedi. Fakat kesâfet âlemi buna engeldi, insanın maddi cismi buna hicâptı. Kalp nûruna bir engel olmasa bile, tesir hususunda engeller çoktu. O engeller mâsivâ-yı cândı ve her biri kalp nûruna düşmandı. Hakk’ı zikretmek kalbe ışık verip mâsivâyı mudğadan ayırıyordu. Nur an be an tesirini artırdı ve mudğada birçok açılmalar/şerhler ortaya çıktı. Sanki o nur insanın içindeki cüzlerden biriydi ve gaybe has sırlardan feyzleri artırıyordu. Çünkü o, nefs-i nâtıkanın zeytin yağıydı. Aslında o güneşin parıltısıydı. Öyle ki, Hak nûrunu zeyte tecellî kılmış ve kalp nûru şafak gibi şûlelenmişti. Latîf olan nur an be an şûlelenmiş, kesîf olan ette şerhalanmıştı. Mudğa, kevkeb-i dürrî, yâni inciye benzer bir yıldız gibi oldu ve güneşin, ayın ve yıldızların nûrunu geçti. Bu durum böylece devam ede ede sonunda insana has kılınan bu kalp nurları on sekiz bin âlemî kapladı.

da küfürdür ve bâtıldır.” Şeklindeki izah tarzlarına yer verirler ve merfu bir isnadının bilinmediği ve Đbn Teymiyye ise mevzu olduğunu söylemektedir derler. Bu sözün mevzu olduğu açıktır. Ahmet Yıldırım, Tasavvufun Temel öğretileri, 240.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 175, h. no: 2254.

122 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 234, h. no: 2530. 123 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 50-52. 124 Nûr, 24 / 35.

70

Đşte müminin kalbinde bu nûr vardır; fakat Hakk’ı zikretmeksizin bu nur ortaya çıkmaz. Bir rivâyette Hazret-i Peygamber kalp hakkında şöyle buyurur: “Hiçbir kalp yoktur ki, Rahmân’ın parmaklarından iki parmak arasında muallak olmasın. Allah dilerse sâbit kılar, dilerse kaydırır. Mîzan da Rahman’ın elindedir. Kıyamet gününde onu, dilerse bir takım kavimlere yükseltir, diğerlerine alçaltır.”125 Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Mesnevî’sinde şöyle söyler:

Sîne hâhem şerha ez firâk Tâ bî-gûyem şerh-i derd-i iştiyâk Öyle bir sîne isterim ki, firâktan parçalanmış Tâ ki ona şerh-i derd-i iştiyâk söyleyeyim

Böylesi bir kalbe girmek gerekir. Mürşidin kalbi böyledir ve böyle

olması da gerekir. Sâlik böylesi bir kalbe vakit geçirmeden girmeli, dînini kemâle ulaştırmaya çalışmalı, şeyh sevgisinde fenâ olmalı ki, onda Nebî’nin aşkı ortaya çıksın. Mürşid sevgisinde fenâ bulduktan sonra Hakk’ın sevgilisi olmak gerekir. Mürşid sevgisi Resûlullah sevgisi için bir sebeptir ve mürşide (doğru yolu göstericiye) sevgi olmadan, Hakk’a yol bulunmaz. Âlemdeki âdetullah böyledir ve Hakk’a vuslat delilsiz mümkün olamaz.126

4.2.1.2.4. Kutup ve Aktab Mustafa Fevzi Efendi, Allâhu Teâlâ’nın çok sayıda tecellî yeri yaratarak

Zât’ını izhâr etmeyi dilediğini ve mahlûka mir’atini/aynasını verdiğini, söylemektedir. O Yüce Yaratıcı bir çok vâsıtalar göstererek ilâhî huzûra onları delîl kılıp her birini diğerine bağlamış ve böylece âlemleri tanzim eylemiştir. Her şeyi insana bağlı bir şekilde düzenleyerek, onu bu âleme kutup eyledi. Đnsanların da bir birlerinden fark edilebilmesi için onları rütbelere ayırdı. Böylece insanların bâzısı peygamber, bâzısı velî oldu. Nebîler âlemlere gönderildi, evliyâya da onlara vâris olma özelliği verildi. Bu sebepledir ki, Yüce Rabbimizden feyz, Hz. Peygamber’e gelir, sonra da ondan evliyâya geçer. Bir akis üzere kâinât rütbe rütbe terakkî eder. Her şey esfelden ulâya devreder ve devirlerini ikmâl için de hep seyir ederler. Onların da etrafında döndükleri bir kutub vardır ki bütün a’lâlardan a’lâ ve meşhurdur. O kutub insan-ı kâmil ve cihânın kutb-i aktâbıdır.

Bütün eşyâ kutba râbıta eyler ve her zümre için vâsıta olan bir kutub vardır. Onlar seyirlerini kutubiyle yapar, devirlerini de kutba tâbi ederler. O kutublar tâbileriyle berâber kutb-i aktabdan feyz alırlar. Kutb-i Âzam en yüce velîdir, yâni evliyânın en kâmilidir. Onun nispeti enbiyadan zuhûr ederken feyzini de nübüvvet nûrundan alır. Her velî feyzi kendi nebîsinden alır ki Hazret-i Mustafa da nebîlere misbâh olmuştur. Fahr-i cihânın ümmetinden olan evliyâ, O’ndan gizli feyzler alır. Hiçbir evliyâ peygamber gibi olamaz. Çünkü

125 Gümüşhânevî, Râmûz, II, 386, h. no: 6. 126 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 52-54.

71

nebîlerin sâhip oldukları tavır, fevk-i fevkten fevktedir. Âlemlerde her ne ortaya çıkarsa hepsi Hz. Peygamber’e bağlanmış bir haldedir. Merkezinde âliyât ve sâfilât olduğu halde, her kâinat böylece devreder.

Her güruh nûrunu kutbundan, o kutub da nûrunu kutb-i aktabdan almaktadır. Bu cilveyi bilmeyenler inkâr yoluna giderler. Bir şeyin bilinmemesi o şeyin olmamasını gerektirmez. Bu kelâmın tümü delilleriyle berâber haktır. Merbût olmayan, bir reise ihtiyacı kalmayan tek bir kişi bile yoktur. Đster o kişi kutbunu bilsin, isterse de bilmesin; Allah onu kutba tâbi’ eylemiştir.

Âlemi aydınlatan güneşe bakıp da ibret almak gerekir. Çünkü bu insana gâyet açık bir misâldir. Yer ve semâ güneşten nur alırlar ki, bu nûrun feyziyle hayât devâm edebilmektedir. Feyyâz-ı hakîkinin, Allâhu Teâlâ olduğu hiç akıldan çıkarılmamakla berâber, zâhiri sebepler de çokçadır. Dünyâdaki maden ve bitkilerin her birinin güneşten feyz aldıkları yakînen bilinir. Hayvan türünün her zümresi güneşe muhtaç olduğu gibi, güneşin nûrundan terbiye görmekte ve nûrunun feyzinden tasfiye bulmaktadırlar. Fakat onların her biri bunun farkında değildir ve hatta bâzıları ışık saçan güneşi bile görmezler.

Đşte kâinât ister bilsin, ister bilmesin; Ay ve Güneş feyzin sebepleridir. Bu şekilde mahlukât silsile şeklinde bir birine bitişiktir ve bir birinden asla ayrılmazlar. Fakat mahlukta bir isti’dâdın olması gerekir ki, Hakk’ın nûrları onda parlasın. Hem hiç bilenlerle bilmeyenler hiç bir olur mu? Bilenlere bilmeyenlerden daha çok mûteber oluşu herkes tarafından bilinen bir gerçektir. Mustafa Efendi, sâlikin kutbuna tam bir ilimle teveccüh etmesi gerektiğine; çünkü onu bilmemesi durumunda her yönüyle kâmil bir insan olamayacağına, kişinin şeyhinin aynı zamanda onun kutbu olduğuna ve bu sebeple de ona sürekli bir şekilde kalbini bağlamasının gerekliliğine dikkatleri çekmektedir.127

4.2.1.2.5. Mürşid Râbıtasını Đnkârın Sebepleri Mustafa Fevzi Efendiye göre sâlikin râbıtanın mânâsını güzel bir

şekilde bilmesi ve anlaması gerekir ki, onu kötü yorumlamasın. Đçimizden râbıta hakkında böylesi kötü kelâmların çıkması râbıtanın mânâsını güzelce bilmediğimizden dolayıdır. Arayıp da erbâbını bulamayan bir mürid yaptığı râbıtadan bir netice göremediği gibi, tarîkatın edeplerini bilmeyen bir sâlik gönlünde halâveti bulamaz. Bu kişi tereddüt içerisinde bir müddet gezip durur, sonra ise tarîkatı terk eder. Đşte böylesi kimseler râbıtayı kötüleyen yazılar yazarak, câhilce yerli yersiz konuşmaya başlarlar. Bunları dinleyenlerde bunların noksanlıklarını sormayıp, itikatlarını da etraflıca araştırmazlar. Râbıtayı inkâr eden kimseler de bu kişilerin kelâmlarını hoş görerek onların fikirlerine göre fetvâlar verirler ve böylece sanki bu âlemde tek müslüman kendileriymiş gibi âlemi tekfîre kalkışırlar.

Bâzı sâf gönüllüler ise bu tür dedikoduları duyarak ellerinde bir delil olmaksızın kötü zanda bulunmaya başlarlar. Gitgide bu hâl bir husumete dönüşür ve bu dedikodular zaman zaman artış göstererek devam edip gider. Bu

127 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 54-57.

72

hususta âlim-i billah , fâzıl olan kâmillerin bir çekişmesi, münakaşası yoksa da, avâm insanlar bu noktada âdeta birbirlerine düşman olurlar. Cehâletin avama neler ettiğine bakıldığı zaman, onları mü’minlere düşman etmiş olduğu görülür. Âlimlik satan bâzı söz erbâbı kimseler bu hususta cedel eylerler. Bâzen noksan bâzen de insafsızca davranır ve hakîkati göz göre göre inkâr ederler. Bu anlatılanlar hep alçak nefsin kötü işleridir. Yalnız unutulmamalıdır ki mü’min mümine düşman olmaz.128

4.2.1.3. Huzûr Râbıtası Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurmaktadır: “Bir nefes Allâhu

Teâlâ’nın azametini, cennetini ve cehennem ateşini tefekkür etmek, geceyi ihyâ etmekten, geceler tâ sabaha dek zikretmekten daha hayırlı olur. Bir de insanların en hayırlıları onlardır ki, Hakk’ın Zât’ını (keyfiyet ve kemiyetsiz) tefekkür ederler. Hem de insanların en şerlisi o insandır ki Hakk’ın Zât’ını hiç düşünmezler.”129

Đşte huzûr, bu ilâhî tefekkürdür ki kalbe feyz gelmesini sağlar. Bu huzûr her tür bilgiye, uyanıklığa ulaştırıcı ve bütün edeplerin son noktasıdır. Evliyânın talep ettiği bu huzûrdur. Onu bulmak da gafletten uyanmakla mümkün olur. Her ibâdetten merâm ancak budur, zikir ve tâatte Hakk’ın rızâsı budur. Ârifin sermâyesi, kâmillerin mayası, vuslat ve vahdet, cennete girmek de bu huzûrla olur. Ölmeden önce ölenler bu huzûru bilip, onu câh u gönülden buldular. Bu huzûr, en yüce maksatların zirvesi, evliyânın gâyesi, enbiyânın devletidir. Bu huzûr, fenâ, bekâ ve şühûdun kendisidir. Bu huzûr sahv ve mahvın hepsi, cezbe, te’sîr ve aşkın zübdesi, uzlet, hâl ve makâmdır. Bu huzûr nefy ü isbâtın tamâmı, mâsivânın tamâmen nefyidir. Bu huzûrla nefsin kötü arzularını yok eder. Bu huzûr kulluğun mâhiyeti, vahdet-i şühûd ve vahdet-i vücûddur; ince bir tevhîd ve hakîkî bir îmândır.

Mustafa Efendiye göre seyr u sülûktaki gayretin ve çalışmanın gâyesi, bu huzûrdur. Seyr u sülûkun özü de bu huzûrdur. Seyr-i ilallâh, seyr-i fillâh, seyr-i meallâh ve seyr-i anillâh hep budur. Tasavvuftaki ıstılahların tümünden maksat sâlikleri bu huzûra ulaştırmaktır. Fakat her gönülde bulunan huzûr bir olmaz. Bu huzûr kişilerin gücüne kâbiliyetine göre değişiklik gösterir. Öyle kâmiller vardır ki onlar nûrun kendisi olmuşlardır ve zorlasalar bile, bu huzûr onlardan gitmez. Bu zâtlar gönüllerinden Hakk’ı çıkarmak için kendilerini zorlasalar, cânları çıkar; fakat bu huzûr onlardan çıkmaz.130 128 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 57, 58. 129 Mustafa Efendi bu rivayette Allâhu Teâlâ’nın Zât’ını düşünmekten maksadın, O’nun

sıfatları, azameti, nimetleri, yarattıkları olduğu görüşündedir. Aynı zamanda sûfîler havas olan kimselerin Hakk’ın Zât’ını kemiyet ve keyfiyetsiz düşünmesinde bir beis görmemektedirler. Gümüşhânevî, Râmûz, I, 198, h. no: 5. Allâhu Teâlâ’nın Zât’ının düşünülmesini men eden bir çok rivayet mevcuttur. Bu rivayetlerin bâzısı şöylecedir: “Her şey hakkında tefekkür edin, fakat Allâhu Teâlâ’nın Zât’ı hususunda tefekkür etmeyin…”, “Allah’ın nimetleri hususunda tefekkür edin. Yalnız Allâhu Teâlâ’nın Zât’ını tefekkür etmeyin.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 255, h. no: 13, 14.

130 Kur’ân-ı Kerim’de böyle kimseler şöylece söz edilir: “(Öyle) kimseler vardır ki ne ticaret, ne alışveriş kendilerini Allah’ı anmaktan, namazı dosdoğru kılmaktan ve zekâtı vermekten

73

Bu tür bir huzûru yakalayabilmek mümkün olmaz ise hiç olmazsa ibâdet ederken onu elde etmeye gayretli olmak gerekir. Başka bir deyişle hiç olmazsa namazda bu huzûra dikkat edilmeli ki Hakk’ın feyzi ve aşkı ortaya çıksın. Ayrıca namazın gönül için bir Mir’aç olduğu ve yine “Bana dünyânızdan, kadınlar ve güzel koku sevdirildi. Ve gözümün nûru da namazda kılındı.”131 hadisiyle ne söylenmek istendiği bilinmeli ki namazın sırrı ortaya çıkmış olsun. Çünkü sıfatların ve zâtın mahvı namazdadır. Aynı zamanda zikir esnâsında gafletten uyanılmalı ki cisim ve can Hakk’ın huzûrunda olabilsin. Zikir böyle olmaz ise o zikir pek bayağı olur ve gaflet ehli her zaman çâresiz perişan bir haldedir. Müellifimize göre huzûru elde etmek isteyen bir kişi, aşağıda sayılacak sekiz esasa dikkat etmelidir:132

4.2.1.3.1. Tarîkatın Temelini Oluşturan Sekiz Esâs Altın silsilenin onuncu halkası olan Abdülhâlık Gucdüvânî’nin bu

sekiz şartın tarîkatın esasını oluşturduğunu söylediğini, Şâh-ı Nakşbend’in de bunu teyit ettiğini ve bütün mürşidlerin bu esâs üzere devam ettiğini belirten Mustafa Fevzi Efendi, aynı zamanda bunlara seyr u sülûkte dikkat edilmesi gereken hususlar da dendiğine dikkatleri çekmektedir.133 O, bu bahse kısa ve öz bir şekilde değinir:

4.2.1.3.1.1. Hûş der Dem (Nefes alıp verirken gafleti terk etmek) Huzûrun sekiz esâsından ilki ve cânı ihyâ edeni hûş der dem’dir .

Sâlikler her nefes alışlarında yüce himmet sâhiplerini düşünüp gafleti terk etmelidirler. Öyle ki gaflet üzere ne nefes almalı, ne de vermelidirler. Ayrıca sâlik her nefeste aklını korumaya ve her nefes alışta “Allah” demeye dikkat etmelidir. Böylece mürid anâsır/cisim kafesi yok oluncaya kadar gaflet içinde hiçbir nefes almamaya dikkat eder.134

4.2.1.3.1.2. Nazar ber Kadem (Yürürken düşüncenin dağılmaması için

bakışları ayak uçlarına yöneltmek) Huzûrun ikinci esâsı nazar ber-kadem’dir ve bunları her gönül ehli

yerine getirir. Derviş olan kimse mâsivâdan taraf olan gözünü yumar ve her an rızâ-i Đlâhîyi gözler. Yâni sâlik kendini nazar ber-kadem’e alıştırmalı, yolda gezerken gönülden mâsivâya iltifat etmemelidir. Sâlik dört ciheti gözlemez, gözlerini ayaklarından kaldırıp da etrafa bakmaktan sakınır. Mürid gezerken gâfil olmadan hep ayağının önüne bakar, dört bir tarafa bakmaktan da kendisini alıkoyar. Çünkü gözlerini korumayan kişiler, hayvanlar gibi kalplerini de korumazlar.135

alıkoymaz. Onlar öyle bir günden korkarlar ki, o günde kalplerle gözler (dehşetten) hâlden hâle değişir.” En-Nûr, 24/37.

131. Gümüşhânevî, Râmûz, I, 273, h. no: 3.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 303, h. no: 1087. 132 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 58-60. 133 Mustafa Fevzi, a.g.e., 60. 134 Mustafa Fevzi, a.g.e, 60. 135 Mustafa Fevzi, a.g.e., 61.

74

4.2.1.3.1.3. Sefer der Vatan (Kötü ahlâktan uzaklaşmak, güzel ahlâka doğru gitmek için mânevî bir yolculuk yapmak)

Huzûrun üçüncü esâsı sefer der vatandır ki, can ve tenin bu meziyetlere alışması gerekir. Mürid, olduğu yerde sefer etmeli, boşuna ova sahra gezmemelidir. Bu durumdaki sâlik kötü huylardan geçerek güzel huylar edinmeye, Hakk’ın aşkıyla gaflet uykusundan uyanmaya gayret eder. Ölmeden önce ölüm136 denen bir şey vardır ki, işte bu seferden maksat o seferdir. Sâlikler ölmeden önce ölürse, o ölüm onlar için sefer der vatan olmuş olur. Kısacası Hak ehlinin sermâyesi kötü ahlâktan ayrılmaktır. Kötü ahlâktan geçen bir kimsenin tutmuş olduğu bu yol, onu güzel ahlâklı olmaya götürür.137

4.2.1.3.1.4. Halvet der Encümen (Zâhiren halkla birlikte olup da iç

âlemin Hak’la olması) Huzûrun dördüncü esâsı halvet der encümen’dir ve onda halvet etmek

de bir hüner ister. Bu yolun bütün sermâyesi, seyr u sülûkün özü, kötü ahlâktan ayrılmak, güzel ahlâk şehrine girmektir. Bu hâl kesrette vahdet, yâni çokluk içinde bir olmaktır. Halk sâliki kargaşaya sürüklememeli, onun dışı halkla, içi ise Hak’la olmalıdır. Böylece bu kutlu himmet daha da yüceltilmiş ve Nakşbendî’nin nispeti ortaya çıkmış olur.

Allâhu Teâlâ’nın cezbesinde Mevlânâ gibi gökyüzündeki güneş, ay ve yıldızı geçmek gerek. Mülkten ayrılmakta Đbrâhim Edhem gibi olunması ve bu hâlden de hiç kimsenin haberinin olmaması îcâp eder. Halk, sâliki kadeh sarhoşu sansa bile o, burada aşk sarhoşu olur ve hâs olsun avâm olsun kimseler onun bu derdini bilmez. Meyhanedeki sarhoşlar gibi kendinden geçipte sırlarını herkese ifşâ etmez. Abdestsiz olmamaya dikkat ederek sessiz sâkin olur, hiçbir kimse de onun bu durumunu bilmez. Takvâ sâhibi olmak için mürid samimi olur, her arzu için kaleme sarılmaz. Bu düşüncelerden sıyrılarak temiz ilhâma yönelir, durmadan su gibi her kadehe dökülür ki kalbini Hz. Mustafa’nın güzelliği kaplasın. Sâlik gönlünü berraklık sembolünün aynası yapmalı, çark gibi vahdet’in etrâfında tavaf etmeye gayret etmeli, kalbini hayret güzelliğinin nûru kaplamalı ve o mânâda uzlete çekilip renksiz olmalıdır.

Aynı zamanda mürid görünüşe göre vuslat yolunu kesrette bulmalı, can ve teni Allah aşkına sırdaş etmeli ve akıllı olmalı ancak insanlar onu deli sansalar bile, bunda bir zarar olmadığını unutmamaktır. Onda her zaman kesret vahdet bir olsun ve mâsivâdan kalbe ziyân gelmesin. Ne sefîh, ne de Cem kaftanı giymiş olsun. Bir bilinmez kılıkta insan olsun.138

136 Tahrîci geçti. 137 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 61. 138 Mustafa Fevzi, Risâle-i Mir’atü-Şühûd fî Mes’eleti Vahdeti’l-Vücûd, Đstanbul, 1320, 21-23;

a.y., Đsbâtü’l-Mesâlik, 61,62.

75

4.2.1.3.1.5. Yâd Kerd (Hem dil, hem de kalple zikretmek) Huzûrun beşinci esâsı yâd kerd’dir ki, burada kalp ve dilin sürekli

zikretmesi gerekir. Yâd kerd’den maksat, Allah’ı zikretmekten bir an bile uzak kalmamak, Allâhu Teâlâyı hiç unutmamaktır. Gönül nerede olursa olsun O’nu zikretmeli ve her zaman Allah Teâlâ’yı düşünmelidir.139 Sâlik için kesret ve vahdet, yâni çokluk ve birlik aynı olmalı, zikri kendisine sürekli bir şekilde âdet edinmelidir. Ancak buna herhangi bir insanın vâkıf olmaması gerekir. Gönül Allah’ın ismini zikrederken yüce Mevlâ’yı düşünür, can kuşu kafesten uçuncaya kadar bir an bile, gâfilce nefes almaz. Hakk’ın Zât’ını düşünerek kendini yormaz ve her zaman Hak ehlinin hallerini takınır. Bu noktada Allah’ın Zât’ının nasıl ve nice olduğunu düşünmez, O’na bir sûret, cisim ve araz atfetmemeye de dikkat eder. Aksi taktirde böyle bir düşünce, kesinlikle kişinin doğru yoldan ayrılması demek olur. Çünkü mekândan münezzeh olan Allah, bu şekilde düşünülmez. Allâhu Teâlâ her yerde hâzır ve nâzırdır, her şeyi görendir. Mevlâ’nın Zât’ı için ne bir zaman ve ne de bir eser söz konusudur.

Sâlikin Hak Teâlâ’nın Zât’ını düşünmesi, O’nun isim ve sıfâtlarını zikretmesinden ibârettir. Đşte sâlik bu şekilde akşam ve sabah hep Hakk’ı zikretmeye çalışır ve ümitsizliğin zikre engel olmamasına da dikkat eder. Tekrar söylemek gerekirse mürid gönülden Hakk’ı düşünürken herhangi bir sûret, cisim ve arazı düşünmemesi gerekir. Çünkü ortağı, benzeri ve misli olmayan Cenâb-ı zü’l-Celâl kalbe bakmaktadır. Bundan dolayı sâlik Mevlâ’sını böylece düşünür. Bundan başka bir düşünce kişiyi helâke götürür.140

4.2.1.3.1.6. Bâz Geşt (Zikir esnâsında “Đlâhî ente maksûdî ve rızâke

matlûbî” diyerek niyeti yenilemek) Huzûrun altıncı esâsı bâz geşt’tir. Onun da âdet edinilmesi sâlikler

üzerine bir vazîfedir. Mâsivâ kalbe geldikçe pişmanlık duyulmalı ve onlar kalpten çıkarılarak Hak bulunmalıdır. Kalp her türlü havâtırdan pâk olmalı ki cisim ve can niyetini düzeltebilsin. Bâz geşt’e uyan kimseler kalbe gelen her havatırda “Đlâhî ente maksûdî ve rızâke matlûbî”, yâni “Đlâhî! Maksadım Sensin ve Senin rızânı talep etmekteyim” kelâmını söylemelidirler. Sâlik gezdiği yerlerde ve her zaman, özelliklede zikir esnâsında bu kelâmı söylemeye çok dikkat etmelidir.141 Bâz geşt bahsine hafî zikrin bâtınî edeplerinin anlatıldığı yerde de değinilecektir.

4.2.1.3.1.7. Nigâh Dâşt (Kalpten masivayı çıkarıp onu koruma altına

almak) Huzûrun yedinci esâsı nigâh dâşt’tır ve sabah akşam nispeti korumak

demektir. Dâimâ muhabbet korunmalı ki her an Mevlâ’nın aşkı yüz göstersin. Her ne sûretle nispet korunuyorsa işte gayreti o sebeplere yöneltmek gerekir. 139 Mustafa Efendi, bu husustaki görüşlerini Hazret-i Peygamberin: “Allah’ın yaratıklarını bir

müddet tefekkür etmek, bir gece (nafile) ibâdet etmekten daha hayırlıdır” hadisine dayandırmaktadır. Gümüşhânevî, Râmûz, I, 255, 12.

140 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 63. 141 Mustafa Fevzi, a.g.e., 63.

76

Başka bir deyişle, Allah’ın feyzi her neyle muhafaza edilebiliyorsa onu elde etmeye çalışılmalı, başka şeyler bırakılmalıdır. Burada kişiye bir garip hâl gelmeli, varını yoğunu hep O’nun yoluna sarf etmeli, kalbine ne vesvese, ne de üzüntü ve bezginlik gelmelidir.

Ayrıca sâlik Hakk’ın Zât’ını tefekkür etmeyi korumaya gayret ederek mâsivâllahtan bâtınını uzlet ettirmelidir. Bu nispetten yana kişi varını terk etmeli ki, nigâh dâşt ona hâl olabilsin. Kısacası bu sözden maksat, mâsivallahı günde bir kaç saat da olsa unutmaktır.142

4.2.1.3.1.8. Yâd Dâşt (Hak’la hem gafletsiz, hem de külfetsiz bir huzûr) Huzûrun sekizinci esâsı ise yâd dâşt’tır ve çokça şükredici kulların

maksadı bu huzûrdur. Yukarıda zikri geçen yedi şartın tamamından maksat hep yâd dâşt’tır; fakat avâm insanlar ondan nasipsizdirler. Geçen yedi esâsta anlatılan hep budur. Bu açıklamaların hepsi yâd daşt’ı açıklamak içindir ve bu esâslar yâd dâşt’ın hizmetçileridir. Yâd dâşt, hem gafletsiz, hem de külfetsiz bir huzûrdur. Yâd dâşt, dâimi huzûr sâhibi insanların işidir. O, feyz ve nûrun ötesinde olan bir huzûrdur ki, onu huzûr ehli çok iyi bilir. Bu sekiz esâsı icrâ eden hakîki huzûra ulaşmış olur.143

4.2.1.3.2. Terk-i Sûrî ve Terk-i Hükmî Mustafa Fevzi Efendi bu hususta çok orijinal görüşlere sahiptir.

Dünyâya aşağıda anlatılacak olan bir çerçeveden bakılması, günümüzde bu konuda ifrat ve tefrit noktalarına varan insanımızı önemli bir düşünde olgunluğuna çekeceği kanaatindeyim. Müellifimiz bu konuda şöyle bir düşünceye sâhiptir: Huzûrun asıl mânâsı mâsivâyı terk etmektir. Sâlik bu terk etmeyi de zâhirde olan bir terk (terk-i sûrî) zannederek boşuna kendisini telaşa koymamalıdır. Çünkü mâsivâ kalpte dururken zâhirde onu terk etmekten dolayı nefsî arzular azdığı gibi, kişinin varını yoğunu terk eylemesi de can ve bedeni tamâmen berbat eder. Böylesi yokluğun sonucu kesret olur ve böyle yokluk ümitsizlik ve kederi artırır. Mustafa Fevzi Efendi, bizlere terk-i sûrî mümkün olmaz ve biz gibi âcizlere câiz de değildir diyerek sözlerine şöyle devam eder: Gerçi Allâhu Teâlâ’nın bâzı zâhid kulları vardır ki bütün vârlarını Hakk’a fedâ etmişlerdir. Onlara zâhir ve bâtın bir olduğu gibi, onlar Hazret-i Peygamber’e vâris olmuşlardır. Bu güzîde insanlara ne mal, ne de âile lazımdır. Bu zâtlar sûret ve mânâda hâl ehli olmuşlardır. Đşte böyle bâzı hayırlı fertler Đbrâhim Edhem gibi terk-i diyâr ettiler.

Kâtib Mustafa Efendiye göre burada mâsivânın terkinden maksat, zâhirî bir terk değil de, hükmî bir terktir (terk-i hükmî). O, hükmî olan terki şöyle îzâh eder: Kişinin malı, evlâdı ve âilesi vardır; fakat onlar ona bir emânettir ve tamâmen onlardan yana meyil etmemektedir. Sâlik, onları gönülden nefsine mal ederek boşuna kendine eziyet etmez. Kendini bir emanetçi bilip dâimâ kalpten Rabbini düşünür, onları kendisi için fitne etmez, onlara muhabbette

142 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 63-64. 143 Mustafa Fevzi, a.g.e., 64.

77

aşırıya kaçmaz ve onun için onların varlığıyla yokluğu bir olur. Böylece sâlik gönlünde hep Hakk’ın sevgisini bulmuştur. Çünkü onlar ona emanettir, hıyanet etmemek ve onları güzel bir şekilde korumak gerekir.

Đşte terk-i hükmî böylece gerçekleşir ki, kâmil insanların çoğu mâsivâyı hükmî olarak terk eylemişlerdir. Gerçi bu da bizlere zor gelir; fakat gayret edersek Allâhu Teâlâ bizlere hak yolu gösterecektir. Terk-i sûrî, terk-i hükmîyle berâber olursa, işte o zaman o hakîkî zühd olur ve zâhidler zümresi böylesi bir terkle terk eyler. Bu erbâbına kolay bir iştir; fakat bu zamanda bu bizlere gâyet zor gelir, hem de talep edilen bu değildir. Bizden istenen, her an Hak Teâlâ’ya muhabbettir.

Sâlik şer’i şerîfe göre hareket eder, mal ve mülke, makam ve mevkiye itimât etmeyip, parayı ve rütbeyi kalbe koymazsa, kısacası her hususta ifrat ve tefrit derecesinde davranmazsa bu ona yeterlidir. Yâni mürîd evlâd ü iyâlini sever; fakat bu sevgiyi Mecnûn misâli ifrât derecesine vardırmazsa, zengin ise Hacca gidip zekâtını verirse, oruç ve namazı terk etmezse, mal ve makam yüzünden gururlanıp çokça mesrûr olmazsa, yokluk için de üzülmezse bu davranışlar onun için yeterlidir. Ayrıca fâni mülk kişinin kalbine mâl olmaz, fakirlik ve zenginlik gözüne bir görünürse, rızık için kimseye yük olmaktan kaçınır ve mâsivâya cândan yâr olmazsa, böyle bir kişinin doğu ve batıya mâlik olmasının bir zararı olmaz; böyle kalbe mâsivâ da bir zarar veremez.

Anlatılmış olan bu hususlar, terk-i hükmîdir ve bu kadarı kişiye yeterli olur. Đşi aşırılığa götürerek nefse ruhbâniyeti âdet etmek uygun olmaz. Kısacası kalpte bir tek Hak olmalı ve O’nun dışındakiler durmak için onda yer bulamamalıdırlar. Mânevî huzûrun aslı böyledir ve kalp evinin Hakk’a yakın olması gerekir. Hazret-i Peygamber (s.a.v.)’in: “Sizin en hayırlınız, dünyâsı için âhiretini, ahireti için de dünyâsını terk etmeyen ve insanlara yük olmayan kişidir.” 144 hadisîyle ne demek istediği iyi anlaşılmalı ki, tembel olup da gayrete bir zarar gelmesin. Đnsanların en hayırlısı dünyâ için âhiretini atmaz, büsbütün dünyâya da meyletmez. Âhireti satarak dünyâyı almaz; dünyâyı tümden de terk etmez. Âlemi intizâma gayret ettiği gibi, kimseye yük olmaz ve o kişiden kimse rahatsız da olmaz.

Sâlik bu hadisi her zaman düstûr edinirse, hiç şüphesiz insanların en hayırlısı olur. Gâfiller gibi âhireti, câhiller gibi de dünyâyı terk etmemelidir.145 Kişi, veren el olup da âleme lutufta bulunur, tanıdığına da tanımadığına da yardım eder. Aynı zamanda sûret ve sîrette hep âhireti istemez, Ebu Leheb gibi malıyla gururlanmaktan son derece sakınır; fakat dünyâ işlerinden de tamâmen sıyrılmaz. Dünyâ işleri onun için bir vusûl yeri olmakla berâber, dünyâyı terk etmesi de sûrette olmaz, her zaman niyeti âhirete uydurmaya gayret eder.146

144 Gümüşhânevî, Râmûz, I, 282, h. no: 9.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 348, h. no: 1251. 145 Bu hususta “Đslâmda ruhbanlık yoktur.” sözü rivayet edilmektedir, fakat bu söz hadîs

değildir. Aclûnî, a.g.e., II, 345, h. no: 3153. 146 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 65-68.

78

“Dünyâ bir cîfedir ve onun tâlibi köpeklerdir.” 147 rivâyeti mâsivâyı terk etme noktasında incelendiği zaman şunlar ortaya çıkar: Bu rivâyette geçen tehdit hakîki mü’minler hakkında değildir. Böylesi müminler o muazzez fikirlerini ve mukaddes taleplerini dünyâda tahsil ettikleri için haklarında “Dünyâ âhiretin tarlasıdır.”148 hadisi vârit olmuştur. Dünyâ kâmil müminler için bir nimet, âhiret için bir tarla ve bir ticârethâne olduğu için talep edilmiştir. Dünyânın bir leş ve tâliplerinin de köpekler olması, Allah’a ve Peygamberine inanmayan, dinsiz, başıboş hayvanlar gibi yaşamak isteyenler hakkındadır. Böylesi kimselere dünyâ bir leş ve kendileri de leş yiyen köpekler durumundadırlar hatta Hz. Peygamber lisânıyla lânet edilmiş melunlardır. Mü’minlerin öyle cife gibi dünyâsı yoktur ki kendileri de köpek olmuş olsunlar. Hakîki müslümanlar yanında dünyâ denilen şey insanı büsbütün Allâhu Teâlâ’dan gâfil kılan her şeydir. Böyle bir dünyâ ve ondan olan her şeyin melûn olduğu buyrulmaktadır. Kısacası bu dünyâ âhiret nimetlerinin kazanıldığı yerdir. “Sâlih bir kimse için sâlih olan mal ne güzeldir” 149 hadisi de bu duruma işâret etmektedir.

“Dünyâ bir cifedir ve onun tâlibi köpeklerdir” sözünü yanlış açıklayan câhil hatiplerin sahte müctehidlerin fikirlerine kapılmamak gerekir; çünkü bu sözün mânâsı Müslümanları dünyâdan soğutup âtıl bırakmak değildir. Eğer dünyâ lüzumlu olmasaydı Hak Teâlâ onu yaratmazdı. Öyle ki dünyâ bir mü’min için lâzım değil, bilakis elzemdir; çünkü dünyâ bir tahsîl yeridir. Bu hususta muhakkîk sûfîlerin ve sâlih kulların sözleri başka bir maksadın elde edilmesi içindir ki, o da yukarıda anlatılmaktadır.

Kısacası, nimet olan dünyâyı bir leş yapan onu tâlep edenlerin talep ediş şeklidir. Mustafa Fevzi Efendi bu durumu şöyle bir misalle açıklamaya çalışmaktadır: Dünyâ bir sürü koyuna benzetilirse insanlar o koyunların sütünden, yününden, şer’i şerîfe uygun olan satışından ve şer’î usullere uygun olarak kestikleri taktirde etinden, kemiğinden ve derisinden velhâsıl her cüzünden faydalanmanın yolunu bilirler. Fakat köpekler ise o faydalı hayvanı bir hastalık sebebiyle ölmesi durumunda onun leşinden faydalanmaya çalışıyorlar ki, işte bu misâl dünyânın ne zaman nimet ne zaman leş olduğunu güzel bir şekilde ortaya koymuş oluyor. Bu durumda Müslümanlar dünyâlarını bir leşe çevirmeden ondan faydalandıkları taktirde, dünyâ onlar için âhiretin tarlası olmuş olur ve dünyânın cîfeye dönüşmesi hâlinde ise onun tâliplerinin köpekler olduğu da unutulmamalıdır.150

4.2.1.3.3. Gizli Zikir ve Huzûrun Nitelikleri Mustafa Efendi tekrar huzûr râbıtasına dönerek, gizli zikir ve huzurda

bazı hususlara dikkat edilmesi gerektiğini vurgular. Ona göre, her ne kadar mâsivâ kalbe gelse bile, mübtedî huzûru, Allâhu Teâlâyı sanki görüyormuş gibi

147 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 362, h. no: 1311. 148 Aclûnî, a.g.e., I, 364, h. no: 1318. 149 Aclûnî, a.g.e., II, 287, h. no: 2822. 150 Mustafa Fevzi, Đzhâr-ı Hakîkat, Đstanbul, 1331, 7-10.

79

gönülden düşünmeli,151 zikrine böylece devâm etmeli ve bu fikri hiç terk etmemelidir. Gerçi baş gözü Hakk’ın Zât’ını göremez; fakat Hak bizleri her an görmektedir ki, bu da yeterlidir. Mürid bu ruh hâli içinde ibâdet eder; çünkü kâmil insanlar böylece ibâdet etmişler ve Allah Resûlü de Đhsân’ı bu şekilde târif etmiştir. Bu sebeple mürid zikre başlamadan önce bu huzûru elde eder sonra zikretmeye başlar.

Bu huzûr gönülden hiç kaybedilmemeli ki, can ve ten hep huşû’ üzere bulunabilsin. Bu sebeple sâlik gayret göstererek bu huzûru zikir bitinceye kadar muhafaza eder. Bu huzûrdan yana biraz zahmet çekmek gerekir; çünkü zahmetsiz bu huzûra ulaşmak mümkün olmaz. Mübtedîye bu yolda külfet çok gereklidir ve mübtedîler külfetsiz bu yolda gidemez. Bu huzûr terk edilerek zikiredilmemesinin gerektiği gibi, bu huzûr olmadan da zikir olacağı düşüncesine kapılmamak lâzımdır.

Mâsivânın gönle gelmemesi mümkün değildir. Çünkü nefsî arzular insanı tutsak etmiştir. Bundan dolayı sâlikin onları kovmak için çokça gayret sarf etmesi gerekir. Mübtedî bu şekilde zikrederse sonunda ebedî olan huzûru bulur. Bu yolda aceleci davranıp bu yolu kısa bir yol da sanmamak gerekir. Bu yolun sonu pek uzaktır ve kulun sermâyesi ise çalışma ve gayrettir. Birçok ârif bu huzûr hâlini vuslata erenlerin makâmı olarak tanımlamıştır. O, hakîkat şehrinin bir meyvesi, biz ise taklit köyünün bir kölesiyiz.152

4.2.2. TEVECCÜH ve MURÂKABELER YOLU Mustafa Fevzi Efendi, râbıta yolunu açıkladıktan sonra diğer bir yol

olan teveccüh ve murâkabeleri açıklamaya başlamaktadır. Bu yol hafîdir ve onda zikir kalple yapılır. Ayrıca açıklanacak olan hususları erkek sâlikler yaparlar, bayan sâlikeler teveccüh yapmaktan istisnâ edilmişlerdir. Teveccüh şöylece yapılmalıdır:

Sâlik, kalbini şeyhinin kalbine karşı tutar153 ve üstâdının karşısında sanki canını teslim etmiş gibi diz çöküp her türlü havâtırdan geçerek ona teslim olur. Öyle ki burada gönle hiç havâtır gelmemelidir. Dizlerini üstadının dizlerine bitiştirir ve mâsivallahın düşüncesine gelmemesine de dikkat eder. O zaman dünyâya karşı gözünü yumarak şeyhine bakar ki mâsivâya herhangi bir yöneliş vuku bulmasın. Dişler ve dudaklar birbirine, dilde damağa bitiştirilir. 154 Bu hâl kişiye sanki ölüm âleminden bir işâret olur; sağ mı, ölü mü olduğu fark edilmez ve nefes alıp vermeden başka hiçbir hayât belirtisi hissedilmez. Burada sâlik sadece nefes alıp verme ve düşüncesinde Allah’tan başka hiç bir varlık

151 Hz. Peygamber ihsan hakkında şöyle buyurur: “Đhsan, Allah’a Onu görüyormuşsun gibi

ibadet etmendir. Her ne kadar sen Onu görmesen de O seni görür.” Buhârî, Sahihu’l-Buhârî, I, 27, h. no: 36; Müslim, Muhtasaru Sahih-i Müslim, Beyrut, 1990, 12, h. no: 2; Gümüşhânevî, Râmûz, I, 188, h. no: 1.

152 Mustafa Fevzi, Mir’atü’ ş-Şühûd, 23.; a.y., Đsbâtü’l-Mesâlik, 64-65. 153 Burada sâlikin kalbi pâk ve sâfî olmalıdır. 154 Peygamberimiz şöyle buyurmaktadır: “Ulemâ ile hem meclis olun ve diz dize sıkışın. Zira

Allah, ölü kalpleri hikmet nûru ile diriltir. Semânın yağmuru ile ölü toprağı diriltmesi gibi.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 271, h. no: 14.

80

olmama durumundadır ve burada tesbih yoktur. Feyzin artırılması ise hep teveccühten gözetilir.

Kâmil şeyh burada kalben şöyle der: “Yâ Đlâhî, yâ Kerîm, yâ Kadîr, yâ Azîm, yâ Rahîm, yâ Cemîl! Ben Peygamber’e râbıta eylemişim ve Hâcegânın her biri de bana vasıta olmuştur. Hakk’ın feyzinden her ne ihsân eylesen, Hz. Peygamber’in feyzinden ikrâm eylesen, bana ananeyle her ne gelirse ve kalbimden yana her ne vârit olursa, şu abd-i fakire de ondan bir pay ver. El-medet inâyet sendendir yâ Mucîb.”

Şeyhin kalbinden feyzin tecellileri ortaya çıkar ve mürşid kalbine ism-i celâli (Allah) telkîn eder. Đşte kâmil mürşid sâlike böyle bir lutuf ve himmette bulunmaktadır. Sâlik de bunu göz önünde bulundurarak şeyhine güzel bir şekilde teslim olur, Hakk’ın feyzine hazırlıklı olup onu bekler ve gönülden de şeyhinin kalbine bakar. Yalnız mürid de yalvarıp yakararak Hak’tan feyz ve nur istemelidir ki, Allah’ın lutufları ortaya çıksın.

Mürid, Hak Teâlâyı şöylece tefekkür eder: Zât-ı pâk tek bir Đlâh’tır; ortağı, benzeri yok ve Zât’ının nûru her yeri kaplamıştır. Mahlûkâta rızk veren O Yüce Yaratıcı her an bize bakmaktadır. Gizli âşikâr her şey O’na mâlûmdur. Sâlik, Rahmân’ın Zât’ının nûrunda mahv ve mustağrak olarak, mürşidinin yanında zelil bir halde durur, şeyhinin kalbini ışık saçan bir lamba olarak tasavvur eder, kalbini onun kalbine karşı döndürüp şöyle der:

“ Đlâhî! Hayy, Mennân, Kerîm, ey Rahîm ve ey Hudâvend-i Halîm, Ben nefs ve şeytanın esiriyim, ey Hudâvend-i Azîm el-emân. Kalbimi açtım sana, inâyet et, el-meded! Sensin, kullarına Raûf olan. Sâdâtımı sana vâsıta ediyorum. Hem üstâdımı da sana vesîle eylerim.”

Sâlik alçak gönüllülük ve huşûyla yalvarmaya devam eder ki bu teveccühten dolayı ona ağlama hâli gelebilsin. Ayrıca bu teveccüh esnâsında bütün cisim ve can kalbe matûf olur. Akıl, fikir, his, idrâk, hayâl ve bütün uzuvlar kalbe bakar ve havâtırdan da hiçbir eser kalmaz. O zaman sâlikin mürşide teslîmiyeti can ve beden olarak bir cenâze gibi olur ki, kalbin içinde bulunan kara noktacık/süveydâ keşfolup, gönle yokluk (gaybûbet) gelebilsin. Sâlikin hâli böyle olmaz ise, böyle olması için gece gündüz çalışması gerekir.

Kısacası şeyhinin kalbi ışık saçan bir cisim, sâlikin kalbi de kibrit gibi olmalıdır ki, Mevlâ’nın feyzi yüz bin güneş olup, ışık saçan (mürşid) ile gönül levhasına vursun. O zaman kalpte bulunan kara noktacık/süveydâ parlar, Hak aşkı cezbe olarak ortaya çıkar. Böylece mürid Mevlâ’nın zikriyle coşar ve Mevlâ’nın aşkı onu sarhoş eder. Başka bir deyişle salikin kalbi coşar, her teveccühte kalp cezbeyi tadar ve ism-i celâl gönül levhasına nakşolmakla berâber Hakk’ın zikri sâlike hâl olur. Fakat bunun için sâlikin kalbinin pak, Hak aşkından da yüreği yaralı olması gerekir. Güneşin ışığı, harareti yüz bin kere kuvvetli olsa, şiddeti âlemi yakacak dereceye ulaşsa ve bu güneş ışıklarını bir taşa karşı vursa taşa tesir eder mi? Yer ve gök ışık saçsa bile, o taş bu ışıktan etkilenmez.

Đşte kişide yapabilme gücü (isti’dâd) olursa, her teveccüh kalbine tesir eder. Sonra kalpten rûha, rûhtan sırra, sırdan hafâya, sonra sır-ı sırra tesir

81

eder. Her latîfe kalbe bağlanmış durumdadır ve latîfeler kalple mâmûr olurlar. Kalpten ve latîfelerden yapılacak teveccüh böyle olur.155

4.2.2.1. Latîfelerden Yapılan Murâkabeler Kimi sâlik kalple murâkabede bulunur ve Hakk’ın fiilleri gönül

levhasına böylece nakşolur. Sâlik, kalbinin Hazret-i Fahr-i Âlem ’in kalbinin hizasında olduğunu mülâhaza ederek şöylece duada bulunur: “Ey Rabbim, Resûlüllah’ın kalbinden Âdem Peygamberin kalbi üzerine Ef’âl tecellîsinin feyzini yağdırdığın gibi, benim kalbimin üzerine de o feyzi yağdır.” Bu makamda terakki eden sâlike Âdemüyyü’l-meşreb denilir.

Kimi sâlik de ruhundan murâkabede bulunur ve bâtını Hakk’ın sıfatlarında böylece müstağrak olur. Buradan murâkabede bulunan mürid, ruhunu Hazret-i Resûlullah’ın ruhu hizasında mülâhaza edip şöyle bir yakarışta bulunur: “Ey Rabbim Hazret-i Resûlullah’ın ruhundan Hz. Nûh ve Hz. Đbrâhim ’in ruhuna yağdırdığın Sıfat-ı Subûtiyye’nin feyzinden benim kalbimin üzerine de yağdır.” Ruhtan terakki eden kimseye Đbrâhimiyyü’l-meşreb denilir.

Kimi sâlik ise sırrından murâkabede bulunur ve böylece onların sırrını Hakk’ın fiilleri kaplar. sır murâkabesinde sâlik sırrını Hazret-i Resûl-i Ekrem’in sırrı hizasında olduğunu mülâhaza eder ve şöyle dua eder: “Ey Rabbim, Hazret-i Muhammed Mustafa’nın sırrından Mûsâ Peygamber’in sırrına yağdırmış olduğun Şuunât-ı Zâtiyye’nin feyzinden benim kalbimin üzerine de akıttır.” sırrdan terakki eden kimseye Mûseviyyü’l-meşreb denilir.

Bâzı sâlikler de vardır ki hafîden iltica eyler ve tenzîhi de ilticâ edilene has kılarlar. Sâlik hafîsini, Hazret-i Resûl-i Ekrem’in hafîsi hizasında mülâhaza ederek şöyle bir duada bulunur: “Ey Rabbim, Hazret-i Resûl-i Ekrem’in hafîsinden Îsâ Peygamber’in hafîsine yağdırmış olduğun Sıfât-ı Selbiyye’nin Tecellîlerinin feyzinden benim hafîme de yağdır.” Hafîsinden terakki eden sâlike de Îseviyyü’l-meşreb denilir.

Bâzı sâlikler ise ahfâdan murâkabede bulunur ve ziyâdesiyle feyzi, şe’nü’l-câmi’ Allah’tan alırlar. Sâlik ahfâ murâkabesinde ahfâsının, Hazret-i Resûlüllah’ın ahfâsının hizasında olduğunu düşünür ve şöyle bir yakarışta bulunur: “Ey Rabbim, Hazret-i Fahr-i Âlemin ahfâsı üzerine eş-şe’nü’l-câmi’in feyzinden ahfâmın üzerine de yağdır.” Ahfâ yoluyla vâsıl-ı ilallâh olana Muhammediyyü’l-meşreb denilir.

Burada vâsıta sâdât, feyzin kaynağı ise Hazret-i Fahr-i cihândır. Kalbe kalbi, ruha rûhu… vb. karşı tutarak sükut etmek gerekir. Daha başka birçok teveccühler vardır; fakat onları ancak yakîne ulaşanlar idrak edebilir. Mübtedî için bu kadar tafsilât yeterli olmakla berâber bu meslekte ilerleyip sonradan bunlara ehil olunca bu konudaki bilgileri tahsîl edebilir. Bu konulardan bahsetmemizin sebebi âşıkları teşvîk etmek içindir.156

155 Mustafa Fevzi, Mîzân, 89-92. 156 Mustafa Fevzi, Mîzân, 92.

82

4.2.2.2. Murâkabât-ı Kübrâ Bâzı sâlikler vardır ki, onların murâkabeleri Hak iledir ve onlar gönül

levhasına böylece teveccüh edip mâsivâyı nefy ve mahv eder, gönüllerinde sadece Hakk’ı birlerler. Bu zâtlar tevhîdi, mâsivâdan göz yumarak yapar ve her zaman niyeti gönülden tecdîd ederler. Ve yine onlar ilâhî feyzin baş göstermesi için dâimâ Hakk’ı kalpten tefekkür edip, Rububiyetin feyzi tesir etsin diye de, kalp gözüyle Allah’a nazar eylerler. Çünkü o, basîretle intizar eder, böylece vech-i hakîkî âşikâr olur.

Böyle insanlar, gönül itibariyle cemiyetin özü oldukları halde, toplum içinde miskin bir şekilde boyun bükerler. Havâtırı gönüllerinden silerek Allah’tan gelen her şeyi boyun eğerek kabul ederler ki, böylelikle maksatlarına ulaştıracak bir yol bulmuş olsunlar. Çünkü bu durumda kuvvetler tekleşerek bir araya gelir, zâhirî ve bâtinî hisler birleşir. Hepsi birden cân u gönülden görmeye başlarlar ve bakışları da her zaman kalp levhasınadır. Onlar kemiyet ve keyfiyetsiz olarak Zât’ı tefekkür ederken, cisim ve canlarından herhangi bir eser görünmez.

Şöyle ki o şühûdî bir tevhîd (vahdet-i şuhûd) eyler, sanki o tamâmen vücûdî bir tevhîd (vahdet-i vücûd) sâhibidir. Onun huzûru da harfsiz, lafızsız ve sessiz olur ve sanki o nur deryasına gark olmuş bir haldedir. Bu hâl için tam bir şekilde çalışır, gayret eder ve diğer hâlinden (önceki hâlinden) tamâmen uzaklaşır. Böyle bir kişi, zerreyi bile, Hakk’sız düşünemez ve göremez bir hâl alır. Onun için Hakk’ın Zât’ı her yerde zâhir olmuştur. Bu güzel insan her yerde Allah ile berâber olduğunun şuûrundadır; çünkü “Nerede olursan ol, Allah’tan kork. Bir kötülük yaptığında, arkasından onu giderecek bir iyilik yap. Đnsanlarla, güzel ahlâk sâhibi olarak muaşeret et.”157 hadisinden edep almıştır. Hem aşkında artma meydana gelir ve “And olsun! Đnsanı biz yarattık ve nefsinin ona ne vesveseler verdiğini de biliriz. Biz ona şah damarından daha yakınız.” 158 âyetinin mânâsını tefekkür eder.

Đşte bu durumda olan sâlih zâtlar böylesi bir tazîm ve muhabbette bulunurlar. Sanki onlar Hak’la sohbet ederler ve bunu yapmalarının sebebi de hakîkat güneşinin doğması, bütün külfetlerin yok olması, gönül sevgilisinin hicabını kaldırması, Hak sevgisinde bir anlık bir duraklamanın olmaması, sekr ve gaybûbetin ortaya çıkması, dünyâ ve içindekilerin hatıra gelmemesi, aşk sultânına uyulması ve başlangıçtan bitişe kadar olan her şeyin yok oluvermesi içindir.

Aynı zamanda bu sâlih insanların ruhları görülmeyen, yâni akılla bilinen şeyler (ma’kulât) ile meşgûl olur, ya da onlara duyu organlarıyla bilinebilen nesneler/mahsusât zuhûr eyler. Âlem-i gaybe intikâl edilemediği gibi, hâl erbâbının maksadı da hâsıl olmaz. O sâlik korkusuzca şöyle düşünür: “Bütün cihetleri nur üzere nur kuşatmıştır. Kemiyet ve keyfiyetsiz yayılmış bir nur ki, âlem-i gayb ve şühûdu kuşatmıştır.” Sâlik her an bu neşeyi tefekkür

157 Tirmizî, Sünen-i Tirmizî, IV, 312-313, h. no: 1987; Gümüşhânevî, Râmûz, I, 13, h. no: 4.;

Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, 36, h. no: 82. 158 Kâf, 50/16.

83

etmeli ve bu neşede mest ve müstağrak olmalıdır. Mustafa Efendi, bâtında daha bir çok dâirelerin varlığına işâret ederek, onları tam olarak idrak edebilmenin bu işin ehline mahsus olduğunu belirtir. Mübtedîlerin güçleri bu yola yetmeyeceği gibi zaten onlarda bu yoldan gitmezler. Bu yolda gidebilmek ancak mürşidin izniyle mümkün olur. Mürşidin izni olmaksızın bir mürid bu yoldan gitmeye kalkışırsa, zerre kadar fayda göremez.159

4.2.3. YEDĐ TAVIR ve GĐZL Đ ZĐKĐR YOLU Mustafa Fevzi Efendi, tarîkat erbâbının kullandığı metotlardan

üçüncüsü olan zikir yolu hakkında şu görüşlere sâhiptir: Seyr u sülûk kapısı zikirle açılır. Sâlik zikirle bu kapıyı açar ve onunla örtüler kalkar. Tarîkatların kullandıkları metotların birinci ve ikinci kısmı zikirde vardır; yâni Yüce Yaratıcı’yı zikretmek, bu iki yolu da içinde bulundurmaktadır.160 Öyle ki mürid, Hak Teâlâ’yı zikretmeyi vird edinince, o hem râbıta, hem de murâkabede bulunmuş olur. Đşte mübtedîlerin bu mesleğe başlangıç yeri burasıdır. Çünkü aşk defterine başlangıç buradan olur. Müntehîler ise intihâyı burada bulmaktadırlar. Çünkü deverân eden vecde müntehâ buradan olur.161

4.2.3.1. Yedi Tavır Yolu (Atvâr-ı Seba) Mustafa Efendiye göre, zikri sesli yapan cehr ehli için yedi tavır vardır

ve onlar şunlardır: 1. Esfel-i Emmâre: Burada Allâhu Teâlâ’nın tevhîd edilmesi sürekli bir

şekilde sürmektedir ve feyiz artışı ortaya çıkıncaya kadar da sâlik tevhîde devam eder.

2. Berzah-ı Levvâme: Burada sâlik, sürekli bir şekilde ism-i celâlle meşgûldür ve müridin ezkârı da yine ism-i celâl’dir; yâni “Allah” demektir.

3. Nüfûs-i Mülhime: Bu makamda sâlik “Hû” ismini terennüm eder ve “Hû” diye feryât etmeye başlar ki, bu zikrin nûru her türlü heva ve hevesi perişân etmektedir.

4. Nüfûs-i Mütmainne: Burada ise “el-Hakk” ismi tecellî eder. Hakîki dervişler “el-Hakk” ismini zikrederler ve gönülleri hakikaten yaralı olanlar, burada mahv olurlar.

5. Nüfûs-i Râziye: Bu durumda da râziyye güneşleri deverân eder. Sâlikler burada “el-Hayy” ismini zikrederek sonsuz bir hayât elde ederler.

6. Nur-i Lâhûtiye: Bu makamda sâlikin nefsi râzı olunan bir inci tanesi gibidir ve “el-Kayyûm” ismi tecellî etmektedir.

7. Sır-ı Zât-ı Lâ Mekân (Mekânsız Zâtın Sırrı): Sâlikin nefsi burada sâfî bir nûrdur. Bu şe’nin mâliki “el-Kahhâr” ismidir ve bu makamın sâlikinden de bir alâmet görülmez.

Müellifimiz sayılan bu asılların çokça dalları olduğunu; fakat burada bu konuyu kısaca anlatmayı uygun bulduğunu ifâde etmektedir.

159 Mustafa Fevzi, Mîzân, 92-94. 160 Bu kısımlar râbıta ve teveccüh / murâkabe’dir. 161 Mustafa Fevzi, Mîzân, 94.

84

Hafî yolu tercih edenler ise zikri âşikâr yapmaz ve latîfelere itibâr ederler. Cehrîler de hafîler de aslında aynı şeyi söylerler; fakat tutmuş oldukları yol teferruatta farklılık gösterir. Yâni asıllar aynıdır; fakat teferruatta farklılıklar vardır ve letâif veya atvâr ıstılahtan ibarettir.162

4.2.3.2. Gizli Zikir Yolu: Đnsanda Bulunan On Latîfe, Nispet Edildikleri Kimseler ve Nurlarının Renkleri

Đnsanda on latife bulunduğunu ve bunların beşinin âlem-i emir’den; diğer beşinin ise âlem-i halk’tan olduğunu söyleyen Mustafa Efendi bu konuya geniş bir yer vermektedir.163

4.2.3.2.1. Âlem-i Emirden Olan Beş Latîfe (Letâif-i Bâtıne) Bunlar sırasıyla kalb-i insanî, rûh (rûh-i sultânî), sır, hafî ve ahfâ’dır

ve bunların sultânı ise rûhtur. 1. Kalp (Kalb-i Đnsânî) Sol meme altında bir yürek (kalp) vardır ki, o sanki bir felek (gezegen)

şekline benzer. Bu yürekte hoş bir noktacık bulunur ve o noktacık Hakk’ın aşkıyla dâimâ coşar. Ona kalpte bulunan kara noktacık/süveydâ derler ve o öyle bir şeydir ki sırların tümü onda ortaya çıkmaktadır. O, sırr-ı ezelden olan siyah bir noktacıktır ve künhünü ancak Hak Teâlâ bilmektedir. O (süveydâ), kibrît-i a’lâdır; yâni tecellî ilk olarak ona ulaşır, onda ortaya çıkar ve Mevlâ’yı zikretmek ona tesir etmektedir.

Đşte o, insan-ı kâmilin mayası olup, öyle bir zaman gelir ki onun şûlesi cihânı kaplar. Eğer o nokta şûlelense kişi onunla on sekiz bin alemi seyir etmeye başlar. Đşte mânevî kandil bu kalptir ve kalp evinin tutuşması içinde bir ateş gereklidir. Şüphesiz ki o ateş de zikrullâhtır. Bundan dolayı her an zikirle meşgûl olmak gerekir. Aslında kalp gâyet basit bir nokta olmasına rağmen, onun şûlesi âlemleri kuşatmaktadır. Yalnız her kalbin de böyle olduğu sanılmasın, âciz kullar onu idrâk edemezler. Böyle bir kalp ancak kâmil bir müminde vardır.

Đnsanın kalbi bir maya ve her latîfe de onun gönlüne bir sermâyedir. Her latîfe kuvveti kalpten alır ve insan kalple saâdeti bulur. Mevlâ’yı zikretmenin başlangıcı kalptedir, yâni zikrullâh öncelikle kalpte olur. Sâlik pîrini görmez mi ki o, zikri kalple yapmayı öğretir. Zikrin hem başlangıçta, hem de sonuçta kalple bir bağı vardır. Her yerde zikir dâimâ kalple alâkalıdır ve onun Hazret-i Âdem (safiyyullah) ile bir bağlantısı vardır. Hakk’ın fiillerinin feyzinin başlangıcı kalptedir ve burada delilimiz Hazret-i Âdem olur. Böylece günden güne feyz-i celîl kalbe gelir, kalp tandırı aşkla kaynar ve kalbin nûru ortaya çıkmaya başlar.

Mustafa Efendi, Ahmed Ziyâeddîn Efendiden kalp nûrunun renginin sarı olduğunu nakletmektedir. Ona göre, sâlike kalbinin nûru gösterildiği

162 Mustafa Fevzi, Mîzân, 94-95. 163 Burada insanın terkibinden biraz bahsedilip, geçen bölümlerde kısaca değinilen latîfelerden

yapılan zikir konusu genişçe anlatılmaktadır.

85

taktirde ona gönülden itimat etmemelidir. Çünkü maksat nur değil, asıl maksat Allâhu Teâlâ’nın pak Zât’ıdır. Bu nûrun zuhûru sâlike bir iltifattır; fakat gafil kimseye öldürücü tesiri olan bir zehir gibidir ve mübtedîye kalbinin nûrunu görmesi de gerekli değildir. Çünkü bu sâlikin gönül fırınını mahveder, onun nefsi kendini beğenmekle birçok hileler etmeye başlar. Müellifimize göre sâlikler sırr-ı sırra varmadıkça nefsin elinden kurtulmuş oldukları bir zaman olmaz.164

2. Rûh (Rûh-i Đnsânî) Rûhu tam anlamıyla kimse bilemez; yalnız bu cilveyi Allâhu Teâlâ

bilmektedir. Çünkü Allah’ın ilmi her şeyi kuşatmıştır. Râsih olan zâtlar ise ancak Hakk’ın izniyle, yâni bildirdiği kadarıyla ruh hakkında bir şeyler bilmektedirler. Râsih âlimler de Allah’ın velî kullarıdır. Burada anlatılmak istenen ruhtan maksat hayvânî rûh değil; insânî ruhtur. Bu rûh bir mahalle hulûl etmediği gibi, bir mekânı da yoktur; fakat o yalnız kalbe tenezzül eder ki, bu tenezzülde tamâmen taalluktan ibârettir.

Rûhun nispeti Neciyyullah (Allah’ın sırdaşı) Nûh (a.s.) ve Hâlilullah (Allah’ın dostu) Đbrâhim (a.s.)’adır. Bu durumda olan bir sâlikin feyzinin kaynağı Allah’ın sıfatlarıdır, yâni sübûtî sıfatlarıdır. Aynı zamanda rûh-i insânînin nûrunun renginin kırmızı olduğu söylenir ve bu nur sâlike ara sıra gözükür. Eğer bu nur ortaya çıkmazsa sâlik telaşlanmamalı, her an nefs ve şeytanla savaşmaya devam etmelidir. Ayrıca rûhtan zikreden bir mürîdin her zaman sağ meme altından zikretmesi gerektiğini de unutmamalıdır.165

3. Sır Sır kalpte olan bir kuvvettir ve öyle bir makamdır ki, kişinin şühûdu

tamâmen onda mümkün olur. Buna Mûsâ-yı Kelîm delil olmuştur; çünkü O’nun nispeti sırradır. Bu durumdaki bir sâlikin feyzinin kaynağı Allah’ın fiilleri olmakla berâber feyz ve nispet ondan başlamaktadır. Yakîn ehli sırrın nûrunun renginin beyâz olduğu söyler. Mürîdin sırdan zikretmesi durumunda, her zaman sol memenden önde zikretmesi gerekmektedir.166

4. Hafî Bir de hafî vardır ki, ona gönül ehli sır-ı rûh demektedirler. Hafî, bil-

kuvve ruhtan bir makamdır ve bu makama da herkes ulaşamaz. Seyr u sülûk rûhta kemâl buldukça bu hâl kuvveden fiile dönüşür. Bu makamın nispeti ise Hazret-i Îsâ (a.s.)’adır ve Hazret-i Îsâ b. Meryem de bir vâsıtadır. Bu hâldeki bir sâlike feyzin kaynağı Allah’ın selbî sıfatlarıdır ve bu sıfatlar terbiyenin menşeidir. Tahkîk ehli hafînin renginin siyâhî olduğunu söylemişlerdir. Eğer sâlik hafîden zikrediyorsa, sağ memenden önde zikretmeli ve ağlamalıdır.167

5. Ahfâ Bir de ahfâ vardır ki o, sırru’s-sırdır ve mahlûk onu bilmez. Ehli onu

idrak edip, tesirini canlarında bulurlar. Bu makamın nispeti ise Peygamberimiz 164 Mustafa Fevzi, Mîzân, 106-108.; Kalp bahsi hakkında geniş bilgi için bkz. mürşid râbıtası. 165 Mustafa Fevzi, a.g.e., 108. 166 Mustafa Fevzi, a.g.e., 108; a.y, “Rü’yetullah Câiz midir?”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 60, 127-

128. 167 Mustafa Fevzi, a.g.e., 108-109.

86

Muhammed Mustafa (s.a.v.)’edir ve burada O’ndan başka bir vâsıta da yoktur. Sâlikler burada râbıta etmelidirler. Burada feyzin başlangıcı Allâhu Teâlâ’nın Zât’ıdır ki, bunu en kâmil evliyâ söylemektedir. Başka bir deyişle burada ilâhî feyzin başlangıcı şe’ni câmi’, yâni Allâhu Teâlâ’nın kemiyet ve keyfiyetsiz şe’nidir. Şân-ı câmi’ tamâmen sırrın sırrıdır ve bütün şüûnât-ı butûnu kendinde toplayandır. Beş taayyün vardır ki, birincisi ilm-i Hak’tır. Đşte bu, Hak Teâlâ’nın şüûnâtının şânı ve başlangıcıdır. Çünkü bu beş taayyünün mümtaz olanı Hakk’ın tecellîsidir.

Tahkîk ehli bu makamın renginin yeşil olduğunu söyler. Sâlik buradan zikrediyorsa, her zaman göğsün üstünden zikretmelidir. Artık burada latifeler iyice yerleşmiş, “ol!” emrinden dolayı âşikâr olmuşlardır. Bunların ne maddesi, ne de cevheri vardır ve her biri Hakk’ın Zât’ının bir tezâhürüdür.168

4.2.3.2.2. Âlem-i Halktan Olan Beş Latîfe (Letâif-i Zâhire) Beş latîfe, dört anâsır ve bir de nefsten oluşmaktadır. Bunlar ise

sırasıyla ateş, havâ, su, toprak ve nefs-i hayvânî’dir. Đnsanın cismi Hak Teâlâ’nın bunları yaratmasıyla ortaya çıkmış, dört unsur karışarak onlardan bir latîfe revaç bulmuştur. O latîfe de nefs-i hayvânîdir ve dört unsurdan ortaya çıkmıştır. Bunların kuvveti kalbin civârında oluşan bir buhardır ve nefs onlardan ortaya çıkmıştır. Eğer sâlik nefsten zikrediyorsa, her zaman cepheden zikretmeli ve ağlamalıdır. Eğer sâlik zikrini anâsırdan yapıyorsa, fikrini hep vücûda hasretmelidir.

Nefs-i hayvânî devamlı olarak tendedir ve nispeti kaşlarla göz üstündedir ki, buna cephe derler; Türkçesi ise “alın”dır ve kişinin cephesi nefse yer olmuştur. Dört anâsır ise bütün âza ve tendedir. Đşte beden bunlardan ibarettir. Mürid, bu yedi yerden zikreder ve latîfelerden zikrederken kalbi onlara bağlı olur. Öyle ki habersiz hiçbir zaman sâlik kalbini terk etmemelidir; çünkü kalp kın, latifeler ise birer kılıçtır. Onları korumak için kalbe dikkat edilmelidir; çünkü nazargah-ı ilâhî kalptir. Sâlikler tembellik etmeksizin kalpten beş bin zikrettikleri vakit, ruh, sır ve hafînin her birinden bin zikir etmiş olur. Sonra ahfâya da bin zikir verirler ki, toplam dokuz bin eder. Nefs ve cismi bunlara eklersek mürîdin zikri on bir bin eder. Bunun en azı on bir bin, en çoğuna ise bir sınır yoktur. Bu miktardaki bir zikre her mürid ulaşamaz. Bu zikirler halvet ehlinde bulunur. Çile ve halvet gören sülûk ehli, şüphelerini, problemlerini bu latîfelerden halleder.169

4.2.3.3. Yedi Tavrın Nûrlarının Renkleri ve Latîfelere Uygulanışı Mustafa Efendi, cehrî ve hafî yöntemi takip eden tarîkatların sonuçta

varmış oldukları noktanın aynı olduğuna dikkatleri çekmek için atvâr ve letâifi birbirine tatbik ederek göstermeye çalışmaktadır: 168 Mustafa Fevzi, Mîzân, 109. 169 Mustafa Fevzi, a.g.e., 109-111. Mustafa Fevzi Efendi, bu yerde ayrıca şunları

söylemektedir: “Daha pek çok makamlar vardır ki, onları şerh eylemek haddim değildir. Gerçi şu zikrettiğim şeyler de çoktur ve onların tamamı bende yoktur. Merâmım bir teberrük, bir tevessüldür. Bu sebeple âcizâne kelâmı uzattım.”

87

1. Esfel-i Emmâre tavrı karşılıksızdır yâni karşılığında herhangi bir latîfe yoktur. O aşağıların aşağısındadır ve onun maddesi de (mayası) kötüdür. Emmâre tavrında bu latîfelerden herhangi bir eser bulunmaz ve zulmeti de çok olduğundan onda nur da gözükmez.

2. Berzah-ı Levvâme tavrı, kalbe nispet edilir ve onun nûru sarı olur. Çünkü kalbin nûrunun rengi sarıdır ve bunda da hâl ehli zâtlar ittifak etmişlerdir.

3. Nüfûs-i Mülhime tavrı, rûha makam olmuştur ve nûrunun rengi kırmızıdır. Çünkü rûhtaki nûrun rengi de kırmızıdır. Bu ara sıra sâlike gözükür.

4. Mütmainne tavrı, sırra nispet edilir ve nûrunun rengi beyazdır. Çünkü sırrın rengi hiç şüphesiz beyazdır ve her sâlik bunu böylece keşfetmektedir.

5. Nüfûs-i Râziye tavrı, hafî latifesine karşılık gelmektedir ve onda safâ erbâbı hep gizlenmiştir.

6. Nur-i Lâhûtiye tavrı, ahfâya nispet edilir ve burada bütün sıddîklar komşudur. Altıncı tavır yâni “Nur-i Lâhûtiye” beşinci tavra yâni “Nüfûs-i Râziye”ye çok benzer; fakat beşinci tavır, altıncı tavır için bir başlangıç yerindedir. Gerçi aralarında bâzı farklar vardır; fakat bu farkları bulmak çok zordur ve bunu da yalnız yakîn erbâbı fark edebilir. Bu sebepten dolayı nûrunun rengi muhteliftir, siyah renginden yeşil ortaya çıkar. Bu yüzden gönül ehli ihtilaf etmiş, atvâr ehli, “ yeşilin ortaya çıkışı siyahtan önce gerçekleşir sonra siyah renk ortaya çıkar ki, altıncı tavır olan “Nur-i Lâhûtiye” hiç şüphesiz böyledir” demişler; letâif ehli ise “önce siyah, sonra ise yeşil nûrun ortaya çıktığını ve parladığını” söylerler. Çünkü letâif ehlinin mânevî zevki aldığı yer ahfâ’dır.

Mustafa Efendiye göre ortaya çıkan bu ihtilaf küçüktür ve bu ihtilafa itibar edilmez. Asıl maksat siyah ve yeşil nûrların varlığının bilinmesidir ki, bunda da kemâl erbâbı müttefiktirler ve bu iki nûrda ileri geri konuşmak uygun olmaz.

7. Sır-ı Zât-ı Lâ Mekân tavrıdır ki, sâfî bir nûrdur ve nûrunun renginden ne bir alâmet, ne de bir eser vardır. Hafiyede, yâni hafî yolu tercih edenlerde bunun karşılığına Cem’u’l-letâif derler.

Bu tavır, nübüvvet tavrıdır ve Hz. Peygamber’in vârisi olan kâmil mürşidler bundan hissedârdırlar. Bu makama edep sâhibi kimseler erişir ve verâset yoluyla bundan pay alırlar. Đşte cehrîler bu türden zikrederek atvâr ile altı çeşit nefsi devrederler. Bir de Nakşîlerin cehrî zümresi vardır ki, hepsi ism-i celâli zikrederler ve bu zikri de gönül levhasına istiğrak gelinceye kadar hem lisân, hem de kalple yaparlar. Mürşidi sâlikte bir alamet gördüğü zaman nefy ü isbât zikrini ona tâlîm eder.170


88

4.2.3.4. Gizli Zikir Yolunu Benimseyen Tarîkatlarda Latîfelerden Yapılan Zikrin Fazîleti ve Mertebeleri

Müellifimize göre Hakk’ı zikretmek, hafî ve celî zikrin her ikisiyle de mümkündür ve bu sayede gönül parlamış olur. Fakat burada konumuz zikr-i hafîdir ve bu yolu Hazret-i Ebûbekir (r.a.) seçmiş ve sonradan Hâcegân zümresinin hepsi hafî zikri tercih etmişlerdir. Yüce soydan gelen Nakşî şahları bu zikri seçmişlerdir. Nakşîlerin selefleri gitti yerlerine halefleri geldi ve onlardan hiçbir kimse celî zikri telkin etmedi. Bu tarîkin yaşlısı genci zikri gizli olarak yaparlar.

Hâlidîler de hafî zikir yolunda ilerlerler ve nispetleri de Nakşiyy-i Sıddîkiyye’dir. Bunların zikri gönülden gönle geçmekle berâber zikri kalp, ya da ruhla yapmaktadırlar. Göğsün derinliklerinde (derûn-i sînede) beş latîfe vardır ve onlar her an binlerce kere zikretmektedirler. Hâlidî-Nakşibendî olan sâlikin zikirde tutmuş olduğu yol bu latîfelerdir. Şeyh-i kâmil burada şöyle bir yol takip eder: Mübtedîye beş bin zikri kalpten çekmesini telkîn eder. Eğer mübtedî zikre devam hususunda gayret ederse, her latîfe sürekli olarak bin zikir artırır. Rûh, sır ve hafîden zikrederek sonra ahfâya kadar yol gider. Sonra onu cisme, daha sonra da nefse nakil eder ve gönül nefy ü isbât zikrine elverişli bir hâl alır.

Bir süre sonra da nefsini tecdîd eder, zikir ve fikri günden güne artırır. Bundan sonra sâlikler tehlîl ederler ki, burada latîfelerle lisân birleşir. Fakat bu anlatılan zikirdeki artışı yine mürşidin kendisi yapar. Mürşidinden habersiz latîfeleri değiştirmeden günde yüz bin kere zikir çekmede herhangi bir zarar olmaz. Sâlik, mürşidinin haberi olmaksızın kendi kendine latîfeleri değiştiremez; bu değiştirmenin kişiye zarar vereceğini de unutmamak gerekir. Bu halleri kâmil mürşid güzelce ayırt eder, dinler, anlar, sonra nakleder ve sâliki şevklendirir. Çünkü mânevî tabip mürşiddir ve kuvvetli zikir mürşidin gönlündedir.

Mürşidin kalbinden mürîde bir yol gider ve mürşid her teveccühte mürîde zikri talim eder. Eğer kişideki kâbiliyet çevik, kalp levhası mâsivâdan pâk olursa, zevki, şevki ve zikrini artırırsa ve yine günden güne mâsivâyı kalp ve fikrinden çıkarıp kalbi Cenâb-ı Hakk’a bağlarsa (tecrîd-i fikir), o zaman mürşidin kalbinden mayayı alır ve günden güne sermâyeyi artırır. Bu durumda kişi münkirlerin kötülemelerine, alaya almalarına bakmaz, durmadan Hakk’ı zikretmeye çalışır.171

Her zaman edeplere dikkat edip, sonra da zikirle meşgûl olmak gerekir. Sâlik hem edebini koruyup Hakk’ın kapısını Allah için bulmalı, hem de Nakşbendiye’ye bağlılığı koruyarak her zaman târif edilen şekil üzere gitmelidir. Kişinin günde yetmiş bin kere zikretmesi, onun aklının ve aşkının artmasına, dert ve kederlerinin gitmesine, zevk ve şevkinin günden güne fazlalaşmasına vesîle olur ki, o zaman kasvet ve karışıklıklar onda barınacak yer bulamaz. Fakat sâlik, târif edilen şeklin dışına çıkarsa, günden güne işi elbette zorlaşır.


89

Mustafa Efendiye göre eğer zikrullâh Hak için olmaz ise, onun dünyâ kadar âfeti bulunmaktadır. Dünyâlık bir menfaat için zikreden, mâsivâyı isteyip “Allah” diyen, para, rütbe gibi tümden fâsit olan şeyler için evrad ve esmâ’ çeken, herkesi kandırmak için zikreden ve şer’-i şerîfe uymayan kişiler, bütün insanlığa zillet ve cinnet verirler. Bu gibi aşağılık, insaniyetsiz kimseleri sâlik saymamak ve kabullenmemek gerekir. Dervişlerin tutmuş oldukları yol kesinlikle bu değildir. Böyle kimseler dervişliği ve zikri, tuzak olarak kullanmış, bu sebepten dolayı da Hak Teâlâ onlara tuzak (mekr) kurmuş ve bu gibilerin akıllarını alarak onları vahşete düşürmüştür. Bunlar kendi elleriyle kendilerini dehşete atmışlardır.

Müellifimiz, kim zikirden dolayı keder ve hastalıklar görmüşse, o kişinin zikri, ya dünyevî, ya da uhrevî bir gâye için yapmış olmasındandır veya bozuk bir düşünceyle zikir eylemiştir yahut velî olmayı düşünmüştür, der. Gerçi evliyâ Allah’ın sevgili kullarıdır, her eşkıya da pek kolay velî olamaz. Ancak öyle birden evliyâ olayım diye kişi kendi kendine her yerde riyâzet ederse, o riyâzetinde ifrâta düşer ve âkıbeti aklının gitmesi olur. Öylelerini uyku tutmadığı gibi onlar rahat yüzü görmez ve hastalıktan vehimlerine mağlup olurlar.172

Fakat bâzı Hak meczupları vardır ki, onlara Hak aşkı gıdâ olmuş ve bu güzel insanlar cenneti dünyâda bulmuşlardır. Onların maksatları Hakk’tır ve bütün zamanları naz ve lutuf içindedir. Ayrıca bunlar fenâ fillâhla fenâyı da bulmuşlardır. Müellifimiz bu hususa şu mısralarla değinir:

Bu tarîka isr-i Peygamber gerek Mürşid-i kâmil gerek, rehber gerek

Rehberi bulmaklığa düstûr gerek Zulmeti def etmeğe bir nur gerek Đşte düstûr-i tarîktir bu kitâb Gel oku mekşûf olur her bir hicâb

Gam ve mihnet çekenler, her şeyde ifrât eyleyenlerdir. Bundan dolayı

ifrâta düşmekten sakınarak yakîn ehli ne demiş ise onu mûteber tutmak gerekmektedir. Bu meslekten zerre kadar bir zarar gelmez. Sâlik, mürşide ve sâdâta itiraz etmekten, haklarında uygunsuz ve isâbetsiz sözler söylemekten uzak durmalıdır. Ayrıca mürid, bu güzel insanlar hakkında kalbine kötü bir zan koymamalı, her zaman haklarında hüsn-i zan etmelidir. Kim tarîkata veya sâdâta itiraza devam ederse, o kişi ne zâhirde, ne de bâtında bir rahat yüzü görür, nefs ve şeytan da onu kendine büsbütün kul köle eder.

Mustafa Efendiye göre bu yolda gitmeyi tercih eden kimse her zaman târif üzere gitmeli, inat etmemeli ve kesinlikle kendi başına riyâzete

172 Mustafa Fevzi Efendi, kime Hakk’ı zikretmekten bir keder gelirse, cismime ve cânıma

gelip zarar versin, demektedir.

90

kalkışmamalıdır. Özellikle de dünyâlık menfaatler için zikir çekmemeli, Hak’tan ayrılmayarak her an O’nu anmaya gayret göstermelidir. Ayrıca tarîkata, mürşide muhabbet beslemek ve gitgide korkusuzca zikrullâhı artırmak bu yolun gereklerindendir. Zikir bütün lezzetlerden daha yücedir ve zikrullâhın zevkini tatmayan bilemez. Eğer kişide tam bir zevk kuvvet bulsaydı, her sözü mânevî bir zevkle dolu olurdu ve Hakk’ı zikrettikçe, âşıklar onun sözlerinden zevk alırlardı. Yalnız sâliklerin zevk için zikretmediklerini de unutmamak gerekir. Sâlikin bir gâye için zikretmesi bu yolda fâsit olarak görülmüştür. Zikir, Hak için olmalı ki, o zikir nur olabilsin.173

1. Zikrin Fazîleti Bilindiği üzere zikr tasavvufta çok büyük bir yere sâhiptir. Müellifimiz

de zikrin önemini bâzı âyet ve hadîslerle anlatmış, onu kalp saffetinin gerçekleşmesi için yapılması gereken hususlardan biri olarak saymıştır. O, bu konuya şöyle yer verir: Mevlâ’yı zikretmek, mü’min için parlatıcı bir âlet (saykal) gibidir ve zikredenler mü’minlerin en fazîletlileridirler. Zâkir ve sâdıklar, Hak ehlidirler ve âşıklar topluluğu mutlak sûrette onlardır. Hakk’ı zikretmek âlemleri cennet eder ve zikreden bir kimse dünyâda da bir üzüntü çekmez. Kim Hak için zikrederse ne bir zarar görür, ne de utanılacak bir duruma düşer.

Mustafa Fevzi Efendi, zikrin zararlı olup olmadığı hakkında boşuna tartışmaya girilmemesi gerektiğini, eğer Hakk’ı zikretmekten bir zarar ve üzüntü gelseydi veya insanlar Mevlâ’yı zikretmekle bir zarar görselerdi, hiç bizlere Mevlâ’mız; “Allah’ı çokça zikredin ki felâh bulasınız”174 âyetiyle zikretmemizi emreder miydi? Peygamberimiz (s.a.v.): “Allah’ı o kadar çok zikrediniz ki size âdeta mecnûn (deli) desinler” 175 ve yine “Mevlâ’nızı öyle zikredin ki münafıklar size mürâîdir (gösterişçi) desinler” 176 der miydi? gibi sorular yöneltmektedir. Ayrıca o, bu âyet ve hadislerin mânâsına bakarak eskiden beri zikir ehlini kötüleyenler olduğunu aklımızdan çıkarmamamız gerektiğini, onlara yapılan bu iftiranın sadece şimdi olmadığını söyleyerek telaşa girilmemesi yönünde tavsiyede bulunmaktadır. O, bu tavsiyelere bazı misaller vererek şöyle devam eder:

Münkirler, Resûlüllah’ın sözlerine: “Bunlar eski sözlerdir” demişler ve O’nun mecnûn olduğunu söyleyecek kadar ileri gitmişlerdi. O ki, Hakk’ı aşkla zikrederdi; fakat bunu münkirler bilmeyip O’nu inkâr etmişlerdi. O, münkirlerin inkârlarını duymazlıktan gelerek hak olan dâvâyı ikrâra devam etmişti.

173 Mustafa Fevzi, Mîzân, 99-102. 174 Cum’a, 62/10. 175 Đmam Ahmed, el-Müsned, III, 68, h.no: 11640; Đbnu Hibbân, Sahih-i Đbni Hibbân, III, 99,

h.no: 817; Gümüşhânevî, Râmûz, I, 80, h. no: 9.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 150, h. no: 497. 176 Gümüşhânevî, Râmûz, I, 67, haşiyesinde geçmektedir.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 150, h. no:

497.

91

Zikrullâh , bütün amellerden daha hayırlı, daha latîftir ve tasadduktan daha tatlıdır.177 Allahu Teâlâ: “Beni zikredenlerin meclis arkadaşıyım” buyurmaktadır.178 Yine zengin fakir, her insan, O yüce Yaratıcı’yı zikretmek üzere emrolunmuştur. Ve yine Hazret-i Mustafa, zikir halkası hakkında: “Siz, Cennet bahçelerine uğradığınızda oradan faydalanınız. Dediler ki: Cennet bahçeleri nedir? Buyurdu ki, zikir halkalarıdır”179 buyurmaktadır. Çünkü o makam cennet bahçesidir ve bir bölük insan onda devamlı zikretmektedir. Öyle bir yerden eğer sizler geçerseniz meyvesinden yiyiniz! O güzel Peygamber bizleri bu hadisinde zikre teşvik ediyor. Melekler, birbirleri üzerinde semâvâta kadar zikir meclislerini kuşatırlar. Aynı zamanda zikredenin zikri güzel bir sûret bulur ve arş-ı âlâya gider ve orada kalarak sahibi için istiğfâr eder ve bu da haşir gününe dek böylece devam eder.

Zikrin fazileti sayılamayacak kadar çoktur ve Hakk’ı zikretmek mü’minlere bir sermâyedir. Aşkla Mevlâ’sını zikredenler dünyâda zevkin özünü bulmuşlardır. Mustafa Fevzi Efendiye göre; Hakk’ı zikretmeyi nifaksız bir halde seven kimsede şüphesiz Hak sevgisi vardır. Hakk’ı zikretmeyi sevmeyen kimse ise şerlidir ve onda her şeye kâdir, Yüce Yaratıcı’nın sevgisi yoktur.180

2. Zikrin Mertebeleri Mustafa Efendi zikrin mertebelerini üç bölümde ele alarak, hafî

metodunu uygulayan tarîkatların tümünün zikrin özünün üç kısım olduğunda ittifak ettiklerini bizlere haber vermektedir. Bunları, lafzatullâh, nefy ü isbât ve zikrederken kalp ve lisânın birleşmesi olarak sıralamaktadır. Bu üç mertebeye müellifimiz kısaca şöyle yer verir:

I. Lafzatullâh Birinci mertebe lafzatullâhtır. “Allah” ismi zikredildiği vakit her yerde

kalp ve letâif devreder ki, mürşid sâlike onun yapılış şeklini târif eder. Burada sadece ism-i celâl zikredilir. Đlk önce mürid, mürşidinin öğretmesiyle Allâhu Teâlâ’yı zikretmeyi kalpte gizlice tutarak harf, lafız ve ses olmaksızın benzeri olmayan Zât’ı tefekkürle birlikte zikretmeye başlar. Hakk’ın zikredilmesi kalbe tesir ettiği zaman, mürşidi ona rûha geçmesi yönünde talîmat verir. Sâlikler ruhta da tesiri görünce, şeyh sâliki sırra, sırda da zikrin tesirini tam olarak

177 Mustaf Efendi bu görüşleri Peygamberimiz (s.a.v.) şu hadisinden almaktadır: “Size,

amellerinizin en hayırlısını, en temizini, derecelerinizi en fazla yükseltenini, altın ve gümüş infak etmekten daha hayırlı olanını ve düşmanla karşılaşıp sizin onların, onların da sizin boyunlarınızı vurmasından daha hayırlı olanını haber vereyim mi? Allah’ı çok Zikrediniz.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 164, h. no: 7.

178 Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 183, h. no: 611. 179 Tirmizî, Sünen-i Tirmizî, V, 497-498, h. no: 3509; Gümüşhânevî, Râmûz, I, 64, h. no: 1.

Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 88, h. no: 278. 180 Mustafa Fevzi Efendi bu görüşe şu hadisi delil olarak getirir: “Hak sevgisinin alâmeti, O’nu

zikretmeyi sevmek ve Hakk’a buğzetmenin alâmeti ise O’nu zikretmeyi sevmemektir.” Suyûtî, el-Câmiu’s-Sağîr fî Ahâdisi’l-Beşîri’n-Nezîr, 1981, Beyrut, II, 157, h. no: 5450. bu rivayet Đbn Hibban’da da geçmektedir ve bu hadis hasendir. Mustafa Fevzi, Mîzân, 98, 99.

92

görünce, hafîye ihtimamla nakleder. Hafîde de zikrin tesirini gördüğü zaman, mürşid mürîde ahfânın yüzünü göstermeye başlar. Sonra mürşid müridi buradan ism-i celâle nakleder, sâlik kaşları arasında “Allah” lafzını hayâl etmeye başlar. Burada nefs-i nâtıka ortaya çıkar ve sâlikin zikri günden güne kuvvet bulur.

Sâlikler burada da tesiri görünce, mürşid zikri bedenin uzuvlarına nakleder. Sâlik, artık burada tümden Hakk’ın nûruna gark olmuş ve uzuvlarının tümü de gece gündüz zikretmektedir. Mürid yedi yerden zikrederek her birinden ziyadesiyle feyz elde eder, her latîfeden bin zikri ekleyerek kalple beş bin zikri tamamlar ve böylece hafî zikir on bir bine ulaşır ki, bâzı derviş ve sûfîler fazlasını da yapmaktadırlar.181 Yukarıda sayılanlar tamamlanınca mürşid, sâliki ikinci mertebeye nakleder.182

II. Nefy ve Đsbât Đkinci mertebe nefy ü isbât zikridir. Bu zikir, telaffuz etmeksizin olur ve

nefy ü isbât zikri “Lâ ilâhe illallâh” kelimesinden ibâret olup, yeri gelince bu zikir çeşidi genişçe açıklanacaktır.

III. Zikrederken Kalp ve Lisânın Birle şmesi Üçüncü mertebe ise zikrederken kalp ve lisânın birleşmesidir. Bu zikir

dille yapılan zikirlerde söz konusu olur ve latîfelerle berâberdir. Buradaki zikir, Kelime-i Tevhîd, yâni “Lâ ilâhe illallâh”tır ve onun nûru gitgide ortaya çıkmaya başlar. Sâlikin dersi burada beş bindir; fakat bâzı sâlikler fazlasını da yapmaktadırlar.

Seyr u sülûk için gerçi birçok mertebe vardır; fakat sâlikin bunlardan başka zikri yoktur. Bu mertebelerden birini seçme noktasında sâlikler muhayyerdir. Ya ism-i celâli latîfelerden çekerek Halvet ve Celvet’te kesb-i hâl eyler, ya sırran nefy ü isbât çeker, ya da lisân ve kalple tehlîl eder veya her üçünden dersini çekerek nefslerini mâsivâdan tamâmen çevirirler. Eğer sâlik kemâle ulaşırsa her üç yol birleşir. Mürid tutmuş olduğu yola kâbiliyetliyse, mürşid-i kâmil himmet ederek onu buradan murâkabe yoluna nakleder; fakat yine de o derviş hem zikre, hem râbıtaya, hem de murâkabeye devam eder. Böyle insanlar istedikçe zikrin üç kısmından her biriyle zikrederek üç yolu birleştirmiş olurlar. Fakat sâlikin dersi her üç kısımda da tehlîldir, yâni “Lâ Đlâhe illallâh” zikridir ve yirmi dört saatte bu tehlîli beş bine tamamlar. Eğer mürid başka zikirlerde ederse onlar fazladır ve o böyle yapmakla Hakk’ın feyzine müşteri olmuş olur.183

Bunlardan başka makamlar da vardır ve bunlar gelecek bölümlerde anlatılacaktır. Burada zikrin zâhiri târifi yapılmıştır. Bir de bunların bâtınî mânâları vardır ki, o bu târiften tamâmen ayrıdır. Bu mânâ sözle anlaşılmaz. O

181 Bu zikirlerin bâzı şartları vardır. Tezimizin ilerleyen kısımlarında bu geniş bir şekilde

anlatılacaktır. 182 Mustafa Fevzi, Mîzân, 96-97. 183 Mustafa Fevzi, a.g.e., 97-98.

93

mânâ, Yüce Yaratıcı’nın sırrının feyzidir. O mânâ sırdır ve sır da sırla telkîn edilir. Bu da harfsiz, lafızsız ve sessiz bir durumda ortaya çıkmaktadır.

Mürşid-i kâmil müridlerine teveccüh ettiği zaman her sâlik kuvvet ve kâbiliyeti nispetinde bu teveccühten nasîbini alır. O yardımını sırra yöneltir ve sâlik de bu yardımla berâber isti’dâdını cezb eder. Öğretme şekli hep teveccühle olur ve bu mânâ başka türlü anlaşılmaz. Mürşid sâlikine teveccüh eyler ve Hak lutfuyla ona sonsuz sırrından feyz verir. Yaşlı olsun genç olsun herkes kâbiliyetine göre bu feyz deryâsından nasîbini alır.

Müellifimize göre, zikrin bunlardan başka çeşitleri de vardır; fakat onları sözle anlatmak mümkün olmadığından pîrin talîmine ve yardımına ihtiyaç vardır. Bunlar errahe, hayret ve maiyet zikirleridir. Kalp erbâbı olan bâzı kimseler, bu çeşit zikirleri vird ederek onunla vehim ve kederleri yok etmişlerdir. Fakat bu zikirler sâlik için vazîfe olan zikirlerden olmamakla berâber, böyle zikrin ehli ve erbâbı da azdır. Mustafa Fevzi Efendi, mânevî yolculukta üç çeşit sâlikin olduğuna dikkatleri çekmiş ve onları şu şekilde anlatmıştır:

Mübtedîler farz namazları ihyâ edip, sünnetleri terk etmemeye, iyi ve kötüyü birbirinden ayırt etmeye dikkat etmekle yetinir. Mübtedî olan sâlik bundan başka evrâd edinmez. Fazla vakti varsa zikrini yaparak fikrî kuvvetlerini zikre sarf eder. Dünyâ işlerini terk etmekten sakınarak nefsinin hîlelerine meyletmekten kendini sakındırmaya çalışır.

Mutavassıt sâlikler, mübtedîlerin, dikkat etmesi gereken hususlara ilâveten virdlerine dikkat etmeleri ve nâfile namazları kılmaya da özen göstermeleri gerekir. Unutulmamalıdır ki bu durumda olan bir sâlik Hakk’ın feyzini namazda bulur.

Müntehîler ise Kur’ân ve Sünnet’e uyma noktasında çok titiz davranırlar. Onlar, Allâhu Teâlâ’nın feyzini Kur’ân’dan alır, kelâmullahla mesrûr olurlar.

Đşte bu sıraya dikkat etmek, bu rütbenin üstünde gayrete çalışmamak lâzımdır, yâni sâlik konumuna göre zikir çekmelidir. Mürid ilerlemeyi istiyorsa itibar edeceği usûl budur. Sabah ve akşam bu usûle dikkat etmek ve bu yolu kaftân gibi giymek gerekir. Seyr u sülûkte kâide budur ve daha fazla bir meşgûliyette fayda yoktur. Çünkü hâl ehli kimseler böyle yapmışlardır. Yalnız bu zamanda bunları yapmak gâyet zor bir iştir; ama sülûk erbâbının tamâmen tükenip kalmadığı da sanılmamalıdır; çünkü ehli için sülûk kapısı kapanmış değildir.184 Mustafa Efendinin bu konuda söylediği şu mısralar çok mânidârdır:

Sa’y ü gayret etmeyiz, pek sâdeyiz Râh-ı Hak’tan sanki biz âzâdeyiz

184 Mustafa Fevzi Efendi, sözlerine şöylece devam eder: “Sâlikler benim gibi âciz olursa,

onların zikri her zaman teberrük için olur. Biz usûl görsek de bî-çareyiz, hilekâr, kötü nefse müptelâyız, hizmetçiyiz. Mürşid bizi teşvik etmek için lutufta bulunarak bunları bizlere tâlim etmektedir. Binde bir sâlik zuhûr etse bu bile yeterlidir. Bu zamanda usûl erbâbı zâtlar, bir için bini kabul etmektedirler.”

94

Neylesin mürşid bize, bu hâl ile Benzemez ahvâlimiz, ehl-i dile Ger kabûl etmezse buhl etmiş olur Ortalıkta kiyl ü kâl eyler zuhûr.185

4.3. ZĐKĐR 4.3.1. NEFY Ü ĐSBÂT ZĐKRĐNĐN TÂRĐFĐ ve USÛLÜ Mustafa Efendi, her ne zaman latîfelerden zikir tamamlanıp bu

mertebeler son noktasına ulaşırsa ve bütün uzuvlar tamâmen kalp gibi olur, latîfeler sürekli olarak zikredip sultânî zikir zuhûr ederse ve aynı zamanda sâlike zikretme noktasında bir rehâvet gelmezse; işte sâlikteki o ânı mürşid-i kâmilin bildiğini ve nefy ü isbât zikrini o zaman mürîde telkin etmeye başladığını belirtmektedir. O, bu zikir çeşidinin târifini şöyle yapar:

Nefy ü isbât, kelime-i tevhid (Lâ ilâhe illallâh)tır ve bunda da üç mertebe bulunmaktadır. Sâlik “lâ Đlâhe” demekle mâsivâda ulûhiyetin varlığını her an nefyetmiş, “illallâh ” demekle Hakk’ı ispat ederek, Allâhu Teâlâ ile ahd ve mîsâk etmiş olur. Burada zikreden kimsenin kendi makamınca üç mânâ ortaya çıkar:

1. Hak Teâlâ ma’bûd-i mutlaktır ve O’ndan başka ma’bûd yoktur. Mübtedîler bu hâlde zikrederler ve onların “Lâ ma’bûde illallâh” zikirleri budur.

2. Sâliklerin, “maksadım her an ancak Hak Teâlâ’dır” diye düşünmeleridir. Orta halde olan sâliklerin zikrullâhı böylecedir ve onların “Lâ maksûde illallâh” zikirleri budur. Burada bir mânâ daha vardır ki, o da sâlikin “Lâ mahbûbe illallâh” demesidir.

3. Can kuşunun “lâ mevcûde”yi söyleyip, sonra “illallâh” ile izhâr etmesidir. Sâlikin lâ mevcûde’yi söylediği sanılmasın; çünkü burada sadece onun mânâsı tefekkür edilir. Bu zayıf, çâresiz hâl ile bu cümleyi söylemiş olmak hatâdır ve üstelik de yalandır, belki de ilhâd olur. Bu fenâ fillâh makâmıdır ve her makamda bir çok mânâlar âşikâr olur. Eğer gönül ehli fenâ fillâh olursa, gönlünde mâsivâ kalmaz. Böyle kimseler akşam ve seherde kalplerine nazar ederler ve onda mâsivâdan hiçbir eser görmezler. Bu güzel insanlar sonra o kalpten bile, vazgeçerler ki, bu makâma akıl ermez. Can hayret içinde hayrete varınca, işte o zaman lâ mevcûde söyler ki, müntehâ olan sâlikin hâlince zikrullâh da böyle olur. Onların lâ mevcûde illallâh zikri işte budur. Bu makamdan “nasıl?” ve “niçin?” gibi sorular sorulmaz.186

4.3.1.1. Nefy ü Đsbât Zikrinin Edepleri Bu zikir çeşidinin bir de edepleri, yani şartları vardır ki; onları

müellifimiz dokuz olarak tesbit etmiş ve onları sözle anlatmanın oldukça zor

185 Mustafa Fevzi, Mîzân, 104-106. 186 Mustafa Fevzi, Mîzân, 111, 112.

95

olduğuna işaret etmiştir. O, bu zorluğa rağmen, bu zikrin edeplerine şu şekilde yer verir:

1. Kalbe muttalî olmak için devamlı bir şekilde vukûf-i kalbe ihtimam gösterilmesi.

Sâlik, aklını, fikrini ve hissini bir yere toplayıp, onları kalbine hasretmeli, akabinde çok geçmeden bâtınına bakarak mâsivâyı oradan tamâmen kovmalıdır. Sâlik kalbinde feyze hâzır ve kalp levhasına ihtimam göstererek ona nâzır olmalıdır. Kalb-i insânî ezelî bir nur olur ki, bunu insana Hak Teâlâ vermiştir. Aynı zamanda Allâhu Teâlâ onunla kullara nazar eder ve onda ilâhî feyz bulunur. Kısacası burada mürid, vukûf-i kalbîye, yâni mâsivâdan alâkayı kesmek için bütün kuvvetiyle kalbine nâzır olarak Hak’tan gayrisini oradan çıkarmakla meşgûl olmaya dikkat etmelidir.

2. Havâtırın ortaya çıkmaması için haps-i nefes yapılması. Bu sözden, tamâmen nefes alınmadığı zannedilmesin. Bu edebe şöylece

riâyet edilir: Nefes üç, beş, yedi, dokuz, on bir, on beş, on yedi, on dokuz gibi tek sayılarda bir alınır ve bir nefesle ancak yirmi bir tane nefy ü isbât zikri yapılabilir, bundan fazlası olmaz.

3. Göbekten başlayıp beyne kadar uzanan nûrânî bir çizginin düşünülmesi. Bu nûrânî çizgi zikredene gözükür. Bu, yüce fikir ve zikir yolunun sırrının görülmesi için gereklidir.

4. O an tehlîlin sadra nakşedildiğini düşünerek zikredilmesi. Burada mürid, kendi kendine kelime-i tevhidin sadrına yazılmış

olduğunu düşünür. Bu nakşın heyeti de ehline mâlûmdur. Mustafa Efendi, bunu târif ederek, tehlîlin nasıl nakşedildiğini şöyle anlatır:

(lâ) göbekten başa kadar çekilmiştir, (ilâhe) sağ meme altındadır ve rûhun yeride burasıdır. Burada sâlik başına (illâ )’nın nakşedilmiş olduğunu, kalbine de ism-i celâl mührünün vurulduğunu düşünür. Dört lafza dört yer düşünülür ki, bu usûle çâr darb derler. Bir de üç darp ile tamamlananı vardır ki, bu kalbe sürekli olarak (illallâh )’ı vurmakla gerçekleşir. Göbek ve rûha itibâr ederek, kalpte (illallâh )’ı seçerler. Đşte bu tesirin, zikrullâh için olması, can ve bedenin de Allah için titremesi ve ürpermesi gerekir.

5. Lâ ilâhe illallâh zikrinin mânâsını tefekkürle zikretmesi. Bu kelimede üç mertebe olmakla berâber her mertebede başka başka

mânâlar ortaya çıkmaktadır. Müntehî, mutavassıt ve mübtedî sâlikleri anlattık. Burada mübtedîden maksat, nefy ü isbât ehlidir. Bu söz onlara nispetledir ki, biz onun ehli değiliz. Bizlere nispetle bu mübtedîler, müntehîdirler ve üstlerine nispetle bunlar mübtedîdirler. Üç mânâdan biri düşünülsün ve rütbe rütbe diğerleri fikredilsin. Bu rütbeler ehline mâlûmdur ve her makamda bir mânâ mûteberdir. Mânâyı tefekkür etmek Hakk’a yakınlığa sebep olur ve hiç şüphe yok ki asıl maksat Hakk’a yakın olmaktır.

6. Lafzatullâhın kalbe vurulması. Burada sâlik Hak Teâlâyı zikredip, “Allah” ismini kalbe darp eder.

Göbekten bir dâire düşünülecek olursa, sâlikin sadrı merkezi olmuş olur. Sağ taraftan hareket edilip, başa kadar çıkılır ve sol taraftan göbeğe bitiştirilir. (lâ)’yı nefy, göbekten itibar eder ve (ilâhe) lafzını sağdan çıkarır. Başa çıkar,

96

(illallâh ) ile ispata gelir ve “Allah” ismini kalbe vurur. Böylece pâk olan kalbin genişliği artmış, kuvvetlendirilmiş, kötü ahlâk yok edilmiş ve onda güzel ahlâk ortaya çıkmış olur.

7. Havâtırın reddedilebilmesi için belli bir adedin tefekkür edilmesi. Nefy ü isbât (lâ ilâhe illallâh) zikri beş binden daha az olmaması

gerektiği gibi gitgide de gönül levhasına nakşolunmalıdır. Burada yapılacak zikrin tek rakamlı olmasına, belirtilen adetten de ne eksik, ne de fazla olmamasına dikkat etmek lâzımdır. Aynı zamanda mürid kaç adette bir nefes almış ise, öylece dersini tamamlamalıdır.

8. Nefy ü isbât zikri tek rakamlı olarak yapıldıktan sonra “Muhammedü’r-Resûlullâh” demekle tamamlanması.

Bunu sâlik ya dille söyler, ya da kalbinde tahayyül eder. Bu hem Nebîler Şâhı’na, hem de onun dergâhına tevessüldür.

9. Bâz Geşttir ki, her nefes aldıkça hemen o söylenir. Yakîn ehli, niyeti tashih etmek için hemen “Đlâhî ente maksûdî ve rızâke

matlûbî” (Đlâhî! Maksadım Sensin ve talebim de Senin rızândır) derler. Sâlikin bâtını, gaybûbeti buluncaya kadar böylece nefy ü isbât zikrine devam eder.

Mustafa Efendi burada şu hususlara da dikkatleri çeker: Bu zikir için bir üstadın kapısına varmak ve o kapıdan bunları almak gerekir. Kim bu konuyu bundan daha açık ve âşikâr isterse, onun bâtınının saf, parlak olması, bu halleri gönlünde bulması ve kalbi feyzin kaynağı olması, kitâbı kalpte talim etmesi, bu nükteleri kimseden öğrenmemesi, bu lezzeti vücûdunda hissetmesi ve bu saâdeti sırrında bulması gerekir. Đşte o zaman bu sözleri tasdik eder.

Asıl maksat özetlenecek olursa, kulluk kişinin en yüce maksadıdır. Bu cihâna gelmemizin maksadı tamâmen kulluktur ve bu dindar kimselerin merâmıdır. Hakk’ı bilmekle O’na ibâdet etmek ve o ibâdetten de rızâyı gözlemek, âdemiyet ile olur. Đşte bu nasihate dikkat ederek, âdem olmaya niyet etmek gerekir. Herkesin kendine göre çeşitli niyetleri vardır ve mübtedî olan sâlikin niyeti âdem olmak olmalı ve âdemiyette saâdet bulmalıdır; çünkü dînî ihyâ etmek âdemiyet ile olur. Sâlikin niyeti cennet, nimet ve nâz olmamalı; sevâp almak için de hiç gam çekmemelidir. Ancak âdem olup, Celâlullahtan korkmalıdır; çünkü vusûl yolu âdemiyet ile mümkün olur. Sâlik hep Cemâlullaha âşık olmalıdır. Esâsen O’nun cemâlinde türlü türlü nimetler vardır ve bu insanın kârınadır. Đş böyle olunca cenneti gönülden çıkarıp, Allah’ı bulmak gerekir.

Mürid ma’bûdunu cennete değiştirmez ve maksadın sadece Allah olduğunu bilir. Kim kendini Allâhu Teâlâ’ya sevdirirse, nefsini cennet-i a’lâda bulur. Öyle olur ki, Hak Teâlâ cenneti âşıklara verse; fakat onlara tecellî etmese, cenneti seçmeksizin terk eder ve cennete hiç itibar etmezler. Bizler Cenneti Cemâlullah için istemek ve cehenneminden de Celâlullahtan dolayı korkmak gerekir ki, işte âdemiyet böyledir.

Đnsan-ı kâmil olan kimsenin, dünyâ ve âhrette şerli işi olmaz. Âdemiyet güzel ahlâklı olmaktır. Kişi en güzel ahlâka ulaşmak için gayret etmeli ve çalışmalıdır. Ancak sâlikte kötü ahlâktan her ne varsa, ondan vazgeçmesi durumunda, ancak mûteber olabilir. Đşte bu, seyr u sülûkün özüdür ve

97

âdemiyetin mayası güzel ahlâktır. Bu da şer-i şeriften kazanılmıştır ve bu ahlâkın güzelliğinin artması tamâmen tasavvufla olur.

Sâlik evliyâlık isteyerek zahmet çekmez, keşf ve kerâmet de istemez. Hakk’ı bulmak isteyen, böyle boş işler için gayret sarf etmekten sakınır, mutlak sûrette âdem olmak için niyet eder; çünkü asıl maksat âdemiyettir. Kim burada insan-ı kâmil olursa, o zaman gitgide onda her türlü kemâl ortaya çıkmaya başlar.

Mânevî sûretler ve beşerin kemâlâtı, âdemiyet ile gerçekleşir. Kâmil bir kul olmayan gururlu bir kul olur ve göklerde uçsa da istidrâc göstermiş olur. Âdem olmak isteyen himmet ehlinin Hak yolunda ayağının sâbit olması, kulluğa bel bağlayıp mert olması ve her ibâdette halâvet bulması gerekir. Aynı zamanda her tür kulluğun a’lâsını yapması, Mevlâ’sını görmüş gibi bilmesi, zikir ve tâatın arkadaşı olması lâzımdır. Unutulmamalıdır ki dinsiz olan kimseler âdemî değildirler. Kâtib Mustafa Efendi, âdemî olmak isteyen kişinin dört sıfattan vazgeçmesi gerektiğini; çünkü her fenalığın bu dört sıfattan dolayı ortaya çıktığını, söylemektedir. Onları da şöyle sıralar:

1. Şehveti terk etmeli, 2. Gazaptan uzak durmalı,187 3. Kötü zânda bulunmamalı, 4. Kendini beğenmişlikten de sakınmalıdır. Bunları terk eden sâlik yakîn ehli olmuş olur. Bunlardan başka daha bir

çok kötü sıfat vardır; fakat bu dördü diğer kötülüklerin kaynağıdır. Eğer sâlik bu kötü sıfatlardan kurtulursa, hiç şüphesiz âdem olmuş olur. Yalnız, bu sıfatlardan tamâmen vazgeçmek de uygun olmaz, aksine şehvet ve gazap mutedil olmalıdır. Şehvet iffetle, gazap şecâatle birlikte devam etmeli, kötü zan tümden hüsn-i zanna dönüşmeli ve kendini beğenmişliğin yerini ise yokluk almalıdır. Nere de yokluk olmazsa kişi kendini beğenir ve dâimâ onun işi tevbe istiğfar olur. Eğer sâlik bu hususlara dikkat etmezse, nefsinin hayvanlığı hiç gitmez. Asıl maksat sâlikin kötü ahlâktan kurtulmasıdır ki, rûhu her zaman yükselebilsin. Aynı zamanda sâlik fazîletlerden tesir kazanmalı ki, mûteber olan ahlâk nefse gelebilsin. Kısacası vusûl yolunun nasip olabilmesi için âdem olmak gerekir.188

4.3.2. ZĐKRĐ ENGELLEY ĐCĐLER ve BUNLARDAN KURTULMA

YOLLARI Mustafa Fevzi Efendi, bu hususta çok orijinal tespitlere yer verir ve

bunları bizzat şeyhi Hasan Hilmi Efendi’nin söylemiş olduğunu söyler. O, bu konuda şu bilgilere yer vermektedir: Mürid ya sevinçli, ya da üzüntülü olur ki bu hallerden biri muhakkak her sâlikte vardır. Hak Teâlâ’nın feyz kapılarının bağlanması, mübtedî olan bir sâlik için kasvetin ortaya çıkmasına sebep olur. Bundan dolayı sâlikte kasvet, şiddet artar ve onda bir üzüntü ortaya çıkar ki, o her olur olmaz şeye hiddetlenmeye başlar. Zikre isteksizlik hâli ortaya çıkar,

187 Şehvet ve gazap, her kötülüğün anasıdır. 188 Mustafa Fevzi, Mîzân, 112-117.

98

istediği şey ise nefsin istemiş olduğudur. Đnatçı nefs tembellik etmeye başlar. Sanki vücûdun uzuvları hastadır ve hak yolda tembellik artmaya başlamıştır. Böyle olunca da sâlikin hâlinde bozulmalar ortaya çıkar, âdeta o sarhoş olur, kendinden geçer ve cisminde hastalık hâli kendini gösterir. Hâsılı sâlikin nefsi ona ümitsizlik ve keder verir, türlü türlü yollardan hükmünü icrâ etmeye başlar. Đşte bu mübtedî olan mürîdin kabz hâlidir ve nefsi onu kabz hâline sokmuştur.

Yâhut mürîdin gönlü müsterîh olur, zikir ve fikrinden ona ziyâdesiyle şevk gelir. Zorlanmaksızın ibâdetlerine devâm eder, onda aşk ve tesir yelleri esmeye başlamıştır. Zikir çektikçe zikir çekme isteği artar ve bu hâlinde de nefsine itâat etmez. An be an mânevî zevk ve muhabbet yüz gösterir ve hâl ehlinin hallerine ulaşmaya gayret eder. Kısacası, zikre meyil ve heves eder, ona o anda zikir abes gelmez. Bu ise mübtedî olan bir sâlik için bast hâlidir.

Eğer sâlikin hâli mutavassıt ise, o zaman bu hale inbisât derler. Mevlâ’nın aşkı coşup artar, vecd ve cezbe; zevk ve şevk ortaya çıkar. Onun gözü gece gündüz kanla dolu olur ve Hak sevgisi vicdânına tesir eder. Onda sâdâta bağlılık ortaya çıkmış cisim ve can lezzeti artırmaya başlamıştır. Sürekli bir şekilde kalbi açılır ve kalbinde rikkat ortaya çıkar. Bu hâl mutavassıt durumdaki sâlikin inbisât hâli, müntehîlerde ise cemâlin tecellîsidir. Đnbisât ve cemâl hallerinin tam aksi ise mutavassıt durumda olan saliklerde munkabız, müntehilerde ise celâldir ve erbâbına kemâli kazanma böyledir.

Mustafa Efendi’ye göre tarîkat ehli olanlar üç zümredir. Bu üç zümreden olan mübtedîlerde, kabz ve bast halleri ortaya çıkar ve onların kabz hâli, bast hâline nazaran daha çok olur. Mutavassıtlarda, inkibâz ve inbisât halleri görülür. Müntehîlerde ise bâzen celâl, bâzen de cemâl hâli ortaya çıkar.189

4.3.2.1. Havâtırın Kısımları ve Bunların Farkları Müellifimiz, kabz ve bast, inkıbâz ve inbisât hallerinin havâtırla

irtibâtlı olduğunu söylemiş ve mutlak sûrette bu havâtırın da dört kısımda ele alındığını nakletmiştir:

1. Neftsen gelen havâtır: Bir havâtır ki, kalbin alt tarafından geliyorsa, o nefstendir ve o tamâmen şerdir.

2. Şeytandan gelen havâtır: Kalbin sol tarafından ortaya çıkıyorsa, o gururlu şeytanın saptırmasıdır.

3. Melekten gelen havâtır: Kişiye gelen havâtır kalbin sağ tarafından ortaya çıkıyorsa, o da melektendir.

4. Hak Teâlâ’dan gelen havâtır: Havâtırın kalbin derinliklerinden gelmesi hâlinde ise o, Hakk’ın ilhâmıdır ve ona tevfik de denir.

Mustafa Fevzi Efendi, bu durumları fark edebilmenin gâyet zor olduğunu vurgulayarak; fakat kalp erbâbına bunun pek kolay olduğunu der. Müellifimiz bunu anlamanın kolay yolunu şöyle anlatmaktadır: Eğer sâlike gelen havâtır nefsinden ise, onda vesvese, evhâm ortaya çıkar ve o arzusunda ısrâr eder. Her ne istemişse onu hep ister durur. Fakat sâlike gelen havâtır


99

şeytânî olursa, o alçak, isteğinde sebat etmez, başka bir arzuya geçer ve kişinin efkârını her tarafta gezdirir.

Örneğin şarap içme arzusunun nefsten gelmesi hâlinde kötü nefs bu arzusundan vazgeçmeyip ısrar ettiği gibi dâimâ isteğine ulaşmaya da gayret göstermektedir. O hayasız nefs gâyet ahmaktır. Kötü arzu şeytândan olursa süreklilik gösteren bir ısrar ve sebat olmaz. Onun maksadı kişiyi isyâna dâvet etmektir ve an be an onun arzusu değişiklik gösterir. Önce kişiye şarap içmeyi teklif eder, eğer kişi bu arzusuna uymaz ise bu arzusundan vazgeçer. Sonra kişiye, “müselles190 iç, o tamâmen meşrûdur ve ilâçtır, ilâç da haram olmaz” der. Şeytan bunda da rızâ yüzü görmez ise bir kadeh içki içmeyi teklîf eder. “Ki şiyi asla bir kadeh sarhoş etmez, kırma dostlarını, gönlün ferahlasın” der ve bunun gibi hile ve desîselerle insanları meşgûl ederek çoğu kimseyi bu şekilde gaflete düşürmeye çalışır.

Eğer şeytan arzusunu yaptırmada zafere ulaşamazsa, durmadan vesvese verir. “Đçki mideye iyi gelir” deyip, bira veya konyak isteyerek kötü olan davranışlarda bulunması için kişiye vesvese verir. Kısacası arzusunu hep döndürüp değiştirir. Çünkü alçak şeytan, hîlekârdır ve her zaman insanları isyâna sokmak istemektedir.

Özetlenecek olursa, şer’-i şerîfe her ne ki mugâyirdir; işte o, Yüce Yaratıcının rızâsının dışında bir iştir. Dünyâ, şehvet, mal düşüncesi… vb zevklerle meşgûl olmak, kısacası mâsivâyla meşgûl olmak, nefs ve şeytandan gelen arzulardır. Đşte bunlar mübtedî olan sâlikin müptela olduğu şeylerdir ve bundan dolayı da Hakk’ın feyzi kesilir.

Sâlik fikrini Allah’a ihtisâs ettiği, yâni sadece O’nunla meşgûl olduğu taktirde şeytanın vesvese tuzağından kurtulması pek kolaydır. O şerirden Hakk’a ilticâ etmek ve ilâhî dergâhtan ümit var olmak gerekir. Çünkü bir kalpte hem Hak Teâlâ’nın, hem de lânetli şeytanın olması mümkün değildir. Bu noktada Allah (c.c.)’den yardım talep etmeye de dikkat göstermek yerinde bir davranış olsa gerek.

Eğer kalbe gelen havâtır melek tarafından ise, şüphesiz bu havâtır tâat ve ibâdet fikri olur. Âhiret, cennet, cehennem fikirlerinin tümü meleklerin telkinleridir. Eğer kalbe gelen havâtır Hak Teâlâdan ise, Hak ve Resûlullah aşkı hâsıl olur, ulvî âlemi tefekkür edip gece gündüz mîrâç, rûh gibi fikirler durmaksızın kişide tedvîr eder ve kalp bunlarla dolar. Yâni o ulvî işlerle meşgûl olur; fakat zü’l-Celâl’in zikri böyle olmaz ve bu tefekkürler Hakk’ı zikretmek değildir. Gafletten uyanık olup zikir mertebesini düşünmek gerekir. Bu düşüncelerin zikir esnâsında olmaması ve hiçbir havâtırın kalbe yol bulmaması lâzımdır. Sâlikin kalbinde bir tek Allah olmalıdır ki, zikrin edepleri hep böyledir.

Âhireti tefekkür etmek hayırlıdır ve mübtedîler bu düşüncelerden hoşlanırlar; fakat Hakk’ı zikretmek bundan da elzemdir ve âhiret, cennet, cehennem gibi düşünceler; zikredeni meşgûl eder. Zâkire elzem olan, Hakk’ı zikretmesi ve O’ndan başka kalbine bir havâtırın gelmemesidir. Mürîdin fikrini

190 Üç kere kaynatılıp koyulaşmış, baharat ve şeker karıştırılmış bir cins şarap.

100

nâr ve nur meşgûl ederken, Hakk’ı zikretmek mümkün olmaz. Yukarıda bahsi geçen hususlar füru’, Hakk’ı zikretmek ise asıldır ve bu sebeple asılla meşgûl olup fürûâtı bırakmak gerekir. Sâlike nefsânî ve şeytânî bir havâtır gelirse, o zaman ona Hakk’ı zikretmekten dolayı bir huzûr gelmez.191

4.3.2.2. Nefsânî ve Şeytânî Havâtırın Geliş Sebepleri ve Bunlardan

Kurtulma Yolları Mustafa Fevzi Efendi, sâlike bu tür vesveselerin geliş sebebinin şeyhe

veya sâdâta itiraz etmek olduğu kanaatindedir. O, bu durumda mübtedînin mânevî bir hastalığa tutulmuş olduğunu söyler. Müellifimize göre bu durumun başka sebepleri de vardır. Onlar da isyân ederek Hakk’a karşı edebin korunmaması veya dünyâlık bir belâ yâhut dünyâ sevgisidir. O, bu hastalıkların mânevî ilâçlarının olduğunu ve bu ilâçların kullanılması hâlinde kalp evinin temizlenip tâzelenmiş olacağını söyler.

Mustafa Fevzi Efendiye göre bu hastalıkların çâresi şunlardır: Mürid, itirâza karşı hüsnü zan edip, şeyhe güzel bir yönelişle kalbini rabt ederek, itiraz her neden ortaya çıkmışsa onu hüsnü teville yorumlar ve bunda da bıkıp usanmaz. Sâlik, varlığından geçerek onu imtihan bilir ki sâliklerin terbiyesi böyle olur. Kısacası mürid, itirazın terki için bir çâre arayıp bulmalı, noksanlık bendedir deyip pişman olmalıdır.

Sâlikte olan ümitsizlik ve gevşeklik günah ve isyândan dolayı ise, o isyân ve kusuru terk etmek için sebatla gayret etmeli, tevbe ve istiğfar ederek pişman olmalı, tevbesinde ısrar ederek ağlamalıdır.

Kabz hâlinin sebebi dünyâlık bir belâ ise, yâni kıllet, illet, zillet, ya da bir cefâya giriftar olmaktan dolayıysa, kanaat edip kılletle yetinmelidir. Đllete teslim olmalı, rızâ göstermeli ve zillete sabretmelidir; çünkü kazâ Hak’tan dır. Gece gündüz her türlü cefâya tahammül etmek gerekir. Bu tahammül Mevlâ’nın feyzinin an be an ortaya çıkmasına vesîle olur.

Đnkıbâz hâli dünyâ sevgisinden dolayı oluyorsa, o zaman da ölüm râbıtası edilerek nefse itiraz edilmelidir. Sâlik, Peygamberimizin lisânıyla kendisini “hâzimu’l-lezzâte” 192 yâni lezzetleri yıkıp yok eden ölüme arz ederek, dâimâ yüzünü ukbâya döndürmelidir. Bunlardan başka bâzı mânevî ilâçlar da vardır ve her biri birçok nükteleri içermektedir.

Zikir esnâsında bir usanma, gevşeme hâli olur da sâlikte inkıbâz hâli ortaya çıkarsa, o zaman sâlik abdestini yeniler veya başına çokça su döker. Bu hâl bunlarla geçmez ise gönlünde Hakk’ın feyzi belirinceye kadar gusül eder. Gücü yetiyorsa bu guslü soğuk suyla yapar, kudreti yok ise ifrâta kaçmaz. O kabz ve gevşeklik bununla da geçmez ise, mürşid-i kâmilden feyz alması gerekir. O an ilâhî feyzin gelmesi ve üzüntünün gitmesi için mürşide teveccüh etmelidir.

191 Mustafa Fevzi, Mîzân, 211, 212. 192 Peygamber Efendimiz bir hadislerinde: “Lezzetleri yıkıp yok edeni (ölümü) çokça anınız.”

buyurmaktadır. Tirmizî, Sünen-i Tirmizî, Beyrut, 1987, IV, 479, h. no: 2307; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 150, h. no: 500.

101

Vehim ve vesvese bununla da geçmez ve bu ilâçlarla da havâtır gitmezse, o zaman elbiselerini değiştirip kimsenin olmadığı bir mekân seçer. O makâmda Allah’ın rızâsı için namaz kılar, sonra kabzın def’i için O’na niyazda bulunur. Đnkıbâz hâli bununla da geçmez, bu dert ve maraz def edilemezse, o vakit sâlik zihnini sadece Allah ile meşgûl ederek cehrî bir şekilde “yâ Fa’âl” demeye başlar. Bunu da kırk-elli defa söyler, kendisinin mahv olduğunu düşünür veya şiddeti dimağına kadar temas edecek bir şekilde burnundan şiddetlice nefes alır. Sâlik, meyil ve hevesinin mâsivâdan kesilmesi için böylesi nefesi beş on defa tekrarlamalıdır.

Eğer bu ağırlık hâli bununla da geçmezse, o zaman sâlik kelime-i tevhîd (lâ ilâhe illallâh) zikrini çekmeye başlar ve kalp ile lisânın birleşmesi için tevhîdi de cehrî bir şekilde söyler. O hâl-i melâl bununla da geçmezse, bu hâl tarîkata girmekten dolayı ortaya çıkan bir tesir olabilir. Bir müddet bu hâl üzere sabredilir ve nefsin arzularından sakınılır. Gerçi sâliklerde tarîkat kabzı (kabz-ı tarîk) vardır ve bunu da fark edebilmek gâyet zordur.

Kâtib Mustafa Efendiye göre kabz-ı tarîkat şöylece olur: Sâlik hüzne alışmış, teninde bir gevşeklik ve cânında bir keder olur; fakat kalbinde dünyâdan bir eser yoktur. O zaman zevk ve şevk baş göstermez. Burada sâlikin hâli sürekli bir şekilde şaşkınlığının artmasıdır. Onda bir zaman zikre ve tefekküre gayret olmazken, dünyâ zevklerine karşı da onda bir hareket görülmez. Mustafa Efendi; fakat bu hâle kusursuzca dikkat etmek gerekir; çünkü belki bu ümitsizlik ve gevşeklik nefsânî de olabilir. Sâlikin onu kabz-ı tarîk zannetmemesi lâzımdır. Çünkü onda bulanık ve şerli bir iştihâ vardır. Sâlik zikre isteksiz olur da nefsin zevkine uymaya kastederse ve bu sebeple ona bir ümitsizlik ve keder gelirse, aldanarak onu kabz-ı tarîkat zannedebilir diyerek, bu hâle çok dikkat edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.193

4.6. MÜRŞĐD-Đ KÂM ĐL Bir mürşide intisap etmek bu mesleğin vazgeçilmez esaslarından biridir.

Mustafa Fevzi Efendi’ye göre mürşid-i kâmilin ehlullah, sâlikin de onda ârifu billah olması gerekir. Kâmil mürşidler keder çekmeyen, her zaman hakikatten ders veren ve iksir-i Hak gibi insanlığa yardımcı olan insanlardır. Fakat böyle gönül ehillerini bulmak, hakîki mürşidi tanıyabilme altyapısının olmasını ve geniş bir araştırmayı zorunlu kılmaktadır. Kâmil bir müşid bulan kişinin mutlaka her işi kolaylaşır ve onlara intisap eden kişi yakîni bulur. Çünkü onlar Peygamber’in vârisleridir.194

Kâmil bir mürşid âlim-i billah olmakla berâber, dînî işlerde de âlim olur. En önemli husus ise her türlü işinde şer’i şerîfe uygunluğu gözetir ve hayâtı boyunca da kötü hâl ve davranışları sevmez. Ayrıca sahih bir Ehl-i Sünnet inancına sâhip olduğu gibi, zâhirî ilimlerde de söz sâhibidir. Hem o, 193 Mustafa Fevzi, Mîzân, 212-215. 194 Mustafa Fevzi Efendi kendi dönemi için, bu zamanda böyle zât yoktur anlayışının doğru

olmayacağını, onların olmamasının kâinâtın yok olmasının sebebi oluşunu belirterek gönül ehli olan mürşidlerin mânevî kaynaklar olmaları yönüyle de feyzlerinin kâinatı kuşatmakta olduğunu, söylemektedir. Mîzân, 58, 59.

102

güzel ahlâk ve şer-i şeriften kıl kadar bile ayrılmaz. Đşte bu noktalar kâmil bir mürşid olmanın temellerini oluşturur. Bu vasıfları taşıyan bir mürşid bulunursa, işte Peygamber vârisi, âlim-i billah odur. Kim böyle bir mürşidi beğenmezse fesatçılık yapmış olur. Böyle bir gönül ehlinin bulunması hâlinde onunla görüşüp gönül ehlinin hallerini ondan sormak ve öğrenmek gerekir.195

4.6.1. KÂMĐL MÜR ŞĐDDE OLMASI GEREKEN BE Ş NĐTEL ĐK Mustafa Efendi bu nitelikleri beş başlık altında toplayarak şöyle özetler: 4.6.1.1. Sarîh Bir Zevk Sahibi Olmak (Zevk-i Sarîh) Kâmil bir mürşid zevk sâhibi olur, meclisinde aşk ve lezzet bulunur,

nazarıyla dervişe tesir eder, kalbiyle mürîdini coşturur ve her teveccühünde sâlikin bu mesleğe rağbetini artırır.

4.6.1.2. Sahih Bir Đlme Sâhip Olmak (Đlm-i Sahih) Kâmil bir mürşid âlim-i billah olur. Sûret ve mânâ bilgisine sâhip

olduğu gibi, dînî ilimlerde de noksanlığı olmaz. Çünkü dînî ilimlerde noksanlık hüsrâna sebeptir. Hem sâhip olduğu ilimde faydalı olan ilimlerden olur ki, dertlilerin dertleriyle dertlenip bu dertlere çâre bulabilsin. Burada faydalı ilimden maksat dînî ilimlerdir. Dînî ilimlerden maksat ise Hakka’l-yakîn olmaktır. Dînî ilimler dışındaki ilimleri bilmemesi kâmil bir mürşid olmaya zarar vermez; fakat dînî ilimlerinin mûteber olması gerekir.

Kâmil bir şeyh her zaman bütün insanları Hakk’a dâvet eder ve makbûl olan şeyleri ayıplamaz. Đnsanları sıdk ve sebata dâvet ettiği gibi ümmeti hak yola doğru çeker. Aynı zamanda sâliklere istikameti emredip, onlara dînî emirleri öğretir. Bütün mahlukâta şefkat ettiği gibi, her zaman insanları saâdete dâvet eder.

4.6.1.3. Himmet Sâhibi Olmak (Erbâb-ı Himmet) Müntesipler intisap ettikleri mürşidin himmetinde izzet bulmalıdırlar.

Şeyhin âlî himmet sahibi olması gerekir ki himmeti, rızâyı temenni etmek olsun. Hem her sâlike lutufta bulunması kâmil bir mürşidin özelliğidir ve böyle davranan mürşid, mürşidlerin en kâmilidir. Fakat sâlikin buna hazırlıklı olması ve şeyhin kalbine giden bir yol bulaması gerekir. Çünkü sâlike yapılacak himmet mânevîdir ve bu da gönülde hiçbir lekenin olmamasını gerektirir.

4.6.1.4. Râzı Olunan Türden Hallere Sâhip Olmak (Ehvâl-i

Merdiyye) Sâlik olan kişi mürşidinde hoş haller bulmalıdır. Kâmil bir şeyhte

hikmet, iffet, şecaat, rızâ, kanâat, kazaya teslim olma, zühd, takvâ, tevekkül, merhamet, rikkat, sabır, tahammül, adâletli davranma, istikâmet, şefkat, sıdk, vefâ, mânevî kuvvet ve safvet (kalp saflığı) olmalıdır. Mürşid-i kâmilde bu özelliklerin olmasına dikkat edilir. Bu özelliklerden bâzısının noksan olması,

195 Mustafa Fevzi, a.g.e., 59, 60.

103

az veya çok olması kâmil mürşitli ğe zarar vermez; fakat bu vasıfların tümünün olmaması sakıncalıdır. Yâni az çok bu evsafın bulunması gerekir. Fakat bu özelliklerin hiçbiri bulunmazsa o şahıs kâmil bir mürşid değildir ve ondan feyz de beklenemez.

4.6.1.5. Basîret Sâhibi olmak (Ehl-i Basîret) Kâmil mürşid sâliki dâimâ kontrol eder, mürîdinin hallerini bilir ve

ondaki hâlis ve karışık olan şeyleri tespit eder. Başka bir deyişle kimin anlayışsız, kimin zeki olduğunu; kimin çalışkan, kimin bu yolu muhafaza edebileceğini bilmesi gerekir. Çünkü sâlik, şeyhine gitmeyi, müşkül ve şüphelerini sormayı ister. Sâlikin iç durumunun keşfi her ne kadar görmeyerek olsa da, bâtının keşfi tek taraflı olmaz. Uzman bir doktur hastasını görmeden gıyabında onun hastalıklarını keşfedemez. Đster nebî olsun ister evliyâ, Hakk’ın izni olmaksızın gaybı bilemez.196

4.6.2. KÂMĐL MÜR ŞĐDDE OLMAMASI GEREKEN BE Ş

NĐTEL ĐK 4.6.2.1. Dînî Konularda Câhil Olmak Kâmil bir şeyh dînî ilimlerde bilgisiz olamaz, dînî konular hakkında

ilim ehline âlimlere ihtiyaç duymaksızın va’z ü nasihatte bulunabilir. 4.6.2.2. Haramı Đptal Etmek Kâmil olan şeyh haramı çok iyi bilir, onları helal sayarak şer’i şerîfe

muhâlif gitmez ki, her sâliki haramlardan men edip hak yola dâvet edebilsin. 4.6.2.3. Manasız ve Faydasız Davranışlarda Bulunmak, Dînî Đşlerde

Saygısız Olmak Mürşid-i kâmil her zaman hikmetli konuşur ve müridleri de onun

konuşmalarından birçok ibretler alır. Onun her türlü kelâmı sadece hayır olur ve söylemiş olduğu hayırlı sözleri Allah için söyler. Sözleri dünyâ için bile olsa, onda bile mutlaka hayır olur. Ayrıca kâmil olan mürşidin sükût etme halleri çokça olduğu gibi, her sözü de Allahu Teâlâ hakkında olur.

4.6.2.4. Nefsin Arzusuna Uymak ve Bid’at Ehlinden Olmak Hakîki bir şeyhin dünyâ ehli olan insanlarla gece gündüz berâber

olması, her an nefsinin arzularına uyması düşünülemez. O, dünyâyâ dünyâsı kadar, âhirete âhireti kadar çalışır. Özetle diyebiliriz ki kâmil mürşid bizler gibi olmaz, her an tutmuş olduğu yol, Hz. Peygamber’in yolu olur.

4.6.2.5. Kötü Ahlâk Sâhibi Olmak Kamil olan mürşid gayretli, çalışkan ve istikâmet sâhibi olduğu gibi,

onda kötü ahlâk bir eser olmaz. Eğer bir şeyhte kötü ahlâk varsa o kâmil


104

mürşid değil, ancak âvâm olabilir. Çeşitli eserleri olsa da kötü ahlâk sahibi bir kişi kâmil bir mürşid değildir ve mürşid olmuşsa bile noksandır. Fakat gayretli olup çalışırsa Allahu Teâlâ ona fazlından kâmil mürşidliği ihsan edecektir.

Kâmil bir şeyhte özellikle dünyâ sevgisi, yalancılık ve şehvet gibi kötü hasletlerin olmaması gerekir. Allah’ın veli kulları fısk, riya ve hamâkat gibi hallerden uzaktır. Hem de gönül ehli insanlarda meddâhlık, hıyânet, cimrilik, gazap gibi vasıflar da bulunmaz. Fakat mürşid celâlli ise bu normal karşılanmalı, hayret edilmemelidir. Çünkü kâmil mürşid hâliyle celâllenir, bu gibi halleri gazap olarak değerlendirmek isabetsiz olur. Bilindiği üzere gazap dünyâ ve nefs için olur. Bâzı vakitler cereyan eden bu tür celâlli davranışlar, müridin dünyâ-âhiret saâdeti ve tasavvufî bir edeple edeplenmesi için olan bir tavırdır. Mustafa Fevzi Efendi bu konuya şunları da eklemektedir: Bizlerde olan gazap ise genellikle nefs ve dünyâ için olmaktadır. Gönül ehlinden tezâhür eden celâli gazap sanmamak gerekir. Yukarıda zikredilen hususları kendinde toplayan bir mürşid bulunduğu taktirde, ona intisap eyleyip terbiye halkasına girmekte gecikilmemelidir.197

Yukarıda zikredilen özellikleri kendinde toplamayan, yâni kâmil olmayıp da mürşidlik iddiasında bulunan kimselere el verilmez; bilakis irşadı en mükemmel olan bir gönül sultânı aramak ve ona intisap etmek bu mesleğe giren sâlikler için vazgeçilmez bir sorumluluktur. Kâmil bir şeyh bulunduktan sonra hizmetine girip, seyr u sülûk yolunda onun tecrübelerine göre hâl ve davranışlara bir düzen vermek gerekir. Ayrıca müridin intisap edeceği mürşidin fakîr veya zengin olmasına bakması uygun bir davranış değildir.

Mustafa Efendi; bu zamanda kâmil mürşid yoktur düşüncesine kapılmanın doğru olmayacağını belirterek, kıyamete kadar âriflerin bulunacağı görüşündedir. Ona göre, bu vasıflarda olan bir mürşidin bulunmadığı bir zaman mevcut olsaydı, âlem yok olur giderdi. Dünyâda tek bir tevhid ehli kalmışsa, işte o kişi bulunduğu zamanın kutbu ferîdi olmuş olur. Müminler hakkında hüsn-i zan sâhibi olmak ve vusûl ehlinin eksik olduğu bir zamanın olmaması kanaatine varmak gerekir. Her an Celâleddîn Rûmî olunmalı ki, cihândaki insanlar Şems-i Tebrîzî olabilsin.

Özetle söylemek gerekirse kâmil bir mürşid bulmak ve ondan Peygamber Efendimiz’in tutmuş olduğu yolu öğrenmek bu mesleğe yönelmiş sâliklerin yapması gereken en önemli hususlardan biridir.198 Asıl maksat Allâhu Teâlâ’ya yakın olmaktır, mürşid ise bir vâsıtadan ibârettir. Şeyh-i kâmil vâsıta-i billahtır ve noksan olan şeyhten noksanlık hâsıl olacağı da unutulmamalıdır.199

4.7. MÜRÎDĐN DĐKKAT ETMES Đ GEREKEN HUSUSLAR Müellifimiz bu bölümde tarîkata gönül verenlerin dikkat etmesi gereken

kurallara ve seyr u sülûkün usûlüne şöyle yer vermektedir:

197 Mustafa Fevzi, Mîzân, 58-62. 198 Mustafa Fevzi, a.g.e., 81. 199 Mustafa Fevzi, a.g.e., 167.

105

4.7.1. TARÎKATA G ĐRMEK ĐÇĐN YAPILAN ĐSTĐHARENĐN ŞEKL Đ

Kâmil bir mürşid bulunduktan sonra, sıra ona intisab etmeye gelir. Kişi tarîkata girmeye niyet ettikten sonra ilk işi istihâre yapmasıdır. Đstihâre yapmak isteyen bir kimse öncelikle iki rekat namaz kılıp Allah Teâlaya tevbe ve niyazda bulunulur. Bu namazın sâir namazlardan bir farkı yoktur. Bu iki rekatlı namazda Fâtihadan sora zammı sûre olarak ezberlenmiş olunan herhangi bir sûre de okunabilir; fakat Kâfirûn ve Đhlas sûreleri ezberlenmişse ilk rekatta Kâfirûn, ikinci rekatta Đhlas sûrelerinin okunması güzel görülmüştür. Selamdan sonra istihâre yapılır ve bu da özenle üç kere tekrar edilir. Sonra dünyâ kelâmı konuşmaksızın yüz sağ elin üstüne konarak sağ tarafa doğru yatılır. Đstihâreye yatan uykuda her ne gördüyse şeyhine anlatır.

Đstihâre budur ve uyuma mecburiyeti de yoktur. Kişi istihârede bulunduktan sonra, hemen üstâdının dergâhına giderek kâmil olan üstâda icâbet edip elini tutmak sûretiyle ona intisap edebilir. Bâzı muhakkikler, istihâre yapan kişi her neye meyil ederse onu yapsın demektedirler. Her işte istihâre ve istişâre yapmayı alışkanlık hâline getirmek, kâmil bir mürşide intisaptan sonra da güzel bir şekilde bu yolun edeplerine dikkat ederek çalışmak, hiç şüphesiz kişiye hakîkatin kapısını aralayacaktır.200

4.7.2. ĐNTĐSAP EDĐLEN MÜR ŞĐDE KARŞI DĐKKAT ED ĐLMESĐ

GEREKEN BEŞ HUSUS Mustafa Efendiye göre kâmil bir şeyh bulup ona intisap etmek, bu

yolda atılan ilk adımdır. Kâmil bir mürşide teslîmiyetin mükemmel olması ise beş hususta saklıdır. Sâlik bu hususlara dikkat ederek seyr u sülûkünu ikmâl etmeye çalışır.

1. Sâlik, kâmil mürşidinin emrini bekletmeksizin yerine getirir. Sâlikin mürşidinin yapmış olduğu emir hakkında düşünmesine, yorum

yapmasına gerek yoktur. Her ne tür olursa olsun emretmiş olduğu şeyi yapma noktasında bekleme olmamalıdır. Çünkü kâmil bir mürşidin emretmiş olduğu işte kötülük veya şer’i şerîfe muhâlif bir durum söz konusu olamaz. Aksi taktirde böyle bir kimse mürşid değildir.

2. Sâlik, kâmil mürşidinin yasakladığı hususları hemen terk eder. Bunda da niçin yasakladığı, bir hikmetinin olup olmadığı araştırılmaz. 3. Sâlik, kâmil mürşidinin huzurunda olsun, gıyabında olsun, dâimâ

hürmet gösterir. Mürid şeyhine hem hayâtta, hem de vefâtından sonra hürmet eder,

mürşidi hakkında ileri geri konuşmaz. 4. Sâlik, mümkün mertebe gayretli olur, mal, can ve bedenle

mürşidine hizmet eder. Mürid böyle davranarak üzerinde bulunan mürşidlik hakkına lâyık

olmaya ve ölünceye kadar da böylece yapmaya devam etmeye dikkat etmelidir.

200 Mustafa Fevzi, a.g.e., 62-64.

106

5. Sâlik, mürşidine karşı aklını, îtibarını, otoritesini ve ilmini terk eder.

Mürid şeyhine karşı ilmini bırakarak câhil gibi olur ve aklını da ortaya çıkarmaz. Mürîdin insanlar arasında itibarı çok da olsa, şeyhe karşı onları yok sayar, dâimâ lisânını ve kalbini muhafaza eder ve şeyhine karşı kendini cansız bir eşya gibi düşünür. Kısacası bir mürşid-i kâmil bulunarak cân u gönülden feyzine müşteri olunmalıdır.201

4.7.3. SEYR U SÜLÛKTA SÂLĐKĐN DĐKKAT ETMES Đ

GEREKEN ON HUSUS 1. Sâlik, takvâya ehemmiyet göstermelidir. Bu da ham insanların yaptığı gibi ifrat dercesine vardırılmamalıdır.

Müridin her zaman takvâ yolunda gayret göstermesi ve bir an bile olsa, takvâdan ayrılmaması gerekir. Ayrıca sûfî kendini büyük görüp, başkalarını küçümsemekten ve işlemiş olduğu amelleri de beğenmekten sakınır. Aksi taktirde işlemiş olduğu amelleri büyük görüp beğenmesi, o güzel amellerin yok olup gitmesine sebep olur. Yâni yapılan amelin büyük görülüp de cennete girileceğine kesin bir inanış hâlinde olma, bu yolda ilerlemeyi menfi yönde etkileyeceği bu meslek erbablarının dikkatle üzerinde durdukları konulardandır.

Herkes fâsık ve fâcir de olsa, sâlik kendini onlardan daha hakir görme mecburiyetindedir. Nefsini Firavun ’a tercih ederek alçak olan nefsim ondan daha iyidir demesi uygun düşmez. Çünkü nefs, Firavun’ dan daha çok alçaktır ve burada Firavun’ un da nefsinin elinden kötü hallere düşmüş olduğu gözden kaçmamalıdır. Sâlik haramlardan kaçınarak, vâcip ve sünnetleri tatbik eder; fakat bunda da ifrat ve tefrît’e kaçmaz. Farz ve vâcibi terk etmek, câhiller gibi gururlanmak, evliyâlık satmak, amellerine ucub ve riyâ katmak, ifrat ve tefritin bir göstergesidir.202

2. Sâlik, nefsini mükemmelleştirmeye ihtimam göstererek, her ne sebeple olursa olsun nefsiyle mücadeleye devam etmelidir .

Mürîdin nâfilelerle meşgûl olarak hiçbir zaman nefsine fırsat vermemesi gerekir. Sâlikin nefis terbiyesi yolunda uyulması gereken hususlara önceliği verip, bu hususların bâtınî ve zâhirî nedenlerini kâmil bir mürşit vâsıtasıyla öğrenmesi ve uygulaması dikkat etmesi gereken diğer hususları oluşturur.

Mürîdin bilgi noktasında eksik olduğu hususları hemen öğrenmeye çalışması, dînî işlerde tembellik etmemesi, şüpheli şeylerden sakınması, az veya çok her ne bid’at olursa olsun onları terk etmesi gerektiği de unutulmamalıdır.203

201 Mustafa Fevzi, Mîzân, 59. 202 Mustafa Fevzi, a.g.e., 64. 203 Mustafa Fevzi, a.g.e., 64.

107

3. Sâlik, kalp kuvvetinin artması için dâimâ teyakkuz hâlinde olması gerekir.

Mürid her zaman uyanık olur, öyle ki uzuvları bile, gafletten uzaktır. Gafleti âdet edinerek zevk ve sefâya aşırı düşkün olma hâlinin sâlikte kesinlikle bulunmaması gerekir. Her an kalp kapısında nöbet tutulmalı ki, nefs ve şeytan kalbi perîşân eylemesin. Bundan dolayı sâlik basîret gözünü açmaya ve şeytandan da Allah’a şikayetçi olmamaya dikkat eder. Çünkü bütün kabâhat kişinin kendisindedir. Bilindiği üzere şeytan dâvet edildiği yere gider. Kişi kapıyı ondan yana açmaz ise, şeytan ona hiçbir şekilde zarar veremez.204

4. Sâlikin Allah dostlarıyla birlikte olması gerekir. Sâlik, mânevî hastalıklarını tedavi edebilmek için marifet ehlini

araştırıp bulur ve her zaman kalp ehline uymaya gayret sarf eder. Çünkü Hakk’ın feyzi gönül ehli insanlardan gelir. Ârif ve muttakî olan şahsiyetlerle ünsiyet kurmak, sâlik açısından son derece önemlidir. Böylesi güzel ahlâk sâhipleriyle kurulan ünsiyet, ârif olan kimsenin kendisiyle hem dem olan kişinin ayıplarını görüp, hâlini keşfetmesine imkan sağlar. Bu sebeple de müridi hak olan tarafa doğru dâvet ederek, istikamet üzere olmasını sağlar. Đşte gerçek dostlar bu gibi gönül erleridir.

Hakiki dost, arkadaşının ayıbını düzeltmesi için söyleyen kimsedir; hakîki olmayan dost ise, böyle davranmayıp sürekli medh ü senâ eylemek sûretiyle kişinin hatalarını görüp düzeltmesine fırsat vermez. Bu da gösteriyor ki insanlar meddahların kendilerine vermiş oldukları zararları bilmiş olsalardı onların şerrinden korunmak için çâreler arayacaklardı. Özetle söylenecek olursa, her zaman iyilerle görüşmek ve hak yolunu onlardan öğrenmek sâlikin vazgeçmemesi gereken hususlardan biri olmalıdır.205

5. Sâlikin fâsık ve şerli kimselerden uzak durması gerekir. Sâlik, vatanını, milletini bilmeyen kötü insanlara yakın olmaktan

sakınır. Çünkü milletini, devletini bilmeyen bir kişide, her türlü kötü işlerin mevcut olduğunun bilinmesi gerekir. Bu millet hakkında gayret gösterilmez ve hükümetin kadri bilinmezse, orada devletin ve milletin itibarından söz etmek nasıl mümkün olabilir?

Devletin, îmânın ve vatana hizmetin kadr ü kıymetinin ne olduğunu idrak edememiş bedbahtlardan bu millete sürekli ümitsizlik ve keder gelir. Çünkü böyle şahıslar her zaman nimete nankörlük hâlinde olmakla berâber, dîne düşmanlıktan ve milletine ihânet etmekten çekinmezler. Aynı zamanda böylesi kimseler vatan sevgisinin cilvelerini de bilmezler. Böyle nâmertlere hüsn-i zânnetmeyip uzaklaşmak gerekir. Aksi taktirde Hazret-i Peygamber incitilmiş olur.

Sâlikin burada dikkat etmesi gereken hususlardan biride meşrû’ olmayan meclislere gitmemesi ve herkese kötü zânda bulunmamasıdır. Herkesi

204 Mustafa Fevzi, Mîzân, 64-65. 205 Mustafa Fevzi, a.g.e., 65.

108

kötüleyip ayıplamamalı; fakat yukarıda vasıfları sayılan alçak ve kötü niyetli insanlarla arkadaşlık da kurulmamadır.206

6. Sâlik, edeplere uyma noktasında da son derece dikkatli davranmalıdır.

Edep, şer’i şerîfi süsleyen bir süs ve hakîkati anlamanın bambaşka bir yoludur. Edep, tarîkat ehlinin tutmuş olduğu bir yol ve kendisinde saâdetler bulduğu bir meslektir. Çünkü tarîkatın tamamı edeptir, edepsiz olan ise birçok belâya giriftâr olur. Hiç şüphe yok ki her ibâdetin kendisine has edepleri vardır. Öyle ki her makam ve zaman için bir edep mevcûttur ve Hakk’ın feyzi de bu edeplerden tezâhür eder. Gerçi bu edepler çoktur ve burada hepsini anlatmak gerçekten çok zor bir iştir. Fakat mürid edeplere uygun hareket etme yönünde gayret ederse, Hakk’ın doğru yolu göstereceğinde hiçbir şüphe yoktur. Başka bir deyişle sâlik bildiği edeplere dikkat eder, can ve bedenle o edepleri tatbike gayret gösterirse, bilmediklerini de Allâhu Teâlâ ona öğretecek sebepler mutlaka gönderecektir.

Büyüklerin hakkına hürmet etmek, küçüklere ve fakr ü zillet içinde olanlara da şefkat göstermek, ilim ve fazilet sâhiplerine gereken ikramda bulunmak, bu edepler içinde mütalaa edilmesi gereken hususları oluşturmaktadır. Sâlik, sâlih kimselere ikramda bulunur, din ve milletine hizmet eder, devletine sâdık olur ve istikametle devletini gözetir. Hem ümmet-i merhûmeye merhamet eder, buğzetmesi gerekirse de buğz-i fillah-ı gözetir. Mü’minlere dâimâ hüsn-i zan eder ve onları hâinlere benzetmez.

Sâlik, insanları kınama yerine kendi nefsini kınamalıdır, yâni her zaman kendi nefsini kınamaya, azarlamaya layık görmelidir. Eğer bir kişinin günah işlediğine şâhit olursa, Mevlâ’nın çokça affedici olduğunu düşünerek onu affetmesi için dua etmesi; fakat günahı kendisi işlemişse, Allah-u Teâlâ’nın azîz ve intikâm sâhibi olduğunu düşünerek ah ü vah etmesi gerekir. Özelliklede nefsin her dediğini yapmak onu engellenemez bir hale dönüştürmeye sebep olur. Đşte sâlik bu şekilde sürekli nefsinin hatalarını görmek ve kendisini hiçbir sûrette methedilmeye layık görmemek durumundadır.

Aynı zamanda mürid, nefsten yana kimseye zulmetmez; çünkü zulüm sonuçta dönüp dolaşıp yine zulmedene dönmektedir. Nefse insaf edip şefkatli davranmak ve sürekli bir şekilde ona cennete götürücü yolları öğretmek, hem de nefsi cehenneme götürecek yollardan korumak gerekmektedir. Boşuna ateşte yanmasına fırsat verilmez, her türlü işte ifrat ve tefritten sakınılır. Aksi taktirde zararı yine kişinin kendisi çeker. Ayrıca sâlik her zaman cemaatle namaz kılmaya dikkat eder ve ben gencim deyip de gaflet ateşine düşmez. Çünkü görülmez mi ölüm sadece ihtiyarlara değil, gençlere de uğramaktadır. Bilmek gerekir ki gençlik fırsatların değerlendirilmesi için verilmiş bir nimettir. Đhtiyarlıkta yapılamayan birçok iş gençlikte çok kolay bir şekilde yapılabilmektedir. Hem günah işleyen insanlara bakıp da ibret alınmalı, ben böyle kusur işlemem diyerek kişi kendini beğenmişlik tuzağına düşmemelidir. Çünkü nice insanlar nefsin tuzağına düşerek perişan olmuşlardır. Özetlenecek


109

olursa, nefsin tuzaklarını görmek ve onu terbiye etmek sâlikin başlıca vazîfelerinden biridir.207

7. Sâlik, vakitlerini güzelce değerlendirmeli, yâni bütün vakitlerin hakkını vermelidir.

Sâlik vakitlerinin tümünü ibadetle süsler, vakitlerini gözeterek Hak’tan gâfil olarak geçirmemeye özen gösterir. Her vakte has bir ibâdet vardır ve bu ibadetlere uymakta gayretli olmak gerekir ki, can ve beden istikâmet üzere olabilsin. Đbâdet vakitleri uyku veya gafletle geçirilmemelidir. Yalnız uykuyu büsbütün terk etmek ve maişet temin etmek için çalışmayı da bırakmakta uygun olmaz. Đnsanlar hayâtlarının devam etmesi için çalışıp kazanmak zorundadırlar. Çünkü âile fertleri rızk ister ve Celâl sâhibi Allah, onlara âile reisini rızk için sebep kılar.

Eğer kişi niyetini sağlam tutarsa, rızık için yaptığı çalışma da sâdık olan kul için ibadet sayılır. Kişinin çalışması devlete hizmet ise bu hizmet bile ibâdettir; fakat tamamen dünyâ ile meşgûl olmamaya, alış verişin kişiyi zikirden men etmemesine dikkat edilmelidir. Bu sebeple her iş için bir vakit belirlenir ve hepsi sadece dünyâ işlerine tahsis edilmez. Mürid tembellik yaparak gâfil olmaktan uzak durmaya, zamanının çoğunu da Hak için tahsis etmeye dikkat eder. Mustafa Fevzi Efendi, bâzı gâfillerin kendilerini dünyâ hizmetine adayıp, hizmet daha üstündür diyerek Hak Teâlâ’nın farz kıldığı ibâdetleri terk etmelerinin yanlışlığına dikkatleri çekerek, bunun da nefs ve şeytânın insanlara kurmuş oldukları tuzaklardan biri olduğunu belirtmektedir.

Kâtib Mustafa Efendiye göre, insanların en hayırlısı olmak isteyen her vaktin hakkını vermeye çalışması, âhreti dünyâsı için terk etmemesi ve dünyâ işlerinden de büsbütün sıyrılmaması gerekir. Her zaman için bir amel tahsis edilmeli ve nefs boş bulundurulmamaya dikkat edilmelidir. Gönül ehli vaktin nasıl taksim edilmesi gerektiğini her ne kadar farklı farklı olsa da bizlere öğretmiştir. Bu taksimlerden birine göre, gün dörde ayrılmaktadır:

1. Hakk’a tahsis edilen kısım: Bu kısmı Hakk’ı zikretmekle ihyâ etmek yâni zikir, tesbih ve namaz ile uğraşmak, kâinâtın kendisini meşgûl etmesine fırsat vermemek gerekir.

2. Rızık temini için çalışmaya ayrılan kısım: Sâlik bu kısmı kendisinin ve âilesinin maişetini temin edebilmek için çalışıp kazanmaya tahsis etmiştir.

3. Âile fertleri ve dostlarla sohbet etmeye tahsis edilen kısım: Bu kısımda âile fertleri ve dostlarla hoşça bir vakit geçirmeye tahsis edilmiştir.

4. Uyku için ayrılan kısım: Đnsan için uyku da zaruri bir ihtiyaçtır ve onda da aşırılık yapmaktan kaçınılmalıdır.

Sâlik zamanını bu şekilde ihyâ ettikten sonra, geri kalan vakitlerde kendisini muhayyer bırakır; fakat Hakk’a tahsis ettiği vaktini noksan etmekten sakınır.208

207 Mustafa Fevzi, Mîzân, 66-67. 208 Mustafa Fevzi, a.g.e., 67-68.

110

8. Sâlik, gönlünden her türlü kötülüğün gitmesi için huzûr râbıtasına dikkat etmelidir.

Sâlikin hâlinde bir intizâmın oluşabilmesi için bu huzura sabah akşam dikkat etmesi gerekir. Öyle ki her zaman her yerde Allah’ı düşünmek ve O’nun kendisiyle berâber olduğunu aklından çıkarmamak durumundadır. Âdeta her yerde bir mürid ve bir de O, başka şeyler tamâmen yok gibi olsun. Hatta kedisi bile gönülde yok gibi olmalı ve aynaların tamamında Hakk’ı tefekkür etmelidir. Fakat böyle yaparken de kâinatı inkâr etmeye, safsata sözler ne söylemeye, ne de onlarla meşgul olmaya zaman harcamamalıdır. Sâlik huzûr râbıtasını güzel bir şekilde yapmalı ki, gönlü her an Hak’la meşgûl olma sebebiyle mânevî zevkler bulabilsin.

Her kul yukarıda anlatılanlara riâyet ettiği taktirde kimse kimsenin eksiğini, hatasını görmez bir durum almış olur. Kâfiri görmez ki, küfrü söylesin, fâsığı görmez ki onu azarlasın. Hataları ve noksanlıkları görse de zâhiren görür, kendisinin ise hem zâhirini, hem de bâtınını görmektedir. Sâlik herkesin Allah’ın hâs kulu olduğunu düşünmeli ki, böylece kendi noksanından uyanabilmesi mümkün olsun. Burada maksat taarruzu terk etmek değildir; çünkü bu hâlin tamamı nefse nispetle olmaktadır. Yoksa kâfir her zaman doğru yoldan ayrılmıştır ve fâsığın fiili kerih görülmeyi gerektirir. Onlara Allah için buğz etmek gerekir. Kısacası buradaki maksat onlarla meşgûl olup da, onlar gibi kötü fiiller işlemekten sakınılmasına dikkat edilmesidir.

Şer’i şerîfin emirleri bir kişiye ulaşmışsa, o kişinin o emirleri tatbik etme noktasında bütün gayretini, gücünün yettiği kadar harcaması icâp eder. Ayrıca gücü nispetinde asıl maksattan ayrılmadan iyili ği emredip kötülükten vazgeçirmeye çalışır ve bunu da şer’i şerîften ayrılmadan, ifrat ve tefrite kaçmadan yapar. Eğer sâlik emri bil ma’ruf nehyi ani’l-münkere ehil ise, bunu yapmak için her an fırsat kollar; eğer buna ehil değilse fitneye rüzgar olmaktan sakınır. Sonuç olarak her an sûfî kendisini huzurda bilmelidir ki bu durum onu kimsenin hatasını, noksanını görmeme hâline ulaştırsın.209

9. Sâlik, işlemiş olduğu amellerde ihlaslı olmalıdır. Đbâdetler cana zevk veren bir hâl alması için, ibadetleri yapma

hususunda zorlanma ve tembellik kalmamalıdır. Başka bir deyişle mürid ibadetleri yaparken zahmet çekmeme, zahmetli işleri zevkle yapabilme hâline ulaşmak için gayret sarf eder. Öyle ki bu davranış alçak nefsi şaşkına döndürmekle kalmaz, onu ibâdetten döndüren arzuyu da engellemiş olur. Hem sâlikin yaptığı böylesi bir ibâdetten nefsi bile lezzet bulur.

Böyle olunca nefste tekellüf yok olur, o vakit feyz ve huzûr gözükmeye başlar. Eğer kişi tekellüften kurtulamaz ise ibâdetlerinde hakikatten bir eser bulamaz. Fakat alçak nefs ibâdetlerden zevk almaya başlarsa sâlik onun şerrinden kurtulduğunu zannetmemelidir. Aksine bu durumda onun tuzakları büsbütün artma eğilimi gösterir ve alçak nefs, mürîdi kendini beğenme ve riyâ tuzaklarına düşürmeye başlar. Böylesi durumlarda bu lezzet alma hâline itibar edilmez, ibâdetlerin zorlanmaksızın yapılmasına önem gösterilir. Önceleri

209 Mustafa Fevzi, Mîzân, 68, 69.

111

nefsin lezzet almasına izin verilse bile, sonra bu lezzet almadan büsbütün kurtulmaya çalışılır. Sâlik müptela olduğu durumdan lezzet alırken de bu müptelalığı Hak’tan başkasından bilmemesi icâp eder. Sebat edipte bu şekilde çalışıldığı taktirde nefs terbiyesi yolunda önemli merhaleler kat edilmiş olur.210

Eğer tekellüften kurtulmak mümkün olursa o vakit bu kabahatlerden bir eser de kalmaz. Bu durumda nefs ve şeytanın yok olduğu kanaatine varmak yanlış olur. Evliyâ da olunsa bu hâinlerin mevcûdiyetinin olduğu unutulmamalıdır. Hiçbir zaman nefs mütmainne olmadıkça ona güvenilmez. Kısacası bu tekellüften kurtulmanın yolları araştırılıp bulunmalı ve her amelde ihlaslı olunmalıdır. Aynı zamanda yapılan ameller de gâye, sadece Allah olmalıdır. Ne zaman ki her amel Allâhu Teâlâ’nın rızâsı dahilinde olursa, o zaman ihlas ortaya çıkar ve böylelikle îmân tahkîke ulaşır.211

10. Sâlik, kalbini îmâra çalışmalı ve onu kendi hâline bırakmamalıdır.

Sâlik kötü ahlâkı terk ederek güzel ahlâk sâhibi olmaya çalışır. Rûhu gıdasını verip onu kuvvetlendirmeye gayret eder. Kalpte hiçbir noksanlık kalmamalı ki, o Hak Teâlâ’nın sırlarına, hakîkatlerine vâkıf olabilsin. Hem kişide bulunan her sıfat tedrici olarak değişmeli, tüm süflî emeller yerlerini ulvî emellere terk etmelidir. Bunun için sâlikin her türlü gereksiz sözleri terk etmesi ve her sözünde Hak’tan bahsetmeye gayret etmesi lâzımdır. Eğer kişi Rabbânî hidâyetin (tevfîkin) sebepleri için gayret gösterirse, bütün mahlûkâtın rızkını gönderen Allâhu Teâlâ da ona tevfîkini gönderir.

Bu mesleğe gönül bağlayan kişi her zaman nefsiyle mücadele ederek, şeytanın gitmesine, yerine ise gerçeği kavrayan aklın (akl-i meâd) gelmesine zemin hazırlar. Hem mürid kötü ahlâkını tamâmen yok etmeye de dikkat etmelidir. Örneğin, şehvet ve gazap duyguları bulunan bir sâlikin şehvet duygusunun iffete, gazap duygusunun da şecâate inkılap etmesi gerekir ki, akıl ve tevfik olgunlaşma yolunda olan kalbe yol bulabilsin. Bu durumda sâlik kalbini her türlü şüpheden temizlemiş olur. Kalp temizlenince can ve beden de temiz olmuş olur. Kalpteki illetlerin yok olmasıyla berâber kötü ahlâka gönül kapılarının kapalı olması, kalbin îmâr edilmesi yolunda önemli bir yere sâhiptir. Ayrıca kalpte cehâlet ve zulüm gibi kötü hasletler var ise bunlar yok edilmeli ve bu kötü hallere adâlet ve ilim gâlip gelmelidir. Sâlikte kin, haset, kendini beğenme ve riyâ gibi kötü duygular var ise bunları da tamâmen yok etmeli ve onda günden güne hilim ve hayâ artmalıdır. Aynı zamanda sâlikte cimrilik ve koğuculuk gibi kötülükler varsa onları da yok etmeye ve hiçbir zaman gönül levhasına kötü zannı getirmemeye dikkat etmelidir. Mürîd herkesi rütbece yüksek, kendini ise zelîl ve hakîr görebilecek bir hâlet-i rûhiyeye sâhip olma gayreti içinde olmalıdır.

210 Mustafa Efendi sözlerine: “Bizler ki tekellüf ehlindeniz, kolayca isyan, kendini beğenme ve

riya gibi günahları işleyebilmekteyiz. Hem hakîkatten de haberdâr değiliz. Bizlerde gizli riyâ mevcuttur. Cenâb-ı Kibriyâ bizleri bunlardan kurtarsın” diye devam etmektedir.


112

Kısacası can ve beden tedricen hayvânî olan ahlâktan temizlenip kalbin terbiyesi tamamlanır. Kalbin tasfiyesi günden güne artırılır, yâni kalbin tahliyesi tamamlanır ve sonra da kalbin tedricen süslenmesi gerçekleştirilirse, işte o vakit bütün güzel huylar kalbe yerleşir ve istikâmetle gönül îmâr edilmiş olur. Hem alçak nefs emmârelikten vazgeçer ve ağlayarak kendini azarlamaya başlar. Bâzen şer işlemeye kast ederse bile, şerre varamaz, mutlaka ona bu kötü fiili yapmaması için ilhâm gelir. O zaman ubûdiyetin, can ve cânânın, vecd ve cezbenin, aşk ve âşığın, âteş-i hicrânın, berzah-ı dünyâda bu insanın, bu alçak dünyânın, âhiretin, cennetin lezzetinin, âleme gelmekteki mânânın ne demek olduğunu anlar. Sâlik yavaş yavaş bunları fark etmeye başladığı gibi, artık hakîkat yelleri ona doğru esmektedir.212

4.7.4. KALP TERBĐYESĐ YOLUNDAYKEN ORTAYA ÇIKAN

DÖRT ALÂMET 1.Sâlikin gönlü kendisini gurbette hisseder. Dünyâ sevgisi yavaş yavaş azalır, âhiret yurdu hakkında üzüntü ve

ümitsizliğe düşer, gönlünü de bir hüzün kaplar. O an kendisinin gurbette olduğunu hisseder ve bu dünyâyı emin bir yer olarak görmemeye başlar. Bu âlemin bir misâfirhane olduğunu, bu güzelim köşk ve sarayların kimseye kalmayacağını düşünür. Bu düşünceler gönlünde sürekli bir şekilde cereyan eder, yer yüzüne ve semayâ ibret gözüyle bakar. Yalnız bu düşüncelerle berâber gayreti terk ederek de ruhbanlığı seçmez. Yemesine içmesine dikkat ettiği gibi, kazancına da devam eder. Her işinde adâlet ve doğruluktan ayrılmaz. Fakat bu düşüncelerin dünyâyı büsbütün terk etmek olduğunu zannetmemek gerekir. Onun dünyâyı talep edişi Hakk’ın kullarına her zaman adâletli davranabilmesi içindir.213

2. Sâlik ölüme ibret alıcı bir gözle bakar. Sâlik gece gündüz öleceğini hiç aklından çıkarmaz ve her zaman ölüm

için hazırlıklı olmaya dikkat ederek, günden güne ölüm düşüncesini artırır. Yalnız bu hâlini herkese, özellikle de kötü insanlara anlatmaz.214

3. Sâlikin kalbindeki üzüntü artar ve o bütün gün kalbin vahşetini düşünür.

Mürid, bu durumda kalbinin hallerini hiç beğenmez ve dâimâ her hâlini çirkin görür. Çokça ibâdet etse bile hiçbir zaman onları çok görmez. Her birinde türlü türlü noksanlıklar görür ve ben ne âsiyim diye mahzun olur. Eğer günah işlemişse hemen ağlar, kalbinin vahşetinden türlü türlü zorluklar çeker. Binlerce zikir çekmiş olsa bile, dâimâ ıstırap çekmektedir. O kulun ıstırâbı Hak için, bütün merâkı ise kalbini vahşetinden yanadır. Gece gündüz bu ona merak olmuştur; fakat hâlini kimselere bildirmez. Çünkü o kalbe has olan vahşetin farkına varmış olduğu için kalbini tasfiyeye karar vermiştir ki, her tür kötülük bu vahşetten gelmektedir. Bu sebepten gönül ehli üzüntülü olur. Kalp vahşeti

212 Mustafa Fevzi, Mîzân, 70-71. 213 Mustafa Fevzi, a.g.e., 71-72. 214 Mustafa Fevzi, a.g.e., 72.

113

her tür hatayı işleme hususunda isteklidir ve her türlü üzüntüye kaynaklık yapar.

Her kimin kalbinde tam bir vahşet olursa, o Hak dostu değildir ve kimde her zaman vahşet-i kalp varsa, o kişi Hak Teâlâ’yı unutmaya mahkumdur. Gerçi gönül geniş, uçsuz bucaksızdır ve kalbin genişliğine bir sınır yoktur. Unutulmamalıdır ki vahşet ve dostluk bir kalpte olamaz. Bundan dolayı vahşet terk edilmeli ki hakîkat oraya yerleşebilsin. Kötü ahlâk ve kötü fiillerden her ne var ise hep o vahşetten ortaya çıkar. Vahşetin evveli ameli terk etmek, sonunun ise ne olduğu bilinmez. Çünkü aslî yaratılışta (hilkat-i asliyede) vahşet-i kalbiyenin vahâmeti vardır. Kalp ehli bu vahşeti bildikleri için hep sonlarının ne olacağını düşünmüşlerdir. Bu sebepten dolayı edep sâhipleri gece gündüz âh ederek, ıstırap çeker, bundan dolayıdır ki sûfî zümresi, tasavvufun tümünün ıstırap olduğunu söylerler. Bu söz tasavvuf erbâbının hâlidir ve o henüz temkîn ehli olamamıştır.

Sûfî ise her zaman temkîn ehli olmakla berâber, onun tasavvuf ehlinden ihtiyaçsız olduğunda da bir şüphede yoktur. Hem onda safvet-i kalbiye tam olur. Sûfî kâmil evliyâ ve Cenâb-ı Kibriyâ’nın hâs kuludur. Hem de sûfîlerin ardı sıra giden her zaman tasavvuf ehlidir. Kısacası gönül erbâbı kimseler, kalbin vahşetinden şikayetçi olmuşlar ve bu yüzden de çoğu zaman ağlamışlardır.215

4. Mevlâ’yı zikretmesi günden güne artar ve Hak aşkından gönlü kan içinde kalır.

Sâlik günden güne Allâhu Teâlâ’yı tefekkür etmesi, yâni huzûr râbıtası yapması artar ve öyle bir zaman gelir ki, açıkça figân etmeye başlar. Nerede olursa olsun Hakk’a ilticâ eder. Bunu yaparken de Yüce Yaratıcıdan başka ilticâ edilecek kimsenin olmadığına itikat etmiştir. Kâtib Mustafa Efendi burada şöyle bir açıklamaya yer verir: Yalnız bizler Hak Teâlâ iltica edilendir sözünü kendi bulunduğumuz konum ve bilgilere göre söylemekteyiz. Bunu söylerken de bu sözümüzü cihânın kendilerine her yönden güvendikleri kalp ehli olan âlimlerimize isnat ederiz. Bizler bu sözleri kitaplardan okurken, kalp ehli olan insanlar kitaplarda olan bu bilgileri öyle yaşamışlar ki, âdeta özleri kitap olmuştur. Biz Hak Teâlâ’yı günde birkaç kez tefekkür ederken, o kâmil insanlar her an O yüce yaratıcıyı düşünmektedirler. Bizler dünyâ zevklerine dalmışken, onlar Rahmân’ın huzûrunda olduklarını tefekkürle gönüllerine O’nu nakşetmek arzusuyla meşgûldürler. Bizler dünyâ için ağlarken, gönül ehli şahsiyetler Allah için figân ederler.

Bunca tafsilâtın özeti, Hak Teâlâ’yı düşünmenin gerekli olduğudur. Aynı zamanda sâlik kâmil bir şeyhe teslim olup anlatılan on hususa dikkat eder, kalbini îmâr edip temizleyerek istikâmetten ayrılmaz ve kalp îmâr olmaya başladığı zaman görülen dört alâmet onda ortaya çıkarsa, o kişi tarîkat ehli olmuş ve velâyetten nasîp almış olur. Böylece o günden güne kemâl kazanmaya başlar. Eğer o kişi böyle olur ve hâlinde istikamet eylerse, sonuçta o hakîkat ehlinden olur ve gönül levhasında marifet ortaya çıkar. Yalnız bu


114

halde bile onun nefsinden kurtulduğunu zannetmemek gerekir. Bir kimse nefsi mütmainne olmadıkça ondan dâimâ zorluk çeker.

Velâyetin en kâmili, velinin en fazîletlisi nefsin mütmainne olması zamanında saklıdır. Makâm ve insanların en yücesi nefsin mütmainne olmasında gizlenmiştir. Mütmainne aynı zamanda râdıyyedir de. Çünkü mütmainnenin sonucu merdiyyedir ve hem de sâfiyye ona sıfât olmuştur. Bu makamdan ileri gitmek hiçbir kimsenin kârı değildir. Enbiyâ sınıfının tümü ve evliyânın büyüklerinden bir kısmı bu noktada bulunmaktadır. Ancak âlemlerin övünç kaynağı Hz. Muhammed (s.a.v.) bundan müstesnâdır. O’nun makâmı bu makamlardan daha yüce kılınmıştır. “Kâbe kavseyn” 216 tahtının hünkârı ve Hakk’ın sırdaşı O’dur. O’na bir makâmın tayin edilemediğini, O’nun makamını sadece Hakk’ın bildiği unutulmamalıdır.217

4.8. TASAVVUFTAK Đ MAKAM ve ISTILAHLAR 4.8.1. TASAVVUFTAKĐ MAKAMLAR Mustafa Efendiye göre, Hak Teâlâ katında çok sayıda makâm olmakla

birlikte, her kul için bir makam söz konusudur ki, onlar bu makâmlardan sürekli bir şekilde ilerlemeye çalışırlar. Müellifimiz bu makamların bir kısmını kısaca şöyle anlatmaktadır:

4.8.1.1. Đntibâh Sâlikin ilk makâmı intibâhtır, yâni gafletten uyanma hâlidir ve bu

makâmda kişi nefsine bakmaya başlar. Đhtiyaçlarının hep nefsin arzuları olduğunu, nefsinden başka niyetinin olmadığını ve ona kölelik yaptığını anlar. Đşte o zaman mürid kendisini îkâz etmeye yönelir ki, bu makamda tevbe yüz gösterir ve o vakit kul yüzünü Allah’a döndürür. Bu makamda sâlik çokça istiğfâr edip yapmış olduğu isyânlardan dolayı üzülür.

4.8.1.2. Đnâbe Sâlik bıkmadan usanmadan inâbe eyler, yâni işlemiş olduğu

günahlardan tevbeyle Hakk’a rucu’ eder. O zaman böylesi bir kulda Hakk’a dönüş yelleri esmektedir. O, günden güne Hakk’ın yoluna rağbet edip gayretini Allâhu Teâlâ’yı zikretmeye çevirir.

4.8.1.3. Vera’ Burada sûfî vera’a, yâni haramlardan kaçmaya tam bir gayret gösterir

ki, bu takvâ ehlinde olan bir özelliktir. Bu makamdaki sâlik şüphe ve şehvetten sakınarak, ulvî âleme intisâp etmiş, insana has zarûri ihtiyaçlarından başka çoğu mubah işleri bile terk etmiştir.

216 Necm, 53/9. Âyet mealen şöyledir: “Derken iki yay kadar veya daha yakın oluverdi.” 217 Mustafa Fevzi, Mîzân, 74, 75.

115

4.8.1.4. Muhâsebe Her zaman mürîdin kendisini hesaba çektiği bir makamdır ve bu

makâmda buna çokça gayret sarf edilir. Burada kişi vaktini bir bir hesâp eder, gece gündüz ne iş görmüş olduğunu anlamaya çalışır. Bu mertebedeki sûfîler bu muhasebeye çok dikkat ederler ki, “Hesaba çekilmeden kendinizi hesaba çekiniz.” 218 sırrı tamâmen ortaya çıksın. Sâlik işlemiş olduğu hayırlı amellerden ötürü kararlı bir şekilde Allâhu Teâlâ’ya hamd eder, işlemiş olduğu şerli işlerden dolayı da gece gündüz istiğfâr da bulunur.

4.8.1.5. Terakkî Burada sâlik makamdan makama yükselip tam bir zühd kazanmaktadır.

Aynı zamanda bu makamdaki sûfî dünyâyı kalpten terk ettiği gibi, iç âlemi de hep Hak’la meşgûldür.

4.8.1.6. Đrâde Bu makamda sâlik sadece Hakk’ı ister. Başka isteklerden ise tamâmen

vazgeçmiş, rahatı da terk etmiştir. 4.8.1.7. Tebassur Burada sâlik, sürekli olarak tebassur etmektedir, yâni mürîd seyr u

sülûkünde karşılaştığı durumlara dikkatlice bakıp künhüne varmakta, onda gafletten yana hiçbir eser bulunmamaktadır. O sürekli bir şekilde nefsinin arzularını vermemeye ve bu durumunu sabah akşam korumaya gayret etmektedir.

4.8.1.8. Sabır Burada şikâyetten hiçbir eser olmadığı gibi mürid ne zâhir, ne de

bâtınında bir şikâyette bulunmaz. 4.8.1.9. Rızâ Bu makamda olan bir kimsenin meskeni rızâ kapısıdır ve gece gündüz

hep nefsini râzı kılmakla meşgûldür. Her türlü bela ve nimeti bir görür. Başka bir deyişle bu makamda olan bir kişi Hak’tan gelen lutuf ve zilleti bir görmektedir.

4.8.1.10. Đhlâs Bu makâmdaki sâlik ihlâs noktasında uzmanlaşmış ve her an

mâsivâllahtan halâs olmuştur. Her işinde Allâhu Teâlâ’nın rızâsını gözetir ve ondan, halk için işler vârit olmaz.

218 Hz. Ömer (r.a.) şöyle söylemektedir: “Siz hesaba çekilmeden önce nefsinizi hesaba çekin.

Halinizin arzedileceği çok büyük gün için çeyiz hazırlayarak süslenin. Zîra kıyamet gününün hesabı ancak dünyada nefsini hesaba çekenin üzerine hefifleşir .” Đsmâil Çetin, Tasavvuf ve Tevhid’de Parlak Đnciler, 146.

116

4.8.1.11. Tevekkül Bu mertebede mürîdin her an ki işi tevekküldür ve burada mahluktan

tamamıyla kurtulmuştur. Her işte Hakk’a itimât ettiği gibi, onda kulların eziyet ve zararlarından korku da yoktur. Sâlik halktan kahır ve ihsân beklemez, bunları halka da izâfe etmez. Sâlik bu makamdan sonra nur olur. Hem gayret ve devamlılığının tümü teşekküre lâyıktır. Onun bu makamdaki her türlü işi kalbîdir ve bu yerde mürîdler sâfiyet bulurlar. Ayrıca burada kişinin mânevîyâtı artmış, zikrin safâsına mâlik olmuştur.

4.8.1.12. Murâkabe Burada her an murâkabe edilmektedir ki, burada mürid maksadına

ulaşmıştır. O dâimâ duyu organlarına set çeker, sırla Hak’tan istifâdede bulunur. Böyle olan bir kul yakînî olarak kalbe nâzırdır ve sülûk hâli gece gündüz böyle olur.

4.8.1.13. Kurb-i Hakk Kurb-i Hak makâmında olanlar lî-maallah’a uygun oldukları gibi

mâsivâdan gaybûbet etmiş, rûhâniyetleri ise Hak’la kurbettedir. 4.8.1.14. Muhabbet Bu yüce makâm tamâmen Hakk’a muhabbeti îfâ etmekten ibârettir.

Burada hakîki sevgilinin tecellîleri ortaya çıkmış, mâsivallahdan ise bir eser kalmamıştır.

4.8.1.15. Recâ Sâlik tarafından arzulanan bu makama recâ derler. Burada bulunan

sâlik her an Hakk’ın vadini yalvararak ister ve burada kaderin gizlilikleri arzulanmaktadır.

4.8.1.16. Havf Bu makâmda Hakk’ın Celâl ismi ortaya çıkar. Müridin gönlü burada

kurbiyette olduğu için, Mevlâ’nın sevgisinden istifâde etmektedir. Kimi zaman Hakk’ın Cemâl ismine ilticâ eder ki, işte o zaman recâ hâli gâlip gelir; kimi zamanda Hakk’ın Celâl ismine nazar eder ki, işte o zaman da sâlikin sırrı Allah korkusunu artırır.219

4.8.1.17. Şevk Bahsimiz olan şevk, Hak ehli olanların göstermiş oldukları şevktir. Bu

makamda aşırı bir iştiyâk vardır. Burada kalp mütmain olduğu gibi, Hakk’a olan iştiyâk sebebiyle de mahzûndur.

219 Bkz., Mustafa Fevzi, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 106, 105-106.

117

4.8.1.18. Üns ve Likâ-yı Hakk Burada Hak Teâlâ ile üns ve likâ söz konusudur ve sâlik O’nun kudret

elinde pâyidâr olur. 4.8.1.19. Yakîn Burası öyle bir makâmdır ki, burada sâlik sıddık olur. 4.8.1.20. Rü’yetullah Mürid bu makâma gelince artık rü’yetullaha hazır hale gelmiştir.

Rü’yetullahta kiyl u kâl edilmez. Bu hâl nasıl? ve ne kadar? sorularından çok mukaddestir. Bu bir şahâdettir ki, onu ancak müşâhidler bilir ve bu harflerle de bu kadarı anlatılabilir. Bu rü’yet-i ayn ve yakîn değildir, o Hakk’ın başka bir lütfudur.

4.8.1.21. Mürşid-i Kâmillik, Kutupluk ve Gavslık Kişi, bu makamda mürşitlikte olgunlaşıp peygamber vârisliğinde

mükemmelleşerek, insanlara Allah yolunu göstermeye mânevî memur olur ve böylece bütün sıkıntılardan kurtulur. Mânevî âlemde bir rehber olur. Öyle yükselir ki, ondan yüce peygamber olur. Bu mertebe, ancak “seyr-i anillah” ile mümkün olur. Bu mertebe nefs-i radiyye ve nefs-i merdiyye mertebesidir.220

4.8.1.22. Hakîki Acz, yâni Hazret-i Ebûbekir-i Sıddîk’ın Đrfânı Burada ise insanın idraki ve ilmi söz konusu değildir. Bu alanda hüner,

acz ve hayret içinde olmaktır. Sâlikin aczini kavraması Yüce Allah’ı anlaması olur. Hazret-i Ebûbekir-i Sıddîk (r.a.) bu noktada şunu söylemektedir: “ Đdrâkin idraksizliğini idrak etmek de bir idraktir.” Burada varlık hep Allah’ın varlığıdır ve kişi yokluğu hiç anlayamaz. Öyle ki bu kişi varlığı da yokluğu da unutur. Ayrıca unuttuğunu da unutur. Bütün varlıklar kaybolur, sadece bir Varlık kalır. Bu makamda kişi acz ve hayret içindedir. Kişi, varlıkları ve eşyayı dâimâ o Varlık’tan müşâhede eder: Çokluğa da o Bir, yâni o Mutlak Varlık vücûd vermiştir, der. Gece gündüz bu neşe içinde, bu şühûdu bir an bile unutmaz.221

4.8.1.23. Sırr-ı Mâiyye Makamı, Dört Sıfatın Ortaya Çıkması ve

Huzûr, Şühûd, Daimî Đrfân Đnsan bu şekilde dönüp durur ve âlemde gezer. Sır, Lâ halâ / gök kubbe

ötesi çölünde dolaşır. Bu seyirde ne sınır vardır, ne de son. Bu makam için bir son söz konusu değildir ve bekâ içinde bekâ buradadır. Berâberliğin sırrı da elbette buradadır. Hem peygamberlik irfanın sırrı, velilik esasının kaynağı buradadır. Bu makamda sâlikte dört safâ ortaya çıkar ve varlığı da yokluğu da ona keder vermez.

220 Mustafa Fevzi, Mir’at , 37. 221 Mustafa Fevzi, a.g.e., 36.

118

1. Onun dostu Allah’tır. Onda sürekli bir huzûr vardır. Bu huzûr başka huzûra benzemediği gibi herkes bu huzûru anlayamaz.

2. Daimî bir müşâhedeyi elde eder. Bu müşâhedenin nasıllığı ve niceliği olmaz. Bu öyle bir müşâhededir ki, ancak şâhit olanlar bilir. Hakîkati bizlere gizli kalmıştır.

3. Kâmil bir irfâna sâhip olur. Bu sır da bu makama âittir. O, bizce hakîkati bilinmeyen ve sonu olmayan bir irfandır.

4. Vuslatı kazanır. Bu da Cenâb-ı Mevlâ’nın çağrısına doğru yönelmektir.222

Mustafa Fevzi Efendi; unutulmamalıdır ki velî kulların bunlardan başka bir çok makamları vardır ve bu yirmi rütbe onların bir özeti yerindedir der, vusûlün bin bir makâmının varlığını vurgulayarak bu yirmi ikisinin asıl, diğerlerinin ise bu asıllardan ortaya çıkmış alt kısımlar olduğunu belirtir.223

4.8.2.TASAVVUFTAK Đ ISTILAHLAR Müellifimize göre, hâl ehlinin ıstılahları çoktur ve onları bir bir beyân

etmek gâyet zor bir iştir. O, burada onların en gerekli olanlarına yer verdiğini,

geri kalanların da bunlardan ortaya çıktığını söylemektedir.

4.8.2.1. Sûfî, Mutasavvıf ve Tasavvuf Tâbiîn denilen zümreye, Hz. Peygamber’in ashâbına erişmek, onları

görmek ve dînî ihyâ etme hususunda büyük işler başarmak nasip olmuştur. Tâbiîn bu dünyâdan intikâl edince, onlara ittiba eden, dînî işlerle iştigâl edip bu âleme ilimleriyle ışık saçan başka bir zümre gelmiştir ki, onlara etbaü’t-tâbiîn denir. Onların içlerinde bâzı zatlar vardır ki, her biri dînî ilimlerde dâhîydiler. Onlara zâhid veya âbid denirdi. Onlar, Hz. Peygamber’e canlarını fedâ etmeyi boyunlarına bir borç bilmişlerdi.

Fakat ikinci asırda fesât hareketleri çoğaldı ve türlü türlü îtikâdî fırkalar ortaya çıktı. Bid’at ehli kimseler gece gündüz durmadan çoğalmış ve her biri zühd davasında bulunmaya başlamıştı. Ehl-i Sünnet olan bâzı önde gelen âlimler ise kitap tedvin işine önem gösteriyorlardı. Bu âlimlerde Hz. Peygamber ahlâkının ilmi vardı ki, orada gizli mânâlar lezzet saçmaktaydı. Bu zatlar zühd yolunu ve Hak ehlini bu kitaplarda öğretip anlatmaya başladılar. Aynı zamanda Hz. Peygamber’in sünnetini tazîm ve târif ederek bid’atleri zayıflattılar. Böylece bid’at ile Hak ehli bir birinden fark edilerek anlaşılmış oldu.

Bu güzel insanlardan biri Şeyh Ahmed, künyesi Đbn Atâ (r.a.)’tır. O bu yolda hem kitap tedvîn etti, hem de tedrîs eyledi. Đbn Ğassân bir tekke yaptırıp, orayı bu zümreye bir uzlet yeri olarak verdi. Hazret-i ibnu Atâ gecesini gündüzünü tedrîse sarf ediyordu. Zaman ilerledikçe bu yolun talebeleri çoğaldı ve her biri yek diğere refîk olmaya başladı. Şeyh Mesbûhî ve 222 Mustafa Fevzi, a.g.e., 36-37. 223 Mustafa Fevzi, Mîzân, 216-220.

119

Ebu’l-Hamzâ gibi dâhî şeyhler bu meslekte gayret ve sebat eyleyerek, her biri özet şeklinde risâleler telif etmeye başladılar. Asrın en fazîletlisi olan Đmâm Ahmed bin Hanbel (r.a.) bunları görünce, onların tutmuş oldukları yolu güzel bulup taktîr etti ve onları teşvik ve terğîb etmeye önem verdi. Kâtib Mustafa Efendi bu bilgileri verdikten sonra sûfî isminin menşei hakkında şunları söylemektedir:

Sûfî isminin nereden geldiği hakkında çeşitli rivâyetler vardır. Örneğin, bir rivâyete göre bu sınıftaki insanların hırka, hem de yünden elbiseler giyindiklerinden sûfî diye nâm saldıkları ve sûfî ismiyle anılmaya başlandıkları belirtilir. Havâs olsun avâm olsun hepsine sûfiyye, tutulan yola tasavvuf ve ilmine de ilm-i tasavvuf veya ilm-i ahvâl-i butûn derler ki, bu ilim tamâmen ahlâktan ibârettir. Diğer bir rivâyete göre ise bu ismi Ahmed Đbn-i Hanbel vermiştir ve hakîkate yakın olan rivâyette budur. Bu ismin tahsis ciheti böylecedir; çünkü yün giymekle hâl ehli olmak muhâl bir iştir. Her ne kadar hırka zâhiren giyinilmiş olsa da, bâtının Hakk’ın irfânından bomboş olması ile sûfî olunamaz. Sûfîlik zâhir ve bâtının bir olmasını gerektirir ki, sûfî olmak isteyen hâlini hâl ehline uydurması gerekir. Dâimâ sûret ve sîret bir olmalı ve sîretten sünnet baş göstermelidir. Sâlikin sîreti aslâ onlardan dönmemelidir; fakat sûreti onlara uymazsa varsın uymasın. Önemli olan sîret ve sünnettir, Hakk’ın feyzi de şüphesiz sîrettedir.224

Müellifimiz sûfî ve ehl-i tasavvuf arasındaki bâzı farkları şöyle tesbit etmiştir: Sûfî, ilmini ikmal etmiş muallime, ehl-i tasavvuf ise ilme tâlib olan kimseye benzer. Şüphesiz ehl-i tasavvuf henüz ekmel olmamıştır. Her an dersini ikmal edebilmek için gayret gösterir ki o sûfînin gittiği yola ittiba etmiş, sûfînin gittiği yolda bir fayda bulmuştur. Ayrıca tasavvuf ehli olanlar kendilerini sûfîlere yâr ederek muttakî olmada ağyârı terk etmişlerdir. Onlar sonuçta sûfî gibi olmak isterler ki, irfanın öğretildiği mektebi bulmuşturlar.

Tasavvufta hesapsızca mukallit vardır ve onları Kitap ve Sünnet tefrik etmektedir. Kim Kitap ve Sünnet’i terk ederse, yâni şer’i şerîfi dikkate almazsa, sözleri ve fiilleri Hz. Peygamber’e uymazsa, o kişi iddiacı olmaktan başka bir şey yapmamıştır. Hem iddiası da boştur ve o tasavvuf ehlinden de değildir. Bu gibilere havada uçsalar bile uymaktan sakınmak gerekir. Böylesi kimseler taklitçidirler, kelamları safsatadır ve yanlışlıklarıyla âlemi dalâlete sürüklerler. Kısacası tasavvuf ehli sâdedir, yalan ve küfürden de âzâdedir. Onlar hâl ehli olan sûfîlerin ardından giderler ve maksatları da her zaman Allâhu Teâlâ’nın rızâsıdır. Mustafa Efendi, bu zamanda kullanılan sûfî lafzı, daha çok örfe has olan bir kullanıştır. Burada anlatılan sûfîden meramımızın ise bu olmadığını, maksadımızın gönül ehlinin ıstılahı olduğunu belirtmektedir.225

4.8.2.2. Makâm Makâm, sâlikin çalışarak kazanmış olduğu şeylerden kinâyedir. Đnsan

ya ubûdiyette bulunarak zikir ve ibâdetle niyâz edip illiyyîne yükselir ve


120

günden güne de terfî’ eder ki böylece bu kişi bir makamdan diğer bir makâma yükselmiş, rûhu Sidreye girmiştir, ya da kişi masiyette bulunarak mücrimlerin şekâvetini elde eder ki işte bu sınıftaki bir kimse aşağılık ve değersiz bir duruma düşmüş olur.226

4.8.2.3. Vakt Đlâhî taktîrin oluvermesine vakt denir. Hak Teâlâ ezelde her neyi takdir

etmişse onu izhâr eder. Đşte vakt, bu taayyünden ibârettir ve takdîrin sırrından kinâyedir. Kim bu saâdetle şereflenirse, sûfîler ona ibnü’l-vakt derler.227

4.8.2.4. Hâl Sâlik sürekli zikir ve fikirle meşgûl olunca onda bunun tesirleri ortaya

çıkar, Hak Teâlâ’dan inâyetler gelir ve o inâyet sâlike hâl olur ki, onda sâliklerin girecekleri bir kapısı yoktur ve ancak giriş kapısının bulunması Mevlâ’dan gelen feyzle bulunur. Sâlik, hâl’i çalışmayla elde edemez, o ancak kula ilâhî bir bağıştır. O, kula Hak’tan bir ziyâfet olduğu gibi, hâl sâliklere mal değildir, onlara ödünç verilmiş bir hediyedir. Hâl, yalnız gönül erbâbında ortaya çıkar ve hâl ehli kusûr ehli olmaz.

Mustafa Fevzi Efendiye göre, hâl ile makâm arasında bâzı farklar vardır ki, bunların anlaşılması önemli bir husustur. Bâtına has olan makamlar sâlikin malıdır ve onda bütün ibâdullah kâimdir. Makam sâhibi bir sâlik bulunduğu makamda yerleşmiş, emlak sâhibi gibi müstakîl olmuştur. Uçsa da, göçse de orada istikrâr eder ve rûhun azığını orada hazır hale getirir. Sâlik sürekli dönüp dolaşsa, sabah akşam yine o makâma geri döner. Kısacası makâmlar dâimîdir ve bir birinden daha fazîletli olan makamlar da vardır. Sâlikler terakkîyi gerçekleştirdiği vakit bir makamdan diğerine sefer etmeye başlar. Her makâm tamâmen temlik yeridir ve sâlikin bulunmuş olduğu makam onun mülk-i yemînidir.

Hâl ise, hediye edilen bir demet gül gibidir ki, bâzı zaman açık bir şekilde parıldar, bâzı zaman da olgunlaşmamış bir durumdadır. Çünkü müridde bulunan haller dâimi değildir. Bâzen az, bâzen çok olmakla berâber, bâzen gözükür bâzen de gözükmez. Hâl ehlinin sâhip olduğu hâli, sâbit olmadığı gibi onda yerleşmiş de değildir. Hâl ehli bulunduğu hâlde tamâmen bir misâfir, makam ehli ise ev sâhibi gibidir. Hak’tan yana hâl ehli olunmalı ki, o hâller sâlike makâm olabilsin.228

4.8.2.5. Kabz ve Bast, Đnkıbâz ve Đnbisât, Celâl ve Cemâl Bunların tümü seyr-i sülûkun hallerinden olduğu gibi, sâlik bunlara

müptelâ olmuştur.229 Kabz ve bast, inkıbâz ve inbisât sâlikin nefsiyle irtibâtlıdır. Kabz ve bast, havf ve recânın; inkıbâz ve inbisât ise bu’d ve kurbun 226 Mustafa Fevzi, Mîzân, 222. 227 Mustafa Fevzi, a.g.e., 222. 228 Mustafa Fevzi, a.g.e., 222-223. 229 Bunlar zikri engelleyiciler başlığı altında tafsîlatlı bir şekilde açıklandığı için onları burada

geniş bir şekilde anlatmaya gerek görmedik.

121

zübdesidir. Bu durumlar müptedî ve mutavassıt olan sâliklerde görülür ki, burada gizli düşman hep inatçı nefstir. Celâl heybetin, Cemâl ise muhabbetin eseridir. Bu cilveler de müntehîlerde görülür.230

4.8.2.6. Feyz / Vâridât Hakk’ın aşkı sâlikte artınca o, aşkın meyvesinden istifâde etmeye

başlar. Ona “Mâ evhâ” 231 kapısı açılır ve günden güne kalbi genişlemeye başlar. Böylece sâlik kalp, rûh ve sırda bir mânâ bulur ve sürekli bir şekilde ona Hak’tan ilhâm gelmeye başlar. Öyle ki o dünyâ lezzetlerinden uzaklaşır ve onda Allâhu Teâlâ vuslat iştiyâkı artar. Sâlike türlü türlü hâller olur ve bu da kişilerin rütbelerine göre herkeste ortaya çıkar. Mübtedî sürekli lezzet alarak zikreder ve buna da çok önem verir. Orta hâlli sâlik ise zikirde yoklukta (gaybûbette), Müntehî ise bilinmez bir varlıktadır (keynûnette).232

4.8.2.7. Tevâcüd / Te’sîr Tevâcüd mübtedîlerde bulunur ve te’sîr ile tevâcüd aynı mânâyı taşırlar.

Bâzı sâliklerin derileri ürperir ki, böylesi bir hâlden mübtedî feryât ü figân eder. Aynı zamanda bu durumdaki bir sâlikte titreme veya esneme ortaya çıkar ve müptedî olan mürid bu hâle çokça tutkun olur. Sâlikin güzel sesten lezzet alması ve yakıcı nağmeden dolayı titremeye başlamasının sebebi, rûhunun gafletten uyanıp çer çöpü nefsinden atmak istemesi, nefsinin derdine çâre olabilecek gönül okşayan bir tabîp bulmak istemesindendir. Tevâcüd veya te’sîr hâllerinin ortaya çıkmasını sebepleri bunlardır ve tevâcüd ehli olanlar gece gündüz böyledirler.233

4.8.2.8. Vecd / Cezbe Mürid müptedî olma hâlini geçip orta hâlli (mutavassıt) olunca, onda

garip haller ortaya çıkmaya başlar ki, buna vecd veya cezbe denir. Bu haller sâlik için bir sermâyedir. Bu halde bir titreme ortaya çıkar; fakat bu titreme bildiğimiz titremelerden başkadır. Bu durumdaki sûfînin kalbi aşkla mesrûr olmuş vaziyettedir. Böylesi bir kişide bağırma, ağlama, inleme ve mest olma gibi haller görülür ve bu hâllerden dolayı vücûdu gevşer. Bâzı mürîdler bu hâlden ötürü parlayıp elinde olmadan raks ve semâ’ yaparlar. Çünkü onun rûhu, nefsinden ayrılmış, Hakk’ın feyzleri onda gâlip olmuş, ruh nefsinin derdine çâre bulmuş ve rûh onda başını yukarı kaldırmıştır.

Sâlikin rûhu nefsine gâlip olunca onun rûhu kuvvetli, nefsi ise zayıf bir durum alır. Kalbi, ilâhî nûrun tecellî ettiği yer olmuş ve Hakk’ın aşkından dolayı gafletten uyanmıştır. O, hâl erbâbı zümresinden olmuştur; fakat onda henüz her tür kemâl tamamlanmamış ve o henüz temkîn hâline yol bulmamıştır, yâni kâmil olmuş fakat ekmel olamamıştır.

230 Mustafa Fevzi, Mîzân, 223. 231 Necm, 53/10. 232 Mustafa Fevzi, a.g.e., 223-224. 233 Mustafa Fevzi, a.g.e., 224.

122

Öyle ki telvîn hâli onun elinden ihtiyârı almış ve onda çâresizlik durumu (vücûh-i ıztırâr) hâsıl olmuştur. Gönlüne sultân-ı irâde yerleşmiş, cezbe gâlip gelmiş, vecd çoğalmıştır. Bu da onun sînesinden ihtiyârının alınmasına ve bundan dolayı da can ve bedeninin raks eder bir hâl almasına sebep olmuştur. Mustafa Efendi bu güzel insanı temsilî olarak şöyle anlatmaktadır: Bu şahsın yüce kalbi bir su değirmeni olmuş, Hakk’ın feyz nehirleri ortaya çıkmıştır. Bu sebeple de onda türlü türlü hâller görülür. Vecd veya cezbe hâllerinin olmasında bir zarar yoktur; çünkü evvel âhir evliyâda da böylesi haller ortaya çıkmıştır.234

4.8.2.9. Vücûd / Nisbet Müntehîlerin tümü temkîn ve kemâl sâhibidirler. Aynı zamanda hepsi

tasarruf ve irâde ehlidirler hiç şüphesiz. Vecd veya cezbe onları meşgûl etmez, canları her zaman Hak’la vuslattadır. Onlarda mecbûriyet ve çâresizlik (vücûh-i ıztırâr) yoktur. Onlar vücûd ve tercih sâhibidirler. Bu zatlar her türlü işlerini kendi seçimleriyle yaparlar ve her türlü izâfetten de tamâmen uzaktırlar. Bu tür kâmiller, sâfî olan kullardır ve onların tümü yakîn ehlidir.

Burada nisbet-i abdiye mürîde mal olmuş, cezbe ve hâlleri terk etmiştir. Bu kimsenin hâline vücûd derler ki, varlık yokluk onu meşgûl etmez. Hem bu makâm sözle anlatılamaz, o ancak hâlle anlaşılabilir. Bu durumda olan sâliklerin tümü cezbeden müstağnîdirler. Onların can ve bedenleri büsbütün cezb edilmiştir. Onlar zâtlarından fenâ olmuşlar, yâni maddi vücûddlarından büsbütün sıyrılmışlar, Hakk’ın vücûdunda fenâ bulmuşlardır. Ayrıca onlara her türlü vecd ve halden de ihtiyaçsızlık gelmiştir. Bu güzel yüzlü kimseler Hak’tan başka bir vücûd görmezler ve kalplerinde de bir tek Hak Teâlâ vardır. Onlarda bir tek nisbet-i abdiye kalmıştır ki, bu hâle diğerlerinin hâli benzemez. Đşte nispet ehli bunlardır.235

4.8.2.10. Cem’ ve Fark Sâlik önceleri kalbinde zayıflık olduğu için mâsivâyla büsbütün meşgûl

olur. Onda dünyâ meşgûliyeti haddinden fazla olmakla berâber, kasvet-i kalbiye de baş göstermektedir. Fikrini alış veriş meşgûl ettiği için de âhiret düşüncesinden istifâde edememektedir. Hem onun aklı ve fikri karmakarışık olduğu gibi, gece gündüz hep dünyâ azığını düşünür. Âhiret azığını ise gönülden düşünmez, can ve bedeni sahte, yaldızlı bir ev gibi olmuştur. O, fikrini hiç Allah için bir araya toplamaz, gafletten uyanmak için de herhangi bir çaba sarf etmez. Onda binde bir Allahu Teâlâ’yı tefekkür etme isteği ortaya çıksa bile, orada yüz bin türlü gaflete aldanmış olur. Bununla berâber, alçak nefsi şer işlemekten çekinmezken; hayır işlemekten ise güçsüz olmaktadır.

Onun ubûdiyete hiç meyil ve hevesi olmaz. Hiçbir nefes aklını cem’ eylemez. O, bir kör gibi şer’i şerîfin dışına çıkar ve onun her zaman meşrebi saçmalamak, tuğyan, dînî işleri son derece hafîfe almak ve kulluk görevlerinde


123

ise gâyet zayıf olmaktır. Her ne görürse, hepsini mahluktan bilir ve mahlûka gönülden aldanır. Her zaman dînî konularda lâubâlidir ve edebe de dikkat etmez. Kısacası böyle bir kişi önceleri gece ve gündüzde, zâhir ve bâtında Hak’tan tamâmen gâfildir. Mürîdin bu hâli bir perişanlıktır ve onun tefrîk yönü artmıştır. Münâsip olmayan bu hâl ilk fark ’tır ( fark-ı evvel) ve sâlik burada mâsivâ içinde boğulmuştur.

Đşte sâlik bu durumdan uyanırsa kalbine Allah korkusu tesir etmeye başlar. O artık perişanlıktan toplanır ki, o zaman nefsin düşmanlığı ortaya çıkar. Sâlik alçak nefse karşı cihât îlân etmekle berâber, ubûdiyette de gayret göstermeye başlamıştır. O vakit kalbine Allah korkusu yerleşmiş ve gitgide cem’iyyete, yâni zihin ve gönlün yalnız Allah ile meşgûl olmaya, mâsivâdan ise yüz çevirmeye yönelmiştir. Mürid, Hak’la meşgûl olmuş, günden güne cem’iyyeti artırmıştır. O, fiilleri ve sıfatları tevhîd etmeye başlamıştır ki, kâinâtı düşünmek ona artık hakîr ve zelîl olmuştur. Her şeyi Hak’tan görmeye ve nefsini öldürmeye gayret eder. Fakat onda henüz tekellüf büsbütün yok olmamış, mecâzâ has olan sebeplerden tamâmen vazgeçememiştir.

Bu durumda ise kişi evvele nispetle cem’iyyette, sonraya nispetle farkıyettedir. Sâliklerin cem’ hâli budur ki, kişinin dînî yaşayışını düzeltmesi cem’ ile başlar. Kâmil olanlar yanında ise bu fark’ın bizzat kendisidir ve burada da gizli düşman olan nefs vardır. Çünkü alçak nefs burada kişiyi meşgûl edip, her zaman onu zarara uğratmaya çalışmaktadır. Nefs kişinin kalbini Hak’tan ayırmak ister ki, bu sebeple inatçı nefs kişi için mâsivâdır.

Sâlik mâsivâdan büsbütün kurtulup, yalnız Mevlâya yönelirse, gönülden “mâ” ve “men” yok olur, gönülden sen ben hep silinirse, mâsivâyla meşgûl olmaz, gönülde nefsî arzûlar kalmazsa, kalbe dâimi bir huzûr mal olur, ebediyen nasıl ve ne kadarı (keyfe ve kem) hiç düşünmezse, bâtını tamâmen Allah ile olur, gece gündüz Hak’tan gâfil olmazsa, zâhiren mahlûkla berâber, kalpten ise Hak’la hakka’l-yakîn olursa, feyz ve nûru Hak’tan alıp halka verirse, işte bu sâlikte ekmeliyet ortaya çıkmıştır ve bu yüce makama ulaşan sâlik ikinci fark ’tadır (fark-ı sânî). Avâmın fark’ı böylesi bir farka benzemez. Bu fark öyle bir farktır ki, cem’-i sânî ondadır; fakat cem’î sırda fark meydandadır. Đşte bu yerde cem’ ve fark birleşir ve bu sâlik mânâda Hak’la, sûrette ise halkla berâberdir.

Kâtib Mustafa Efendiye göre fark-ı sânî ve cem’-i sânî birdir ve burada bulunan mürid tamâmen sâfî bir kul olmuştur. Đhtilafsız hakîkî cem’ böyledir ve böyle cem’e, fark-ı sânî bir kılıftır. Burada fark ve cem’in arasında bir ayrılık olmadığı gibi, bu çarkın mihverî, yâni etrafında döndüğü nokta lî maallah’tır. Đşte bu cemu’l-cem’dir; fakat câhiller bunu idrâk edemezler. Câhillerin bu yolda ileri geri konuşmaları onları ilhâda götürmekle kalmaz, ibâdetleri terk ederler ve sanki böyle yapmakla da dünyâyla olan bağlarını yok ettiklerini zannederler. Nisbet-i abdiyeyi unutup, alçak nefsi büsbütün tuğyân ettikleri için, “mâ abednâke” 236 remzini hiç bilmemiş ve kendilerini şer’i şerîfe hiç arz etmemişlerdir.

236 Nahl, 16/35.

124

Aynı zamanda bu gibi insanlar tasavvuftaki ıstılahlardan haberdâr olmadıkları gibi, fark-ı evvelden de henüz ayrılamamışlardır. Fark ve cem’in nasıl olduğunu anlayamamış, cem’i evvel yolunda hiç gitmemişlerdir. Ve yine bunlar fark-ı sâniyi tamâmen inkâr edip, ben cem’e geldim diye ısrâr ederler. Kötü olan nefs burada büsbütün teşbîhe düşer ve o hîlekârlıktan ebediyen vazgeçmez. Tenzîh ve ubûdiyeti terk eden her hayâsız, evliyânın yolunu bozmaya teşebbüs etmekle kalmaz, her sâlikin de böyle olduğunu zanneder.237

4.8.2.11. Gayb ve Đstiğrâk Seyr-i sülûkte gayb ve istiğrâk hâli şöyledir: Gönül bâzen Allah

korkusundan dehşete düşer veya nağme ve sesten şaşkına döner. Bu durumda bedenin idrâk ve hissi tamâmen yok olur. Öyle ki bu durumda olan bir kişi konuşmaktan bile âcizdir. O âdetâ ölü gibi kuvvetsiz kalır ve onda hiçbir hayât belirtisi görülmez. Burada bâzı kimseler gaybeti idrâk eder; fakat mâhiyetinin ne olduğunu bilmez. Kudreti olmaz ki bu konuda bir söz söylesin ve hâlini târif edebilsin. Sâliklerdeki bu hâl gayb-ı sûrîdir; fakat gayb-ı gaybîden de bir işâret vermektedir.

Bir de gayb-ı sır-ı ma’nevî vardır ki, bu hâlde olan sâlikin kalp evi, haşyet ve heybetle dolmuştur. Nefsini dehşetle gâib ettiği için onda mahlûka âit düşünceler yoktur. Kendilerini bile unutan böylesi kullar, halkla da meşgûl olmazlar. Bu durumdaki kimseler mâsivâdan gâib oldukları için onlarda gayb ve istiğrâk ortaya çıkmıştır. Onların bâtınlarındaki sırlar hep Hakk’ın huzûrundandır ve iç âlemleri (levh-i derûn) Hak’ta gaflet etmez. müellifimize göre bu durumu anlatmada kalem gidip gelmez, lisân yetersiz kalır ve bu halleri ancak ekmel olan kimseler tam mânâsıyla bilebilir.238

4.8.2.12. Sahv Gönlün sahvı, beşerin imkânı dâhilinde olan bir hâldir. bu durumdaki

sâlik, duyu organlarıyla hissedilebilen her şeyi hisseder. Burada insanda bulunan hissin zâhiri vardır. Hem burada bütün ma’kûlâta tâm bir idrâk söz konusudur, yâni beşerin kuvveti dâhilindedir. Bu durumda olan bir kişi her işinde tasarruf eder, zâhir ve bâtından da tamâmen haberdardır. Mustafa Efendi, bizlerde olan sahv, sahv-ı avâmdır ve konumuz olan sahv böylesi bir sahva tamâmen zıttır. Böylesi bir hâlden bizler tamâmen gâfiliz ve bizim sahvımız büsbütün dünyâ için olur demektedir.239

4.8.2.13. Mahv Kemâl ehli umûmiyetle mahva düşerler ki, bu hâl insan kudretinin

dışındadır. Havâs olan kullar gece gündüz hem zâhirî, hem de bâtınî yönlerini geliştirmeye çalışmaktadırlar. Onlar kötü ahlâkı terk ederek mahvetmiştirler. Bu sebeple onlarda güzel ahlâk yerleşmeye ve bütün güzel fiiller birleşmeye

237 Mustafa Fevzi, Mîzân, 226-228. 238 Mustafa Fevzi, a.g.e., 228-229. 239 Mustafa Fevzi, a.g.e., 229.

125

başlamıştır. Onlar nispet-i abdiyeye kıyâm eder ki, her türlü ubûdiyet onlarda kıvâm bulmuştur.

Mürid başlangıçta bu halleri çalışarak kazanır ve Hak Teâlâ ondan masiyeti mahv eder. O kul beşer hâlinden sıyrılır ve meleklerin hallerine bürünür. Onda hakîki bir îman parıldar. Hakk’ın feyzi kalpten ışıklarını yaymaya başlar. Bu hâl hâl ehlinin mahv ve isbâtıdır. Burada hem kesb, hem de vehb söz konusu olur. Hakk’a nispet ettiğimiz vehbî, kula nispet ettiğimiz ise kesbî olur. Bu, Hakk’a nispetle imhâ, kula nispetle de mahv olur. Evliyânın bâtınının mahvı böylecedir, başka mânâlar çıkarıp da yanlış yola girmeye hiçte gerek yoktur.240

4.8.2.14. Sekr ve Zevk Aşk şarâbını içen sarhoş olduğu, gönlü de o lezzetten tamâmen şaşırmış

olur. Kim muhabbet kadehinden içip zevkle vicdânını hoş ederse, gönül kuşu akşam ve seher vakti feryât eder, akıl sekr rütbesine varır. Böylece o sâlik aşk yoluna aklını saçmakta, hem de Hak yolunda canını fedâ etmektedir. O, yârinin cemâlini tefekkürle mest olurken, çehresinin lezzeti ile de cilvelenmektedir. Bülbül gibi nağme yapar, cânânına vuslat için niyâz eder. Gerçi o, bâtında olan gizliliklere ulaşmış ve o büsbütün vuslat içinde vuslat istemektedir. Can kuşu onda imkân veçhi görmediği için, şevkini artırır ve figân eder. Çünkü maşukun güzelliğine bir sınır bulunmaz. Böyle olunca âşıkların kalbi nasıl bir karara varabilsin. Her hâl için bir sınır vardır; fakat Mevlâ’nın aşkı ise sınırsızdır. Aynı zamanda her bir dert için bin ilâç varken, aşk derdi için hiçbir ilâç bulunmaz.

Âşığın aşkı sonsuzdur ve âşıklar temkîn yerini gözetmezler. Hak âşıkları aşkta temkîn etmezler; çünkü bu hâli aşk hâli kabul etmez. Maşûkun sevgisi âşığa sermâye olduğundan aşk hâli sınırsızdır. Her makamda aşk hâli artar ve gönül ehlinin iştiyâkı kuvvet bulur. Gerçi âşığın hâli küstahça, edepsizcedir; fakat aşk yolunda çok cesurcadır. Aşk hâli kişiyi mest ve meftûn ettiği gibi, âşığın kalbi aşk timsâli olur. Đşte bu meftunluğa tarîkatın sekri derler. Burada âşıkların kalbi aşktan dolayı yanar ve kalpleri başka bir lezzettedir. Đşte bu zevk bu neşeden bir özdür.241

4.8.2.15. Şerâb-ı Tahûr Sâlik vusûlü temenni edince onda cemâli görme arzusu artar. Arzûyu

gerektiren şeye şerâb derler ve burada genç ihtiyâr herkesin hâli iştiyâktır. Kimse bu arzûnun sebebinin ne olduğunu, âşığın hâlinin gerektirdiği şeyin nice olduğunu bilmez. Çünkü onu lafız ve harfler ihâta edemez ki bilinebilsin. Manâ güneşi güneş tutulmasına maruz kalmıştır. Bu sebepten gönül sâhibi olan zümre bu durumu şerâb diye tabir ederler. Hâl erbâbı buradaki teşbihin yönünü bilir ve bunu başka türlü söylemek de muhâldir.


126

Diğer rütbe ise bundan daha âlî bir makâmdır ve ondan maksat ise hakîki sevgilidir. Bu durumda sâlik sevgilisini gönülden kabul etmiş ve kalbini mâsivâdan çevirmiştir. O, aşk şerâbı ile sarhoş olmuştur ki, mübtedî olan mürid böylesi bir hâle henüz yabancıdır. Bütün şühûd ehli, rütbe-i uhrâdadır ve bu makâmda varlık ve yokluk âzâde olduğu için bu makâm ehlinde sekr ve harâp olmaz. Burada lî-maallahtan bir şerâb vardır ve onlar marifet şarabını içmişler ki, bu saâdet ve bahtiyarlık ancak ehline mahsûstur.242

4.8.2.16. Telvîn ve Temkîn Mürid korku içinde gayret edip çalışır, bu gayret ve çalışmasını da

günden güne artırır. Hem de ayak kaydırıcı yerlerden dolayı telaşlanır ve gece gündüz mesâfeler kat eder. O, bir sıfattan başka bir sıfata, bir makamdan başka bir makâma seyir etmekte, günden güne de halleri değişmektedir. Öyle ki her bir adımı başka bir âlemdedir. O, sürekli bir şekilde merhaleler kat eder ve ona her zaman için bir televvün yüz gösterir. Bu durumda olan sâlikler kemâlde yükselmeyi böylece yaparlar.

Đşte tarîkattaki telvîn bu hâldir. Böylece Hakk’ın kulu maksuduna ulaşmış ve ona “Rabbine dönüver, sen râzı, O da senden râzı olarak”243 âyetiyle nidâ edilmiştir. Sâlik maksadı olan Kâbe’ye ulaşıp en yüce arzusuna yolu varınca, televvünden geçer ve zorlukta çekmez. Çünkü kalp mütmain olmuştur. Đşte bu tarîkattaki temkîn hâlidir ve kemâl erbâbı burada ekmel olmuştur.244

4.8.2.17. Bu’d, Kurb ve Kurb Ender Kurb Masiyeti kendisine alışkanlık yapan kimsenin nefsî arzularına itâati

arttığı gibi, onun Hakk’ın emirlerini dâimâ unuttuğu ve hiç çekinmeden her zaman isyân ettiği bilinen bir hakîkattir. Böyle kimseler nefsini arzularına boyun eğmiş bir durumdadırlar. Đşte buna tasavvuf ıstılahında bu’d-i Hak yâni Hak’tan uzaklaşmak denir. Yalnız unutulmamalıdır ki Hakk’a nispetle uzak olmak muhâldir. Bundan dolayı bu uzaklık hâli, ancak kula nispetle olur.

Sâlik gönülden gayret edip çalışır, can ve teni Hakk’a itâate yönelirse, alçak nefsine muhâlif gider, dînî işlerde kendinden aşağıda olana bakmazsa ve sabah akşam ubûdiyette olur, sürekli işleri Hakk’a havâle (tefvîz) ederse, ayrıca dünyânın lezzetlerine aldanmazsa ve âhiret lezzetlerine nazar ederse, işte bu mü’min kurb-i Hak, yâni Hakk’a yakın olmuştur. Kurb-i kurba varmak isteyen tamâmen mâsivâdan alâkasını kesip, ne âhiret lezzetlerine meyil etmeli, yâni niyetinin cennet ve ondaki nimetler olmaması ve ne de cehennem ateşi onu meşgûl etmelidir. Sâlikin niyeti gönülden pâk ve sâfî, abdiyeti hâlisâne olursa, o vakit tutmuş olduğu yol Allah rızâsı için olmuş olur. Đşte o zaman kurb-i

242 Mustafa Fevzi, Mîzân, 231. 243 Fecr, 89/28. 244 Mustafa Fevzi, a.g.e., 232.

127

kurb ortaya çıkar. Eğer kişiye Hz. Peygamber’in aşkı delîl olursa, gönül kuşu kurb-i kurba varmak ister.245

4.8.2.18. Levâyıh, Levâmi’ ve Tevâli’ Gönül aynası parlatılınca, onda tecellî nurları şimşek gibi çakar. Yalnız

bu tecellîler süratle olur ve sâlik bir anda gaybûbet eder. Ebrâr olanların hâli gece gündüz böyledir ve buna levâyıh denir ki, o da gizlenmiş bir hâldir.

Gönül levhasından örtüler açılıp da ıstırâp bulutları def edilirse ve tecellî nurları kendisini gösterip şimşek parıltısı gönle biraz aksederse, buna da levâmi’ derler ki, bu levâyıhtan daha kuvvetlidir; fakat henüz mânevî hicâp devam etmektedir.

Her türlü hicâp gönülden def edilince de mânânın veçhinden örtü kalkmaya başlar. Bâtındaki sırlar ortaya çıkınca da tecellînin nûru şimşek gibi çakar. Çünkü tecellînin nûru yerleşmiş, sevgilinin feyzi gönülden yayılmaya başlamıştır. Hem gönlün nûrları sâbit olmakla berâber, Hakk’ın feyzi de gönülde çok kuvvetli bir hâl almıştır. Đşte buna da tavâli’ denir ki, mukarreb olanlar onu bilir ve bu hâl, sözle ancak bu kadar anlatılabilir.246

4.8.2.19. Nefes / Dem Bu nefes tamâmen sırdır ve sır da sâhibine mahsustur. Hem bu nefes

ilâhî bir sırdır ve burada sâliklerin sevgilisi, gönlün gizli dostu Hak Teâlâdır. Arzu edilen sırlar burada olduğu gibi, dem sırrının tecellî yeri “Ben muhakkak Yûsuf’un kokusunu buluyorum”dur.247 Burada vusûl ehli zaman ve mekânsız, kiyl u kâlsiz bir kabûl bulmuştur. O, Hakk’ın öyle makbûlü olmuştur ki, bu makbûllük de dedi kodu götürmez. Hakk’ın sırrı, onun sırrında ayân olduğu için, o her ân Hakk’ın mahremi durumundadır. Kısacası bu hâl dedi kodu götürmez.248

4.8.2.20. Vâkıât / Zuhûrât Vâkıa sâliklere bir neşedir ve bu onlara gayb ve sırdan gösterilir.

Vâkıât, uyku ve uyanıklık arasında ortaya çıkmakla berâber, bu neşede gözüken şeyler zâhiri hislerle de fark edilemez. Böylesi bir hâle bâzı zâhid olan kullar uyku âleminde şâhit olurlar ve tarîkat yolunu tutan her sâlikin bu halleri görmeye müşteri olduğu da unutulmamalıdır. Burada sâliklere lafızsız ve harfsiz ya terakkî, ya tenezzül, ya da vukûf gösterilir. Sâlikin aklı neşeye sûret verir ve zikredilen sûreti sâlik görür. Bu hâlin bâzısı tabirsiz ortaya çıkar ve onda tabire gerek olmaz. Çünkü rüyânın aynen ortaya çıkması muhtemeldir ki, Hz. Đbrâhim (a.s.)’ın Hz. Đsmâil (a.s.)’ı kurban etme olayı buna delîldir. Rüyâların bâzısı da münâsip bir tâbîr ister ki, ortaya çıkışı anlaşılabilsin.

245 Mustafa Fevzi, Mîzân, 232-233. 246 Mustafa Fevzi, a.g.e., 233. 247 Yûsuf, 12/94. 248 Mustafa Fevzi, a.g.e., 234.

128

Burada Hz. Yûsuf’a tabir etmesi için getirilen rüyâları ve bu rüyaları nasıl tabir ettiğini bir tefekkür etmek yeterli delîl olsa gerek.

Vâkıa veya zuhûratın bâzısı tamâmen tabîre muhtaçtır; çünkü orada gayb manen muğlaktır ve sâlikin kalbi paslı olduğu için orada bin bir türlü hicâp ortaya çıkmıştır. Gönül aynası cilalanmadan da onda bâtınî mânâlar ortaya çıkmaz. Bu durumda kâmil bir tabir eden arayıp bulunmalı ki, vâkıanın gizli anlamlarına ulaşılıp tabîr edilsin ve böylece sâlikin hâlleri ortaya çıkmış olsun. Mustafa Efendi bu husustaki edeplere şöylece değinir: Derviş rüyâsını mürşidine söyler. Mürşid o rüyanın tabîrini isterse tabîr eder, istemezse tabîr etmez. Sâlik görmüş olduğu rüyâyı ille de tabir etmesi için mürşidini zorlamaktan sakınmalıdır; çünkü o, mürşidine teslim olmuştur ve rüyânın tabîri için zorlamak ise bu teslîmiyete zarar verir.249

4.8.2.21. Mükâşefât / Müşâhedât Sâlik seyr u sülûkte sebat ile çalışır, Hakk’ın emirlerine her zaman

uyarsa, hem de tarîkatın edeplerini gözetir, Hakk’ı zikretmeyi hiç unutmazsa ve kalp aynasını zikirle parlatırsa, o her zaman tecellîleri şimşek parıltısı gibi görür, gitgide bâtınında olan şeyleri keşfeder ve onda bütün mânâlar ortaya çıkar. Bu kişiye önce kabirlerin (keşf-i kubûr), ikinci olarak sadırların (keşf-i sudûr), üçüncü olarak da gönül levhâlarının (keşf-i elvâh) keşfi gerçekleşir ve her yerde âlemleri keşfetmeye başlar. Ayrıca burada sâlike kazânın sırları keşf olmaktadır ki Hak Teâlâ böylece ona birçok hakîkatler gösterir. Çünkü sâlik seyrini tamamlamış, aşağılık zindan tabîattan geçmiş ve Rahmân’ın cezbesine canını fedâ etmiştir. Bu sebeple Allâhu Teâlâ böylesi sâlike lutufta bulunur ve o kulda kalp, rûh ve sır ile bağırır, hem de hafî ve ahfâdan aşk şarabını içer. Böylece bezm-i illiyyîne yükselir ki, mutlak sûrette bu kavuşma yeridir. Çünkü riyâzât-ı beden ettikten sonra, can ve ten nefs-i nâsûttan, yâni insana âit olan nefsten geçince, sevgilinin Kâbe’sine ulaşır ve sevgilisinin huzurunda makbûl bir yer bulmuş olur.

Hem onda bütün zülmânî örtüler yok olduğu gibi, îtibâr edilen bir tek nefsânî keşf kalır. Bu hicapları sâlikler yırttığı vakit ilme’l-yakîn ortaya çıkar; sonra nûrânî hicâp yüz gösterir ki, bunlar da sâliki yoldan döndürebilmektedir. Bu hicâp, keşf ve kerâmettir ve bütün bâtınî sırlar buradadır. Bu mânâların keşfi sâf olduğu gibi, bunlar hâlin gerektirdiği yönde inkişâf eder. Eğer görme hissi ona münâsipse, o vakit keşf-i nazar sâlike şimşek gibi çakar, akla has olan göz, günden güne kuvvetlenir ve âdeta o sır gözüyle birleşir. Bu durumda mürid akıl gözünün sefâsınca bu makamda keşfini artırır. Fakat tahkîk ehli olan has kullar buna itimât ve itibâr etmezler; çünkü bunda nefsin de bir payı vardır ve o, keşf-i nazardan lezzet almaktadır. Hem burada sâlikle nefsinin arzularına uyan kimse müşterektir ve mâsivâ da aslî hâlindedir.

Bu hâl kemâl erbâbına gevşeklik vermezken, ehil olmayan kişilere dalâlet olabilmektedir. Başka bir deyişle bu durum hâl ehli için Hakk’ın bir lutfu; nefs ehli için ise öldürücü bir zehirdir. Burada görülen şeyler görene mal


129

olmadığı akıldan çıkarılmamalıdır. Mustafa Efendi bu durumu zâhire kıyas yaparak şöyle demektedir: Maddî âlemde her gördüğümüz bizim olsaydı onları saklayacak bir yer bulamazdık. Đşte Hekîmler (filozoflar) hep burada mahv ü perişân olup doğru yoldan sapmışlardır.

Sâlikler bu hicâplardan geçtikleri vakit ayne’l-yakîni elde etmiş olurlar ve böylece onlarda şühûdî bir keşf baş göstermekle kalmaz, sâliki halktan Hakk’a döndürüverir. O her ne görürse Hakk’a intikâl ederek bütün aynalardan Hakk’ı müşâhede eder. Çünkü eşyâ, Hakk’ın tecellî ettiği yerlerdir ve ona da Hak tecellî etmiştir. Kâinâtın fezası aynadır ve onda esmâ ve sıfatlar cilve etmektedir. Bu cilveler ilhâma has bir keşfle olur ki, burada sâlikler birçok mânevî zevke nâil olmaktadırlar.

Bu makamda mâsivâ keşf olunmuş, cisim ve rûhlara âit keşfler ortaya çıkmıştır. Sâlikler burada hayret içinde mânâ âlemini izlemektedirler. Aynı zamanda burada enfüs ve âfâk’a vâkıf olunduğu gibi akıl gözüne sınırsız bir ışık gelmektedir. Böyle bir sâlik göğe baksa, onda Allahu Teâlâ’nın el-Azîm isminin; deryâya nazar etse, onda Allâhu Teâlâ’nın el-Vâsi’ isminin tecellilerini görür. Hem o, dere, akarsu ve çeşmesi çok olan yerlere baksa, el-Hayy isminin; ateşe nazar etse el-Kâbıd isminin tecellîlerini görür. Ârif olan bir mürid eğer bir insana baksa, el-Câmi’ isminden istifâde eder; rüzgarı dinleyince, onda Hû isminin dâimâ cilve ettiğini görür. Dünyâyı aydınlatan güneşi görünce, derhal Allâhu Teâlâ’nın en-Nur isminin tecellî ettiğine şâhit olur. Gönül ehli olan bir kimse güzel bir yüz görse, orada Allah’ın el-Cemîl isminin cilvesinin varlığını görür. Hem o, âlim bir kimseyi görse, onda Hakk’ın el-Alîm isminin, doktor birini görse eş-Şâfî isminin yâhut zengin birini görse, el-Ğanî isminin cilve ettiğine şâhit olur.

Aynı zamanda bu hâle ulaşan bir mürid, mü’min birini görünce onda el-Hâdî isminin, merhametli bir topluluk görse, onlarda Rahmân ve Raûf isminin ortaya çıktığını görür. Ayrıca kâfir ve dinsizlere baksa, derhal el-Mudill isminin ve zâlim birini görünce de el-Cebbâr isminin tecellîlerini hisseder. Böyle bir kimse, cellât olan bir kimseyi gördüğü zaman ise, el-Kahhâr ve el-Mumît isimlerinin cilvelerini müşâhede eder. Kısacası burada sâlik her şeyde Hak Teâlâ’nın bir ismini görür ve fikrini halktan Hakka döndürür. Bunu da hâl ehlinin bir delile dayanarak yapmaz; çünkü onlardaki bu durum Hakk’a eserden bir intikâl değildir. Gönül ehli olan kimseler istidlâl ehline benzemedikleri gibi, onların bu hâlini kalem de açıklayamaz. Đstidlâl ehli eserlerden müessiri idrak ederlerken, hâl ehli eserlere nazar etmez.

Đşte şühûdî ve ilhâmî keşf böylecedir. Sonra rûhânî keşfe varılır ki, o zaman cennet, hûri ve melekler ortaya çıkar. Burada yer ve gök keşfolunmuş, mahşer ve mîzân ortaya çıkmıştır. Bu durumda geçmiş, şimdiki ve gelecek zaman hep birleşmiş, vahdet-i vücûd yerleşmiştir. Bu hâl aklın ötesindedir ve bu makamda kiyl u kâl de neşe vermez. Öyle ki burada aklın girdiği bir yer olmadığından, aklın ötesine varma ihtiyacı ortaya çıkar. Bu hâl bir zevkî durumdur ve bu hâlin anlaşılması için de zevk ehli olmak gerekir. Đşte “Ene’l-Hakk”ın sırları buradadır ve şathiyeler rûh makamında ortaya çıkar. Böylesi bir keşfi tahkîk ehli de dâhil kimse arzu etmez. Yalnız unutulmamalıdır ki sâlikler

130

buradan sefer ederler ve bâzısı bunu bilmez, bâzısı ise anlar öyle geçer. Fakat bu yolda ilerleyen bâzı zâtlar, sekr ve cezbe hâlinde sebat ettikleri gibi, şuursuzca mest ve müstağrak olurlar ve onlardan bâzı şathiyeler ortaya çıkar. Bu, kader sırrının bir gereğidir ki, burada anlaşılmaz müptelâlıklar görülür.

Burası sülûk erbâbına ayak kayma yeri ve öldürücü zehir gibidir. Buradaki şehâdet tamâmen zevkî olmakla berâber, sâlike burası şeksiz ve şüphesiz bir iptilâ yeridir. Ayakların kaydığı bu yerden geçmek önemli bir merhale kat edildiğini gösterir. Đşte bunlar nûrânî örtülerdir ve şühûd ehli bu nûrânî örtülerden geçmektedir. Sâlikler ayak kayıcı bu yerden geçince, o zaman hakka’l-yakîne şâhit olurlar. Sonra ise keşf-i hafî ortaya çıkar ve burada Hakk’ın âşıkları mest olur. Hem buradaki gizli hazînelerin keşfedilmesi vehbîdir ve göz dikip çalışmakla bu hâle ulaşılamaz. Hem burada kuvvetli bir riyâzâtın bile bir etkisi yoktur. Kısacası burada mânevî bir mevhibe söz konusudur.

Ayrıca Allâhu Teâlâ’nın sıfatlarının keşfi olmakla berâber, evliyânın bâtını burada sâfî olmaktadır. Çünkü hafî, Hakk’ın sıfatlarından iktibâs ettiği tecellîleri rûha aksettirir ki, ruh bu sebeple o sıfatlardan feyz alır. Böylece ruhlar âlemi parıldar, her sınıftan açık bir keşf kendini gösterir. Her sınıftan ortaya çıkan bu nur aks etmeye başlar ki bu nûru kul, mahlukatı yaratandan almaktadır. Böylece o, Hak Teâlâ’nın sıfatlarının gerektirdiği şekilde ahlâklanmış olur. Gönül ehlinin keşf-i hafîsi böyledir ve bu yola keşf-i sıfâtî yolu denir.

Mürid ilim nûrunun tecellî ettiği yer olursa, levn âlemine mensup olur, onda ilmin sırları ortaya çıkar ve o, ilimî bir keşf kavuşur. Başka bir deyişle onda keşf-i ilmî artar, böylece her an ilmin hakîkatlerinden istifâde eder. Mürid, Hakk’ın Semî’ (işitme) nûrunun tecellî yeri olursa, gönül kelâmının sırrını alıp itâat eder. Onda işitmeye has olan bir keşf artmakla birlikte, ilhâmın hakîkatleri uzar gider. Eğer sâlik Allahu Teâlâ’nın Basîr (görme) nûrunun tecellî yeri olursa, o kişi rü’yet ehlinden olduğu için basîret nûruyla şühûdu elde eder ve âlemlerin Rabbi ona sırlarını gösterir. Sâlik, Hakk’ın irâde sırrının tecellî yeri olması hâlinde, her yerde mahv-ı küllî kendini gösterir. Böyle bir kimse fenâ-yı zâta, yâni maddî varlıktan sıyrılıp Hakk’a ulaşmaya ziyâdesiyle dikkat eder. O, fenâ içinde fenâyı elde etmiştir. Sâlik Allahu Teâla’nın Hayy ve Kayyum sıfatlarından nûru elde etmesi durumunda, onda dâimî bir hayât ortaya çıkmış olur.

Đşte bu durumlar sıfatların ortaya çıkması ve Hak Teâlânın sırrına has olan fiillerinin feyzinin cilveleridir. Keşf-i zâtî denen yüce bir makâm vardır ki, orası anlatılamaz. Kim o makâmdan kapıyı çalarsa, oradan cevap hep “len terânî” nidâsıdır. Bunda rüyetullaha aklî bir câizlik ihtimâli vardır; fakat rü’yetullahın dünyâda olması muhâl bir iştir. Hz. Mûsâ’nın hâlinden bir delil verilmesi doğru olmaz ve oradaki durum Allâhu Teâlâ’nın tecellîsinden ibârettir. Burada Hakk’ın aşkı, “enzur ileyke” 250 söyletir ki, böylece o, Hz.

250 A’raf, 7/143. Âyet mealen şöylecedir: “Mûsâ, tayin ettiğimiz vakitte geldi ve Rabbi onunla

(vâsıtasız olarak) konuştu. Mûsâ, “Yâ Rabbi, bana (cemâlini) göster, Seni göreyim.” dedi.”

131

Mûsâ kısasına uymuş olur. Celâl nûrunun tecellîsi şimşek gibi çakar ve hâl ehlinin varlığı yok olur. Tahkîk ehlinin bâtınları, bu tecellînin tamâmen sıfâtî olduğuna bir işârettir.

Eğer Hakk’ın Zât’ı tecellî ederse, kâinâtın varlığı yok olur. Hakîki sevgilinin cilve etmesi kişide nur ve zulmetten hiç bir eser bırakmaz. Mustafa Efendi, bâzı zevâtın burayı delîl alarak Hakk’ın Zât’ının tecellîsini, Zât’ının bizzat kendisi zannettiklerini belirterek, bu cilveyi en güzel bilen Peygamber Efendimiz olduğu için, bunu O’na sormak gerekir demektedir.251

4.8.2.22. Tecellî, Cilâ ve Đncilâ Kalp aynası açılınca basîret gözü ortaya çıkar, gönülde bulunan pas yok

olur ve sâlikin kalbi an be an safvet bulur. Bu safvet arttıkça artar ve sanki kalbin içi nur olur. Ayrıca onda rûha âit olan kuvvet artar, gizli nûrlar uzayıp gider ve kişinin iç aynası ışıldamaya başlar ki, bu durumda bâtındaki aynaya tecellîler olmaktadır. Mahv ve istiğrak hâli yüz gösterince de, tecellînin nûrları artmaya başlar. Asfiyânın kalpleri incizâb etmekle berâber, onlarda Yüce Yaratıcının sıfatlarının tecellîleri ortaya çıkar. O, Hakk’ın sıfatlarının tecellîleri ile karşılaşmaktır, yoksa Hak Teâlâ’nın Zât’ının künhü değildir. Çünkü O’nun Zât’ının künhü, lâ tecellî, lâ taayyündür ve bunda ihtilaf da yoktur.

Allâhu Teâlâ’nın her sıfatının tecellîsinden evliyânın nasîbi vardır. Hak Teâlâ’nın bu tecellîsi kula nispetle hâl ehlinin şühûdudur. Çünkü tecellî Hak’tan, keşf ve şehâdet ise kuldadır ve burada Hak Teâlâ’nın Zât’ının keşfi söz konusu değildir. Vahdet-i vücûd ehli ebedî ve ezelî olan parıltıya (tecellîye) şâhit olmuş ve bunu Hakk’ın Zât’ının keşfedilmesi zannetmiş; tahkîk ehli ise bunu Hakk’ın Zât’ına has olan bir parıltının / tecellînin ortaya çıkışı olarak îzâh etmişlerdir. Çünkü Hakk’ın Zât’ını keşfetmek mümkün değildir ve O’nun Zât’ının görülmesine burada yol bulunmaz. Kısacası tecellî Hakk’ın sıfatlarının sûfîde ortaya çıkması; cilâ tecellînin nûrları ve incilâ ise parlaklığı kabul edendir. Rûh da tecellî eder ki, bu durumda sâlikler perişan olurlar.

Rûhun zâtının inkişâfı ortaya çıkıp da, -bâzı sâlik burada dermansız olur- kalbe rûh tecellî ederse ve kalp onu fark edip ayırt edemezse, böylesi bir hâl sâlik için belânın bizzat kendisidir ve böyle sâliklerin mürşidinin de kemâl ehli olması gerekir. Eğer mürşid tasarruf ehli ise bu belâdan sâliki kurtarır; fakat tasarruf ehli değilse o sâlik, Mansûr gibi asılır ki bu gibilerin hâli gitgide güçleşir. Rûhunu, Hakk’ın Zât’ı zannettiği için ondan ene’l-Hak sesleri yükselmeye başlar. Onları taklit edenler ise mükellef oldukları halde, sahte Mansurluk etmektedirler. Mükellef olmak da akla bağlıdır ve bu nükteyi gönül ehli kimseler hallederler. Mustafa Fevzi Efendi, kim Mansûr olmadan ene’l-Hak derse, can ve beden ile Allah’ı inkâr etmiş olur demektedir. Bu sebeple sâlik sahte Mansûr olmadan bu tehlikeli yeri atlatıp nefsini ortadan kaldırmalıdır.


132

Ayakların kaydığı bu yer sâlik için bir belâdır ve evliyânın ekmeli de burada durmaz. Bu yerde duranlar olsa da Mansûr gibi bâzı zâtlar olur ki, onlarda mükellef olma noktasında sebat etmişlerdir. Sâlike ruhunun zâtı tecellî ettiği zaman, genellikle kalbe enâniyet duygusu gelir, mahv ve istiğrak ortaya çıkar; fakat hudûsun eserleri gâlip gelir. O garip hâl saklanınca, inatçı nefs acayip bir tavır göstererek hîle, kibir ve ucubu artırır ki, burada nefs tamâmen serbest bir durumdadır. Acz ve noksânından sakınmaz ve onda isyân korkusu ve niyâz da olmaz. Kalpte marifet zevki bulunmadığı gibi kalp aynasında da bir kesâfet ortaya çıkmıştır.

Eğer bu tecellî ilâhî bir tecellî olursa, enâniyetten hiçbir kapı açılmaz. Burada “O’nun Zât’ından başka her şey helâk olucudur.” 252 sırrı ortaya çıktığı gibi “Hak geldi, bâtıl yok oldu. Gerçekten bâtıl dâimâ zeval bulucudur”253 âyetinin tezâhüründen başka hiçbir şey olmaz ve her türlü bâtıl sıfat yok olur gider. Aynı zamanda bütün varlıklar gidip yerine yokluk gelir ve sâlikin kazanmış olduğu hâlet kalır. O, gece gündüz hep mahv ve istiğrâk içinde olur; hem onda an be an Hakk’ı talep etme arzusu artar ve sürekli kararsızlık artış gösterir ki, nasıl ve niçinsiz bir nur ortaya çıkar.

Hak katında sahte mansûrluğun bir değeri olmadığı gibi, bâtın erbâbı da Hakk’a meftûndur. Mustafa Efendi, bizler mansurluk yapmaya meraklanmamalıyız. Mansûr neylerse eylesin, ister ene’l-Hakk, isterse de hüve’l-Hak söylesin. Đsterse bütün insanlar Mansurum desinler. Her biri varsın ene’l-Hak söylesin. Kimin Mansûr, kimin Firavûn olduğunu Hak Teâlâ bilir diyerek bu meseleye böyle bir yaklaşım sergilemektedir.254

4.8.2.22. Fenâ ve Bekâ Fenânın kısımları çoktur ve mâsivâdan nefse ihtiyaçsızlık hâlinin

gelmesine fenâ denir. Nefsî arzuların tamâmen fenâ bulabilmesi mâsivânın nefyedilmesine bağlıdır. Enfüs ve âfâka itibâr etmeden gönülde sadece Allâhu Teâlâ’nın kalmasına dikkat edilip, zulmânî örtülerden de geçildiği taktirde, nefsin arzuları kalbe bir zarar veremez. Yalnız buna Hakk aşkıyla gönülden ihtimam gösterilmelidir; çünkü bu seyr-i sülûkte olan fenâdan bir makâmdır. Nûrânî örtülerden geçildiği taktirde ise fenâ ender fenâ ortaya çıkmış olur. Sâlik bu hicapları unutmaya dikkat etmeli ki, fenâda tam bir kemâle ulaşabilsin. Hem burada fenâ, Allah hariç her şeyi unutmaktır.

Her makamda mutlaka bir fenâ ve her fenâdan sonra da mutlaka bir bekâ vardır. Her ne şey kalpte fânî olursa, başka bir şey kalp aynasında bâkî olur. Mesela mâsivâ gönülde fânî olunca, Celâl sâhibi Allah gönülde bâkîdir. Gerçi bunlar zevkî işlerdir ve bu tavırları açıklama da kiyl u kâl ile olmaz.255

252 Kasas, 28/88. 253 Đsrâ, 17/81. 254 Mustafa Fevzi, Mîzân, 240-242. 255 Mustafa Fevzi, a.g.e., 242-243.

133

4.8.2.22.1. Fenâ Fillâh ve Bekâ Billâh Burada nefse dünyâdan gına gelir ki, kesinlikle yokluk içinde yokluk

“ fenâ ender fenâ” buradadır. Bu noktada velî “Allah’ta fânî”, ardından da “Allah’ta bâkî” olur. Peygamber vârisi Abdulkâdir Geylânî de bu makamdadır. Burada nefsin elinden kötülük gelmediği gibi gürültü patırtı da koparamaz. Çünkü her hakîkat burada meydana çıkmıştır ve burada her ne varsa hepsi hakîkattir. Ayrıca her hakîkat da burada belli olur. Bu makamda her namaz Mîrâç olur. Müminin rûhu Sidreden geçer. Mü’min bu makamda her açıdan Kur’ân’ı bilir. Yedinci batın, yâni Kur’ân’ın yedinci mânâsını burada idrak eder. Derin âlimlerin makamı, işte bu hakîkattir.

Burada apaçık Kur’ân’ın muhtevası, derûnî anlamı mâlûm olur. Bu makamda hac eden kimse, has kullar arasına dahil olur. Kâbe’nin bâtını, iç anlamı da burada belli olur. Her ibâdet burada bir sûret giyer; ama marifet, bunu kavrayabilmektir. Aynı zamanda hakiki tevhîd de bu makamdadır. Kısacası her şey buraya sıkıştırılmış vaziyettedir.

Kul, bu noktada kulluk sırrını, Yaratanı, Peygamberi ve kendini anlar ve sûret ona perde olmaz. Yüz dört kitâbın anlamı ona mâlûm olur. Burada ne olgunluk gösterme davası, ne de mal mülk kavgası vardır. Kötü huylu kişilerden de burada hiçbir eser yoktur. Çünkü bu makamda dünyâ düşüncesi mûteber değildir. Đlim ve amelin taklidinin söz konusu olmadığı bu makamda dünyâya âit hiçbir arzu yoktur. Rûh ve beden bu yerde saf bir kuldur ve kâfirin nefsi de burada Müslüman olur. Ve yine burada alçak nefs küfür ve inkârdan vazgeçerek saflık cevheri olur. Lânetlenmiş şeytan bu alana giremez. Öyle ki iri ve güzel gözlü hûriler bile bu makamı görmemiştir. Burada yalan ve anlaşmazlık hiç olmadığı gibi burası saf ve temiz hakîkat âlemidir. Đlme’l-yakîn ve ayne’l-yakîn makamları geçildiği için, burası hakka’l-yakîn makamıdır. Burada tefrîk ve telvînden bir usançta söz konusu değildir. Burada cemu’l-cem ve temkîn olur. Burada sürekli bir şekilde gerçek samimiyet (ihlâs) vardır. Hem burada isyân ve gafletten hiçbir eser yoktur.

Sonuç olarak, samimî kullar bunlardır ve “Öyleyse girin iyi kullarımın arasına”256 buyruğu bu kulların onuruna nâzil olmuştur.257

4.8.2.22.2. Fenâ’nın Makamları 1. Rûhtaki Fenâ (fenâ-yı sûret): Burada rûh her an zikrullâh ile meşgûl

olmakla berâber, zikredenin kalbi bu hususta rûha iştirak etmektedir. Bu makamda Hak’tan yana çekmesi için sâlike sohbet daha iyidir ve burada kişide hem şevk, hem de gevşeklik vardır. Çünkü o, Hak ve halk ile huzûr eylemektedir. Fakat çoğunlukla o, Allah’ın huzûrundadır. Bâzı zaman halktan yana meyil eder ki, işte fenânın halleri buradan başlar ve sâlikin burada hâline ziyâdesiyle dikkat etmesi gerekir. Çünkü ruhtaki fenâ hâli (fenâ-yı sûret) ortaya çıkmıştır ve burada sâlike huzûrun şevki gereklidir.

256 Fecr, 89/29. 257 Mustafa Fevzi, Mir’at , 29-31.

134

2. Sırdaki Fenâ: Mürid sır makamına geçince, hep Allâhu Teâlâ’nın huzûrunda olur. Burada sır mâsivâdan şuursuz olduğu gibi, sâlik de sıfatlardan fânî olmuştur. Çünkü seyr-i sülûk hafîye intikâl etmiş ve artık şek ve şüpheler hallolmuştur. Ayrıca sâlikin zâtı burada mahv ve müstağrak olmuş, gönlünde zikredilen hakîkî Bir kalmıştır. Bu, insan zâtının fenâsı, irfân hâlinin ise bir gereğidir. Eğer sûretteki fenâ hâli ortaya çıkmazsa, gönül sıfatlardan fenâ olmaya ulaşamaz.

3. Sıfatlardaki Fenâ: Sâlik eğer sıfatlarda fenâ hâlini bulamazsa, insan zâtındaki fenâya da ziyâdesiyle dikkat edemez. Müellifimiz, fenânın çokça rütbesinin bulunduğunu ve hepsini bu üç rütbede ele almanın mümkün olacağını söylemektedir.258

4.8.2.22.3. Fenâ’nın Çeşitleri Kâtip Mustafa Efendi, fenânın çeşitleri hakkında birçok görüş olduğunu

belirterek, ehl-i tahkîkin fenânın çeşitlerini beş başlık altında toplamaktadır: 1. Avâmın Fenâ Hâli Bu tür fenâ Hz. Peygamber’in sünnetine ittibâ etmek, şer’i şerîfin

emirlerine uymak ve onun hilâfına gitmekte ısrarcı olmamaktan ibârettir. 2. Zâhidlerin Fenâ Hâli Onların fenâsı dünyâ lezzetlerini terk etmek âhiret lezzetlerine

yönelmektir. 3. Âşıkların Fenâ Hâli Âşıkların fenâ hâli, onlarda sürekli bir aşkın hükmetmesi, mâsivâ olan

sevgilerin yok olması ve sadece bir tek hakîkî sevgilinin aşkının kalmasıdır. 4. Havâsın Fenâ Hâli Buradaki fenâ da havâssın dâimâ Allâhu Teâlâ’nın huzûruna (huzûr-i

billah) çok gayret edip mâsivâyı kalpten yok (gaybûbet) etmesi, can ve bedenlerinin Hak ile meşgûl olmasıdır.

5. Hâssu’l-Havâsın Fenâ Hâli Bu durumda onların fenâ hâli ise, tamâmen mâsivallahtan kurtulmak,

her tür keşf, makam, lafız, mânâ ve harf yanında kişinin zât ve sıfatlarının mahv olmasıdır. Böyle olan sûfîlerin her ânı tamâmen mahviyet olur, onlarda bir tek zât-ı ulûhiyet kalır ve bu da fenâ ender fenâdır. Burada fânî, kendini unuttuğu gibi unuttuğunu da unutur. Kısacası burası lâf ü güzâfa fırsat vermez.

Kâtip Mustafa Efendiye göre her fenâyı, ayn-ı fenâ ve her bekâyı da ayn-ı bekâ zannetmemek gerekir. Çünkü bu îtikâd taklitçi kimselerin îtikâdıdır ve böylesi zanna dayanan bilgilerde çokça fesât vardır. Aynı zamanda her hakîkatin yok olduğu düşüncesine varmak da sakıncalı bir durumdur. Çünkü bu şekil bir kelâm kişiyi ilhâda bile götürür. Đnsanın bedeni büsbütün yok olmaz ve insan her ne gördüyse o tamâmen vardır. Đnsanların bedenleri, sıfatları ve bütün eşyâ mevcuddur. Sâliklerin fenâdan kastettikleri mânâ başka bir manâdır. Şüphesiz bu noktada hakîkat budur ve her bir eşyâ Hak ile kâimdir.

258 Mustafa Fevzi, Mîzân, 243.

135

Bu sözün tevhîde zıt olduğu sanılmasın, aksine bu söz tevhîdin kendisidir ve vahdeti de hakîkat erbâbı tam anlamıyla anlar. Ehil olmayan kimseler ise sûfîlerin bu sözlerinden bir şeyler anlamazlar. Sâlikin fenâ fillâh olduğu zaman, Hak olduğu düşüncesine varmak apaçık bir sapıklıktır. Fenâ fillâh olan bir sûfînin sıfatları değişikli ğe uğramıştır; fakat onda ne Hak ile birleşme, ne de ulaşma söz konusu olabilir. Böyle bir sûfî Hakk’ın ahlâkıyla ahlâklanır; fakat onun zâtı Hakk’ın zâtı olmaz. Böyle bir kişi her an insan, Hak Teâlâ ise her an Hak Teâlâ’dır. Yüce Yaratıcı ki lâhuttur, yâni Đlahtır; insan ise nâsuttur, yâni beşer olma özelliğine sâhiptir. Nâsut olan bir cismin, lâhût olması muhâldir. Fenâ ve bekâ bir sıfattır ve mutlak sûrette insânın zâtına mahsustur. Hakk’ın Zât’ı kendisine nispeti kabûl etmez.

Mustafa Fevzi Efendi, mutlak fenâya kimsenin varamayacağını ve bu hususta Nastûrîler gibi tutarsız, boş sözler de söylenmemesi gerektiğini söylemektedir. Nastûrîler Hıristiyanlığın bir mezhebi olup, bâtıl olan görüşlerinde inât ederler ki, onların îtikatları şöylecedir: “Hakk’ın Zât’ı Meryem’e hulûl etmiştir. Meryem-i Betül çokça riyâzât ettiği için zât-ı lâhûta ulaşmıştır. Hz. Meryem cism-i nâsûttan tamâmen çıkmış ve Allahu Teâlâ ile büsbütün ittihâd etmiştir. O zaman Îsâ Mesîh zuhûr etmiş ve her üçünden bir Tanrı olmuştur.” Bu misaldeki fenâ, ayn-ı fenâdır ve böyle bir şeyin olması şüphesiz muhâldir. Hem bu durumdaki bekâ, ayn-ı bekâdır ve mutlak sûrette küfrün ta kendisidir.

Müellifimiz tasavvuftaki fenâ hâlinin hakîkatini şöyle açıklamıştır: Bu hâl çok çetindir ve ayakların kaydığı bir yer olma özelliği taşır. Bu sebeple burada ziyâdesiyle dikkat edip çalışmak gerekir. Paslı demir bir levha alınıp da ona saykal (metalleri parlatıcı bir âlet) vurulduğu vakit, saykal vuruldukça o demir levhadaki pas, kir yok olmaya ve ân be ân parlama hâli ortaya çıkmaya başladığı görülür. Demirin tabiatı nemli ve soğuk iken, yeni hâlinde bir harâret gösterir. Saykalı sürdükçe parlar ve demir âdetâ bir ateş olur. O demir levhaya saykal yapılmazsa eski hâline geri döner, derhal soğukluk tabiatını elde eder.

Đşte sâlikin hâli de böyledir. Onlar da zikir saykalını kalbe vururlar, bu sebeple soğukluk tabîatı ondan kalkar ve Hak aşkının âteşi ortaya çıkar. Sâlikler Hakk’ı zikretmekten yüz çevirdikleri vakit, demir levhada olduğu gibi, aslî halleri hemen ortaya çıkar. Sûfîlerde olan fenâ hâli, demirin fenâ hâline kıyas edildiği taktirde daha güzel anlaşılmış olur. Yukarıda verilen misalde paslı demirde soğukluk ân be ân fenâ bulmuş, harârette bekâ ortaya çıkmıştı ki, bu fenâ-yı sûrete misâl olmaktadır.

Demir levhanın parlaklığı (cilâsı) arttıkça onda eşyânın sûreti görünmeye başlar. Bu levhaya her ne sûret arz olursa, o sûreti gösterir. Demir levha âdetâ bir ayna olur ve bu yeni hâl her ne görse gösterir. Bu da ikinci mertebe fenâ, yâni sırdaki fenâ olmuş oldu. Kesâfet de levhadan fenâ bulunca, aynada bir letâfet ortaya çıkar. Đşte demirin sıfatlarındaki fenâ böyle olmuş olur. Demir büsbütün parlaklığı kazanıp demirin sathı çokça incilâ olursa, demirin zâtı âdetâ gizlenmiş olur ki, demire arz edilen her şeyi gösterir. Sanki demirin zâtı yok olmuş, onda görülen nesneler sûret olarak onda kalmış olur. Bu, demir bir levhanın fenâ olma hâlidir ki, sûfîlerdeki fenâ hâli de böyledir.

136

Görüldüğü gibi fenâ hâlinin makamları anlatılmış ve onda bekâya da değinilmiştir. Fenânın her rütbesine dikkat edildiği zaman, onda Hak ile ittihât ve ittisâle hiçbir işaret olmadığı görülür. Her rütbede demîrin zâtı vardır; fakat sıfatı bilinenden farklı bir hâl almıştır. Hem demir levhanın zâtı tamâmen yok olmamıştır. Yâni burada mutlak bir fenâdan bahsetmek görüldüğü gibi mümkün değildir. Gerçi burada sıfatların fenâsı vardır; fakat maddenin bizzat kendisinin fenâsından söz edilemez. Đşte tahkîk ehlinin ıstılâhı budur. Mustafa Efendi, bu ıstılâhların yalan yanlış bir şekilde tefsîr edilmesinden kaçınılması gerektiğine dikkatleri çekerek, aksi taktirde fitne çıkaran kimselerin insanları çok kolay aldatacağını söylemektedir.

Sûfîler maddî mânâda insanın aslî yaratılışından kurtulup da Hak Teâlâya ulaşmasını mümkün görmezler. Đnsan ancak zâtına âit olan sıfatlarda değişikli ğe gidebilir. Demir ateşe konduğu zaman ateş gibi olur ve ateş gibi yakar; fakat demirin zâtı ateşin bizzat kendisi olmaz, yâni demirin aslı tamâmen ateş olmaz. Çünkü demir ateşle yapmış olduğu dostluktan onun sıcaklık ve yakıcılık sıfatlarını almıştır. Ateşe yakınlık ateşin ahlâkının demire geçmesine sebep olmuştur. Çünkü demirin zatı, fenâ fînnâr olur ve demir ateşin ahlâkından istifâde eder. Fakat demir arkadaşından yâni ateşten ayrı düşerse, ondaki harâret sıfatı gittiği gibi, ona has olan tabiat da geri döner.

Mustafa Fevzi Efendiye göre Allah dostlarının anlatmak istedikleri hâl budur ve bununla da Mevlâ’ya yakın olmaya işâret etmişlerdir. Hem güzel gönüllü bu insanlar, zevk hâlini şerh etmek istediler; fakat bundan başka lafız bulamadılar. Onlar bu sözleri tarîkat ehlini teşvîk için söylemişler, ehil olmayan kimselere merâmlarını açığa vurmamışlardır.

Fenâ ve bekâ hâline müellifimiz, küçük yaştan beri dilencilik yapıp rızkını elde etmeye çalışan birini misal vererek konuyu açıklığa kavuşturmaktadır. O, verdiği misale şöyle devam eder: Bu dilenci pejmürde bir hâl ile gece gündüz dolaşsın ve o, çarşıda incir, üzüm, nâr, hurma, ceviz, muz…vb. gibi nefsi cezp edici şeyleri görmüş olsun. Bu kişi iştah çekici meyveleri gördükçe onlara hayrân oluyor, âdetâ nefsinde dermansız bir hâl alıyor. Kısacası o, gördüğü her eşyâya imrenir ve gördüğü her şey onun gönlünü meşgûl eder.

Bir zamandan sonra o dilenci çocuk, ilim tahsilinde bulunup gitgide olgunlaşsa, devlet hizmetine girip devlet adamlarına katılsa ve böylece izzet, makâm ve nimete mahzar olsa, bu kişi o evvelki çarşıdan tekrar geçse, acaba nara, ayvaya iltifat eder mi? Makam, mevki ve itibar zihnini meşgûl ederken, o hiç hurmaya, incire, cevize bakıp imrenir mi? Meyve, bostân onun dikkatini çeker mi? Belki de bu kimse onları görmez bile. Varlığıyla yokluğu onun için bir olur. Bu kişi sürekli bir şekilde devletin râzı olduğu durumları ister ve her zaman bulunmuş olduğu makam ve mevkiden dolayı sâhip olduğu şeref ve izzeti düşünür.

Đşte bu hâl, maddî anlamdaki fenâ ve bekâya güzel bir örnek olur. Böyle bir kimse ceviz, mûz …vb. nimetlerden tamâmen fânî olduğu için, gönlünü onlarla meşgûl etmekten ayırmıştır. Böylece izzet ve nimeti bekâ bulmuş ve yüce bir rütbeye yükselmiştir. Bu hem fenâ fînnimete, hem de bekâ

137

bi’l-izzete misâl olmuş olur. Temsîli yapılan bu kişiye nimet bizzat kendisi olmuş denebilir mi? Yoksa bu hâl bâzı sıfatlara bürünmek midir?

Đşte fenâ fîllah hâli de böyledir ve onu Hak’ta ittihad ve ittisal olarak düşünmek küfürdür. Temsîli geçen kişinin önceleri dikkatini çeken nimetleri sonra görmemesi hâli bir sıfattır, aksi taktirde eşyânın yokluğunu düşünmek muhâldir. Hakîkatte o eşyâ vardır ve her biri yerli yerince ortadadır. Fakat zikri geçen kişinin düşüncesi saffet bulduğu için eşyâ ile meşgûl olmaktan tamâmen kurtulmuştur. Mustafa Efendi burada şu örneği de vermektedir: Yıldızların gece olunca ortaya çıkıp; gündüz olunca da hepsinin yok olması acaba gerçek yokluk mudur? Bu yıldızlar gündüz vaktinde acaba nerededir? Acaba onlar tamâmen yoklukta mıdırlar? Çünkü gündüz olunca onlardan bir alâmet görülmez. Şunu herkes kabul eder ki, her parlak yıldız, âlemi aydınlatan güneş karşısında gözükmez olur. Yoksa o yıldızlar gece gündüz vardır ve Hakk’ın zâtı ile hepsi vardır. Đşte buradan ibret alınması, eşyânın tamâmen mevcut olmadığı yanlışına düşülmemelidir.

Kısacası sâlikin gönlünde Hak sevgisi olur da an be an aşk ü şevki artarsa, o zaman gitgide mâsivâ sevgisi yok olduğu gibi, sâlikin gönlünde mâsivâ âdetâ yok gibi olur. O vakit dünyâ ve içindekiler itibardan düşer, artık can ve beden başka bir âlemde gibidir. Gönül sevgilinin güneşine ulaşınca, mâsivâ yıldızlarının hepsi yok oluverir. Başka bir deyişle Hak Teâlâ’nın güneşinin nûru ortaya çıkınca, o anda mâsivâ olan şeyler gözükmez olur. Allâhu Teâlâ’nın Zât’ının nûru kemiyet ve keyfiyetsiz olmakla berâber, kâinâtın güneşi o nûrun zerresinden bir zerre bile olamaz.

Kısacası hem fenâyı, hem de bekâyı fenâ erbâbı tam anlamıyla anlayabilir. Fenâyı elde eden kimse şerî emirlere uyma hususunda dosdoğru olursa, o hiç şüphesiz veliyyullah olur. Şer’i şerîfe muhâlefet yoluna sapmak, mânevî yolculuğun yarıda kalması demek olur.

Mustafa Efendi, yer yüzünde fesat çıkarmak isteyen bâzı kimselerin şöyle söylemekte olduklarını kaydeder: “Fenâ fillâh olan her bir kul, tamâmen ibâdetten muâf olur, abesle ittisâf etmez. Onlardan mükellefiyet tamâmen sâkıt olduğu gibi, onlar gece gündüz Hak ile Hak olurlarmış.” Đşte bu düşünce tamâmen Hıristiyanlara has olan bir düşüncedir ve bu fikirden ilhâd ortaya çıkar. Hakk’ın Zât’ı ile ittihad ve ittisal muhâl bir iştir. Hak Teâlâ kesinlikle hulûl ve ittisâli kabul etmez. Her ne varsa Allah’ın Zât’ı ile kâimdir ve yaratıklar ancak O’nun Zât ve sıfatlarının tecellî ettiği yerler olabilir. Mustafa Efendi, hiç tecellîler Hakk’ın zâtı olur mu? Đşte nifâk ehli kimseler bu noktada nasıl böyle bir gaflete düşerler anlamak mümkün değil diyerek hayretini dile getirmektedir.

Allâhu Teâlâ Hayy, Kayyûm ve Mükevvin’dir ve O’nun yaratması dışında kalan hiçbir şey yoktur. O’nun ebedî ve ezelî oluşu âlemlerde olan her varlığı kuşatmaktadır. Hakk’sız zerre bile mevcut olamayacağı gibi, hiçbir zerre de Hak Teâlâ olamaz. Onlar Hakk’ın Zât’ı değil, O’nun sıfatlarına has olan eserlerdir.

Müellifimize göre bâzı insanlar apaçık şirk olan bir şeye tevhîd söyleyecek kadar gâfildirler ve Hak Teâlâ’yı tevhîd ettiklerini zanneder ki,

138

böyle bir tevhîd olamaz. Kişi böylesi bir aklı atmalı ve nefsini bilmeli ki, Rabbini bulabilsin. Kullar hiçbir zaman ibâdetten muâf olmaz. Fesat çıkaran kimseler bir noktadan sonra teklîfin düştüğü düşüncesiyle fâsık kimseleri ifsâd etmektedirler. Şunu da iyice bilmeli ki, evliyâ külfetten uzaktır ve onlarda zahmet, ucub ve riyâ bulunmaz. Bu güzel insanlara ubûdiyet meşakkat vermediği gibi, ibâdetten aldıkları lezzette günden güne artmaktadır.

Velî olan bir kul meleklerden yüce, kulluğa nispeti de pek güzeldir. Kulluğun lezzeti böyle zâtları mest etmişken onlardan rûhunun gıdâsını terk etmelerini beklemek doğru bir düşünce olmasa gerek. Her ibâdet ve riyâzât onlara lezzettin tâ kendisidir. Đşte onlardan bâzı şeylerin sâkıt olmasını bu mânâda bilmeli, başka manâların ise fesât ve sapıklık olduğu unutulmamalıdır. Bu güzel insanlar ubûdiyet hilatini giydikleri için nefs ve şeytan onlara bir zarar veremez. Onlar kulluğun zevkiyle sevinirken, maksatsızlık onlar için murâdın kendisi olmuştur.

Fenâ ender fenânın alâmeti ise Hakk’ın emrine itinâ göstermek, nefsi Hakk’da helâk etmek, edep sermâyesini korumak, âciz olmak, kendini Hakk’ın bir âleti görmektir. Bu durumda her tasarruf tamâmen Hakk’ın Zât’ına âittir ki O, emrini âletle infâz eder. Çünkü âlet gibi olan bir kul O’nun emirinden dışarı çıkmaz. Sâlik nefsinden sâkıt olarak Hakk’ın kulu olup Hakk’ın emrine cânını fedâ etmelidir. Zevk ehlinin zevkini, Allâhu Teâlâ ve onu tadan ehlullah bilir. Zevk hâli kiyl u kâl ile anlatılamayacağı gibi aşk ve şevk tamâmen Hakk’ın kuluna bir ihsânıdır.259

4.8.2.23. Seyr u Sülûkün Mertebeleri: Seyr-i Đlallâh, Seyr-i Billâh,

Seyr-i fillâh ve Seyr-i Maallâh fi’l-eşyâ yâhut Seyr-i Anillâh 1. Seyr-i Đlallâh Allahu Teâlâ’nın emirlerine uyulunca nûrlu şerîattan kişinin kalbine

parıltılar gelmeye başlar. Böylece o, gece gündüz Sünnete riâyet ederek erkân ve edeplere dikkat eder. Aynı zamanda o, Hakk’ın yoluna intisâp etmiştir ki, bu durumda aşk, şevk ve cezbe elde etmeye başlar. O an, nefs-i emmâre ehlileşmeye başlar ve onda hâl ehlinin hâlleri ortaya çıkar. Ayrıca onda nefs-i emmâre yerini nefs-i levvâmeye bırakır. Ân be ân onun safâ ve safveti artar ve Cenâb-ı Hakk’ı özler bir durum alır. Âdetâ o, aşkında benzersizdir ve gönül levhasında yalnız bir tek Hak kalmıştır. Burada da nefs-i mülhime makamı ortaya çıkar ve Allah (c.c.) burada her müslümana ilhâm nûrunu gösterir. Bu durumda kalp ve rûh makamları birleşir, Hak Teâlâ fenâ kapısından rahmet ve lütfunu gösterir. Böylece sâlikin kalbine hakîkî sevgilinin sevgisi yerleşmiş ve ondaki mâsivâ arzuları tamâmen körelmiştir. Ayrıca o nerede olursa olsun maksadı hep cânândır; zikir ve fikri dâimâ Allahu Teâlâ’dır. Sâlikin bâtını bu şekilde kemâle ulaşınca, seyr-i sülûkuna enfüs ve âfâkta devam eder ve fenâ fissûreti tamamlamış, seyr-i ilallah rütbesi son bulmuş olur.260


139

2. Seyr-i Billâh Seyr-i ilallâhın sonu seyr-i billahtır ve sâlik arındıkça rütbesi artar.

Bâzıları buraya maallâh derler; çünkü burada sâlik Hakk’ın sıfatlarında fânî olmakla berâber onda, Hakk’ın Zât’ın sırrı hayret ender hayret olmuştur. Bu durumdaki bir sâlik seyrine sıfâtullahta devâm ettiği gib, her zaman mahv ve müstağrak içindedir. Onda Hak Teâlâ’nın ahlâkı ortay çıkmış ve onun gönlü mâsivallahtan kurtulmuş olur. Kendi sıfatlarından tamâmen geçerek Hakk’ın ahlâkı ile bâtınını ihyâ etmeye başlar. Çünkü burada kalp itmi’nana ulaşmış, Hak Teâlâ ona nur üzerine nur bağışlamıştır. Hem “bî yesme’u” (i şitilemeyen) gülbângesi261, hem de “bî yebsuru” (görülemeyen) can gözü buradadır.262

3. Seyr-i Fillâh Sâlik seyr-i billâhı geçerek, seyr-i fillahta zâtını fenâ etmeye başlar. O

gece gündüz kesrette vahdet eder ki, bu hâlde onun mahremi hep Hakk’ın Zât’ıdır. Çünkü bâtın fenâ fizzât’a gelmiş ve hafî bir seyir yüz göstermiştir.263

4. Seyr-i Anillâh Seyr-i fillâhın sonu seyr-i anillah, mâhiyeti ise râdiye ve merdıyedir.

Sâlik burada “lî maallâh” sırrını îmâ etmektedir. Aynı zamanda bu durumdan kiyl u kâlde bulunmak çok zararlıdır. Bu, evliyânın fenâ ender fenâsı; asfiyânın bekâ ender bekâsıdır. Vahdette kesret ve seyri fi’l-eşyâ da buradadır. Burada seyr-i ehfâ cilve edip sâlikleri irşât eder. Zâhir bâtının aynasıdır.

Mustafa Fevzi Efendi dört seferi temsili olarak şöyle anlatır: Hac maksadıyla âilesini terk ededip yollara düşen kimse seyr-i ilallaha başlamış olur ki, başlangıcı Hac yoluna niyettir. Çünkü o, nefse karşı cihâd etmiş, Hakk’a itimât ederek malını harcamayı göze almış ve Hak için birçok meşakkatlere katlanmıştır. Ayrıca nefsini de Allah için azarlamaktadır; çünkü o beytullah için aşka düşmüştür. Đşte bu, nefs-i levvâmeye misâldir ki, bu kişi gece gündüz seyr-i ilallâh etmektedir.

Hacca niyetlenmiş kimse mîkâd yerine gelince, orada gusledip ihram giyinir. Đşte bu hâl suğrâ-yı velâyettir ki, sâlik beytullah’a yakınlıktan kemâl kazanmaktadır. Hem de bu nefs-i mülhime makamının tavrıdır ki o, beytullaha yakın olmadan dolayı terennüm etmeye başlamıştır. Hacılar Kâbe’ye ulaşınca burada seyr-i ilallah tamamlanmış olur. Çünkü tavaf edenler beytullahı görürler. Đşte o ân hacıların canı itminânı elde eder. Bu hâl de kübrâ-yı velâyete ve hem de mutmeinneye misâlidir. Öyle ki seyr-i billah buradan başlar, Allah’ın kulları sa’y yapıp vakfeyi tamamlar ve onda âşıklar lebbeyk derler. Nefs orada râdiyye olur ve hacılar çabucak beytullaha geri dönerler.

Hacca gelen bu kişi orada şeytânı kalpten recm ederek malını Allah için kurban eder. Bu durumda seyr-i billah tamamlandığı gibi, haccın menâsikleri

261 Eskiden tekkelerde, âyin sırasında, saraylarda muayyen merâsim sırasında hep bir ağızdan

yüksek sesle okunan ilâhi veya duâ. 262 Mustafa Fevzi, Mîzân, 252-253. 263 Mustafa Fevzi, a.g.e., 253.

140

de tamamlanmıştır. Hakk’ın kulları beyti tavafa başlayarak onu aşk ü şevk ile seyr ve tavaf ederler. Đşte seyr-i fillah bu tavâf hâlidir, böylece kişi nefsini merdiyye ulaştırmış olur ki, artık nefs burada sâf olmuştur. Bu hâl de ulyâ-yı velâyettir ve tavaf edenler tamâmen kemâl sâhibi olmuşlardır. Seyr-i fillaha bir son bulunmaz; çünkü beyti tavafa intihâ yoktur. Sâlik nice yüz bin defa tavâf etse, nice bin yıl orada sâf sâf dursa, her tavâfta onda başka başka zevk ortaya çıkar, aşk ve şevki ân be ân artar. Seyr-i fillahın sonu yoktur; fakat burada geri dönüş manen emredilir. Hacıların geri dönme hâli ise seyr-i anillahdan misâldir.264

Mustafa Efendi seyr u sülûkün süresini ise temsîli olarak şöyle anlatmaktadır: Köyle şehir arasında “seyir” adında kırk merhale vardır. Ayrıca bu merhale bin yıl uzunluğundadır; gece gündüz aylarca ve günlerce gitmek gerekir. Köy ile şehir arasında bulunduğu söylenen bu yol; tarîkat’tır. Bu yolu kat etmek, öyle herkesin harcı değildir. Bâzıları onu bir saatte, bâzıları da bu yolculuğu kırk yılda ancak tamamlar. Sâlik gece gündüz Allah yoluna devam edip Hakk’ı zikretmeyi terk etmezse şüphesiz Allah onun isteğini yerine getirir.

Müellifimiz sözlerine şöyle devam eder: Sembolik olarak anlattığımız bu yol mânevî bir yoldur. Bunu zâhire tatbik ederek ifâde etmeye çalıştık. Bu ifâde tarzını Allah’ın velî kullarından nakletmekteyiz. Şayet sâlikin mânevî yolculuğu uzarsa çalışmasının boşa gittiğini sanmaması gerekir. Devam etmeli, çalışıp çabalamalı, vazgeçmekten de sakınmalıdır. Ne kadar çalışırsa, dînin gereklerini o kadar yerine getirmiş olur. Gerçi çalışmak ve çaba göstermek güçtür, ancak “Đnsan için, kesinlikle, çalışmasından başka bir şey yoktur.”265 Gidiş geliş her ne kadar güç olsa da sabah akşam hiç durmadan çalışıp çabalanmalıdır. Bu hususta tembellik etmek dönek nefsten kaynaklanır. Ayrıca bu yolda kişinin eksikliklerini ancak gönül ehli kimseler çok iyi bilebilir. Đşte dış için aynasıdır. Hepsi kâbiliyet sırrına bağlıdır. Amellerin en güzeliyle emrolunduk. Acele etmekle yol alınmaz.266

4.8.2.24. Đlme’l-yakîn, Ayne’l-yakîn ve Hakka’l-yakîn Mustafa Efendi, bu meseleye şöyle bir kadiye (önerme) ile başlar: Akıl

sâhibi insanlar arıların hücûm edip her birinin yekdiğerini takip etmesine bakarak yuvalarında bal olduğu sonucuna varırlar. Onlara bakan bu yuvada şüphesiz bâl vardır der ki, bizde görsek öyle idrâk eyleriz. Đşte böyle bir sonuca varmaya ilme’l-yakîn denir ve burası zayıf bir konumdur. Bu sebeple de kâmil olan insanlar burada durmazlar. Eğer bir kâse bâl hazır edilirse artık orada istidlâle ihtiyaç kalmaz. Çünkü kişi balı görmüş, renk ve kokusundan bir eser hissetmiştir. Đşte böyle görmeye ayne’l-yakîn, tatma hâline ise hakka’l-yakîn denir.

Mürid, şerîat ağacına hizmet edip Hz. Peygamber’in sünnetine ittiba etmeli, aşk meyvesinden hemen alıp yemelidir. Hem o, meyvenin çer çöpüyle

264 Mustafa Fevzi, Mîzân, 253-254. 265 Necm, 53/39. 266 Mustafa Fevzi, Mir’at , 23-24.

141

oyalanmadan şerbetinden dimâğını lezzetlendirmeye çalışmalıdır. Çünkü çer çöp zındıkların yoludur ve onlar böyle yaparak ümmetin arasına tefrika koymak isterler.

Tarîkat, Hak aşkının meyvesidir ve sâlikin ilk olarak bu meyveyi tahsîl için gayret göstermesi uygun olur. Bu meyveden meyve suyu çıkarılıp, posası terk edilir. Çünkü burada meyve suyundan maksat hakîkattir ve bu doğru ve apaçık olan yoldan ayrılmamak gerekir. Hem burada posasının peşine düşmek seyr-i sülûkte zındık olmaktır ve Hak yolunda şek, şüphenin ortaya çıkmasına sebep olur. Çünkü kişinin maksadı meyve suyunu, yâni hakîkati elde etmek olduğu halde, nasıl olurda şer’i şerîfi terk edebilir. Meyvenin ağacı terk edilirse, böylesi kıymetli bir meyve nerede bulunabilir. Öyleyse şer’i şerîfe hizmet, ilme’l-yakîn bir şekilde olmalıdır; çünkü ayne’l-yakîn de ve hakka’l-yakîn de ilme’l-yakînin içinde mevcuttur.267

4.8.2.25. Nefs, Rûh ve Sır 1. Nefs Mustafa Efendiye göre nefs, kötülüklerin toplandığı yerdir ve o her an

maksûdunu kötü davranışlardan elde etmeye çalışır. Nefs harâretli tabiata sâhip bir buhârdır ve kuvveti kalbin etrafında ortaya çıkar. Bunun adına rûh-i hayvâniye derler ki, istemiş olduğu şeyleri şeytan da arzu etmektedir. O, makbûl olmayan ahlâkları kendinde toplamakla berâber, tutmuş olduğu yol şeytanınkiyle aynıdır. Đnsana kötü ve gizli düşman olma özelliğini taşıyan nefs, nefs-i emmâredir ve onun aslındaki hikmetin ne olduğunu da Hak Teâlâ bilir.

Bu tür bir nefs, şeytâna şeytanlık ederek insâna düşmanlık etmektedir. Böyle bir nefs terbiye görmezse, hayâsızlığına devam eder. Gururlu olan bu nefs terbiye edilince, onda bir levvâmelik ortaya çıkar. Sonra bu nefs ilhâmı kabul edecek bir hâl alır ve o artık burada inkâra muktedir değildir. Nefs böylece sıfatlarını değiştirir ve tamâmen itmi’nâna ulaşır.268

2. Rûh Emir âleminden olan ruhun başlangıcı, “ol!” emridir ve rûh-i insâniye

veya rûh-i sultâniyye diye isimlendirilmiştir. Bu rûh lâ mekândır ve cesetten de ayrılmaz. O, hulûl ve ittihâdı kabul etmez ve kullardaki her kemâl onda bulunmaktadır. O, cisim ve cevherden de uzaktır.

Đnsânın göğsünde bir mudğa vardır - bu, müminde de ve kâfirde de vardır- ve onun yeri göğsün sol tarafıdır. Onda bir süveydâ-yı nihân, yâni gizli bir siyah noktacık vardır. Ona süveydâ-yı derûn söylendiği de olur ki, onun zerre gibi olduğu düşünülür ve kalp nûru ondan ışık saçmaktadır. O siyah noktacık kalbin aynasıdır. Oradan rûhun feyzi kalbin zâtına akseder ve Hakk’ın feyzinin rûhtan kalbe gelmesine sebep olur. Rûhun feyzi kalbe aksettikçe, insan kalbi ondan iktibâs eder. Böylece kalbin nûru noktaya, noktadan da mudğaya taalluk eder. O zaman mudğada bir harâret ortaya çıkar ki, o harâret rûh-i


142

hayvânîdir. Đşte Allâhu Teâlâ’nın sanatı böyledir ve rûhun zâtından kimse kiyl u kâl edemez.269

3. Sır Rûh-i sultânîde bâzı sırlar vardır ve rûhta ilâhî sırrın bir kuvveti vardır

ki, şüphesiz o kuvveti Hak bilir. Rûh öyle bir şeydir ki, âcizlere malûm değildir. Rûhta ki sır, Hakk’ın âriflere bir lutfudur ve Hakk’ın feyzi rûha sırdan gelmektedir. Sırra ise bu feyz hafâdan akseder, hafî de ahfâdan iktibâs eder. Çünkü sıfatların ahfâsı tecellî etmeye başlamıştır ki, o tecellî Cenâb-ı Hakk’ın Zât’ına has olan işlerdir. Hafî, o tecellîden gelir ve rûhtaki sır da hafîden ortaya çıkar. Bunların hepsi kemâl erbâbına malûm olduğu gibi, bu makâmdan kiyl u kâl neşe vermez.

Eğer zevk âleminden bir âlâmet olsaydı, fânî olan zevkten bir eser bulunmazdı ve kiyl u kâl ile bâtındaki zevkler gelseydi, bütün âlemin zevk ehli olması gerekecekti. Zevk ehlinin cenneti vicdândır ve öyle vicdânı bulan da insân olur. Vicdân cennetini herkes arzular; fakat herkes vicdân cennetinin ne olduğunu bilmez. Cennet zevki, hûri ve gılmânların hepsi ârifin vicdânındadır. Burada kastedilen kulluk zevkidir, dünyâ zevki ise bekâsı olmayan bir lezzettir. Böyle bir zevki ümitsizlik ve figân takip eder.

Müellifimiz sözlerine şunları da ekler: Görülmez mi ki bir gün akşam olmasın, görülmez mi ki bir fert gamsız olmasın. Bir gönül var mı acep ferah yeri olsa da, bir anda yerilmeye mahkum olmasın. Herkesin gönlünde ümitsizlik ve keder vardır. Ona dünyâdaki varlık ve yokluk tesir etmektedir. Kalbini genişletmeye tâlib olan kişi, âşık olup Hakk’a kul olmalıdır. Hak aşkı ebedi olan bir zevktir ve âşıklar ancak Hakk’ın feyzi ile neşelenirler. Hak âşıklarının kalbi sâde ve dünyâlık üzüntülerden tamâmen âzâdedir. Âşık olup âşıklara katılmak lâzımdır; çünkü Hak âşıklarının gönülleri müsterih olur.

Mustafa Efendiye göre, ister zengin ister dilenci; ister şehirli ister köylü; ister Türk, Acem ve Arap; ister kadın erkek olsun, Hak Teâlâ aşkta sınıf ayrımına gitmez. Allâhu Teâlâ böyle yaparken, fark ve temyîze kim cüret edebilir ki? Đş böyle olunca, Hak aşkının vesîlelerine yapışmak etmek gerektiği ortadadır. Aşk yolu, nebîlerin izinden gitmektir.270

4.9. VARLIK MERTEBELER Đ Ben gizli bir hazîneydim, asla bilinmezdim. Bilinmemi diledim /sevdim

ve bundan dolayı da mahluku yarattım; onlara Kendimi tanıttım. Benim tanıtmam sâyesinde onlarda Ben’i tanıdılar.271

269 Mustafa Fevzi, a.g.e., 260. 270 Mustafa Fevzi, Mîzân, 260-262. 271 Đbni Teymiyye bu sözün Peygamberimizin sözü olmadığını ve senet itibariyle ne sahih ne

de zayıf bir mesnedinin bilinmediğini söylemektedir. Zerkeşî, Hâfız ibn-i Hacer, Suyûtî ve başka âlimler bu sözün sahih veya zayıf bir senedinin olmadığını söylemektedirler. Aliyyu’l-Kârî ise bu sözün senedinin olmadığını, fakat manasının “Ben insanları ve cinleri ancak Bana ibâdet etsinler diye yarattım.” ayetindeki “Bana ibâdet etsinler diye” cümlesini Đbni Abbas (r.a.)’ın “Beni tanısınlar diye” tefsir etmiş olmasına dayandırarak sahih

143

Hak Teâlâ kendini bildirmeyi diledi ve başlangıçta beş mertebe yarattı. Beş tenezzül sonra insan neş’esi tamamlandı. O zaman, kenz-i muhfî anlaşıldı ve hepsi isti’dâd ile açığa çıkmış oldu. Bu gizli hazîne bitmediği gibi, artma ve eksilmeyi de hiç kabûl etmez bir özelliktedir. Kişi isti’dâdı ölçüsünde kenz-i muhfîden nasîbini alır. Burada bir şifte vardır ve eğer o şifreyi açacak bir anahtar bulunursa, o zaman kenz-i muhfîden bir alâmet bulunabilir. Eğer dilber-i mânâ örtüsünü açarsa, o vakit şifrede, anahtarda, kapıda ortaya çıkmış olur.

Mustafa Fevzi Efendi, yakîn ehlinin burada beş mertebe naklederek onlara taayyün dediklerini nakletmektedir. O, bir de insân-ı kâmil vardır ki, o bu mertebelerin zübdesidir der ve Allâhu Teâlâ’nın bu mertebelerden münezzeh, neden ve niçinsiz, eşi benzeri olmayan bir varlık olduğunu defâlarca vurgular.272 Müellifimizin bu konudaki görüşlerinin yansımaları şöyle olmuştur:

4.9.1. LÂ TAAYYÜN / HAZRET- Đ ZÂT Mevlâ’nın Zât’ı lâ taayyündür. O’nun için merâtib ve taayyünden söz

edilemediği gibi, beşere has olan tâbirleri de O’nun için kullanmak mümkün değildir. O’nun hakkında sadece, Zât-ı baht (öz, hâlis zât) diye tabîr ederler ki, o da yeterlidir. Aynı zamanda O’nun varlığı için, âlem tabirlerini kullanmak da doğru olmamakla berâber, beşerin idrâki ve ilim O’na yol bulamaz. O’nda gayb ve şehâdetten bir eser olmaz, hiçbir şey O’na gizli kalmaz. Bütün varlık, Zât-ı baht Cenâb-ı Hakk’a âittir ve O, her tür taayyünden de uzaktır. Kenz-i muhfî de lâ taayyündür ve burada mânâların zuhûrâtı, zaman ve mekân yoktur. Allâhu Teâlâ’nın Zât’ından başka ne bir mertebe, ne de bir taayyün söz konusudur. Hakk’ın Zât’ı tamâmen birliğiyle vardır.

Burada esmâ ve sıfât ortaya çıkmaz. O, alâmetsiz, izâfetsiz ve nur üzerine nûrdur. Nur ile tabir etmek bile O’nu tam anlamıyla ifâde etmez; fakat başka bir söz olmadığı için böyle söylenir. Burada bilinmekten hiçbir eser olmadığı gibi, şüûnât kendini göstermez. Başka bir deyişle burada Hakk’ı bilmeye bir alâmet olmaz ve O lâ mekân, Kendini Kendi bilir. Kısacası bu hususta her ne tâbîr kullanılırsa kullanılsın, O’nu tam anlamıyla ifâde edemez.273

olduğunu söyler. Bilindiği üzere bu söz sûfîler tarafından çok kullanılmaktadır. Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, II, 121, h. no: 2014. Aynı zamanda kenz-i muhfî’ye şu rivayet şâhit olarak getirilmektedir: “Râbbimiz amâ’ da idi (bilinmezlikteydi). Üstünde hava, altında hava ve su yoktu. Sonra Arş’ını su üzerine yarattı.” Hâşiyetu’s-Sindî alâ Sünen-i Đbni Mâce, I, 118; Đbnu Hibbân, Sâhih-i Đbni Hibbân, XIV, 9.

272 Mustafa Fevzi, Mîzân, 35.; bkz., a.y., “Rü’yetullah Câiz midir?”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 60, 127.; “Tarik-i Vahy ü Đlham”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 70, 232-233.; Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 129, 302-305.


144

4.9.2. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ EVVEL / ÂLEM- Đ LÂHUT / HAZRET- Đ ĐLĐM / VÂH ĐDĐYET-Đ MÜCERREDE / HAKÎKAT-I MUHAMMED ĐYE / ŞÂN-I CÂM Đ’

Mustafa Fevzi Efendi, bu mertebenin beş mertebeden ilki olduğunu, burada kullanılan tâbirlerin ıstılâh olmaktan öteye geçmediğini, Allâhu Teâlâ’nın da ıstılâhtan münezzeh olduğunu; fakat hâriçten bir misâl verilmeyince mahlûkun ilminin doğru yolu bulamamadığını söyler ve bu sebeple gönül erbâbı zâtların bizlere geniş bir yol açmış olduğunu ve o güzel yolun da bizler için delîl olduğunu belirtir. Râsih, yâni bilgisi çok geniş olan âlimler, bu konuyu anlatırken bâzı nüktelere dikkat çekerler ki, bu nükteleri nakletmeye çalışalım.

Bu mertebe, Hakk’ın ilmidir ki onda iptidâdan intihâya işâret edilmektedir. Aynı zamanda bu mertebe, Hz. Peygamber’in zübdesidir ve onda nasıl niçin, evet ve hayır yoktur. Hem ıstılah içinde bu mertebe şânı câmi’dir ve şüûnât, yâni bütün olayların başlangıcı buradan olur. Önceden de belirttiğimiz gibi bu taayyün, Hak Teâlâ’nın ilmidir ve onda kendini gösterecek bir işarette yoktur. Hak Teâlâ’nın ilmi bütün taayyünlere buradan yardım eder. Đşte bu yüce ilim, yâni ümmü’l-kitâp / akl-ı evvel / levh-i mahfûz Hakk’ın Zât’ında cilve etmektedir. Gerçi burada taayyün yoktur ve buna âlem söylenmesi bile câiz olmaz. Ondan dolayı buraya, i’tibâr-ı hazret-i ilmî veya ümmü’l-kitâbın zübdesi söyledik. Bu mânâ vahdet içinde vahdet olur ki, ötesinden kîl ü kâl edilmez. Burada her tür mânâ ilmen bulunmakla berâber, bütün taayyün ve hakîkatler burada yer almış bir durumdadır.

Âlem-i lâhût bir hakîkattir ve her hakîkat burada gizlenmiştir. Bu, her hakîkatten hakîkattir ve Hz. Peygamber’in bâtını buradan yüz göstermiştir. Bu cilve ilk gaybdır ve buradan öteye gidip de oradaki nükteleri anlamaya çalışmak mümkün değildir. Bu rumuz nasıl ve niçinsiz bir ilimdir.274

4.9.3. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ SÂNÎ / A’YÂN-I SÂB ĐTE /

HAKÂYIK-I E ŞYÂ / ŞUÛNÂT-I ZÂT ĐYE / ÂLEM- Đ CEBERÛT / MERTEBE- Đ VÂH ĐDĐYET

Bu taayyün, hazret-i ilm-i Hak’tan bir bağıştır ve Hakk’ın ilminde bir sûret olarak vardır. Burada taayyün ve hakîkatler kendilerini gösterip, Hakk’ın ilminde imtiyâz bulmuşlardır. Bilinen sûretler ortaya çıkmış, birbirinden günden güne ayrılmaya başlamıştır ki, işte malûmât, yâni bilinen şeyler bu nüktedir. Hakk’ın ilminde bu mânâlar zübdedir. Allah (c.c.)’ın bu şüûnâtından ruhlara feyz-i kemâl verilir. Hem bu mertebede hâriçte bir maddi varlık söz konusu da değildir. Kısacası burada Hakk’ın ilminden başka can ve bedenin olmadığıdır. Hakk’ın ilminde her biri vardır; fakat eşyânın zâhirî vücûdu henüz yoktur. Ayrıca bu mertebede kazâ ve kadere âit işâretler bulunmakla berâber, bundan önce de taayyünler cilve etmezler. Aynı zamanda burada, tayîne zaman yoktur ki, bu sözler bile itibârîdir. Burada ilk ve son, zaman ve mekân yoktur


145

ve bunu anlamak da gâyet çetin bir iştir. Bu şüûnât Hakk’ın aynaları olduğu için tecellîler buradan başlamıştır.

Buradaki taayyünler, Hakk’ın Zât’ının değil, sıfatların parıltılarıdır. Çünkü O’nun Zât’ı, gayb-i gaybînin de ötesindedir. Bu söz vahdet içinde kesret olmuştur; fakat kesret henüz zâhiren ortada yoktur. Burada taayyünler için, Zât’ın aynası vardır ve bu nükteler kesret içinde vahdet olmuştur. Vâhidiyyet ıstılahı ve yaratılış sırrının mayası buradadır. Mustafa Fevzi Efendiye göre, anlatılan bu iki âlemi güzel bir şekilde anlamak, hâl ehli olan kimselere nasip olmuştur. Çünkü bu tür durumların anlaşılması akıl ve idrâkin ötesindedir. Bundan dolayı bu durumların anlaşılması için aklın ötesine giden bir vâsıta gerekir, o da mânevî hazdır. Kemâl ehli olan kimselerin bu halleri anlaması, bu mânevî haz ile olmaktadır.275

4.9.4. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ SÂLĐS / ÂLEM-Đ ERVÂH /

ÂLEM- Đ MELEKÛT Üçüncü mertebe, ruhlar âlemidir. Hak onu “ol!”276 emriyle âşikâr etmiş

ve bütün ruhlar burada bulunmaktadır. Hak Teâlâ âlemin zuhûrunu murat edince ilk olarak bir zübde yaratmıştı. Đşte bu zübde hem rûh-i evvel, levh-i mahfûz, nûn ve’l-kalem’dir ve yine akl-ı evvel, ism-i a’zâm, rûhu’l-ervâh, cevher-i evvel, nur-i ekrem’dir. Burası yaratılış sırlarının mayasıdır.

Hak Teâlâ ruhları yaratmayı dilediği vakit, küllî ruh ’a tecellî eyledi ve o an emsalsiz Zât’tan rûha şöyle bir hitap geldi: “Ey hakîkatler membaı! Lutuf ve keremimden sana bekâ verdim, senden daha güzel bir şey yaratmadım. Şüphesiz ki sen, benim için yaratıldın; gün ve mekânın hepsi de senin için yaratıldı. Bütün cisim ve araz senin içindir. Ey Habîbim! Onlardan maksat sensin. Sen olmasan rubûbiyet zuhûr etmezdi ve izhâra sebep Sensin. Senden ekmel yoktur ey irfân sâhibi, ey Hakk’ın sırlarının tam olarak tecellî ettiği yer. Sen olmasan olmaz eflâk ve semâ, sen bütün eşyâya yol gösteren oldun.

Sen Benim Zât’ımın aynasısın ey Halîl! Zât ve sıfatlarımın tecellîsisin ey celîl! Kim seni bilse beni bilmiş, kim seni sevse rızâmı bulmuş olur. Ey nur üzerine nur! Ben kendimi bildirmek için bir akl-ı küllün zuhûr etmesini ve onda birçok âlemin âşikâr olmasını, hem de onunla yüce yaratıcının anlaşılmasını diledim. Mahlûkat içinde bu sıfatlara sâhip senden daha yüce hiçbir vücut yoktur. Đşte ilmim, onu cehle karşı izhâr ettim. Yâ Muhammed! o gizli sır sensin. Habîbim! Eşyâdan hiçbir eser yokken, Ben vardım ve Ben zât-ı pâk-ı lâ mekânım. Bak Habîbim! Pâk cemâlimi gör ki, Ben ebediyen hiç keyfe ve kemi kabul etmem.”

Burada henüz ruhlar, melekler, arş, kürsi, yönler ve felek yok idi. Hem ne bir mekân ne bir zamân vardı. Bütün cihân henüz yokluktaydı. Âdem ile Havvâ, nimetler yoktu ve cehennem ateşi henüz varlık yüzü görememişti. Nûh

275 Mustafa Fevzi, Mîzân, 37, 38. 276 Meryem, 19/35.; Âyet mealen şöyledir: “O, bir şeyi dileyince, ona sadece “ol!” der; o da

oluverir.”

146

ve tûfân yoktu, hem henüz “Ey yer! Suyunu yut ve ey gök açıl.” 277 denmemişti. Halîl , Zemzem ve Beyt-i Haram yoktu. Yoktu zebîh, koç, tekbîr ve makâm. Henüz Mûsâ ve Tûrdan, “len terânî”den de bir haber yoktu. Meryem ve Îsâ-yı Mesîh’ten de henüz bir eser yoktu. Sâdece Peygamber Efendimizin nuru vardı.

Sonunda O, bu tecelliye muhâtap oldu ve O hakîkat, örtüsüz olarak Hakk’ı gördü. Allâhu Teâlâ bu nûra, yâni nûr-i Muhammedîye bir nazar kıldı ve o nazardan ezelî bir nur parladı. Öyle ki o nûrun ışıkları yükseklere çıkmış, güzel kokan buharı da aşağıya inmişti. Gün ve mekânın, deniz ve karanın yaratıcısı, o nûra nazar etmiş, o nazardan bu sâf nur cûşa gelmiş, nûn ve kâf’ın cilve ettiği yer ortaya çıkmıştı. Müellifimiz bu can nûrunun on üç rütbe olduğu ve bütün ruhların bu nurdan ortaya çıktığı görüşündedir. Ona göre bu rütbeler de şöyledir:

1. Rütbeden, ilk cevherden (nur-i Muhammedî) gelen bir rûh ortaya çıkmıştır. Đlk zübde onunla vardı ve o zübdede Hakk’ın nûru deverân etmekteydi. Çünkü bu, nur-i Muhammedîydi ve bütün mümkinâtın ruhu bu nûrdan ortaya çıktı.

2. Rütbeden ulu’l-azm peygamberlerin, 3. Rütbeden rasullerin, 4. Rütbeden nebîlerin, 5. Rütbeden evliyânın, 6. Rütbeden âriflerin, 7. Rütbeden zâhidlerin, 8. Rütbeden âbidlerin, 9. Rütbeden ise sâlih olan müminlerin ruhları ortaya çıkmıştır. 10. Rütbeden fâsıkların, 11. Rütbeden kâfirlerin, 12. Rütbeden hayvânâtın ruhları, 13. Rütbeden ise nebât ortaya çıkmıştır. Đşte rûhlar bu şekilde ortaya çıktılar; fakat her şeyi hakkıyla bilen tabi ki

Allâhu Teâlâ’dır. Burada görüldüğü gibi on üç rütbe ve bu rütbelerden önce bir zübde vardır ki, onunla berâber, müfredât on dört olur. Bu rütbelerin tamamının rûhlara has olduğu da unutulmamalıdır.278 Bu âlem üçüncü rütbedir, âlem-i emr-i Hudâ ise zübdedir. Kısacası bütün ruhlar, yer ve gök nûrdan zuhûr etmiştir.

Nebîler, sûfîler, velîler, ârifler, zâhidler, dindarlar, tevhîd ehli, öncekiler ve sonrakiler, cinler, insânlar, hayvânlar, nebât ve âliyât hepsi sırayla bu dünyâya gelmeye başladılar. Kullarda, bu rütbede henüz küfür, inkâr ve inât yoktu ve onlar hep itâatte sebat üzereydiler. Çünkü ervâh-ı basîta vücûd bulmuş ve binlerce yıl Hak Teâlâ’yı zikir etmişti. Her zümre gelerek fâsılasız o nûru tavaf ettiler. Nice binlerce yıl o nur-i Mustafa ruhların Kâbe’si olmuştu. Bu cilveler hep ruhlar âleminde olmuştu. Hem bu âleme melekût âlemi de söylenir; fakat burada nasıl ve niçin soruları çok uzatılmaz.

277 Hûd, 11/44. 278 Cisimler âlemi de on dört rütbeden oluşmuştur ve bunlar beşinci taayyünde anlatılacaktır.

147

Aynı zamanda burası hem elest meclisi ve kâlû belâ’nın, hem de belâ ve ibtilânın başlangıcı olmuştur. Küfür ve îmân onda başlamış, Hak Teâlâ ruhlardan söz almış ve ruhların ilk kıblesi Hakk’ın nûru olsun diye her bir fırkanın secde etmesini emretmişti. Eşsiz Zât burada ruhlara hitâb etmişti ki, o hitâb ümmü’l-kitâbın zübdesidir. Bu hitâbtan ruhlar titreyerek hepsi çekinmeden secde etmişti.

Hak Teâlâ ruhlara emrederek şöyle dedi: “Ben Rabbinizim, Benden başka Kadîr yoktur. Yaratan, ma’bûd, mülkün sâhibi ve Đlâh-ı bî-zevâl, Ğâfir ve Ğaffâr, Rahmân ve Rahîm, Vâhib ve Mu’tî, Mennân ve Kerîm, Hayy ve Kayyûm, Hakîm ve Celâl sâhibi, vech-i bâkî ve kadîm bî-misâl Benim. Ey kullarım! Ben azîz ve intikam sâhibiyim, hem Muhyi, mumît, mebde’, meâd Benim. Ben ganiyim, size ihtiyâcım yoktur; Muhsinim, size ihsân ve lütfum çoktur. Ey insanlar! Benim sizi yaratmamdaki maksadım, Zât’ımı bildirmek içindir. Ben O Allah’ım ki, nasıl ve niçinsizim; hem de Habîbim Mustafa mahlûkâtın en hayırlısıdır ve Kendi nûrumdan onu cemîl kıldım ki, O şân-ı celîl sizlere mebde’dir.”

Allâhu Teâlâ: “Ben sizlere Rabb-ı Kerîm, zât-ı Sübhânî ve Ma’bûd-i Azîm değil miyim? diye buyurdu. Bu sözün akabinde ruhlar hep birden “belâ” dediler279 ki, o an havatırda ne illâ, ne de lâ vardı. Đşte o an ruhlara bir hoş nidâ geldi ve Hak Teâlâ’nın nidası da kemiyet ve keyfiyetsizdir.

Ve yine Allâhu Teâlâ şöyle buyurdu: “Bir emânet vardır ki onu size arz eylerim ve kim o emaneti yüklenirse lütfumu ona farz ederim.”280 Hak Teâlâ’nın bu emaneti tekliften meramı, ilâhî irfanın elde edilmesiydi. Hak Teâlâ: “Bu emânet namaz, oruç, hacc ve zekât, Ben’den başka tanrı olmadığını bilmeniz, hem de Muhammed (s.a.v.)’in Benim Resûlüm olduğunu tasdik etmenizdir” dedi. Đnsanların hepsi: “Şehâdet eyleriz ki, Sen Hudâ-yı bî-misâlsin, hem Muhammed Mustafa, o nebiy-i müctebâ-yı bâ safâ Senin Resûlündür.” dediler. Dağlar, yer ve gök ise: “Yâ Đlâhî el-amân özrümüz var. Hakîkat şu ki bizler lutfunu isteriz muhtâcınız, her an biz âciz ve çâresiziz. Biz Sana kullukta noksânlık ederiz, korkarız kahrından amân eyleriz. El-meded inâyet Senden yâ Kerîm! Affedip bizlere lutfeyle” dediler.

Bu olay öyle bir zamanda meydana geldi ki, henüz burada arş, kürsi, semâ, arz, denizler ve dağlar yoktu. Bu bir âlem-i tavr-ı misâl ve ruhlar âleminden bir şûbeydi ki, bu hâdisenin hepsi o âlemdedir. Ruhlar bir bir ortaya çıktı ve her biri yerli yerince gelip geçti. Sonra sıra diğer şeylere geldi, onlarda bir biri ardı sıra gelmeye başladılar. Her biri hemen ortaya çıkmaya başlayıp, âlem-i tavr-ı misâl oldu. Hepsi o nurdan ortaya çıkmışlar, sonrada ondan yetişip büyüme bulurlar. Çünkü bunlar özür beyan edip niyâz ettikten sonra o üstün nur ortaya çıktı ki o, cevher-i evvel, aklı evvel, neşe-i imkân o insandı. O nur şöyle dedi:

“Ey Đlâhî! Zât-ı pâk-ı Kibriyâ! Bu yükü riyâsız çekmek benimdir. Gerçi kulluk etmek zor bir iştir; fakat bu işi Sultânın aşkı kolay eder. Ruhum sözünde

279 A’râf, 7/172. 280 Ahzâb, 33/72.

148

yanmış ve o tecellîden parıldamışım. Yanmışım, cehennem ateşi yakmaz beni. Can-ı kudsî âşiyân özler seni. Her ne kadar kudretim “mâ abednân” olsa da, fezâ-yı hayretim “mâ arafnân”’dır. Aşkını rehber kılıp çıktım yola, aşk yolunda fenâ bulsam ne olur.

Ey Hudâvend-i Kerîm, Zât’ının sevgisi bana hayret edilecek bir cehl-i azîm vermiştir. Bir can için imtinâ’ lâyık mıdır? Âşık odur ki cânân için can verir. Âşıklar kahrı, lütfu hiç düşünmezler ve canlarını verip hemen ma’şûkunu isterler. Ey Rabbim! Ben tahammül eylerim, yeter ki bu emânet Senden bana olsun yâdigâr.”

Küllî ruh tan bunları gören insan ruhları, bir araya gelmişlerdi ki, o zaman ruhlar arasına bir zemzeme düşmüş ve o yüce rûha ittiba etmişlerdi. Orada küfür ve inkâr yoktu ve bütün insanlar hep berâber aynı kelâmı söylediler. Hepsi birden sözleşerek, o emânet yükünü yüklendiler. Đşte müminler bu ahidlerine sadık kalarak kıyâmet gününe kadar sâbit oldular. Fakat kâfirler küfürlerini izhâr ederek bu cihânda tamâmen ahitlerini bozdular. Asıl maksat kâlû belâ hutbesidir ve bu, cilâ ender cilâ olan bir emanettir. Çünkü Hak Teâlâ’nın teklîfi, yâni yüce sırların olduğu bu emânettin gâyesi bu âlemde mü’min ve kâfirlerin bir birinden ayırt edilmesini sağlamaktı. Hak Teâlâ onları biliyordu; fakat burada o insanları susturmuş oluyordu. Bu emânet mahşer gününde bütün insânlara hüccet oldu. Kim ki bu dünyâda kâfir ise, o kişi ahdini tutmamış, hakîkati inkâr etmiştir. Hak Teâlâ bunlara azâp, müminlere ise sevap verir. Çünkü artık sözleşme bitmiş, yüce tabiatli cevher secde etmişti.

Rûh-i Muhammedî secdeye vardı ve bütün ruhlar birden O’na uydular. Bu secde beş defa tekerrür eyledi ki, bu tekerrür rûh-i Muhammedî’nin öyle yapmasından dolayı olmuştur. Hem bu âlemde beş vakit namaz oluşu, ruhlar âlemindeki bu secdeden ortaya çıkmıştır. Bu işler tamâmlanınca, rûh-i Muhammedî hemen secdeden kalkıp ortada durdu ve bütün mümkinâtta onun çevresinde durdu. Bu ruhlar nice bin yıl vecd ile cevelân edip hamd, şükür ve Hak Teâlâyı zikir ettiler. Her fert, her zümre bütün isti’dâdını o arsada almış oldu.

Rûh-i küll ’den bütün ruhlar, misâl, ây ve gün tamâmen müstefîd oldu. Öyle ki mü’min, kâfir münâfık, akıllı, âlim, kâmil, câhil, bunak, deli, kâtip, hattât, tüccar, çiftçi, denizci, sanat ehli, kâhin, sihirbaz, hakîm, sâlih, fâsık, güzel, çirkin, zencî, Türk, Arap, Acem, Rûm, Fransız…vb. umumiyetle rûh-i küllden istifade ettiler. Her sınıftan şâh ve dilencisine varıncaya kadar bir bir o nûrdan gıdâ aldı, her biri bir sırra tecellî yeri oldular. O küllî ruhun her uzvundan bir sınıf nasîbini aldı; çünkü Habîbullâhın nûru eşyanın kaynağıydı. Onun yüzünü görenler, nebî; pâk olan göğsünü görenler, velî; karnını görenler âlim; başını görenler, sultân oldu. Böylece her bir ruh ve suret bir uzvundan bir eser almış oldu. Böylece ruhlar âlemi tamamlanmış ve söz âhiret neşesine geçmişti.281


149

4.9.5. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ RÂBĐ’ / ÂLEM- Đ MĐSÂL / ÂLEM- Đ BERZÂH-I NÛRÂNÎ

Dördüncü mertebe, misâl âlemidir ve halk âlemi cömertliği buradan almıştır. Çünkü ruhlar âlemi bir nûrdu ve “ol!” emriyle ortaya çıkmıştı. Onun cisim ve cismânî ile bir nispeti olmadığı gibi, nurlu bir vâsıta istemekteydi. O vâsıtanın ise ruhlar âlemi ile halk âlemi arasında râbıta olabilecek özelliğe sâhip bir geçiş yeri olması gerekiyordu. Bundan dolayı o zaman bu özelliklere sâhip bir âlem ortaya çıkmış, ismine de misâl veya hayal âlemi denmişti. Çünkü bu âlem, ruhlar âlemine bir aynaydı. Bir yüzü rûh âleminden yanaydı ki, o yüzüyle dâimâ ona bakıyor ve her ne var ise ondan aynaya aktarıyordu. Havâtırı kalbe bu şekilde gönderiyordu. Bütün haller onda nakşedildiği gibi, bu âlem cisim ve cismânî de değildi. Ruhlar âleminde her ne var ise, bu âlemde bir sûret giyinmişti.

Đşte sâlih kimselerin rüyâları bu âlemden bir misâldir ve misâl âlemi ruhlardan her ne sûret giymişse, halk âlemi ondan bir mânâ almış olur. Đnsanlar ve cinler, yer ve gök yüzünde bulunan bütün varlıklar o sûretten gelmişlerdir. Ruhlar âlemi, hurûf-i âliyât ve müfredât misâl âlemine nakşolur. Sanki ruhlar âlemi yazı, misâl âlemi ise ona levhadır ki, Hak o yazıyı levhaya nakşetmiştir. Sonra medlûlü, yâni nakşedilmiş şeyler hemen ortaya çıkmış ve ansızın halk âlemi coşmuştu. Misâl âleminin ne tür olduğu, yâni hayal âleminin tavrının nasıl olduğu şöylece tahmin edilmektedir:

Âdem lafzı hayâle geldi ki, aslî maksadı güzel bir yüzdü. Ceset ise bildiğimiz sûrette yaratılmıştı ki, bu ceset ebediyen âdemin delâlet ettiği şeydi. Hem burada âdem lafzından murât bu cesettir ve ondan istifâde eden de cesettir. Đşte bu âlem için misâl tabirinin kullanılışı bundan dolayı olmuştur. Ceset hiç elif, dâl ve mîme benzer mi? fakat Allâhu Teâlâ diledi mi benzetir. Bunun için elif, dâl ve mîme âdemdir diyen, cisme ismini tatbik eden, yâni isim ile resmini bir birine uyduran bir tabirci bulmak gerekir.

Sonuç olarak misâl âlemi rûhların tasvîr edildiği bir âlemdir ve bunu da ancak kemâl ehli güzelce anlayabilir. Çünkü misâl âlemi ortaya çıkınca tevhîd ve küfür ehli de ortaya çıkmış oldu. Fakat onda cisim ve beden yoktu, yalnızca çirkinlik ve güzellik hâli vardı. Đşte böylesi ruhlara ve misâle vehim ve hayâl erişemez. Bu neşeden nice bin yıllar geçip de, Hak Teâlâ cisim ve bedenin ortaya çıkmasını dileyince, ilk önce bir öz yaratmış ve o özü de ikiye ayırmıştı. O iki parçadan biri sâfî bir nur; diğeri ise bulanık bir buhardı. Đşte sâfî olan kısımdan ruhlar ve misâl âlemi tamamlanmış ve o vakit sıra halk âlemine gelmişti.282

4.9.6. MERTEBE-Đ TAAYYÜN- Đ HÂM ĐS / ZUHÛRÂT-I ÂLEM- Đ

HALK / ÂLEM- Đ NÂSÛT Beşinci mertebe halk âlemidir ki, bu debdebede cisim ve cismânî

oluşmuştur. Hem bu mertebe taayyünde de beşincidir, dünyâ ve âhiret yeri burada görünür. Çünkü Mevlâ bu âlemi dilemesinin sebeb-i hikmeti âdemin


150

tohumunun ortaya çıkmasıdır. O an ruhlar âlemi coşmuş ve oradan yansıyan sûretler misâl âlemine nakşolmuştu. Hak Teâlâ o güzel kokulu buhara nazar etmiş ve o tecellîden bir eser görünmüştü. O buhar da bu tecellîden dolayı o an hemen parlamış, mânevî bir haz duymuş ve halk âlemi ortaya çıkmaya başlamıştı.

Bu buhar da on üç rütbeye ayrılmış ve halk âlemi de ondan ortaya çıkmıştı. Bu rütbelerde arş, kürsi, yedi kat semâ, anâsır-ı erbea, bir de o zübde (öz, cevher) vardır ki, bu rütbeler o zübdeden ortaya çıkmıştır. Bunu da hesaba kattığımız zaman on dört olur ki, bunlar hurûfât, âlemler ve kitâptır. Her ne misâl âlemine ilk olarak geldiyse, halk sonuçta ona müptelâ olmuştur. Arş, kürsi, yedi kat semâ, nimetler, meleklerin cisimleri a’lâ kısmından gelmiş ve her biri bir bir makâmını bulmuştu. Đşte halk âlemi bu noktadan başlamıştır. Zaman, ay, gün, yönler ile mekânlar tamâmen bu anda olmuştur. Buradan gizli açık her ne geldiyse onların misâl âleminde bir sûreti vardır ve bu âlem nispeti de ondan almıştır.

Burada arş-ı a’lânın yaratılışı tamamlanmış ve Hak Teâlâ’nın nûrunun mişkatı olmuştu. Arş, Hak Teâlâ’dan feyz alınca; onda hakîkat meşâlesi parlamıştır ki, işte rûh-i Muhammedî o idi. Hazret-i Âdem yaratılıncaya kadar o rûh arş üzerinde nice yıllar durmuş, ibâdet etmiş ve melekler de onu tavâf etmişlerdi.283

Müellifimiz, ulvî olan kısmın bu şekilde tamamlanmasından sonra sıranın esfel kısma geldiğini belirterek onun da şöyle olduğunu anlatmaktadır: Arş, kürsi, yer ve gökler altı günde ortaya çıktı. Dünyânın gelmesi yakınlaşınca Hak Teâlâ dört anâsırı yaratmış ve bu unsurlar karışınca da akabinde dört mizaç, gururlu nefs ortaya çıkmıştır ki, bu nefs hayasız ve bütün şerleri kendinde toplamış bir durumdadır. Buradaki nefsten maksat “nefs-i küll” dür ve bu hâin herkeste vardır. Önce yeryüzü, sonra cinler tâifesi yaratılmıştır. Böylece bu arzın mayası tamamlanmış oldu ki, onun sermâyesi üç başlık altında toplanır. Onlar da mâden, nebat ve hayvandır. Maden ve bitkiler bir

283 Burada akla: Arş-ı a’lâ nûr-i Muhammed’den zuhûr etmişse, bu nûr sonra nasıl olur da

arşa bağlı bir hâl alır? diye bir soru gelebilir. Bu soruya şöyle bir cevâp verilebilir: Đnsan kendinde bulunan hakîkatten ortaya çıkmıştır. O hakîkat olmasa insan nerededir? ya yoklukta ya da cansız cesettir. O hakîkat kişide gizlenmekle beraber, fakat cisimde ona bir mekân da yoktur. O hakîkat öyle bir şeydir ki, âleme sığmaz. Hâl böyle olunca insan vücûduna nasıl sığsın. Đnsanda bir süveydâ-yı derûn vardır ve bu vücûd ondan ortaya çıkmıştır. Süveydânın yeri kalp mudğasıdır, deniz ve karayı gören o süveydâdır. Onun dahî parlaklığı kendinden olmadığı gibi, kendi kendine âlemden âşinâ da olmaz. O siyah noktacık feyzî tamâmen o hakîkatten alır ve bu vücûda gece gündüz bahşeder. O hakîkat cisim ve araz değildir ve sendeki bendeki maksat o hakîkattir. O hakîkat vücûdun taayyününün kendisidir ve görmek, bilmek, işitmek, söylemek ondadır. Yalnız o hakîkati Allah sanmamak gerekir. O hakîkat belki gölgenin gölgesidir. Onu bilmek bile çok zor olduğu hâlde, Allâhu Teâlâ’yı bilmeyi istemek ne kadar doğru olur. Bunu varıp kıyâs etmek gerek. “Men arefe” sırrı ona işâret olmuştur ki, bizler henüz bu yolda çömeziz. Hâsılı o öyle bir hakîkattir ki, bu vücûd ondan ortaya çıktığı hâlde o kişinin cisminde muallaktır, hem de yürek o nesnenin kandîlidir. Kelâm bir taalluktan ibârettir ve o hakîkat alâmetsizdir. Bu nesneler cisim ve cismânî değildir. Đşte sâlik bu sözlerdeki işâretleri anlarsa, mutlaka bir hakîkat ortaya çıkar. Rûh-i küll’e ondan intikâl eylemek gerek.

151

biri ardınca gelmiş, sonra ise hayvânlar bir ortaya çıkmış ve her rûh cismine girerek vücût bulmuştu.

Nice binlerce yıl geçince Hazret-i Âdem yaratıldı. Hazret-i Âdem’in cesedi kırk sene zemîn üzerinde kaldı ve şeytan onu görerek ona haset etti. Çünkü şeytan cin tâifesindendi, hem de o kindar bir âbiddi. Hak Teâlâ lütfundan ona yüce bir makâm vermiş ve bu sebeple onu feleklere yâni göklere almıştı. Bu şerîr çok zaman nimet içinde kaldı; fakat onu, her şeyden haberdar Rabbi biliyordu. Şeytan, Hazret-i Âdem’i görünce, bunda büyük sırlar olduğunu anladı. Çünkü bu Âdem âleme rahmet olacaktı ve bu sebepten dolayı Hazret-i Âdem’e düşman oldu.

Şeytan levh-i mahfûzda bu işi görmüş ve bununla berâber, onda Hazret-i Âdem’e karşı kötü hisler kabarmaya başlamıştı. Hazret-i Âdem’in cismine rûh üflenince, göklere ve yeryüzüne bir zemzeme düştü. Her bir melek, arş, kürsi, yer yüzü ve gökler, Muhammed Mustafa’nın gelişinin çok yaklaştığını ve O vefâ sâhibinin halk âlemine gelmekte olduğunu söylediler. Çünkü o sultân-ı bekâ ve bu Âdem insandı. Bu âlemler, arş, kürsi, gökler, denizler ve kara yaratılmak üzereydi.

Büyük ve küçük her tür mahlûkât hepsi Allâhu Teâlâ’nın şüûnatıdır. Kâinât aslî maksat olmayıp, asıl maksat Zât ve O’nun sıfatlarının tecellîsidir. Hz. Âdem’in neşesinden başka geri kalan şeyler hep Hakk’ın şüûnâtının ferleridir. Fakat mazhar-ı tâm Hz. Âdem’dir ve özellikle de âhir zamân peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v.)’dir. A’yân ve hafâdan her ne zâhir olmuşsa, hepsi Mustafa’nın zuhûrunun ferleridir. Öyle ki kâinâtın hepsi hizmet etmiş, sonunda Hz. Âdem neşesi gelmiştir.

Özetlenecek olursa cisimler âlemi de on dört rütbeden oluşmaktadır ki hurûf-i âliyât, yâni Hakk’ın maksatlarının gizlenmiş olduğu maddeler bunlardır ve kâinât kitabı buradan olmuştur. Örneğin kelime; ya isim, ya fiil, ya da harf olur ve her kelâm bu üçünden ortaya çıkar. Kâinâtta cemâd, hayvân ve nebâttan oluşmuştur. Kısacası gün ve mekân bir kitâptır. Đnsan ise ondaki ism-i a’zâmdır.284

4.9.7. MERTEBE-Đ ĐNSAN-I KÂM ĐL / HAZRET- Đ ÂDEM’ ĐN

ZUHÛRU ve NUR-Đ MUHAMMEDÎ’N ĐN MÜTESELSĐLEN ĐNTĐKÂL Đ

Bu konuyu Mustafa Fevzi Efendi şöyle bir örnek ile açıklamaya çalışır: Kâinât bir bahçe, Hazret-i Âdem ise ondaki bir ağaçtır. Bu ağacın dalları, âdem oğulları; çiçekleri, evliyâ ve sâlihler; meyvesi, nebîler; zübdesi ise Muhammed Mustafa (s.a.v.)’dir. Celâl sâhibi Allah, Hazret-i Âdem’i yaratınca, alnına bir nur koydu. Yalnız bizlerin bu kelâmı teşbîh içindir; çünkü bu nûra güneş ve ay zerre bile olamaz. Hz. Âdem’e bu nûrun, âleme Hakk’ın rahmeti olduğu vahyedildi. Bu nur, peygamberlerin övünç kaynağı, öncekilerin güneşi ve sonrakilerin nûru olan Hz. Muhammed (s.a.v.)’dir.


152

Nur-i Mustafa, Hz. Âdem’deydi; çünkü o, Mustafa’ya ayna olmuştu ve şüphesiz Hakk’ın Mustafa’sının sûretiydi. Ondan ayân olan ilâhî ahlâktı. Yerde gökte bulunan her bir melek Hazret-i Âdem’e secde etti. Hak Teâlâ böyle fermân etmişti ve secdeye sebepte bu nurdu. Yalnız merdud olan şeytan inat ederek, Hakk’ın emrini tutmamıştı. Lânetli şeytan secde etmediği için de Hak Teâlâ onu gökten kovdu. Böylece Allahu Teâlâ Hazret-i Âdem’i aldı göklere çıkardı; melûn şeytânı ise yerlere gönderdi. Bir zaman Hz. Âdem’i cennette tuttu. O nimetler içinde sevinçli bir halde yaşıyordu. O an cennette Hazret-i Âdem’in ay gibi olan zevcesi ortaya çıktı. Sonuçta kaderin sırrı zuhûr etmiş, Âdem ve Havvâ dünyâya gönderilmişlerdi.

Kâtib Mustafa Efendi, burada asıl maksadın Hz. Mustafa ve O’nun bu âleme nasıl geldiğidir diyerek bu nurun Peygamberimizin annesi Âmine’ye kadar gelişini şöyle anlatır: Nice günler ve aylar geçmiş, bu nur Hz. Âdem’in pâk olan nesline nakil etmişti. Yâni Hazret-i Şît’e ondan Enûş’e, ondan da Kînân’e nakil etmişti. Sonra bu nur Mehlâîl’e Yezde, sonra Hazret-i Đdrîs’e nakil etmişti. Ondan da Metûşelh’e Lemekgerd’e, ondanda Hazret-i Nûh’a gelmişti. Sonra Sâm’a Erfehişd’e Şâlih’e geçerek Ğâbir ’e Fâli’ ’e geçmiş, sonra da Erğuvâ’ya, Şârûh’a, Nâhûr ve Târhud ’a nakil etti. Böylece bu nur Hazret-i Đbrâhim ’e, Hazret-i Đsmâîl’e gelmiş oldu. Sonra ise Teshab’a, Ya’rub ’a, Kîdâr ’a, Haml’e, Şücân’a, Selâmân’a, Elhimî’ ’e, Elî’ ’a, Edir ve Edin’e gelmiş oldu.

Sonra bu nur onlardan Adnân’a, Maadd’a, Nizâr’a devr etmiş, Mudar ’a, Đlyâs-ı Müdrik ’e, Hüzeym’e, Kinân ’e nakil etmişti. Sonra ise Nadr’a Mâlik ’e, Fihr ’e, Ğâlib’e, Lüey’e, Ka’b ’a, Mürre ’e, Kelâb’a, Kusayy’a, Abd-i Menâf’a, Hâşim’e ve Abdulmuttalib ’e gelmiş oldu. Böylece Peygamberimizin nûru pâk olan ecdâdını dolaşmıştı.

Kâinâtın övünç kaynağının nûru saâdet sâhibi Abdullah ’a gelmiş, onda ayın on dördü gibi parlamıştı ki, o her kime giderse ihtirâm görmekteydi. Sonunda bu nur-i sermedi Cenâb-ı Ahmed’in pâk annesi Âmine’ye teşrîf etmiş oldu. Bu nur öyle bir nurdu ki, her kime gelirse, ona bütün mahluk hürmet ediyordu. Peygamberimizin annesi hâmile kalınca, o bu nur ile denizleri, karaları keşfetmeye, çok acayip hallere şâhit olmaya başladı.285

O nurların nûru doğduğu zaman, yerler ve gökler nûrla doldu. Çünkü Fahr-i cihân teşrîf etmişti ki, bütün rivâyet edenler bu kutlu doğumun fîl yılında olduğunu dediler. Bu kutlu doğum Hazret-i Âdem’den 6163 yıl sonra olmuştu. Zaman Rebîu’l-Evvelin 12. gecesini gösteriyordu, hem de isneyn gecesiydi. O annelerin hayırlısı O’nu doğurmuştu. Artık peygamberlerin kendisiyle övündüğü kimse ve o nur-i lâ mekân yerini bulmuştu.286

Peygamberimiz bir hadislerinde şöyle buyurmaktadır: “Beni Hak Teâlâ edeplendirdi. En güzel bir edep ile yarattı ve yaratılmamda da zerre kadar bile

285 Şeyh Süleymân Mevlidinde bu hâlleri söylemiş ve bu meziyetleri orada yazmıştır. Bir

kitap yazmış ki sehl-i mümteni’, şîvesinden (üslûp, tarz) her işiten kişi haz duyar. Orada o pîr-i mu’teber bunları nakil etmiş, bu konunun tafsîlâtını ondan almak mümkündür.


153

bir noksânlık bırakmadı. Hak beni âleme örnek, hem bu âleme; hem de insanlığa bir rahmet olarak yarattı. Hakk’ın nûruyum ve en güzel ahlâk bendedir.” 287

Hak Teâlâ kendisini bildirmeyi dileyince cin ve insânları yaratmış, yer ve göğe emâneti arz eylemişti. O an insan neşesi ortaya çıkmış, çekinmeksizin emâneti taşımaya tâlib olmuştu ki, böylece Hak Teâlâ onunla ahd ve mîsâk eylemiş ve bu olay da ruhlar âleminde vukua gelmişti. Çünkü bu hitâb âdemoğullarına gelmiş, onlarda “evet” demişlerdi. O zaman Elest meclisinin cilveleri ortaya çıkmış ve ruhlar o sese kulak verip dinlemişler, o sesin güzelliğinden dolayı “kâlû belâ” da bir neşe dalgası ortaya çıkmış, ruhlar âlemi de buna müptelâ olmuştu. Onlar hâl ile niyâz ederek: Yâ Đlâhî! Sen ki mekândan münezzehsin, kim Senin hakîkatini anlamaya çalışırsa, şüphe yok ki Senin kudret ve şânına hiçbir akıl ermez. Mümkünü’l-vücûdun vâcibu’l-vücût ile nispeti olamazken, nereden Zât’ına yaklaşmayı bulabilsin. Senin pâk Zât’ın zaman ve mekândan münezzehtir ve zulmet nûra yakınlık kazanamaz. Ey Celâl sâhibi! Aczimiz âşikâr iken, Zât’ını idrak muhâl içinde muhâldir.

Gerekli hiçbir şey Hakk’ın ilminin dışında olmaz ve O, bu takdîr ve tertîbi kazâ eylemiştir. O mekândan münezzeh, emrini infâz için sûret-i ilmiyeyi ortaya çıkardı ve Hak Teâlâ keyfiyet ve kemiyetsiz böyle söyleyerek ilâhî kanunu açıklamış oldu. Hem O zevalsiz Zât, kulları irşat etmek için ezelde emir ve yasaklarını ortaya koymuştu. Gerçi O, emâneti teklif edip onu koruması altına almış; yüce fermânını dilemiş ve kendini bildirmeye delîl kılmıştı. Böylece ilâhî ahkâmı nazmedip hak yolu onda bir bir söylemişti.

Hem onda sıfatlarını ve Zât’ını bildirmiş, sûre ve âyetlerini muhkem eylemişti. O an, harfsiz, lafızsız, sessiz ve kalemsiz Kur’ânı izhâr eylemişti. Başka bir deyişle Hak Teâlâ ezelde şerîatını, yâni kitâbullahı ferman eylemişti. Allâhu Teâlâ şerîatını ilminde gizlemiş, kulları irşâda izin vermişti. Vakti gelince de onu inzâl ederek bizlere ikrâm eyledi. Peygamberler gönderip, hükümlerini inzâl eyledi. O peygamberlerin de her biri kendisine uyulacak kişi olup, Hakk’ın hükümlerini teblîğ ettiler. Bir de Hak Teâlâ şerîatı, insanları doğru yola iletmek için göndermiştir ki, bu kalp ehline âşikârdır.

Cihetlerden münezzeh Allâhu Teâlâ, kendisini bildirmek için kâinât kitâbını yarattı; çünkü o kitâbın neşrini dilemiş, cevher ve arâza taksîm eylemişti. Kâinât kitabının harfleri cevher; i’râbı ise arazlardı. Onun müfredâtı, dört ana unsurdan (anâsır-ı erbea) olmakla berâber, mürekkebi ise maden, nebat ve hayvandı. Hem vusûl ehlinin öğrenmesi için de onda bir çok bap ve fasıl yazdı. Orada isim ve sıfatlarını söyledi ve Zât’ını şerh eyledi. madde âlemindeki deftere (defter-i âfâk) bir sınır koymuş, mânâ âlemindeki metinde de bir zemzeme görünmüştü. Çünkü hazırlanan bu kitap çok tafsilâtlıydı. Bu sebeple Hak Teâlâ faydalı bir muhtasar dilemiş ve insânın özüne ferman eylemiş, âlemi ondan görünür bir hâle getirmişti.

287 Suyûtî, Câmiu’s-Sağîr, h.no: 310; Ali el-Muttâkî, Kenzu’l-Ummâl, XI, 406, h.no: 31895;

Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 62, h. no: 164.

154

Đşte bu insan hem Hakk’ın Zât’ının aynası, hem de kâinat kitabının metni olmuştur. Her bir insân Allâhu Teâlâ’nın bir kitâbıdır; fakat şakîler bu kitabı bozmaya çalışmaktadır. Özellikle nefs ve şeytan bu kitapta çokça tahrîfte bulunup Hakk’ın indirmiş olduğu hükümlere riâyet etmediler. Başka bir deyişle nefs ve şeytan Hakk’ın hükümlerini tahrîf etmiş ve yüce yaratıcının emirlerine uygun bir şekilde davranmamışlardı. Bu sebeple bâzısı tedâvülden kalkıp bir köşede unutuldu; bâzısı buruşmuş ve yırtılmış bir şekle dönerek harf ve lafızları tamâmen birbirine karıştı. Bâzısı ise parça parça olarak yok olup gitti. Sâdece yüce bir nüshası kaldı ki, Hak Teâlâ onları korudu. Bunlar her zaman mevcûttu ve tevhîd ehli ondan istinsâh ediyordu. O yüce nüsha da insân-ı kâmildi ki, onda varlık ve yokluk şüphesi olmaz.

Đşte Hak Teâlâ’nın kitâbı bu kâmil insanlar, yâni resuller ve nebîlerdi. Bu insanlar örnek alınacak kimselerdi ve bütün hâl erbâbı kimseler bu zatları örnek alıp onlara uydular. Bu kitâpların her biri binlerce âyet oldu gibi, hepsi Hakk’ın Zât’ına âit güneşin aynasıydı. Önceden de belirttiğimiz gibi bunlar nebî ve resullerdi ve kâmil velîlerde onlara vâris oldu. Bu resul ve nebîlerin her biri bir Hakk’ın bir ismine köle olup, böylece Allâhu Teâlâ’nın sevgili kulu oldular. Çünkü nebîler nüsha-i kibriyâ idi ve evliyâ onlardan istinsâh eyledi. Her biri hidâyete götüren yıldızlar olmuşlardı. Bir de benzersiz bir nüsha olan Hz. Ahmed vardı. O, Hakk’ın isimlerinin tecellîlerini kendinde toplamış, kâinat kitabının kaynağı olmuştu. Aynı zamanda O, Allâhu Teâlâ’nın kitabının sonuncusuydu ve Hakk’ın sırları O’nda ortaya çıkmıştı. Çünkü Cenâb-ı Hak kitâp yaratmaya son verdi ve O’nu peygamberlerin sonuncusu kıldı.

Cenâb-ı Hak, Kur’ân-ı Kerim’i O’na âyet âyet gönderip; emir ve yasaklarını ilân etti. Böylece Kur’ân-ı Kerîm ile Hz. Mustafa birleşmiş ve O, teblîğe başlayarak Kur’ân ve Sünnet ile din kemâle ulaşmıştı. Müellifimiz, Hak Teâlâ’nın Hz. Ahmed’i en güzel edeplerle yarattığını ve O’nu bir numûne olarak bizlere gönderdiğini belirterek, O güzeli örnek alan kimselerin, Hakk’ın feyzine ulaşacağını, Hakk’a yakın olmak isteyen kimsenin, Hz. Peygamber’in gittiği yolda gitmesi gerektiğini söylemektedir.288

4.10. ĐNSANDAKĐ BEŞ MERTEBE / BÂTINA HAS OLAN BE Ş

ÖZELL ĐK Mustafa Efendi bu başlık altında, insanda bulunan beş kuvveti târif

ederek kişinin nefsini bilmesinin nasıl olduğunu târif etmektedir. Ona göre, ârif olmak için kişinin önce nefsini bilmesi gerekir. Bu sebeple kişi nefsini bilme hususunda iştiyâklı olmalıdır. Đnsanda mutlak sûrette bir hakîkat bulunur ve kişi o hakîkatle bekâ bulur. Rûhun zâtının hakîkati alâmetsizdir ve Hak Teâlâ’nın nasıl ve niçinsiz bir emridir. O, bilinmekten uzaktır ve onun künhünü Peygamber de bilmemektedir. Çünkü onun mâhiyeti mâlûm olmadığına; “Sana ruhtan suâl ederler. De ki: Ruh Rabbimin emrindendir. Size ise ilimden ancak az bir şey verilmiştir ” 289 âyeti işâret etmektedir. Bu rûhun künhünün rütbesi lâ

288 Mustafa Fevzi, Mîzân, 262-266. 289 Đsrâ, 17/85.

155

taayyündür ve burada ilim ve irfân fazla ileri gidemez. Đş böyle olunca bu hususta bilgiler sınırlıdır. Mustafa Fevzi Efendi, ruhu oluşturan beş kuvveti şöyle anlatmaktadır:290

4.10.1. KUVVE-Đ MÜTEHAYY ĐLE Đnsanda her şüûnâtın ondan süratle başladığı bir tahayyül kuvveti

vardır. Bâtından her ne zuhûr ederse, hep hayâl levhasına nakledilmektedir. Onda lafız ve harflerin zâhiri yoktur; çünkü onun her biri şüûnâttan ibârettir. Burada insanlara has olan rûhun feyzi esâstır ki, onlar bu feyzi rûhtan almaktadır. Rûh mutlak sûrette tecellî eder ve bu şüûn da hayâle yükselir. Tahayyül âlemi pek basittir, keyfiyet ve kemiyeti de kimseye mâlûm değildir. Bu şüûn levh-i hayâl âlemidir ve birinci rütbeye misâl olmaktadır. Đşte bu Hakk’ın şüûnâtının gölgesidir ve O’nun esmâsının gölgesi buradan başlar.291

4.10.2. KUVVE-Đ VÂH ĐME Đnsanda bulunan vehmiyye kuvveti ikinci rütbedir. Çünkü o şüûn

hayâlden intikâl eder ki, işte o zaman vehmiyye kuvveti ortaya çıkar. Yâni bâtına sûreti gösterdiği gibi, onun keyfiyeti cisim ve cismânî de değildir. Levh-i hayâlde her ne sâfî emir var ise, vâhime hilafsız onu kullanır. Öyle ki onların her biri bir mânâ sûreti giyer ve o hayaller burada sûretler bulmuş olur. Đşte bu gaybî bir hâl olmakla berâber, sanki bunlar ilmî sûretlerdir. Buradaki durum âlem-i lâhûta benzemekle berâber, hem de taayyünlere hoş bir misâl olmaktadır.292

4.10.3. KUVVE-Đ HÂFIZA Hâfıza kuvveti sûreti vâhime kuvvetinden alıp, sâfiyeti kendinde hıfz

eder. Buradaki durum ruhlar âlemine benzemekle berâber, levh-i mahfûza da hoş bir misâl olmaktadır. Aynı zamanda kuvve-i hâfızada mânâlar ortaya çıkar ki, her biri şüphesiz bir rûha benzemektedir. Bu üçüncü rütbeye delîl olmuştur ve bundan sonra müstakil bir fikir ortaya çıkmıştır.293

4.10.4. KUVVE-Đ MÜFEKK ĐRE Burada bütün mahsûsât, yâni duyu organları ile hissedilen şeyler ortaya

çıkmış, Rûh taktîrini kazâ edip gerekli olan mânâ libâsını giymiştir. Böylece mânâ hemen lafız ve terkîbe girer; gizli lafız ise şekil ve tafsîle ulaşır. Kuvve-i hıfziyeden bir bir almaya ve her ne aldıysa onu bir şekle koymaya başlar. Burada tabîr ve teşbîh nüktesi vardır ki, özü misâl âleminin tavrıdır. Bu iş sanki dördüncü taayyündür ve mânâ berzahını gösteriş okşamaktadır.294 290 Mustafa Fevzi, Mîzân, 54-55. 291 Mustafa Fevzi, a.g.e., 55. 292 Mustafa Fevzi, a.g.e., 55-56. 293 Mustafa Fevzi, a.g.e., 56. 294 Mustafa Fevzi, a.g.e., 56.

156

4.10.5. KUVVE-Đ HĐSS-Đ MÜŞTEREKE Bu mânâların ortaya çıkması durumunda hiss-i müşterek onları elde

eder. Çünkü burada hiss-i müşterek ortaya çıkar ve her mânâ bir kelâma can olur. Bu hâl dünyâ âlemine benzemektedir; çünkü hiss-i müşterek rûhun mülküdür ve kuvvetlere, kübrâ bir berzah gerekir ki, işte o hiss-i müşterek bir berzahtır. O, cihân mülkünün çadırına benzemekle birlikte, kapıya mukâbil bir kapısı vardır. Yâni hiss-i müşterekin iki yönü vardır ve her olay ondan ortaya çıkar ki o, a’lâdan tam bir manâ alıp, süflâya kelâmı nakleder. Aynı zamanda o, his ve haberi hâriçten alarak, onları bâtına da nakletmektedir.

Kısacası bu bâtınî hisler çadırı, dolaba âit alt nakliyedir. Bu çadırda kelâm kadehi devreder ve çadır sâkinleri mânâ suyunu içerler. Đşte bu dolap hiss-i müşterektir ve gece gündüz felek gibi döner. O, dönmesine devam ettikçe gizli mânâ denizi dalgalanmaya, ömür boyu devamlı tekellüm etmeye, din ve dünyâya çeşit çeşit nizamlar gelmeye başlar. Çünkü kelâm bir intizam bulmuş, işitilen haberler denizde dalgalanmıştır. Đşte bu, insan-ı kâmile misâldir ki, kemâl erbâbı bunu çok iyi bilir.

Müellifimize göre bu anlatılanlardan yola çıkarak rûh tefekkür edilip ibret alınmalı, kişi rûhu anlamada aczini idrak edip, Rabbinin Zât’ını tefekkür edemeyeceğini görmelidir. Çünkü kişi ruhu idrak etmekte bile acze düşüyorsa, Hakk’ın Zat’ını idrâkin nasıl olacağını bir düşünmesi gerekir.

Kâtib Mustafa Efendi burada şu sonuçlara varmaktadır: Akıl ile Hakk’ın künhü bilinemez. Bu sebeple Peygamberimize uyarak doğru yolu bulmalıyız. Başka bir deyişle kişi akla değil, vahye uymalıdır; çünkü irfân odur ve kim Peygamber’e uyarsa gerçek insân odur. Aynı zamanda “Men arefe” sırrına vâkıf olup ondan hisse alınmalıdır. Aksi taktirde nefsimi bildim diye hayâl etmek doğru bir davranış olmaz. Ayrıca şu Tabîîler gibi sapıtmamak ve kan olan bu cismi, mânevî rûh sanmamak gerekir.

Men arefeden nefs-i nâtıka ve rûh-i sultânîyi anlamak lâzımdır. Đşte hakîkî insan ancak odur ve o cismini her an tasarruf eylemektedir. O da beş kuvveden ortaya çıkar ve zâtının künhü insanların bilgisinden gizlenmiştir. Rûhun zâtının künhü ortaksızdır ve o, Hakk’ın Zât’ının künhüne bir ölçüdür. Rûhun zâtının künhüne bir nişân yoktur ve Hakk’ın künhüne bütün cihanın fikirleri erişemez. Rûhun künhü irfânın /aklın hâricindedir ve Hakk’ın künhü de ârife hiçbir zaman malûm olmaz. Her ne kadar irfân denizi çok geniş olsa da, onun sermâyesi isti’dâd olmuştur. Herkes isti’dâdına bir hudut çekmiş, her şeyi isti’dâd ile vücûd bulmuştur. Çünkü hatt-ı isti’dâd sınırlı olduğu halde, nasıl olurda o, Hakk’ın künhüne uzanabilir?

Allâhu Teâlâ’nın Zât’ının künhüne hiçbir sınır ve engel yokken, sınırlı olan akla O hiç âşikâr olur mu? Sınırlı olan bir şey, ancak sınırlı olan başka bir şeyi bilebilir ve sınırlı bir şey ile Hakk’ın bilinebileceğini sanmak son derece yanlış bir düşüncedir. “Hakk’ın künhünde aczin kendisi idrak sayılır ve O’nun künhünü bildim demekte apaçık bir şirktir.” Hakk’ın Zât’ının künhünde kişinin aciz kaldığını anlayıp, burada cehâlet kapısından girmelidir. Mustafa Efendi bu hususu şu mısralarla ifâde eder:

157

Kim ki bildi, bulamadı maksûdunu, Kim ki âcizdir, bilir mabûdunu. Acz-i mahza, kim erer ârif odur, Cehl-i mahza, kim erer kâşif odur.295


158

5. KÂTĐB MUSTAFA FEVZ Đ B. NU’MAN’IN HÂL ĐDĐYYE

TARÎKATI ĐLE ĐLGĐLĐ GÖRÜŞLERĐ 5.1. HÂLĐDÎLERDE HAFÎ Z ĐKRĐN EDEPLERĐ Mustafa Fevzi Efendi, zikirlerin en faziletlisinin hafî zikir olduğunu ve

hafî zikir yaparak kalbin saflaşmasını sağlamak gerektiğini söylemektedir. O, bu husustaki görüşlerine şöyle devam eder: Sâlik kendisini bu mesleğe nispet ettikten sonra âsî nefsini zikre teşvîk eder ve edepsizce zikretmeye de cüret etmez ki, Rabbinin lutufları ondan uzaklaşmasın. Her ibâdette edep olduğu apaçıktır ve özelliklede zikir ehlinde edeplerin sayısı çoktur. Zikir ehlinin edeplerinin olmadığı düşüncesi gerçeği yansıtmayan bir düşüncedir. Çünkü edepsiz olanlar ancak sahtekârlar zümresi olabilir. Sâlik öyle olur ki edepsizlerden bile ibret almaya başlar; fakat bunu yaparken de edepsizce davranmaktan sakınır. Yâni edepsizler zümresinden olmamaya ve her zaman can ve bedeninin edepli davranmasına dikkat eder. Bütün müminler edep erbâbıdır; fakat içlerinde bâzı günahkar gürûh da bulunmaktadır.

Đnsanlar ve cinler türlü türlü, fırka fırkadır. Âlemde üç çeşit yaratık vardır ve bunların her biri insanlara hizmet etmektedir. Bunlar Maden, Nebât ve Hayvândır ve hiçbiri bir birine benzemez. Đnsan hayvân türünün içinde mütâlaa edilir ve âlemlerde ondan daha mühim olan başka bir yaratık da yoktur.

Bâzı edepsizlerden ötürü bütün dervişleri edepsiz sanmak ne kadar doğru olur bir düşünmek gerekir. Aksine derviş, hakîkî bir edebe sâhiptir. Çünkü o, edebini edebin sultânından almıştır. Hak ehlinin tutmuş olduğu dosdoğru yol Nebî’nin izinden gitmektir.

Gönül ehlinin her işi edeplerle olur; çünkü mükemmel insanların her hâli edeptir. Ayrıca bunca edepleri evliyâ ve asfiyânın kendi nefslerinden çıkardıklarını düşünmek son derece yanlış bir düşüncedir. Gerçek şu ki edebin kaynağı Peygamber Efendimizdir. Çünkü O, edebin sultânıdır. Đşte gönül ehli kimseler de edebin nûrunu, O güzelden aldılar ve edebin düsturlarını da Habîbullah’tan yazdılar. Evliyânın tatbik ettiği her ne edep varsa, onu ya kitâbullahtan, ya da Hz. Peygamber’in hadislerinden almışlardır. Zikrin edepleri de böyledir ve hepsi Peygamber’e ulaştırılmaktadır. Mustafa Efendi, Hâlidîlerin tümünün zikirdeki edeplerinin dördü ilâhî kapılar, yedisi zâhir, yedisi bâtın ve ikisi de tesir olmak üzere yirmi tane296 olduğunu ifâde eder. Bu edepleri, müellifimiz şöyle anlatır:

5.1.1. HAFÎ ZĐKRĐN EDEPLERĐNDEN DÖRDÜ: ĐLÂHÎ

KAPILAR Gönül bu kapılara gelerek gafletten uyanır, sabah akşam rızâ kapısında

Hakk’ın feyzini devam üzere bekler. Her zaman Hakk’ın kapılarına baş koyar

296 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 6-8; a.y., Risâle-i Ziyâiyye, 210-212.

159

ki, gönlünde bir kapı açılabilsin. Hem sâlik gece gündüz durmadan bu kapıları çalmalı, açmazlar diye de vehim ve kedere kapılmamalıdır. O her an kapıda hazır olur, açmaları için de durmadan ağlarsa ve Hakk’ın emirlerine dâimâ riâyet ederse, elbet bir gün ilâhî kapılar açılacaktır.

Hakk’ın dergâhının kapıları olan bu dört mânevî kapı, bir birinden ayrılmaz. Bu sebepten dolayı mürid durmadan usanmadan gece gündüz bu kapıları çalar. Bilindiği üzere ilâhî kapıların ilki şerîat, ikincisi tarîkat, üçüncüsü marifet ve dördüncüsü ise hakîkat kapısıdır. Yalnız bunlar cismânî kapılar değil; mânevî kapılardır. Bu kapılar çok geniştir ve genişliğinin ne kadar olduğunu da Hak’tan başka kimse bilemez. Kâtib Mustafa Efendi mânevî kapıları ana hatlarıyla anlatacaktır. Bu hususlara dikkat eden kişi dakk-ı bâb etmiş olur.297

5.1.1.1. Şerîat Kapısı Birinci kapımız şerîattır ve akıl sâhipleri önce bu kapıyı çalarlar. Bu

kapının evvelî îmandır. Bu kapıdan îman ile giren kimse şeytana karşı cihat ilanında bulunmuştur.298 Bu kapıdan kim girerse durmaksızın îmân kalesini güçlendirip îmânın şartlarını muhafaza eder. Ehl-i Sünnet yolundan da hiçbir zaman ayrılmaz. Bu da fırka-i Nâciye’nin îtikâdını güzel bir şekilde öğrenmekle mümkün olabilir. Müellifimiz, kimin îtikâdı tam olursa, yâni Ehl-i Sünnet olursa o kişi birinci kapı olan şerîattan içeri girmiştir der.

Şer’-i şerîf Hakk’ın emrine ittibadır ki, bu da farzları yerine getirmek Hak Teâlâ’nın yapılmasını yasakladığı şeylerden de sakınmakla olur. Đşte şerîat bunlardan ibârettir. Örneğin sâlik namaz, oruç, hac, zekât, kısacası farz, vâcip, sünnet ve müstehaplara çok dikkat etmelidir. Bu sebeple sâlik borçlarını vererek icrâ-yı kazâ eder; çünkü şerîat rızâ kapısıdır. Aynı zamanda mürid günahlardan sakınır, yâni Allah (Azze ve Celle) her neyi yasaklamışsa onu yapmaktan sakınır, bütün bid’atlerden uzak durup muttakî olmaya gayret gösterir. Hem o kişi, ister ibâdet olsun; isterse de kabâhat, hiçbir zaman şu büyüktür veya şu küçüktür demez. Kısacası dâimâ farz ve sünnetlere uyar ki yerlerin ve göklerin Yaratıcısı o kişiyi sevsin.299

Eğer şu iki şey bir kimsede varsa, bende vecd ve cezbe yoktur diye gam çekmesine gerek yoktur. Bunlar:

1. Hazret-i Peygamber’e itâat etmek, 2. Kâmil bir şeyhe bağlanıp ona sevgi beslemektir. Eğer sâlikte bu iki husus varsa vecd ve cezbe olmasa da bir zararı

olmaz. Fakat bu iki husus kişide yoksa tevbekâr olması gerekir. Çünkü bu durumdaki bir kimsede vecd ve cezbe olsa da bir değer ifâde etmez. Başka bir deyişle Kitap ve Sünnet’e tabî olmak söz konusu değilse, vecd, hâl ve cezbeye itibar edilmez.

297 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 278. 298 Mustafa Fevzi, Mîzân, 78. 299 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 279.

160

Eğer kâmil bir mürşide muhabbet ve bağlılık olmazsa, o zaman da feyz kaynağına kavuşmak mümkün olamaz. Çünkü bir öğrenci çalışsa; ama üstadına sevgi beslemeyip saygı duymasa, ilmin feyzini alamaz ve perişan olur. Kim üstadını severse, kendisi de üstâd olur. Şerîat ile tarîkat can ve ten gibidir. Bu yolu bulmak için bir mürşid ve yol alabilmek için de gayret göstermek gerekir. Çünkü mürşitsiz bu yollar çok çetindir. Bu sebeple yakîn ehli birini arayıp bulmalı, mürşidsiz aşk yoluna varılamayacağı bilinmelidir. Hakikat şu ki, Hazret-i Muhammed (sallallahu aleyhi ve selem) de bir mürşiddi ve O bile vâsıta istemekteydi. Fahr-i âlem bütün beşerin mürşidi, “Göz ne şaştı, ne de haddini aştı”300 tahtının pâdişâhı, Hakk’ın feyz berzahının güneşidir ve her yerde feyzlerin tamamı O’ndadır.

Âlim gayretli olup, ilmin gösterdiği yolda giderse, hâl ehli hakkında kötü düşünceli olmaz, onları her zaman gıyabında da severse ve Peygamber aşkı ona yâr olur, sufiyyeye itimat edip hürmet ederse, aynı zamanda bu gibilerin sözlerini kalbine koyup onların eserlerine uyar, sünneti bir kıl kadar bile terk eylemezse, ifrat ve tefritten sakınırsa, onda velâyet-i suğra yol bulur. Bu makama amme-i suğra da denir.301

Mustafa Efendi, kısacası bir mürşide ihtiyaç vardır diyerek şu uyarılarda bulunur: Mürşid zulmet-i kalbiyeye bir kandildir. Fakat her mürşide el verilmez. Đrşâda ehliyetli, kâmil olması gerekir. Sâlik her zaman Celâleddin Rûmî gibi olur ki, dünyâdaki insanlar ona Şems-i Tebrîzî olabilsin. Bundan dolayı mürşid-i kâmillerin niteliklerini, zındıklardan mürşid-i kâmil olamayacağını bilmek gerekir. Çünkü şerîatla tarîkat arasında uyuşmazlık yoktur. Her ne ki şerîattan çıkmazsa, o tarîkat ve hakîkattir. Kulların her türlü fiilleri -yeme, içme ve alış veriş gibi- şerîata uygun olmakla berâber, hâlisâne niyet ile olursa, o kişinin her işi şüphesiz ibâdet ve zikir sayılır.302

Aslında şerîatla hakîkat aynıdır. Bu âlemde her tarafta şerîat, yâni ilâhî bir düzen vardır ve onun tamamı Kur’ân hükümleridir. Kulun işi Đslâm şerîatıdır ve o aslında tek bir şeydir, ancak onun bir görünen, bir de görünmeyen yüzü vardır. Buna ister hakîkat ve sûret; isterse de zâhir ve bâtın denilsin fark etmez. Đşte hakîkatin sûreti şerîattır ve her nesnenin güzelliği ve çirkinliği onunla anlaşılır.

Sûretin bir bâtını, yâni iç yüzü vardır ki o hakîkattir. Asıl amaç hakîkattir, ancak herkes ona ulaşamaz. Bunların arasında bir yol daha vardır ki o yol da tarîkattır. Bunlar başka başka zannedilmemelidir. Bunlar tıpkı rûh ve beden gibidirler ve her biri birbirine bağlıdır. Her üçünden marifet elde edilmiş olur. Rûh ve beden birbirinden ayrı düşse, o anda bedenin parçaları yok olur. Đşte bunlara en güzel örnek kişinin kendisidir. Bu sebeple insan kendisine bakıp ibret almalıdır.303

300 Necm, 53/17. 301 Mustafa Fevzi, Mîzân, 79-80. 302 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 279-280; a.y., Mir’at , 24; a.y., Mîzân, 77-83. 303 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 280; a.y., Mir’at , 25.

161

5.1.1.1.1. Şerîatın Kısımları Mustafa Efendiye göre Đslâm şerîatı üç kısımdır ve bu kısımların

birincisi ilim , ikincisi amel, üçüncüsü ise amelde ihlastır. Kişide kibir ve riya bulunmamakla berâber, bu üç husus birden onda gerçekleşmelidir. Çünkü Đslâm şerîatının en mükemmel şekli budur. Eğer bu üçü birden gerçekleşmezse, yâni biri noksan olursa, Đslâm şerîatı kâmil manada gerçekleşmemiş olur ve öyle bir mü’min de şerîat noktasında zayıf sayılır. Burada ilimden kasıt ilm-i hâl; amelden ise ibâdettir.

Bu üç kısmın en üstünü ihlâstır ve ihlâsın hizmetçisi de tarîkattır. Hizmetçi ile hizmet edilene dikkat eylemeli ki, bir taraf diğer taraf için can ve beden olsun. Nasıl ki bedensiz can güzelliğini arz edemezse, cansız olan tende de bir kemal bulunmaz. Kısacası sâlik ilmiyle âmil olmalı, her amelde aşk ve ihlâs bulmalıdır.304

Sâlikin ihlâsın ne demek olduğunu güzelce düşünmesi, ne isterse Allah’tan istemesi, az gülüp, çok ağlaması gerekir. Đhlâs saf ve temiz bir ibâdettir. Kul ibâdet hususunda Allah’tan başka her şeyden dâimâ her yönüyle uzak olmalı, aklında cennet ve cehennem, sevap ve ecir, naz ve nimet düşüncesi olmamalıdır. Hem sâlikin amacı Allah’ın rızâsı, her ibâdeti mutlaka “seyr-i fillah” olması gerekir. Eğer bu tür bir ihlâs olmazsa ibâdetler kabul görmez. Bu sebeple yapılan ibâdetlerde mutlaka ihlas olmalı, ihlâsın kemâle ulaşması içinde yapılan her şey en güzel şekilde yapılmalıdır. Unutulmamalıdır ki tarîkat ihlasın kazanılması; hakîkat ise ihlasın korunması içindir.305

Öyle ki oruç, namaz, hac, zekat gibi ibâdetler farz olmamış ve mü’minlere ibâdetleri yapması karşılığında sevap da vadedilmemiş, aynı zamanda âsîlere günahlarına karşılık yasaklama ve ceza verilmeyeceği bildirilmi ş olsaydı bile, yinede ihlaslı olan bir kul sevap olan amelleri yapar, günah olan kötü düşünce ve davranışları ise Allah için sevmez ve yapmazdı. Yalnız böyle bir ihlâsa sâhip olmak çok güç bir iştir. Mânevî yönünü geliştirmemiş insanlarda böylesi ihlasın bulunması mümkün değildir. Đşte ihlâs bunlarla tamamlanır. Kısacası, şerîat bir yoldur, pek incedir ve şerîatın kuvvetlendiricisi ihlastır.306

5.1.1.1.2. Şerîatın Sûreti Sûret; kulun mükellef olmasıdır. Đbâdetleri yapmada mutlaka zahmet

çekilir. Amellerin hepsi başlangıçta taklit olarak yapılır; ama her an nefs-i emmâre buna karşı koyarak benliğinden geçmeyip suç ve isyânına devam eder. Öyle ki kul, îmanını güçlükle korur. Bununla birlikte Allah’ın emirlerini hiçbir zaman terk etmez, zorlukla da olsa ibadet eder. Dîn konusunda saygısızlık etmez ve gece gündüz nefsini zorlayarak günahlardan kaçınır.

Đşte bu, Đslâm şerîatının sûretidir ve bu kapı, hakîkat kapısının dışıdır. Sıradan insanlar bu sûretin insanlarıdır ve insanların çoğu da böyledir.

304 Mustafa Fevzi, Mîzân, 79. 305 Mustafa Fevzi, Mir’at , 26. 306 Mustafa Fevzi, Mîzân, 78-79.

162

Maharet; doğru hareket (istikâmet) etmektir. Burada hakîkat olmadığı gibi, zevk, lezzet, tat da yoktur. Ancak kişi istikâmetle ibâdet ederse, ayrıca karışıklığı da sevmezse, sonunda zafer ve kurtuluşu bulur, yüksek sıfatlar sâhibi bir kimse olarak Cennet’e girer. Eğer kişi şerîatın sûretinde doğru hareket eder, aynı zamanda zühd ve takvâda da güvenilir olursa, sonuçta ona velâyet, yâni Hak dostu olma nasip olur ve bu makâma “âmme-i suğra” denir.307

Yalnız bu velayette kötülüğü arzulayan nefs tevbekar olmamış, henüz cana düşmanlığı devam etmektedir. O, emmârelikten kurtulmuştur; fakat henüz levvâme denen yerden geçememiştir. Mülhime rüzgarı ise hafiften esemeye başlamıştı.308 Müminler gayret edip bu mertebelerden geçerlerse, gitgide yakîn ehli olmaya başlarlar. Bu velî, veliliğin hâssı kendisinde tecellî edinceye kadar mütmain olmak ister. Ancak bu yolda mutlaka bir mürşid ve onu taklit etmek gerekir. Çünkü bu yol, tarîkat ehlinin tarzıdır ve Allah’a giden yol da rehbersiz olmaz. Mustafa Efendi, âlimler bile böyle yapıyorsa, biz avamız neyleriz bir düşünmek gerekir diyerek, kesinlikle bir mürşide muhtaç olunduğu, bu mürşidin de bekâ ehli bir mürşid olması gerektiğini vurgulamaktadır.309

Evliyâlığın mutlak sûrette dervişlere âit olduğu düşüncesi doğru bir düşünce olmadığını söyleyen müellifimiz; kim derviş olmazsa onda velâyet ortaya çıkmaz ve kim de dervişim diye ortaya çıksa evliyâlık onlara mahsus olur gibi sözlerin son derece yanlış olduğunu ve evliyâlığın öyle pek ucuz olamayacağını vurgulamaktadır. Mü’minler Allah’ın velî kullarıdır ve böyle bir müminde gafletten uyanmış olur. Veliler zümresi muttakîdir ve takva ehlinin hepsi velîdir. Burada umum ve hususluk yönünden bir farklılık olur.

Mustafa Fevzi Efendiye göre, sâlik dervişim diye âlemi hor görüp aldanmaz. Gerçi dervişler aynı zamanda velîdirler; fakat çoğu insanda o dervişlikten bir eser yoktur. Kişi burada nefsini üstün görmekten sakınır, kendisini herkesten hakir görür. Bu sözlerde Hak için derviş olanlaradır. Zâhid olan kişi sûreti terk etmez, şer’i şerîfin dışına da çıkmaz. Rabbi her ne emir etmişse ona uyar, gece gündüz nefsini hak yolda gitmesi için zorlar. Hak-hukuku ifâ etmek için çalışır ve hem de dervişlik gibi bir davası da olmaz. Aynı zamanda derviş, âşık gibi ağlayan, geceler ta sabahlara dek ah eden ve münkirlerden de ikrah etmeyen kimsedir.

Bâzı mukallit dervişler vardır ki apaçık Hakk’ın emirlerini terk ettikleri gibi itikatları da hak ehlinden uzaktır. Bu gibiler yalnız dervişlik ile mağrur olurlar ki, böyle dervişlik kesinlikle olamaz. Bunların nefsleri kalplerini zaptetmiş, bu hâli gören has ve avam da tarîkattan nefret etmeye başlamıştır. Böylece tarîkat ehlini bilmeksizin tahkir etmişler, hüsn-i zannın yerine sû-i zan gelmiştir ki, buna da taklitçi câhil yapay dervişler sebep olmuştur.310

307 Mustafa Fevzi, Mir’at , 27. 308 Mustafa Fevzi, Mîzân, 80-81. 309 Mustafa Fevzi, Mir’at , 27-28. 310 Mustafa Fevzi, Mîzân, 81-83.

163

Kısacası seyr u sülûkta şer’i şerîfi güzelce öğrenip tatbik etmek ile başlanılır ve her zaman şerîata öncelik vermekten de vazgeçilmez. Zâhir de bâtın da Kur’ân’dadır. Zâhiri terk etmemeli; çünkü bâtın ondadır. Yâni zâhir ve bâtın birbirinin içine geçmiş vaziyettedir, öyle ki zâhiri terk etmek bâtının terki demek olur. Zafer ve kurtuluş dâimâ şer’i şerîftedir; çünkü yüceliklerin kaynağı odur. Şer’i şerîf kullara güvenli sığınaktır311 ve ona muhalefet eden de hem maddî, hem de mânevî çok zor durumlara düşer. Dîni diriltmek her zaman şer’-i şerîfle olur; çünkü peygamberler dâimâ onunla emrolunmuşlardır. Şer’-i şerîf, ilâhî kapılara açılan bir kapıdır.312 Hem şerîat cisme nâzırdır ve her zaman Mevlâ’nın mîzânı ondadır. O mülk âlemine taalluk eder ki, zâhirî hükümlerin her biri ondadır.313 Mustafa Efendi görüldüğü üzere, sâlikin her zaman şer’-i şerîfe göre hareket etmesi gerektiğini, ondan ayrılmanın tarîkattan da ayrılmak olduğunu defalarca söylemektedir.

5.1.1.2. Tarîkat Kapısı Tarîkat ilâhî kapıların ikincisidir. Müellifimize göre ilk kapı her zaman

şerîattır ve onsuz her tarîkat zandan ibârettir. Sâliklerin zanna uymaması gerekir; çünkü zan ile hakîkat ortaya çıkmaz. Tarîkat edepten ibârettir ve bu edeplerin sayısı da çoktur.314 Tarîkat tamâmen kalbe nâzırdır ve kalp ile kalıp büsbütün berâberdir. Sâlik misâl âleminin tavırlarına şüphesiz burada taalluk eder. Mülk âlemi, hâlini ondan aldığı gibi; hem misâl âlemi, ruhlar âlemine misâl olmuştur. Bu âlem, ruhlar âlemi ile mülk âlemi arasında bir vâsıtadır.315

Tarîkat, şerîatın hizmetindedir. Tarîkat, hakîkat ehlinin yolu, yüce Arş’ın merdivenidir. Mü’min için en son, en ideal yol odur. Onda Allah’ın sırları, hikmetleri çoktur; çünkü nesillerin ana yolu odur. Tarîkat, asıl itibari ile bir tanedir; fakat onun kolları çoktur. Bu tarîkat, Hazret-i Muhammed (s.a.v.)’in yolu olmakla berâber, sürekli feyz ve bereket ondadır. O da dosdoğru şerîat yolunda olmaktır ve şüphesiz diğer bütün yollar yanlıştır. Şerîatın dışında kalan her ne varsa, tarîkata göre bir değeri yoktur. Çünkü tarîkatın özü şerîattır. Özü olmazsa gâyesi doğru yoldan sapar.

Tarîkat, şerîattan oluşmaktadır. Bu yolun rehberi Hazret-i Muhammed’dir ve aşk ehlinin tamamı O’na tâbîdir. Rehbersiz olan bir sâlike feyz gelmediği gibi bu yol Hazret-i Muhammed olmaksızın kat edilemez. Hem Peygamberimizin sünnetine tabi olmaya tarîkat derler ki, O’nun sünnetine de Hz. Ebûbekir (r.a.) gibi yapışmak gerekir. Peygamberimizin söz ve fiillerine uyulduğu taktirde tarîkatın nurlarından istifade edilebilir. Çünkü böyle yapmakla sâlik her tür olgunluğu bulur. Böylece dâimi bir huzûr ortaya çıkar ve sâlikler şühûd erbâbı olurlar.

Hazret-i Peygamber’in tertemiz yolu, O’nun tertemiz sözü ve davranışı hem şerîat, hem hakîkat, hem de tarîkattır. Bundan dolayı sâlik O’ndan 311 Meselu şerîatî kemeseli sefîneti Nûh men rakibehâ…. 312 Mustafa Fevzi, Mîzân, 77-83; a.y., Mir’at , 28. 313 Mustafa Fevzi, a.g.e., 257. 314 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77-78. 315 Mustafa Fevzi, a.g.e., 257.

164

ayrılmamaya azami dikkat göstermelidir. Tarîkatın özü tek, meyvesi ise aynı ağaçtandır. Ağaç tektir; ama dalları çoktur.316

Kâtib Mustafa Efendi şerîat ile tarîkatı ayrı ayrı göstermeye çalışanlara şöyle cevap vermektedir: Tasavvuf büyüklerinin her biri aynı zamanda dînî ilimlerde de büyük pâyelere sâhip ve bir müctehid kadar âlimdiler. Hem müctehidlerin de her biri birer tarîkat pîri kadar ârif-i billah dı. Şerîatla tarîkatı başka başka görüp bir olan aslı ikiye ayırmak ve ulemâyı başka, meşâyihi başka göstermek ümmeti ikiliğe sevk etmekten, birbirlerine karşı husûmetin ortaya çıkmasından başka neye yaradı ve neye yarayacaktır?

Şerîat hizmet edilen, tarîkat ise onun hizmetçisidir. Bütün peygamberler şerîatla memûr olduğu gibi, ulemâ da nebîlerin vârisleridir. Fakat şerîatın inceliği olan tarîkatla amel eden ulemâ-yı kirâm hazerâtının geneli mürşid-i kâmildir. Müctehidlerin menkıbeleri incelendiği taktirde onların birer tarîkat pirleri oldukları meydana çıkar. Yâni onlar zü’l-cenâhayndirler. Manen birer mürşide intisâpları hususunda ihtilaf edilse de, Üveysî olduklarında şüphe yoktur. Đmâm Gazzâlî, Seyyid Şerîf Cürcâni, Mollâ Câmî, Nâblusî, Şa’rânî, Hâdimî ve bunların emsâli âlimler, şer’i şerîfe olan hizmetlerini kötü görmek mümkün müdür? Acaba bunlar tarîkata müntesip oldukları için ilimlerinde noksanlık mı vardır? Bunun cevâbını Đmam Gazzâlî’nin el-Munkız mine’d-Dalâl isimli risâlesinden alınız.

Seyyid Şerif’ in o kadâr ilmiyle berâber, Hoca Alâaddîn hazretlerinin halîfesine intisâp ettikten sonra, “Eğer cenâb-ı Alâaddîn’e mülâkî olmaya idim tevhîdin hakîki manâsını idrâk edemiyordum” buyurmuş olmasından daha açık bir cevâp aramaya gerek var mıdır?

Cenâb-ı Abdulkâdir Geylânî, Đmâm Hasan Şâzeli, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Seyyid Ahmed er-Rufâî, Şeyh Muhyiddîn Arabî, Şâh Nakşbend Muhammed Bahâeddîn el-Buhârî hazerâtı gibi bütün tarîkat büyükleri cihânı doldurur. Şerîat ve tarîkatı ayrı görecek kadar müminlerin avâmının düşmüş olduğu dînî cehâlet yüzünden hâsıl olan vahâmetin netîcesi bütün çıplaklığıyla meydandadır. Şiraze-i dînin bozulması ve cühelânın dînin esaslarına hücumları buradan neşet etmektedir. Bizleri kendi din ve şerîatımızın bütün inceliklerini birbirimize düşmek, dinde cehâleti umumileştirmek, âlimleri ve tarîkat erbâbının başka başka olduğu sözleriyle ümmet ikiliğe sevk edilmiş oldu. Neticede avâm ulemâyı, ulemâ da avâmı terk etti, ortada ifrât ve tefrît çoğaldı. Bunun kötü tesiri yüzünden şerîatın ince hizmetleri terk edildi ve taklitten başka bir şey kalmadı.

Đmâm Rabbânî hazretlerinin takrîben bin kırk târihlerinden sonra Hint şâhına yazdığı mektubu mefhumu olanca açıklığıyla daha o zaman ve çok geçmeden ortaya çıktığını ve Hindistan’ın Đngiliz istilâsına marûz kaldığını erbâbı biliyor. Bunların bütün sebepleri müminlerin birbirlerine besledikleri câhilce husûmettir.

Öyle ise dînin mahvı, tesettürün kaldırılmasından başlayacağını anlayan hakîki Müslümanlar ve özellikle de Müslüman sulbünden gelmiş genç

316 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 284; a.y., Mir’at , 28-29.

165

kızlarımızın Đslâm’ın tesettür emrine riâyet etmelerinin yalnız bir âdet ve dînî bir alâmet yâhut namus olduğunu zannetmesinler. Belki Đslâm dîninin esâslarına karşı bir metîn bir kalkan olduğunu bilsinler. Onu terk ederlerse dinleri, nâmusları, iffetleri kalmayacak, âhiretleri mahvolacak. Zamânımız, dervişin âlim ve âliminde dervîş olması zamânıdır. Çünkü din başlangıcındaki gibi gariptir.317

5.1.1.3. Hakîkat Kapısı Đlâhî kapıların üçüncüsü, şerîatın bâtını, hakîkat kapısıdır ve asıl kazanç

onda elde edilir. Onda hem insanın nefsi kemâle ulaşır, hem de her makamın tamamı onda öğrenilir. Aynı zamanda dünyâ sevgisinden orada hiçbir eser bulunmaz ve sâlike her işinde Allah yeter. Bu makamda gösteriş ve riya yoktur. Allâhu Teâlâ’nın hâlis bayramı burada olduğu gibi, bilgi ve ahlâk güzelliği bakımından olgunluk burada zirveye ulaşır. Đnsan yolculuğunu burada tamamlar. Aynı zamanda veliler burada “ehlullah” olarak büyük velâyete (velâyet-i kübrâ) buradan yol bulur.318

Bu hakîkat başka bir âlem değil, Đslâm şerîatının yoludur. Bilinmelidir ki şerîat kesinlikle hakîkat, hakîkat de şerîattır. Esasta onların birbirinden farkı yoktur. Bu noktada âsîlerin hîlesine aldanmaktan sakınmak ve bunlar arasında lâzım melzûm ilişkisi olduğunu da unutmamak gerekir. Bu sebeple sâlik şerîata sarılmaktan başka bir yol seçemez.319

5.1.1.3.1. Şerîat ve Hakîkatin Lâzım, Melzûm Oluşu Hakîkat mânâ, şerîat ise harflerdir. Şerîatla hakîkati birbirine bağlayan

bir vâsıta vardır. O vâsıta ise telaffuzdur ve mânâ da onda gizlidir. Telaffuz aynı zamanda tarîkattır. Harf olmazsa telaffuz olmaz. Harf ve lafız olmazsa mânâ da olmaz. Eğer mânâ sûrete ters düşerse, bu bir sapmadır ve o zaman vuslata erişmek mümkün olmaz. Çünkü mânâ sûret perdesindedir. Sûret olmazsa mânâ nerededir? Bu mânâyı veliler bilir ve böylece mânevî âlemde sultân olurlar. Öyle ki bütün sûretler onlar için mânâ olmuş, o kutsal canlar için sûret diye bir şey kalmamıştır. Ama onlar yine de sûreti terk etmezler ve ebedî sırrı sûrette bulurlar.320

5.1.1.3.2. Sûretsiz Mânâ, Zâhirsiz Bâtın ve Şerîatsız Hakîkatin

Olmayacağının Sembolik Anlatımı Müellifimiz bu mesele şöyle bir yaklaşım sergiler: Biz sûret ehliyiz,

sûret içindeyiz ve sûrette ancak sûreti görürüz. Gerçi sûrette sayısız zorluk varsa da lafız olmadan mânâ ortaya çıkmaz. Mânâ, gönül alan sevgili, oysa sûret mânânın süsü ve kaftanıdır. Mânâ, süslü bir köşk, sûret ise onun kalesi ve giriş kapısıdır. Mânâ, Allah’ın sırlarının hazinesi, sûret de bu hazinenin 317 Mustafa Fevzi, “Tefrika-i Đhvân, Mûcib-i Taviye-i Adâvettir”, Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 90,

432-433. 318 Mustafa Fevzi, Mir’at , 29. 319 Mustafa Fevzi, a.g.e., 29-31. 320 Mustafa Fevzi, a.g.e., 32.

166

kilididir. Bu sözlerde ince mânâlar vardır, öyleyse dinleyen söyleyenden daha ârif olmalıdır.

Mekke’de olan Kâbeden başka bir Kâbe yoktur. Sûret olarak bizler onu dört duvar gibi görürüz; ama şüphesiz onda bir hakîkat vardır. Đşte o hakîkat bu sûrettedir, bu sûret ise o mânâya perdedir. Zâhiri inkâr eden, bâtından da habersizdir. Öyleyse sâlik zâhirini hiç terk etmemeli, imansızcasına yersiz söz söylememeli; ama tamâmen sûrette de kalmamalıdır. Bunun yanında evliyâya karşı şüpheci olmamalı, yeni yetme çocuk gibi sûrete aldanmamalıdır. Sûreti tahlil edecek bir okul bulmalı, şekilci olup himmeti kısaltmamalıdır. Ancak şekilde mânâ bularak zevk alır ve sûretten mânâya geçer. Her işin en güzelini yapmaya gayret eder. Şerîat ilminde her ne varsa onda hakîkat bilgisi vardır diye itibar eder.321

5.1.1.3.3. Sahih Keşf Kula açılmış olan bir hakîkat, sûretin aynısı olarak ortaya çıksa,

doğrusu o kesinlikle hakîkattir. Bunda zerre kadar zan ve şüphe yoktur. Eğer bunlar birbiriyle uyuşmazlarsa bu durum bir sapmadır ve kişiyi yere vurur. Çünkü sûret için hakîkat; mânâdır. Aynı zamanda sûret de hâlin tercümanıdır. Hakîkatta bellidir, o hem ilim, hem de Hazret-i Peygamber’in şerîatıdır.

Kısacası ilim ve ilmin sonucu aynı olmalıdır. Bir açıklanacak metin bir de açıklama olmalıdır. Bilinen bir gerçektir ki ilim, ilmin sonucuna tâbi olur. Burada bir mânâ açıkça görünür: Cihanda her ne varsa hep hakîkattir, akılları ve kalpleri nurlandıran şerîat o hakîkat üzeredir. Kadîr Mevlâ bunu böyle düzenlemiştir.322

Müellifimiz aldatıcı keşf ve dinden çıkmanın sebebine şöyle değinmektedir: Şerîat, hakîkat; hakîkat da şerîat üzeredir. Bunlar başka başka olsalar, bu durum dinden çıkmanın (ilhad) tâ kendisi olur ve buna itibar edilmez. Şerîat ve hakîkat birbirinden farklı olsaydı, Allahu Teâlâ aleyhinde delil bulunmaya kalkışılır, O’na yalan isnâd edilirdi. Ayrıca peygamberlerin de hilekâr oldukları söylenirdi ki, burada bir hâinlik söz konusu olurdu. Çünkü sûret başka, bâtın başka; dış başka iç başka olursa, bu hâinlik değil de, ya nedir? Hâşâ, katiyen böyle bir şey olamaz. Böyle bir düşünceye büyük bir tevbe etmek lazımdır.323

5.1.1.4. Ma’rifet Kapısı Đlâhî kapıların dördüncüsü ise marifet kapısıdır ve burayı anlatmakta

lisân yetersiz kalır. Burası hakîkatten de hakîkattir. Bu makamı ancak asfiyâ kavrayabilir. Mustafa Efendi, her ne kadar geçmişte bâzı sözler söyleyip bâtını zâhire benzettiysek de, orada taklitçi bir şekilde kalem oynattık; fakat burada ne yaparız bilmem dedikten sonra ma’rifet kapısını şöyle anlatır: Burada yorum

321 Mustafa Fevzi, Mir’at , 32-33. 322 Mustafa Fevzi, a.g.e., 33-34. 323 Mustafa Fevzi, a.g.e., 34.

167

ve benzetmeden eser olmadığı gibi lafız ve mânâ da bir değer taşımaz. Kısacası burada dil dönmez, kalem de kâtip de âcizdir.

Öyle ki bu makamda akılların aynası parçalanır ve vuslat düşüncesi de bu makama varamaz. Hayal kuşu kanat çırpamaz, buna dair hiçbir örnekte verilemez. Burada rûh ve bedenden eser yoktur, hatta yüce rûhun cilvesi de söz konusu değildir. Bütün bunlar geride kalmıştır. Burada sadece sırrın sırrı vardır ve bu yerde nasût âlemi de misâl âlemi de olmaz. Rûhlar âlemi bile bundan habersizdir. Đhsan, nurlu mukaddes mertebe hepsi Allah’tandır. Burada sır, lâhût âlemine ulaşır ve Allah yaratandır ve sonunda dönüş yine O’nadır. Burada ne hâl ve makam, ne de dedi ve denildi gibi bir şey vardır. Burada delîl, ancak Hz. Peygamber’in sırrıdır ve bu varoluştan bir eserde yoktur. O âleme ancak sırla varılır ve bütün âlemler burada kaybolur. O âlem, on sekiz bin âlemi de içine alır. Bu noktada yokluk içinde yokluk olduğu açıktır, yalnızca Celâl ve Cemâl sâhibi Allah vardır.324

5.1.1.5. Rûhânî Miracın Hazret-i Peygamber’in Cismanî Miracıyla

Temsil Edilmesi, Miracın Đlâhî Kapılar ve Dört Sefer ile Tatbiki

Mustafa Fevzi Efendi ilk olarak Peygamberimizin mi’rac olayına yer verir, sonra ise rûhânî mi’rac ile kıyaslar. O, bu olayı şöyle anlatır: Hazret-i Muhammed (s.a.v.) Kâbe’den çıktı ve o gül beden Mescid-i Aksâ’ya vardı. Hazret-i Peygamber mülk âleminde sürekli yolculuk yaparak Kudüs’e ulaştı. Oradan da yedinci göğe kadar çıktı. Çünkü pek nurlu bu zâta “Gel!” denilmişti. Burada şöylece bir misâl verilebilir.

Bu hal, şerîat dağının âlemidir (âlem-i tûr-i şerîat); çünkü o güzel yüzlü, evini barkını tamâmen terk ederek Kâbe’den çıkmış, Kureyş kâfirleri orada kalmış ve Kureyş’in sevgilisi, gözbebeği yalnız başına gitmişti. Celâl sâhibi Allah’ın sevgilisi, yedinci gökten kol kanat açıp, Sidre’ye varmıştı ki bu seyr-i ilallâh mertebesi, hem de bu, melekût âlemidir.

Bu noktada Miraç, Burak ve melekler hepsi arkada kalmış, O güzel yüzlü Sidre’den uçmuş ve Ona tâ dokuzuncu gök mesken olmuştu. Cebrâil Sidre’de kalmış, O güzel sultân ise Refref’e binmişti ki, bu da seyr-i billah mertebesidir ve bu âlemi herkes göremez. Çünkü ortaya çıkan ceberût âlemidir. Böylece, emr âlemi rûhlar âlemi olur.

Sonra cihânın sultânı dokuzuncu gökten uçmuş, Refref ise dokuzuncu göğün tepesinde kalmıştı. Hazret-i Muhammed (s.a.v.) oradan bakıp âlemi seyretmiş, sırrı dolayısıyla lâhût âlemine hayran kalmıştı. Öyle ki bu cilveler ne dolu ne boştur. Aslında bunlar lâhût âlemidir. Bu hakîkat ise seyr-i fillah’tır. Kâmil peygamber vârisleri bu makama mahzar olurlar. Fark şu ki Hazret-i Muhammed (s.a.v.) bir nurdu ve O, bedeni ve rûhuyla miraca çıkmıştı. Evliyânın kâmilleri bu şekilde değildir, onlar mânevî olarak miraca çıkarlar. Hazret-i Muhammed tekrar âleme döndüğünde insanlara ve cinlere başka bir parlaklık ve tâzelik geldi. Đşte bu gelişte seyr-i anillah mertebesidir ve bu

324 Mustafa Fevzi, Mir’at , 35.

168

inişten şikayet edilmez. Hem yükselişten sonraki iniş mükemmellikte en son nokta olmuş olur. En mükemmel olanlar, seyr u sülûka dâimâ böyle dahil olurlar.

Müellifimiz mi’rac hâdisesini seyr u sülûka şöyle uygulamaktadır: Seyr-i ilallah’da olan bir sâlik, şer’-i şerîf yolunu tutsa, bunun yanı sıra tarîkatla amel etse, gönlü mülk âleminden çıkıp yükselir ve tâk-ı eflâke dahil olur ve insan kötü ahlâktan sıyrılır. Rezil nefs alçalmış ve aldanmış olur. Esasen her yönüyle Ebû Cehil’e benzeyen nefs mülk âleminde kalır. O zaman rûh, Cebrâil gibi gayret eder. Böylece kişi güneşi, ayı ve yıldızları geçer, kalp Burak’ı ortaya çıkar, hemen ardından nur üzerine nura biner. Mülk âlemindeki devrini tamamladığı için oradan ayrılır. Saf ve temiz kalbine parlaklık geldiğinde, o nurlandıran şerîatın feleklerine çıkar. Kalp Burak’ını orada korur, kendisini rûh cebrâiline bağlar ve devamlı kalp âleminde seyreder.

Böylece güzel ahlâkı tamamlar ve o zaman meleklere özgü o güzel ahlâk sâhipleri bir örnek teşkil eder. Her biri ruhânî bir nur olur, gönül göğünde görünürler. Güzel ahlâk sâhibi olanlar, pek nurlu, temiz kalbi tavaf ederler ve ruh kandili her an nurla dolar. Ruh cebrâili, aşk sidresine ulaşır ki, burada hem seyr-i ilallah tamamlanır, hem de ruh cebrâili burada kalır. Hemen ardından onu sır refrefi karşılar. Bu makamda masivallah, yâni Allah’tan başka her şey silinir. Buradan sır ile çabucak geçer. Burada felekler, sidre ve gök yoktur. Bir hakîkat âlemi ortaya çıkar. Đşte bu âlem pek nurlu Ruhlar âlemi olur. Hakîkat Arşının zuhûr etmesi sebebiyle sâlik sır refrefinde hayret içinde kalır. Seyr-i billah burada tamamlanır. O anda fenâ fillâh gelir, her şey gider. Burada ona sırrın sırrı görünür. Baştan sona gaybın gaybına gider. Burada veli, fenâ ender fenâ olur, yâni yokluk içinde yoklukta kalır. Bununla birlikte bekâ billah’a ulaşmaya çalışır.

O gizli şeyler, hepsi burada meydana çıkar. Böylece sâlik marifet deryasına dalmış olur. Bu makam sırrın sırrının boş olmamasıdır. Vâhidiyetle ünlü bu makamda çokluk yoktur. Burada kesinlikle lâhûti bir nur bulunur ki seyr-i fillah da budur. Mükemmel bir velî geri döndüğü zaman bekâ ender bekâyı yansıtır. Çünkü o artık irşâda memur olmuştur. O, gün be gün seyr-i anillah’tadır.325 Tasavvuf, bilindiği üzere somut meselelerden çok soyut meseleler ile uğraşır. Bunun sonucu olarak da bu meseleler halk tarafından güzel bir şekilde anlaşılmaz. Bu durumu hisseden Mustafa Fevzi Efendi, tasavvufî konuları meteforlarla anlatmayı gerekli görmüştür. Başka bir deyişle o, bu konuları öyküleme yoluyla anlatma yolunu seçmektedir. Aşağıda bu anlatım tarzına bir çok örnek görülecektir.

5.1.1.6. Đlâhî Kapıların Birbirine Nispetle Sembolik Anlatımı Şerîat, hakîkatle kuvvetlendirilmiş, hakîkat ise şeraîtle bağlanmıştır.

Unutulmamalıdır ki şerîatın kuvveti hakîkattir, ayrıca şerîatsız hakîkat de yoktur. Şer’-i şerîf , Kerîm Mevlâ’nın emri; hakîkat de büyük irfanın aslıdır. Şer’-i şerîf , uyulması zorunlu emir ve yasaklardan oluşur. Hakîkat ise şerîatın

325 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 284-307; a.y., Mir’at , 28-43.

169

ve sırların sırrının keşfidir. Dolayısıyla şerîat amelleri, hakîkat ise halleri gerektirir. Eğer ihlâs ile amel edilirse, gönülde Allah’ın eserleri belirir.

Şerîat, mekândan münezzeh Allah’ın kelâmı, doğrudan delîlidir. Allah’ın işleri hep hakîkat, başlangıç da son da hep Allah’ın fiilidir. Tasarruflar dâimâ Allah’ın, her hakîkat ve her irâde O’nundur. Hem Kur’ân, hem de Sünnet olan Đslâm şerîatı, Mevlâ’nın çağrısıdır. Hakîkat, kullar için bir ziyâfet ve Hakk’ın katında kabul gören kullar için de büyük bir nimettir. Aynı zamanda hakîkat; hikmet, irfan, Kur’ân ve Sünnet’in gereğidir.

Her ibâdette üç mertebe vardır ve her biride Hak’tan bize hediyedir. Onlar da:

1. Hizmet, 2. Allah’a yakınlık (kurbet), 3. Vuslattır. Şüphesiz hizmet şerîat, Allah’a yakınlık tarîkat, vuslat ise hakîkat

olmuştur ve bu üçünden marifet ortaya çıkmıştır. Kişi Mevlâ’sına hizmet etmezse, O’nun yüce dergâhına varması mümkün olmaz. Allah’a yakınlık olmadıkça Hakk’a kavuşmak kula nasip olmaz. Kim şerîatta dosdoğru olursa o kişi hayırlı insanlardan olur ve onda noksanlık kalmaz. Ayrıca o kimse hakîkatte Allah’a yaklaştırılmıştır. Ama hüner, bu büyük mertebeleri bulmaktır. Muhakkak şerîat bir ilimdir, fenâ ve bekâ kavramları, ancak bu ilimle anlaşılır. Tarîkat, şerîatın gereğince amel etmektir; çünkü şerîatsız yol bulunmaz. Hakîkat ise bilinen vuslattır ve onda ilmin hükümleri ortaya çıkar. Bütün meziyetleri öğrenmek böylece mümkündür.326

Şerîat meyveli bir ağaç gibidir. Meyvenin âşikâr olması için o ağaç hizmet ister. Đşte bu ağacın hizmet ve tımârına amel derler ve bu amel de şerîattan bedeldir. Bu ağacın meyvesine tarîkat denir. Meyveden çıkarılan meyve suyu vardır ki, esas lezzet ondadır. O da hakîkattir ve saâdet ondadır. Bunları idrâk etmeye de Marifet denir. Asla bakmak gerek, o da şerîattır. Đşte kişi kendini bir bahçıvân farz etmeli ve her an îmân bahçesine hizmet etmelidir. Kişi şerîat ağacına hizmet etmezse, bu yeşil ağaçtan meyve alamaz. Şerîat ağacına hizmet, amel etmektir ve amel etmekte ubûdiyetin şânıdır.

Kişi kendine ibret gözüyle baktığı zaman kendisinin de şerîat-ı ğarrâdan misâl olduğunu görür. Örneğin bu vücûd-i hâricî nûrlu şerîattır ve nûrunu mânâ âleminden almıştır. Bu vücuttaki kalp tarîkat; rûh-i insânî hakîkat ve cismin rûha nispeti ise marifettir. Çünkü kişi yüceliği bu nispetle bulur. Rûh cisminden tecellî eyler ki, cisim ve sûret olmasaydı rûh tecellî edemezdi. Gök yüzü şerîattır ve hakîkat güneşi kusursuzca şerîatla temsîl edilen gök yüzünden zuhûr eder.

Bu temsilde gösteriyor ki şerîat olmazsa, hakîkatin nurları ortaya çıkamaz. Çünkü insan bedeni ruh için bir tecellî yeridir ve rûh nûrunu tenden izhâr eder. Bedenin rûhun feyzinden hisse alabilmesi için hizmet ve tımâra ihtiyacı vardır. Fakat bedene hizmette de mutedil olunmalıdır. Hak Teâlâ’nın şerîatı hizmet ister ki, onda hakîkat âşikâr olabilsin. Đşte hizmet etmek amel


170

etmektir ve şerîat hiç eksiklik kabul etmez. Bu dördü (Şerîat, Tarîkat, Hakîkat ve Marifet) asılda birdir; fakat gâfil olan kimseler bunları yanlış anlamaktadırlar.327

5.1.1.7. Đlâhî Kapıların Đnsan Vücûduyla Temsîli Anlatımı Đnsanın bedeni şerîat, rûhu hakîkat, kalbi ise tarîkattır. Çünkü rûh

onlara etki etmektedir. Beden hayâtın feyzini kalpten alır ve her yükseliş (âliyât) ve alçalış (sâfilât) böylecedir. Bir de rûhun Hakk’a nispeti vardır ki marifette budur ve bu nimeti iyi düşünmek gerekir. Đnsanın kalbi bedenin hizmetçisidir, ayrıca soylu rûhun sırdaşıdır. Bir kimse parça parça edilse onda rûh diye bir şey kalır ve ondan hiç fayda gelebilir mi? O zaman şerîatsız hakîkat nerededir? Hiç şüphesiz tarîkat tamamıyla şerîattır, şerîat da hakîkattir.328

5.1.1.8. Rûhânî Sery ü Sülûkün Sembolik Anlatımı Mustafa Fevzi Efendi, ilâhî kapıları öyküleyici bir uslupla

anlatmaktadır. O, bu temsillere dikkat edilmesini; çünkü onda ince mânâların olduğunu vurgular. Ona göre, sâlik bu temsilleri kendine uygulamalı ve onları dâimâ kendisinde aramalıdır; çünkü bu meziyetler kişide vardır.

Sultânî Rûh Allâhu Teâlâ tâ ezelde “Kün” yâni “ol!” deyip emsâli olmayan bir şey

yarattı. O gönül alan güzel varlığa, rûh ismini verdi ve işin aslını biz âcizlere bildirmedi. Henüz kâinât yoktu. Allah’tan başka varlıkların hepsi yokluk hâlindeydi. Bu rûh, halk âlemi’nden değil, esas itibar edilen emir âlemindendi.329

Hayvânî Nefs Yüce Mevlâ, uzun zaman sonra başka bir tür mahluk daha yarattı. O,

oldukça güzel bir câriyeydi. Öyle ki rûh onu görünce hemen ona âşık oldu. O güzel câriyenin ismi nefsti ve cilve yapmakta emsalsizdi. Güzeldi; ama kötü huylu ve dik başlıydı, ayrıca mayası bozuktu. Aynı zamanda edepsizlikte bir benzeri de yoktu. Kötülük ve bozgunculuk konusunda pek cesurdu. Katıksız kötülükten yaratılmış o hâin, kinci nefs; hayra, iyiliğe elvermezdi. Şöyle ki o, Allah’ı hiç bilmez, her şeyden haberdâr olan yüce Yaratıcıyı hiç düşünmezdi. Öyle âsî, öyle inatçı ve utanmazdı ki gönlünde Allah korkusu bulunmazdı.

Kâinât ezelde yaratılınca, yaratılan her varlık Hakk’ı doğruladı. Yalnız Hak Teâlâ bu nefse, “Ben kimim sen nesin? söyle şimdi hiç çekinme, sen nesin?” dedi. Hâin nefs: “Sen sensin, ben de benim” dedi. Hak Teâlâ o hâini bin yıl yaktı. Sonra tekrar aynı soruyu sordu. O da kötü sözlerini yine tekrarladı. Bu aşağılık nefs sözünden hiç dönmedi. Allah (Azze ve Celle) bu defa da onu âciz kalsın diye kara kışta soğukta bıraktı. Bin yıl dondu, sonra tekrar sorulduğunda, daha önce her ne dediyse yine aynısını söyledi. Bunun

327 Mustafa Fevzi, Mîzân, 255-257. 328 Mustafa Fevzi, Mir’at , 25-26. 329 Mustafa Fevzi, a.g.e., 63.

171

üzerine, bütün varlıkların rızkını veren Allah, nefsin aç kalmasını emretti, ona yiyecek ve içecek vermeyerek, aç bıraktı. Alçak nefs, açlığa dayanamadı. Sonunda açlık onu tevbekâr etti. Feryât edip ağladı, yalvardı. Nihayet, o kinci nefs Allah’ı kabul ettiğini belirtti. Ancak o uğursuz, hain nefs, bir fırsatını bulsa bütün âlemi karıştırmayı planlıyordu.

Đşte şeytanı şeytan yapan budur. Hak Teâlâ’ya isyân eden de odur. Allahlığa yeltenen, herkesi şaşkınlığa sevk eden o aşağılık nefstir. Nemrud’u perişan eden de Firavun ’u zâlim eden de yine nefstir. Sen de ben de hep odur, başka hiç kimse değildir. Hain nefs, asla hak hukuk tanımaz. Bu nefs, korkmaz, utanmaz ve düzenbazdır. Soysuz bir ahmak, usanmaz bir hayırsızdır. Düşünüldüğü zaman onun Allah’tan bile korkmadığı, onu sâdece açlıkla dize getirilebildiği anlaşılır. Bu da gösteriyor ki oruç tutmak nefs terbiyesi yolunda çok önemli bir hususutur; çünkü Allahu Teâlâ nefsi aç bırakmıştı.

Bu alçak nefs halk âlemindendi ve Hak Tealâ onu ruhla evlendirdi. Oysa zavallı ruh ona çoktan müptelâ olmuştu. Adı geçen nefs, yaratılış itibariyle latif bir varlık olduğu için şerefli ruhun eşi oldu. Çünkü insanın ruhu, halk âleminden değil, ilâhî emir âlemindendi. Ruhun târifini ancak Allah bilir. Çünkü ruh mekândan münezzeh olan Allah’ın emridir. Her ne kadar peygamberler ve veliler biliyorsa da biz bilmeyiz. Çünkü o, Allah’ın sırrıdır.

Hak Teâlâ, nefsi ruhla evlendirince emrini ruha açıkça şöylece duyurdu: “Bu aşağılık nefs, bayağıdır, kendini ondan koru. Emir ve yasaklarımdan sakın, ona yakın da olma. Ona iltifat et, ancak büsbütün perişan etme. Çünkü bu düzenbaz nefs sana lazımdır. Sabah akşam dâimâ ona emir veren sen ol. Ayrıca onu eğiterek tövbekâr olmasına yardım et. O haylaz nefs-i emmare’de kalmasın. O nefs-i levvâme’den hızla geçsin. Nefs-i mülhime çölünde pek fazla durmasın. Hâin nefsi, nefs-i mütmaine mertebesine çıkart ki, ancak bu şekilde kendini onun elinden kurtarabilirsin.”

Đşte ruh ve nefs mertebelerinin tamamı bunlardır. Dikkat edip bu yollardan geçenleri dinlemek gerekir. Sende, bende, herkeste bunların uzantıları vardır. Bu hadiseler hep bizde ortaya çıkar.330

Đnsânî kalp Đşte bu evlilikten bir çocuk dünyâya geldi. Ulu Allah ona “kalp” ismini

verdi. Bu evliliğin amacı; kalp idi. Hak Teâlâ bir mücevher gönderip adı geçen çocuğun göğsüne koydu ve ruha onu korumasını emretti. O mücevher; îmân cevheriydi. Şüphesiz îmân cevher olmaz, ancak burada amaç bir örnek vermektir. Aslında cevher, ıstılahta başka örfteki sözlerde başkadır. Bu söz ise ıstılaha göre değil, örfe yöneliktir. Hem teşbihte hata olmaz ve bu herkes tarafından bilinir. Burada da bir benzetme yapılmakta ve tasavvuf yoluna yeni giren kişi bu şekilde yorumlanmaktadır.

Hak Teâlâ pak olan ruha şöyle emretti: “Bu cevherin düşmanı çoktur. Onun korunmasına özen göster. Uğursuz nefse onu teslim etme. Nefs bu cevheri düşmana çok ucuza verir. Çünkü îmânın kıymeti nedir bilmez. Ayrıca dost kimdir, düşman kimdir onu da bilmez. Ne de olsa kalp çocuktur, ona


172

güvenme. Elbette terbiye edilmesi gerekir. Onu nefse verme, yoksa onu kötü huylu yapar. Böylece zamanla ondaki îmân cevheri kaybolur. Hem annesidir deyip de aldanma sakın. O, terbiye etmeyi bilmez. Onu terbiye edecek anlayışa ve zekâya sâhip olan sensin.

Bu çok nazik, yeni doğan çocuğu içindeki cevheri kaybetmesin diye koru. Bir koruyucu bul ki onu korusun. Öyle ki düşman seni ele geçirmesin. Benim katımda her biri çok faziletli, nazlı ve hâlis kullar vardır. Ey mubârek rûh, o kullar “akıl” ve “ tevfik”tir. Her biri iffetli ve güzeldir. Sözü edilen akıl; hem tedbirli, düşünceli, hem de bilgilidir. Ey rûh! dinle, bu akıl sana vezir olsun. Her zaman onunla istişare et. Güvenilirdir, sakın ondan korkma. Her ne söylerse dâimâ onu dinle. Her zaman, her konuda rehberin olsun. Ey rûh! Nefse uyma, akla uy. Çünkü o parlak akıl daha bilgilidir. Her ne kadar ahmak nefs aklı sevmese de sen sakın aldanma, nefsini akıl doğrultusunda kullan.

Bir de “tevfik”i sakın terk etme ve o mübarek zâta fena söz de söyleme. O zât, hâlis bir adam, yüksek nitelikli bir kul ve öncü bir öğreticidir. Sen onu kalp çocuğuna yoldaş et. Öyle ki bu şefkatli üstad kalbi gözetsin. Onları birbirinden hiç ayırma, âdeta ruhları birlikte olsun. Bu körpe çocuğu, terbiye etmesi için mürşide emanet et. Ey kerem sâhibi! Her zaman onları bir yerde gizle ki düşman görmesin.

Şerîat yurduna gir ve orada kal ki yılan ve karınca sana hizmet etsin. O ulu şehrin ortasında kuleler, burçlar ve kaleler inşa et. Fitne erbâbının görmemesi için bu kalp çocuğunu oraya yerleştir ve orada yetiştir. Dünyâ gitse, ukba gitse, dert değil. Ancak kalp giderse îmân cevheri de gider. Đşte bak, bu cevheri dâimâ koru. Çünkü mekândan münezzeh olan Allah ancak onunla anlaşılabilir. Lânetlenmiş şeytan bu cevhere tamamıyla düşmandır. Ahmak nefs de ona yardımcı olur. Her ne kadar hain nefs içeri dâvet ederse de şeytanın eli ona ermez. O çocuğun bir düşmanı da dünyâdır. Đşte bunlardan kendini koru. Kısacası, îmân cevherini sakla. Kulların en mükemmeli ve dertlere çâre bulan ol.”

Bunun üzerine rûh, Hakk’ın buyruğunu dinleyerek, Allah’ın emrini yerine getirdi ve seyr u sülûke başladı. Allah aşkıyla uçtu ve kâinâtı dolaştı, çok âlemler görüp gezdi. Öyle bir âlem buldu ki sınırsızdı ve tâ dokuzuncu göğün ötesine dek uzanmaktaydı. Sınırsız bir genişliği vardı. Yüce Yaratıcı onu öyle yaratmıştı.331

Şerîat-ı Mutahhara Bu âlem şerîat âlemiydi ve burada ancak Hak Teâlâ hükmetmekteydi.

Bu, öyle geniştir ki sonu bulunmaz. Arş’ı, Cehennemi ve Cenneti içine alır. Yer ve gök, dünyâ ve âhiret, hepsi oradadır. Birçok âlemler onun ortasındadır. Çünkü o kerem sâhibi Allah, rûhu bedene emânet edip O hüküm sâhibi Allah, rûhu şerîat âlemine hâkim yaptı. Bir olan Mevlâ, bir taht kurdu ki, işte o taht, bu bedendir. Allâhu Teâlâ şöyle buyurdu: “Gel, burada emrimi yerine getir. Nefs ve şeytanla mücadele et. Dikkat et, düşmana her zaman galip gel. Düşman sana ulaşacak bir yol bulamasın.”

331 Mustafa Fevzi, Mir’at, 65-67.

173

Hak Teâlâ’dan bu hitap gelince rûh, onu işitti ve emri yerine getirdi. Rûha Allah’tan bir sancak geldi ki böyle bir sancağı ne Cem, ne de Cemşîd görmüştür. Onu “Tevhîd” diye isimlendirip meşhur etti. Đşte o anda bütün mahlukâtın ruhları onu alıp ismi “Đtikâd” olan bir ülkeye girdiler. Kulların îmânı orada korunmaktaydı. Ruh bu ülkenin ortasında bir şehir gördü. Adına “Zâhir” deyip bir sancak verdi.332

Nefs-i Emmâre O şehrin “Emmâre” adında bir kapısı vardı. Rûhlar gurup gurup o

kapıdan girdiler. Zayıf olan rûh, çok uzun zaman bu kapıda bekledi ve çok eziyet çekti.333

Kötü Ahlâkın Esasları Vahşiler onu ele geçirmiş, kâmil insanlar ise onu hiç görmemişti. Bu

kapının bir emniyet memuru, onun da bir karısı vardı. Karı koca birbirine denk, aynı zamanda edepsizlikte de tektiler. Kocanın ismi öfke, karısının ise şehvetti ve gece gündüz dâimâ orada dururlardı. Adı geçen şehvet fazlasıyla güzel, nazlanmada benzerlerinden üstündü. Öfke de oldukça gürbüz bir pehlivandı ve bütün dünyâ ondan korkardı. Bu alçağın işi gücü, hep kötülüktü. Ah elinden! Eyvah ki eyvah! Bu bayağı adam, o kapıyı tutmuş, nerede zayıf bir adam görse, onu öldürüyordu.334

Aşağılık Dünyâ Orada büyücü bir kadın vardı ve adı dünyâ diye şöhret bulmuştu.

Nedendir bilinmez o herkese büyü yapardı. Halbuki onun bir hilekar ve pak rûhun düşmanı olduğu âşikârdı. Ayrıca onların, insanların yolunu kesen pek çok yol arkadaşları vardı. Şehvet gelerek cilve ve nâz yaptı, pâk olan rûha pek iltifatta bulundu ve ona: “Ey güzellik sâhibi ay yüzlü, buradan gitme. Biz seni sevdik, burada kal” dedi. Rûh onu reddederek onun teklifine aldanmadığı gibi hak olan yolundan da zerre kadar ayrılmadı. Bunun üzerine şehvet gitti ve kocasını gönderdi. Her tarafta dönüp duran öfke geldi.335

Kötü Ahlâk Bu hâin öfke ardına kattığı kimselerle geldi ve ortalığı fenalık ve

kargaşa doldurdu. Münevver rûh, ondanda korkmadı. Bunun üzerine o kan dökücü alçak dönüp gitti. Sonra, dünyâ gelip büyü yaptı ve haddi fazlasıyla aşan edepsizlik etti. Her ne kadar soylu rûh, aldanmadıysa da karısı zayıf nefs bunlara yöneldi. Her üçü birden hücûm edince pak rûha sıkıntı bastı. Kinci nefs onlara yöneldi. Aslında onlar nefsin akrabasıydı. Bu sebepten nefsi kocasından ayırıncaya dek beklemişlerdi.

Aşağılık nefs, onlarla birleşince Hakk’ın huzurundan kovulmuş şeytan da yanlarına geldi. Hepsi birlikte rûha eziyet etmeye başladılar. Bunun sonunda safâlı, pak ruh hastalandı. Nârin rûh rahatsızlanınca, nefs ve Allah’ın rahmetinden mahrum edilmiş şeytan onun yanına geldiler. Hâin nefs rûha: “Ey

332 Mustafa Fevzi, Mir’at , 67-68. 333 Mustafa Fevzi, a.g.e., 68. 334 Mustafa Fevzi, a.g.e., 68. 335 Mustafa Fevzi, a.g.e., 68-69.

174

sevgili! Bak sana usta bir hekim getirdim” dedi. Şeytan da şöyle dedi: “Bana bak, ey soylu rûh! Hastalanmışsın, vücûdun pek zayıf düşmüş. Ben usta bir hekîmim, seni tedavi etmeye geldim. Ayrıca teselli de ederim; çünkü sözün de ustasıyım.”

Kerîm olan rûh onları gördüğü zaman alçak oğlu alçak olduklarını hemen anlamıştı. Bundan dolayı onları kovmaya çalıştı ama buna gücü yetmedi. O alçaklar oturdular ve bir türlü gitmediler. Đşte o zaman ahmak nefs bir fırsatını bulup, kalp çocuğunu tevfikten aldı ve onu hemen şeytana teslim ederek, al bunu, terbiye et, dedi. O can dost tevfik bu durumu görünce derhal akla başvurdu, olayı ona anlattı: Gel ey vezir, bir tedbir al, bir çâre bul, dedi. Ey yardımcı, kalp çocuğu elden gitti. Gönül okşayan pak rûh hastandı. Gel, buna bir çâre bulmakta bana yardımcı ol. Ahmak nefs, beni hor gördü. Gel, yetiş imdada, kendi öz çocuğunu şeytana verdi. Ey himmet sâhibi akıl, kalp çocuğunu düşman aldı. Haydi git, onu kurtarmaya çalış. Ey zeki varlık, haydi durma! Şimdi Allah’ın rahmetinden mahrum edilmiş şeytan, îmân cevherini gasp etmektedir.336

Güzel Ahlâkın Esasları Bir hekîm bul ey akl-ı selîm, dikkat et bu hekîm işinin ehli olsun. Pâk

rûhun derdine çâre bulsun. Çünkü asil rûh oldukça hastadır. Ey kardeş, biz konuşurken şecâat isminde cömert bir adam ve onunla berâber, bir de şefkatli bir pîr geldi. Allah’ın o iki dostu bu yolda birbirine arkadaştılar. Meğer bu kuvvetli adam iffet imiş. Bunlar mânevî adamlar olarak geldiler. Ey akıl ve tevfik, durmayın. Bu belayı rûha lâyık görmeyin, dediler. Duyduğumuza göre pâk rûh hastalanmış; nurlu kalp çocuğu ise kimsesiz kalmış. Alçak nefs, kocasını terk etmiş ve çocuğunu da şeytana teslim etmiş.337

Mür şid-i Kâmil Allah’ın bu dört veli kulu kalktılar ve velîler arasından bir hekîm

buldular. Onun adı mürşid-i kâmil idi. Bu hastanın imdâdına yetişip o utanmaz hâinleri kovdular ve onları ruhun yanından sürerek kalp çocuğunu alıp kurtardılar. Îmân cevherini sıkıca sardılar. Đşte o vakit tevfik kalp çocuğunu aldı. Genç delikanlının çok perişan olduğunu gördü. Tevfik onu yıkadı, temizledi. Ancak o zaman kalp çocuğuna tâze bir nur geldi. Vezir olan akıl, rûhun yanına gelerek; sana yardım edecek hekîm geldi, dedi. Mürşid-i kâmil; Ey hasta rûh, aç gözünü, şimdi sana bir değil, birçok mânevî fetihler gelir, dedi.338

Tevbe ve Allah’ı Zikretmeyi Öğretme Kâmil mürşid, bak sana birçok ilâç getirdim. Bunları iç ki sağlığın

yerine gelsin. Ben sana aşk şerbetini getirdim. Ancak bana tamâmen teslim olman gerekir dedi. O zaman rûh, ağlayarak yerinden kalktı ve teslim olup söz

336 Mustafa Fevzi, Mir’at, 69-70; bkz. a.y., Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 109, 151-153. 337 Mustafa Fevzi, Mir’at , 70; bkz. a.y., Cerîde-i Sûfiyye, sayı: 109, 151-153. 338 Mustafa Fevzi, Mir’at , 70-71.

175

vererek yemin etti. Bunun üzerine hekîm ona bir ilâç verdi. Asil rûh da onu seve seve içti.339

Yedi Latîfe O ilacın ismi tevbe idi ve pak rûha müspet yönde bir tesirde bulundu.340 Kalp Latîfesi O hekîm kalp çocuğuna bir şurup verdi, bunun üzerine kalbe yeniden

kuvvet geldi; ağrılar, sızılar, tasalar son buldu.341 Rûh Latîfesi Sonra bu ilâç rûha verildi ve böylece pâk rûh gücünü tekrar kazandı.

Hekîmin verdiği bu ilâç, zikir ilacıydı. O sevgili rûh, bunu durmadan tekrar etti. Usta hekîm bir şurup daha verdi. Onunla rûhu çok iyi tedavi etti.342

Đlâhî Aşk ve Cezbe Onun adına aşk şerbeti denir ki hastanın canına kuvvet verir. Sonra bir

macun vererek, sen bunu devamlı kullan, dedi. Mürşid-i kâmilin rûha verdiği bu macun, cezbe macunuydu. Mürşid rûha bir hizmet sundu. Bu nedenle rûh mürşidi terk etmedi. Mürşit rûha vasıta oldu, rûh ise mürşide dâimâ bağlı kaldı. O zaman iffetle şecaat geldiler, aşağılık nefsi aldılar ve onu düşmanın elinden kurtardılar. O alçağı hafifçe sarıp hep berâber gitmeye niyet ettiler. Hak yoluna birlikte gittiler. Her ne kadar rûh, ağlayarak üzüntü içinde kaldıysa da sonunda Hak Teâlâ ona yardımcı oldu.

Pak rûh bu kapıdan girdiğinde yolların tamamıyla toz toprak olduğunu gördü. Çabucak kendisine bir yol buldu ve o yolu tuttu. Gece gündüz durmadan ilerledi. Önde mürşid, arkada güzel rûh ilerlediler, mübarek pîr ona dâimâ rehberlik etti. Ama şeytan onları terk etmemiş ve nefsi yoldan çıkartmaya niyet etmiş ve onları arkadan gizli gizli takip ediyordu. Yanına şehveti, dünyâyı ve öfkeyi, ayrıca daha birçok edepsiz erleri almıştı. Dâimâ fırsat kollayan kinci şeytan, her yönden hücum etmekteydi. Pak rûh, önde münevver mürşid-i kâmil olmak üzere güzel bir yoldan gidiyordu.343

Tarîkat Yolu Adına tarîkat yolları derlerdi. Allah bütün kullarını ona ulaştırsın!344 Nefs-i Levvâme Ruh, dağlık bir yer gördü ve onu geçti ki adına “levvâme” derler. Ama

rûh orada çok eziyet çekti. Nefs ve şeytan durmadan ona saldırırdı. Bâzen düşmanın tuzağına düştüğünde tevfik ve mürşid onun yardımına koşarlardı. Kâh onu hapsederlerdi kâh vurup döverlerdi. Bâzen sessiz, sakin yaşardı bâzen de düşmanın en kötü, en çirkin fiillerini işlerdi. Kötü şeytan kalbe hücum ederdi. Đşte o zaman mürşit ve tevfik kalbin imdadına yetişirlerdi. Mürşid, o

339 Mustafa Fevzi, Mi’at , 71. 340 Mustafa Fevzi, a.g.e., 71. 341 Mustafa Fevzi, a.g.e., 71. 342 Mustafa Fevzi, a.g.e., 71. 343 Mustafa Fevzi, a.g.e, 71-72. 344 Mustafa Fevzi, a.g.e., 72.

176

kalp çocuğunu korumak için orada bir küçük sandık ayarladı. Bu nazik çocuğu orada sakladı, dâimâ böyle bir yol izledi.345

Sır Latîfesi Bu sandığa da “sır” adını verdi. Rûh ve bedenin mahzeni sırdır. Sonra

mürşid rûhu hoş bir mahfeye koydu. Sanki hacılar Ka’be’ye gidiyormuş gibiydi.346

Hafî Latîfesi Bu mahfeye “hafî” ismini verdi. Her kulun maksadı bu hafîdir. O

münevver pak ruh, bu makamlardan geçerek zikir şerbetini içerdi. Ama pek çok âh çekip inlerdi. Nihayet Hak Teâlâ derdine derman verdi. Bu can sıkıcı levvâmeden geçti, böylece rûh ve beden biraz rahatladı. Sonra bir sahraya geldi, ansızın kondu. Gece gündüz, bir müddet orada kaldı.347

Nefs-i Mülhime Bu sahranın adına “mülhime” derler. Rûh onun görüntüsündeki mânâya

âdeta âşık olmuştu. Orada, Allah’ın pek güzel, övmüş de yaratmış olduğu, pınarı çok olan bir çimenlik gördü.348

Velâyet-i Suğrâ O çimenlik yerin, o bahçenin ismi “velâyet-i suğrâ”’dır. Rûh, bu gül

bahçesinde çadır kurdu, ardından fetihler geldi ve o neşelenmeye başladı.349 Ahfâ Latîfesi O çadırın ismi “ahfâ” idi. Pak rûh, dâimâ o çadırda zikir yapardı. Kerîm

rûh bu yere gelince, aşağılık nefs hastalandı ve hilekârlık etmeye niyetlendi. Ardı sıra alçak şeytanı istedi. Rûha, o hekîmdir, bana ilâç versin diye ısrar etti. Ey sevgili, benim derdimden ancak o anlar. Benim için ondan daha güzel, ehil bir hekîm yoktur.350

Dünyâ Sevgisi Hayırsız bir “dünyâ sevgisi” vardı ve o hilekâr da nefsin hizmetindeydi.

O alçak, aşağılık nefsi pek severdi. Ardından onu şeytana koştururdu. Dünyâ sevgisi, tâ eskiden beri nefse hizmet etmekteydi. Aşağılık nefs de onu pek severdi. Dünyâ sevgisi hemen şeytana gitti. Rûh bundan habersizdi. Akıl ve tevfik durumdan haberdar olunca hemen birbirlerine yardımcı oldular.351

Đlâhî Đlhâm Orada bir muhafız vardı ve gürültü patırtıya asla meydan vermezdi. O

muhafıza “ilhâm” denilirdi. O rehberin işi dâimâ doğru yolu göstermekti. Akıl ve tevfik vakit kaybetmeden ilhâma gittiler ve o güzeller, hâdiseyi ilhama anlattılar. Hemen ardından ilham geldi, aldatıcı şeytan oradan kovuldu ve pak rûh, aşağılık nefsi hükmü altına almış oldu. Artık hileye aldanmadı. Pak rûh bu civarda böyle gezerken, birçok defa yüreği yaralandı. Alçak nefs gamdan zayıf

345 Mustafa Fevzi, Mir’at, 72. 346 Mustafa Fevzi, a.g.e., 72. 347 Mustafa Fevzi, a.g.e., 72-73. 348 Mustafa Fevzi, a.g.e., 73. 349 Mustafa Fevzi, a.g.e., 73. 350 Mustafa Fevzi, a.g.e., 73. 351 Mustafa Fevzi, a.g.e., 73.

177

düşünce, gün geçtikçe, rûha daha çok yaltaklanmaya başladı. Mürşid-i kâmil gelerek zavallının yarasına dâimâ merhem oldu.352

Nefs-i Nâtıka Mürşit zâfiyetin tamâmen âşikâr olduğunu görünce, ona hemen “zikir

şerbeti”ni verdi. O güzel, mübarek mürşid; kalp, rûh ve nefsi bir yerde topladı ve onlara öğüt verdi.353

Beden Latîfesi Sonra hepsi bir yerde toplanıp zikir yaptılar. Hemen arkasından Mevlâ-i

zü’l-Celâl’in feyz ve bereketi, ihsânı aşikâr oldu. Bunlara başka bir ilâç daha verdi. O ilâçtan Allah aşkı doğdu. O ilâç, Allah’tan başka her şeyi ortadan kaldırdı. Gönül levhasında onların hiçbirini bırakmadı.354

Nefy ü Đsbât Rûh, yalnızca Mevlâsını isbat ederek her zaman en yüksek mevkiye

ulaştı. Bu, nefy ve isbat ilâcıydı ki, gönül ehli bu ilâcın mahiyetini bilir. Ey kardeş, şimdi ilâçlar tamamlandı ve böylece mürşid de rahatlamış oldu.355

Velâyet-i Suğrâ Murâkabeleri Kalp ve rûh burada çok terbiye gördüler ve onlara birçok makamdan

çeşitli fetihler gerçekleşti. Mürşid dâimâ ders veriyor, bütün rûhlar Allah’a bağlanıyordu. Đlkönce Hakk’ın feyzi doğarak etrafı aydınlattı. Mürşid de kalpten kalbe ders vermekteydi. Mübarek rûh, önceleri “ işrâkî” iken, şimdi ise “meşşâî” olmak sûretiyle daha da güzelleşti. Sürekli bu şekilde mânevî yolculuklarına devam ettiler. Aynı zamanda bu yolda birçok şüpheler de çözümlenmiş oldu.356

Nefs-i Mütmainne Buradan geçince yüce Allah’ın, üzerine “O, senden sen de O’ndan

hoşnut olarak Rabbine dön!” âyetini yazmış olduğu büyük bir kapı gördü. Bu, ezelî Üstad olan Allah’ın yarattığı, pek güzel bir kapıydı. Bu kapıya “mütmainne” adını vermişti. Herkes ona öyle kolay kolay ulaşamazdı.357

Bâtın ve Velâyet-i Kübrâ Rûh, bu kapıdan içeri girdiğinde zarîf bir şehir gördü. Kulesi ve kalesi

oldukça hoştu. Hak Teâlâ onu “Bâtın Şehri” diye adlandırdı ve rûha ikram etti. Veliler, müritlerini orada buldular ve velâyet-i kübrâ tâcını giydiler.358

Hakîkat Rûh bir gül bahçesi gördü. Oysa bu gördüğü hakîkat bahçesiydi.359 Nebîlerin Hakîkatleri Cisim ve cisme âit olmayan, ancak hepsi nur olan bütün hakîkatler

orada ortaya çıkmıştı. Rûh, nebîleri de velîleri de orada tanıdı.360

352 Mustafa Fevzi, Mir’at , 73-74. 353 Mustafa Fevzi, a.g.e., 74. 354 Mustafa Fevzi, a.g.e., 74. 355 Mustafa Fevzi, a.g.e., 74. 356 Mustafa Fevzi, a.g.e., 74. 357 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 358 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 359 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75.

178

Hakîkat-ı Muhammedî Peygamber nûrunun ne olduğunu, en nûrlu Hazret-i Muhammed

Mustafa’nın kim olduğunu burada öğrendi.361 Kur’ân’ın Hakîkati Kur’ân’ın bâtını hakîkat bahçesinde ortaya çıktı. Nur üzere nur olan

Hazret-i Muhammed, onu orada anladı.362 Namazın Hakîkati Rûh, namazın özünü orada kavradı, O yerde zamanlar ve yönler yoktu. Ka’be’nin Hakîkati, Kurbiyyet Murâkabesi ve Murâkab ât-ı Azîme Ayrıca Kâbe’nin özü de orada meydana çıktı. Rûh, Hakk’a yakınlığı

orada kavradı. Çok mertebeler, çok makamlar gördü. Hepsi Allah’ın bir lütfuydu.363

Marifet Rûh, Bâkî Allah’ın orada benzersiz, yüksek bir saray kurmuş olduğunu

gördü. Adına “Marifet Sarayı” derlerdi. Güzel menkıbeleri anlatılan rûh o saraya girdi.364

Rızâ Makâmı Ruh orada adına “Rızâ” denilen bir taht gördü. O zaman, kendisinden

Allah’ın râzı olduğu, seçilmiş rûh bu tahta çıktı.365 Hakîkî Îmân Aziz nefs bu makamı görünce, o anda çabucak tevbekâr oldu. Đşte o

zaman hakîkî îmân geldi ve böylece nefs, mekândan münezzeh olan Allah’ın kim olduğunu anladı.366

Mahfûziyât-ı Evliyâ Nâzenin nefs orada korumaya alınmış, Allah’ın huzurundan kovulmuş

şeytan artık yanına gelemez olmuştu.367 Nefs-i Radiyye, Nefs-i Merdiyye ve Nefs-i Sâfiyye Burada hem nefs Allah’tan râzı oldu, hem de Allah nefsten râzı oldu.

Nefs riyasız, hâlis bir kul oldu ki, bütün asfiyânın nefsleri böyledir.368 Yakîn Biz sana saraydan bahsetmiştik. O sarayın “Yakîn” adında bir kapısı

vardı.369 Hakîkî Tevhîd O kapının da bir kilidi vardı ki katıksız hâlis nurdandı. Ona kelime-i

tevhîd deniyordu.370 360 Mustafa Fevzi, Mir’at , 75. 361 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 362 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 363 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 364 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 365 Mustafa Fevzi, a.g.e., 75. 366 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 367 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 368 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 369 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 370 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76.

179

Îmân Sarayı Ey azimli dost! Sözü edilen saray; dört duvarı, bir dış yüzü, bir de çatısı

olmak üzere altı cephelidir. Bu altı şey kesinlikle îmân sarayını oluşturur. Çünkü şüphesiz îmânın şartı altıdır. Kim bu altı şartı benimserse o zaman, saray tamamlanmış demektir. Kerâmet kaynağı Allah, kalp çocuğunu ve îmân cevherini onda muhafaza etti. Tevfik, nâzenin kalp ve yakîn ehlinin îmânı ondadır.371

Kovulmuş Şeytan ile Mücâdele Ruh, îman sarayının tamamını sâhiplenince, aşağılık şeytan geldi ve

hücûm etti. Allah’ın huzûrundan kovulmuş, melûn şeytan, din ve îmân kesinlikle yok olsun diye o sarayı yıkmak istedi.372

Đlâhî Farzlar Đnanan kişi, tastamam bir kale kurmuş, ismine de “Farz Kalesi”

demiştir. Bu da beş şeyden oluşur, sabah akşam onları tamamlamaya çalışır. Birincisi, şehâdet kelimesi; ikincisi, namaz; üçüncüsü, oruç; dördüncüsü, hacca gitmek; beşincisi ise, zengin kişinin zekât vermesidir. Böylece her yönden din düşmanından korunmuş olur. Eğer kişi fakir olduğu için hacca gidemezse, hem de zekâtı vermeye gücü yetmezse, Hak Teâlâ onun eksikli ğini tamamlar. Îmânını o kalede muhafaza eder. Farz kalesi tamamlanınca düşmanlar kuvvetlerini artırdılar. Her taraftan var güçleriyle saldırarak kaleyi yıkmaya çalıştılar.373

Vâcipleri Kul bu durumu görür görmez onu kuşatan bir kale daha inşa etmiş, o

kalenin ismine “Vâcib Kalesi” demişti. Böylelikle îmânın korunmasına çalıştı. Baktı ki, lânetlenmiş, kovulmuş şeytan yine durmuyor. Bu kez çok daha sağlam bir hisar yaptı.374

Sünnet-i Nebevî O hisara “Sünnet” ismini verdi. Dînini sünnetle güçlendirip diriltti. Ârif

olan kişi, sayısız düşmanın her taraftan kaleye hücûm ettiğini gördü.375 Müstehablar Durmadı, gayret edip bir hisar daha yaptı. O hisara “müstehab” adını

verdi. Kulesini ve kalesini en mükemmel şekilde tamamladı.376 Sâlih Ameller ve Zikir Her kaleye pek çok asker yerleştirmiş ve onlara güzel silahlar vermişti.

O askerler kulun yapması gereken sâlih ameller; silahlar ise zikirdi.377 Emr-i Bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i Ani’l-Münker Düşman yine durmadı, her taraftan bütün gücüyle hücûm etti. Şüphesiz

sözünün eri olan kişi, gece gündüz çalışıp birçok sağlam siper edindi. Sağlam

371 Mustafa Fevzi, Mir’at , 76. 372 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76. 373 Mustafa Fevzi, a.g.e., 76-77. 374 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 375 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 376 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 377 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77.

180

siperini tamamladı ve onu “Emr-i bi’l-Ma’rûf ” diye adlandırdı. Her yeri böyle sağlamlaştırınca “Nehy-i ani’l-Münker” askeri ile de orada düzeni sağladı.378

Şüpheler Sonra tâ dışarıya bir hendek kazıp orada epeyce meşgûl oldu. O yerin

ismine “Mekruh” dedi. Onun diğer ismi de “Şüphe”ydi.379 Menduplar O yere çokça muhafız koydu ve onlar mendup askerleriydi.380 Takvâ, Đstikâmet ve Verâ’ Onlara dâimâ işi doğruluk olan bir kumandan vermiş, o gönlü alıp

götürenin ismine “takvâ” demişti. O rehberin rütbesi ise “verâ’” idi. Düşman îmâna yol bulmasın diye böylece çalışıp çabalayıp vecde geldi. Bütün din düşmanları dışarıda kaldı. Ancak o kovulmuş şeytan saldırıdan, Rûh da cihadından geri durmamıştı. O güzel yüzlü, sürekli çalışıp çabaladı ve sonunda düşmanını perişan ederek öz canını Hakk’a ulaştırdı.

Mustafa Fevzi Efendiye göre, kâmil olan kişi ölünceye kadar hep böyle uğraşırsa, sonunda düşmanını perişan eder ve öz canını Hakk’a ulaştırır. Böyle kişiler mürşid-i kâmildirler, kemâle erdiren bir kişi olarak ortaya çıkarlar. Đşte bu kişiler “tevhîd-i şühûd” veya “tevhid-i vücûd” ehlidirler ve her zaman onlar “ fenâ fillâh” mertebesindedirler. Đşte “bekâ billah” mertebesinde bulunanlarda bunlardır ve bütün ıstılahlardan amaç da budur. Bundan başak bâtın yolu yoktur.

Rûhânî seyr u sülûkün temsil edilişi böylece sona ermiş olur. Sâlik amellerine kibir ve riyayı hiç katmamalıdır. Eğer bir kişide vecd ve hâl olmadan, Hz. Peygamberin sünnetlerini örnek alarak hareket etse ve yine dâimâ bid’atleri terk edip şer’-i şerîften de ayrılmasa, o kişi kesinlikle saâdet ehlidir.

Eğer şer’-i şerîfe uymaksızın vecd ve hâl zuhûr ederse, o kişi “ Đstidrac” ehlindendir. Uçsa da böyle kimselere aldanmamak gerekir. Sözün kısası; şerîatsız tarîkat olmaz. Hepsinin aslı şerîattır. Farz ve vâcibi, sünnet ve mendubu, emr-i bi’l-ma’rufu ve âdâbı dâimâ uygulanmalı, bu küçüktür, bu büyüktür deyip onları terk etmekten sakınılmalıdır. Ne mekruh ve haramı işlemeli, ne de kerahetli işe başlamalı. Her şeyden önce bid’atleri terk edilip, dînin emirleri güzelce öğrenilmeli ve bunlar da zaman kaybetmeksizin yerine getirilmelidir.381

5.1.2. HAFÎ ZĐKRĐN EDEPLERĐNDEN YEDĐSĐ: ZÂH ĐRÎ

EDEPLER Mustafa Efendi, hafî zikrin zâhirî edeplerini yedi başlık altında

incelemiştir. Onun bu edepleri anlatırken, her bir edep için âyet veya hadîslerden deliller getirmesi dikkatleri çeker. Biz de müellifimizin kaydettiği

378 Mustafa Fevzi, Mir’at , 77. 379 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 380 Mustafa Fevzi, a.g.e., 77. 381 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 308-318; a.y., Mir’at , 78-79.

181

hadisleri bâzen metin içinde, bâzen de dipnotta vermeyi uygun gördük. O, bu edepleri şöyle anlatmaktadır:

5.1.2.1. Đbâdet Kastı ve Şeytana Karşı Silâhlanmak Đçin Abdestli

Olmak Zikre başlamadan önce uyulması gereken ilk edep abdest almaktır.

Çünkü abdest müminin silâhı olduğu gibi, sayısız fazîletler kendinde toplanmıştır. Abdest her ibâdetten önce olur ve Hakk’a yakınlık için her yerde öncelik abdeste âittir. Kim cân u gönülden abdest alırsa, o kişiden şeytan uzak durur.

Müellifimiz her abdestin silah olmadığı görüşündedir. Öyle ki ona göre bâzı abdest şeytan için bir oyuncak olur. Aslında bıçakta bir silahtır; fakat onu taşlara çarpar köreltiriz ve böylece o, silah olma özelli ğini kaybetmiş olur. Nefs ve şeytan mü’mini gaflete düşürerek her taraftan onu kuşatmaya çalışırlar. Bunlara karşı abdest kişiye bir kalkan, hem de affedilmek için bir sebep olur.382 Genelde nefs ve şeytan mümine hücûm edip o sâlih kulu azdırmak isterler. Bu da özellikle her bir ibâdette ortaya çıkar ki, bu iki can düşmânı çok hücûmlarda bulunurlar. Gururlu şeytanın saldırısı özellikle zikir vakitlerinde olur ve o, nefs ile birlikte ortaya çıkar ki, bu hususta ikisi ittifak üzeredirler. Onlar her taraftan zikreden kişiyi kuşatırlar.

Murdâr şeytan bin bir türlü hîle yaparak bütün yardımcılarını yanına alıp insanları aldatmaya çalışır. Ahmak olan nefs de rahmetten kovulmuş şeytana burada dost olur ki, zâkirin işi o zamân çok çetindir. Şeytan, nefs ile birleştiği gibi hâneyi de tenha bulunca bütün uzuvda, her damarda kan gibi dolaşır.383 Böylece şeytan vücud mülkünde hükmetmeye başlar, can ve gönül artık düşman eline teslim edilmiştir. O rahmetten kovulmuş, gönül iklimini kuşatır ve hortumunu kalbe bağlar.384 O gizli düşman kişinin kalbine dâimâ vesvese vererek onda tasarrufta bulunur. O zaman sâlik aldanmış bir duruma düşmüş, rûhu da tamâmen mahzûn olmuştur. Aynı zamanda onda binlerce havâtır ortaya çıkarak sâlikin kalbinden halâvetin gitmesine sebep olmuştur. Böyle olunca her havâtırdan bir hicâb ortaya çıkar, feyz ve nûrun yerini zulmet alır. Gönül bu havâtırdan bıkmış, usanmış olduğu gibi, her havâtır kalpte yüz bin diken olmuştur. Öyle ki mürid zikir ve tefekkürden bir lezzet alamaz hale gelir. Bu duruma da inatçı şeytan çok sevinmektedir.

Kısacası bu durumda kalp âlemi perişan olduğu gibi, gönül de evsiz kalır. Bunlar gönül için mânevî hastalık olduğundan kalp evi bin türlü hastalığa

382 Peygamber Efendimiz şöyle buyurmaktadır: “Bir kul, abdest aldığı zaman, şu ağacın

yapraklarının dökülmesi gibi, o kimseden de günahlar öylece dökülür.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 39, h. no: 14, 15, 16, 17.

383 Peygamber Efendimiz şöyle buyurmaktadır: “Şeytan âdem oğlunun damarlarında kanın dolaştığı gibi dolaşır.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 102, h. no: 1.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 198, h. no: 671.

384 Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurur: “Şeytan, âdem oğlunun kalbini kavramış bir vaziyettedir. Şayet insan Allah’ı zikrederse hortumu siner, unuttuğu zaman yine kalbini kavrar.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 217, h. no: 1.

182

yakalanmış olur. Đşte bunlardan kurtulup kalbî huzûra kavuşmak için elbette tedbir ve ilâç gerekir. O ilâçlardan biri abdesttir; çünkü şeytan abdestten kaçar. Hem tahâret îmân ve dînin şûbelerinden biridir. Bundan dolayıdır ki müminler abdest almaya çok önem gösterirler.

Mustafa Efendi, her neden korkulursa, evvelâ abdest alınıp sonra o işin yapılması durumunda bunun çok faydasının görüleceğini söylemektedir. Ona göre bu sebeplerden dolayı tarîkatın edeplerinden biri de abdest olmuştur; çünkü sâlik her zaman korkudadır. Ayrıca sâlik şeytanın uykuda olduğunu sanmamalıdır. Öyle ki nefs, şeytan ve dünyâ kapı kapı dolaşıp, her işte kişiyi takip ederler. Abdestli olunması durumunda onlar kolay kolay insanı takîp edemezler. Çünkü o düşmanlar ateştir ve şüphesiz söndürülmeleri gerekir. Đşte kim hâlisâne abdest alırsa bu ateşi söndürür ve su onu nûra çevirir.

Kısacası sâlik dersini abdestli olarak yaparak düşmanın şerrinden nefsini gözetmelidir. Her ibâdette muhakkak bâzı edepler söz konusudur. Bu sebeple abdest alma hususunda gayretli olup, ibâdetlerin edeplerine dikkat etmek gerekir. Hem çok sayıda ilmihal kitapları mevcut olduğu gibi, bu konuyu onlardan öğrenmek de mümkündür. Ayrıca abedestin zâhiri edeplerini, yâni sünnet, mekruh ve onu bozan halleri utanmaksızın ilim ehline sorup öğrenmek gerekmektedir.385

Abdestin bir de mânevî edepleri vardır ki yakîn ehli onların en gerekli olanlarının üç olduğunu söylerler. Onlar da:

1. Gafleti terk, 2. Tam bir istiğfâr, 3. Abdeste önem gösterip ihmal etmemektir. Gafleti terk eylemekten maksat huzûrdur ve bu da sâliklere her zaman

gereklidir. Çünkü Hak ehli insanlar mâsivâyı gönüllerine almazlar. Özellikle de ibâdet esnâsında mâsivâ kalbe girmemelidir; fakat her an gafleti terk etmek de biz gibilere mümkün değildir. Yalnız mümkün değil diye de, kişi kendini bırakmamalı, mümkün mertebe gayret etmeli ki, kalbi / iç âlemi parlayabilsin. Đşte sâlikler abdest alırken hep Allâhu Teâlâ’nın huzûrunda olduklarını yakînen bilmelidirler. Âriflerin şöyle bir sözü vardır: “Gaflet üzere kulluk mûteber olmaz”. Eğer abdestte huzûr tam bir şekilde olmazsa, namazda da huzûr süreklilik göstermez. Sadece namazın böyle olduğu sanılmasın, zikir ve tefekkürün hepsi böylecedir. Abdestli olmak zikrin edeplerinde vardır; fakat onu olmazsa olmaz olarak görmemek gerekir. Çünkü bir özrün olması hâlinde abdestsiz zikir yapılabilir, yâni özür hâlinde namaz dışında zikir

385 Resûl-i Muhterem bir hadîslerinde şöyle buyurmaktadır: “Bir kimse abdest aldığında,

abdestini güzelce alır, sonra namaza kalkar ve o namazın rükuunu, secdelerini ve ondaki kıraati tam olarak yerine getirirse, namazı ona: “Sen beni muhafaza ettiğin gibi Allah da seni muhafaza etsin.” der. Sonra o namaz, bir nûr ile semaya yükseltilir ve o namaz için semanın kapıları açılır. Kul abdestini güzel almaz rüku, secde ve kıraatini tam yapmazsa, namazı ona: “Sen beni zayi ettiğin gibi Allah da seni zayi etsin.” der. Sonra o namaz, üzerinde bir zulmet olduğu hâlde semaya yükseltilir. Lakin semanın kapıları açılmaz. Sonra o namaz eski bir elbise gibi dürülür ve sahibinin yüzüne vurulur.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 39, h. no: 15.

183

yapılabilmektedir. Fakat özür olmaması durumunda abdesti terk etmemek gerekir. Aksi taktirde düşmanı azdırmak söz konusudur.

Bir de kişi abdestli olduğu halde, bir daha abdest almasına gerek yoktur. Fakat bir daha alınması fazîlet olur; çünkü abdestin tekrârı nur üzere nur olur.386 Eğer alınmış bir abdestten sonra zikir edilmemiş ve herhangi bir namaz kılınmamışsa, yâni bir ibâdet edilmemişse, fazîlet için tekrar bir abdest almaya gerek yoktur, o abdest kâfîdir. Ayrıca sâlikler dersten ziyade her zaman zikrederlerse, ister abdest alsınlar ister almasınlar, Hakk’ı zikretmekten ayrılmamaları gerekir. Çünkü zikredenin kalbi gaflete karşı uyanık olup, her zaman gönlünde Allah’ı bulmalıdır. Sâlik her ne halde olursa olsun hakîkat şudur ki, kalbi hep zikretmelidir. Böyle olmak için gayret gösterilir.

Özetlenecek olursa, sâlik Allâhu Teâlâ’yı her zaman zikretmeye çalışmalı, Hakk’ı zikretmeye muayyen bir vaktin olmadığını ve O’nun her zaman zikredilebileceğini de bilmelidir. Mürid nerede olursa olsun zikir, fikir ve şükür ile ünsiyet kurmaya çalışır; fakat önceden belirttiğimiz gibi bir özür olmadığı taktirde dersini abdestli olarak yerine getirir. Bir özrün olması hâlinde ise çâresiz zikir abdestsiz olarak yapılır.

Mustafa Fevzi Efendiye göre, ehlullahın abdesti böylece olmaktadır. Yalnız onlar bizim gibi gâfil olmadıkları için, abdest alırken onun hem zâhirî, hem de bâtınî edeplerine dikkat gösterirler. Müellifimiz bu husustaki görüşlerine şunları da ekler: O âriflerin sûretten çıktığı sanılmamalıdır, öyle ki onlar Haka’l-yakîni, sûrette bulurlar. Çünkü onlar abdest aldıkları vakit, canlarını gayb suyu ile pâk ederler ki, “Eğer sır sâhibi isen abdestini gayb suyu ile al” sözünü kendilerine düstur edinmişlerdir. Onlar abdesti sûrette su ile alırlar; fakat onların abdesti sır ile gaybettendir. Hem şühûd erbâbı abdest aldıkça onlarda vücutlarının meziyetleri kalmaz ve bu zâtlar abdestin akabinde mâsivâdan pâk olurlar ki, onların abdestleri her zaman böyle olur. Çünkü gönül erbâbı abdestini aşk çeşmesinden alır.387

5.1.2.2. Đbâdeti Ta’zîm ve Havâtırı Def Etmek Đçin Boş Bir Yerde

Kıbleye Karşı Oturmak Zâhirî edeplerden ikincisi, sâlikin kimsenin görmediği bir yeri

bulmasıdır. Mürid her zaman halveti gerekli görür, zikrini mahlûkâttan gizli bir yerde kıbleye dönerek yapar. Çünkü halvette zikir makbûl olurken; kesrette gönül meşgûl olacağı için uygun olmaz. Sâlik, zikrederken kendisini halkın görmemesine dikkat eder, Hakk’ın görmesi onun için yeterli olur. Ucub ve riyâdan sıyrılır ve Hakk’ın katında mutlak sûrette makbûl olur. Kalp halk ile berâber olursa onlarla meşgûl olur; fakat halktan ayrı yerde ise kalp rahat bir durumda olur. Bu sebepten zikir zamanlarında halvet şart koşulmuş ve bütün Nakşîler de bu yolda gitmektedir. Bu sebeple zikrederken halveti gerekli görmek gerekir ki, sâdât-ı izâmın edepleri de böyledir.

386 Tahrici geçti. 387 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 212-215.

184

Bir hadislerinde nebîlerin en şereflisi: “Zikrin en hayırlısı hafî olanı, rızkın en hayırlısı ise kifâyet miktarı olanıdır”388 diye buyurarak gizli zikrin fazîletini beyân etmiştir. Hz. Peygamber’in bu mâna yönünde başka bir çok sözleri vardır. Hâcegân bu emre imtisâl ederek, hafî yoldan maksatlarına revân olmuşlardır. Nakşibendîler bu yolu yol edinmiş ve helakte olanları bu şekilde kurtarmaya çalışmışlardır. Bu yol hafîdir ve Hâlidî de Nakşibendî’nin bir şûbesidir.

Hâlidîler sabah ve akşâm zikrederken, halvette / uzlette devam ederler. Fakat yakînen bilmek gerekir ki, halvetten maksat zikredenin zikir çektiğini göstermemesidir. Gizli zikir, kimsenin sâlikin zikrine vâkıf olmaması, mâsivânın da onun fikrine girmemesi ile gerçekleşmiş olur. Bir kişinin halveti bile şöhret olursa, günden güne onun gönlünde karışıklıklar artmaya başlar. Böylesi bir halvet, zulmet ile sonuçlanır ve beklide kesret böylesi bir halvetten daha yüksektir.

Hâcegânın yolunun tarîk-i hafiyye diye adlandırılışının sebebi bu tarîkat ehlinde bir belirti olmaması, zâhir ve bâtındaki şeyleri gizli olmasındandır. Onların zâhirde hiçbir alâmetleri olmadığı gibi, kimsede onların bâtında olan hallerini bilmez. Bu yolun erleri farzları, vâcipleri, sünnetleri açıktan yaptıkları gibi, bunların dışında kalan ibâdetleri ise gizlice yaparlar; çünkü yakîn erbâbının âdeti böyle olur. Hâcegân gürûhu sultândırlar ve onlar kendilerini belli ettirmeyi sevmezler. Bu gönül erlerinin zâhirleri halktan yanadır; ama bâtınları her an Hak’tan yanadır. Her ne kadar onlar kesrette görülseler bile, canları vahdetin zirvesindedir. Hâcegân halvet der-encümen etmektedirler ve böylece gönüllerine cihandan zerre bile gelmez. Bu zâtlar tarîkatın edeplerinden biri olması sebebiyle zikirlerini tamâmen gizli yerlerde ederler.

Sâlik de can ve gönülden onlara uyarak zikrini sürekli halvette yapması gerekir. Çünkü o, halvette rahat; kesrette ise karışıklık içinde olur. Bundan dolayı Mevlâ’ya yakınlık halvette; bütün zahmetler ise kesrettedir. Hem mâsivâdan uzaklaşmak halvetteki zikirde, teşviş-i fikir ise kesrette yapılan zikirdedir. Hak Teâlâ’nın feyzi, nurları, rızâsının cilveleri, mânevî vâridât halvettedir. Aynı zamanda vicdân ve gönlün safveti halvette, aşk ile zikr-i cemîl yine halvettedir. Kulluğun en kolayı, zikir ve fikrin en fazîletlisi, Hak Teâlâ’ya en yakın yol ve O’na teslîmiyet ve fedâ halvettedir.

Hazret-i Ali ’nin bu konuda Peygamber Efendimize ne sorduğuna bakıp ibret almak ve böylece gönülde bir şem’a yakmak gerekir. O şöyle sormuş: “Yâ Resûlallah! Kulları Allah’a en fazla yaklaştıran, onlar için en kolay ve Allah katında en üstün olan yolu öğrenmek istiyorum.” O zaman nebîlerin en

388 Deylemî, el-Firdevs, II, 180, h.no: 2906; Đbnu Hibbân, Sahih-i Đbni Hibbân, III, 91, h.no:

809; Gümüşhânevî, Râmûz, I, 281, h. no: 16.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 346, h. no: 1248. Başka bir hadîste de şöyle buyurulmaktadır: “Allah’ı ‘Zikr-i Hâmil ile zikret. Denildi ki: ‘Zikr-i Hâmil nedir?’ Buyurdu, ‘Zikr-i Hafî’dir.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 67, h. no: 2.

185

fazîletlisi: “Dâimâ halvette zikir et yâ Ali.” diye buyurdular.389 Başka bir hadislerinde yine O şöyle söyler: “Uzlet bizzat ibâdettir.”390

Bu rivâyetler de gösteriyor ki, zâkirin zikrederken gizli bir yer bulunması çok önemlidir. Öyle ki bu yerin karanlık olması, insan ve hayvandan bir eserin olmaması daha münasiptir. Eğer sâlikin zikir edeceği yer mescit ise halvet noktasında endişe etmez, kimseye bakmadan bir köşeye çekilir; fakat mümkün mertebe mescidin tenhâ bir yerinde oturur ve bıkıp usanmadan zikirle meşgûl olur. Aynı zamanda sâlik burada ses çıkarıp da hâlini kimselere bildirmeden ve kendini herkeslere güldürmeden zikrine devam etmelidir. Eğer mürid bu konuda hâline güvenemiyor, hallerine gâlip olamıyorsa, mescitlerde dersiyle meşgûl olmaz, dersinin dışındaki ibâdetlerle meşgul olarak tedbîr-i hasen eylemelidir.

Zikir çekilecek yerde ihvân veya yakın bir arkadaş olur ve sâlikin hallerinde de bir karışıklık meydana gelmeyecekse, öyle bir yerde zâkirin dersini yapmasında bir sakınca yoktur ve böylesi bir yer halvet gibidir. Özellikleri anlatılan böylesi yerlerde sâlik kıbleye dönmeyi de terk etmez, mazeretsiz kıbleden yüzünü çevirmez. Çünkü mürid zikir esnâsında kıbleye yönelmekle emrolunmuştur ve bu da zikir sırasında gerekli olan hususlardandır.391 Her ibâdet kıbleye karşı olması lâzımdır; çünkü insanlar ve melekler kıbleye tazîm ederler. Đş böyle olunca sâlik de zikrederken kıbleye tazîm edip Kâbe’ye teveccüh eder. O, zâhiren Kâbe’ye döner; fakat bâtınıyla Hakk’a teslîm-i can olmuştur. Hakîkatte kıblemiz Hak Teâlâ’dır; fakat sûrette beyte teveccüh eyleriz. Cenâb-ı Hak mekândan münezzehtir, bu sebepten dolayı da beyt-i şerîf kıble olmuştur.

Halvetin terki, bir özürden dolayı ise o zaman câizdir. Kıbleye yönelmek ve halvet mümkün olmadığı taktirde sâlik rehâvete kapılmaz, her nerede olursa olsun, Hak ehli zikrini yapmaktan vazgeçmez. Durmaksızın zikir edip “Doğu da Batı da Allah’ındır. Artık hangi bir yerde yüzünüzü kıbleye çevirirseniz vech-i ilâhî oradadır. Şüphe yok ki Allâhu Teâlâ vâsi’dir, alîmdir”392 âyetine bakar. Hem sâlikin gıdası sürekli Hakk’ı zikretmek olmalı

389 Yakup Çiçek bu rivayetle ilgili şu bilgileri nakletmektedir: Ahmed er-Rifâî’nin el-

Burhanu’l-Müeyyed adlı eserini tahkikli olarak neşreden Hüseyin Nâzim el-Halvânî mezkur rivayeti kaydettikten sonra, rivâyeti ulemânın bâzısının kabul ettiğini, bâzısının da münker saydığına işâret ettikten sonra şöyle demektedir: “Hâfız Đbn Hacer rivâyetin sahih ve kuvvetli olduğunu savunmuştur. Bütün mutasavvıflar ise sıhhati konusunda müttefiktir. Suhreverdî gibi mutasavvıflar da onu kabul etmişlerdir. Rivâyete hadîs kitaplarında rastlamadık. Ancak hadîsin bâzı bölümleri hadîs kitaplarında bulunmaktadır. Ahmet Yıldırım, Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları, Ankara, 2000, 339, 340.

390 Yaptığımız araştırmalar sonocunda bu rivayete hadis kitaplarında rastlayamadık. 391 Bir hadîste şöyle buyurulmaktadır: “Meclislerin (oturuşun) hayırlısı, kıbleye karşı oturulan

meclistir.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 281, h. no: 1.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 349, h. no: 1259.

392 Bakara, 2/115.

186

ki, Hakk’a gerçek bir kulluk mümkün olsun. Kısacası mürid zikir ve tefekkürü ne unutur, ne de terk eder.393

5.1.2.3. Bedenin Đstirahatı ve Ashâba Đttibâ’ Đçin Aks-i Teverrük

Şeklinde Oturmak Zikrin zâhirî edeplerinden üçüncüsü aks-i teverrüktür ki, ashâb-ı güzîn

de böyle yaparmış. Sâlik de ashâb-ı kirâma uymalıdır; çünkü bütün âl ve ashâb kendilerine uyulan kimselerdir. Onlara ittiba’ edip başka bir yola sapmaktan son derece sakınmak gerekir. Sâlik bütün hallerini, fiillerini ve sözlerini onlara benzetmelidir; çünkü onlar hidâyet yıldızlarıdır.394 Onların her biri yol gösteren yıldız gibidir ve onların bütün hâlleri Nebî’nin halleridir. Onlar Mustafa’nın güneşi, onların sünnetleri ayn-ı hikmet, işleri ise hep Hz. Peygamber’in Sünnetidir. Mustafa Fevzi Efendi, eğer her birinden bir edep alsaydık, nefsimizden hiç keder görür müydük? der ve nefsin, ben her şeyde birçok kusur işlemekteyim, böyle cüzî ittibâdan ne olur demesine adlanılmamalıdır. Çünkü bu kelâm hevâ ehlinin sözleridir ve böylesi bir teselli kişiyi yok edebilecek kadar tehlikelidir. Müellifimiz bu konuyu bir misâl ile açıklamaktadır:

Hacca gitmeye gücü yeten için hacca gitmek farz olduğu gibi, zekât vermesi, oruç tutması ve namâz kılması da farzdır. Zengin olan bir kul hac ve zekâtı terk eder, orucu tutmaz ve namazı kılmazsa, kısacası Allahu Teâlâ’ın bâzı emirlerini terk edene ve bâzı yasakladıklarını işleyene, diğer emirleri de tutmasın denir mi? veya başka yasaklanmış şeyleri işlesin denir mi? Aksine böyle bir kişiyi güzelliklere teşvik edip Hak Teâlâ’dan ıslâhı için duâ edilir. Çünkü kişi Hakk’ın emirlerini tutuğu kadarıyla lutfa nâil olur; tutmadığından dolayı da cezâ görür. Đşte her türlü ibâdetler ve kabâhatler böyledir. Sâlik mümkün oldukça Sünnetlere yapışarak, onları bir bir icrâ etmeye gayret eder ve her birini de güzel bir şekilde yapar. Ayrıca bildiğini terk etmez, bilmediğini öğrenir, her an Sünnetleri ihyâ etmeye çalışır.

Đşte aks-i teverrükün hikmeti budur ve bu tür bir oturuşun ashâb-ı güzînin sünneti olduğu da unutulmamalıdır. Böyle bir oturuştaki hikmetlerden biri de bir gariplik, meskenet ve tâm bir hüzün olmasına sebep olmasıdır. Öyle ki sâlik burada kimsesiz, mahrum miskinler gibi olmaya, miskinlerin inlediği gibi inlemeye gayret eder. Hem yere bağlanmış bir köleye veya esir düşmüş bir kimseye benzer. Mahzûnâne garîp bir tavır alır ve dertli bir kimseymiş gibi olmaya özen gösterir. Kısacası mürid burada boynunu eğmiş ve çok sıkıntılı bir şekilde oturmuştur. Đşte bu anlatılan durumlar aks-i teverrükte bulunmaktadır.

Aslında sâlik zâhirde miskîn gibi olur; fakat bâtında ise mânevî bir zevk ve safâ bulur. Çünkü bâtına has olan mânevî haz miskinlikte, Hakk’ın feyzi de

393 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 215-217. 394 Tahrici geçti.

187

hüzünlü olmaktadır. 395 Mustafa Efendi anlatmış olduğu anlamdaki miskinliği şu mısraları ile över:

Sanma hâlîdir civâr-ı meskenet Gizli devlettir şiâr-ı meskenet Bir bilinmez saltanattır meskenet Ehl-i kalbe mefharettir meskenet

Ona göre miskinlik tembellik değil; gönül erbâbının meşrebidir.

Miskinlik, zâhirde sefillik; bâtında vahşîlik olmadığı gibi zarûret, ihtiyaç ve zilletten de değildir. Hem bu tür miskinlik, mahlûkâta karşı da değildir; çünkü bu sadece Hak Teâlâya karşı olan bir miskinliktir. Bu miskinlik Allah korkusunun başlangıcı, Hak Teâlâ’nın makbûlüdür. Kısacası sâlik kalbini Allah’a karşı miskin, halka karşı ise tok tutmalıdır. Dünyâ için üzüntü çeken miskîn değildir. Bu tür miskinlik mü’mine Hakk’ın bir lutfu, şahların ve dilencilerin sığındığı bir yerdir.

Aks-i teverrük böyle âlî hikmetleri kendinde toplamaktadır. Aynı zamanda aks-i teverrükte başka mûteber bir hâl daha vardır ki, o da sâlikin kalbinin asılı bir şekilde olmasını sağlamasıdır. Kalp asılı olduğu zaman her an zikreder ki, bu husus kitaplarda vardır. Sâlih kimselerin uyudukları zaman sağ yanlarına yatmalarındaki hikmet bundan olsa gerek. Müttakî ve zâhid erler genelde sağ taraf üzere yatarlar ki, kalp evleri asılı bir şekilde bulunsun ve her an zikir eyleyebilsin. Đşte bu sır aks-i teverrükte de vardır. Bir de zâkir bu halde, yâni aks-i teverrük şeklinde oturuşta fikrini bir yere toplayarak rahat bir şekilde zikrini yapmış olur. Bu hâl kalbi yerden yüksek tutar ve böylece kalbe hayâl gözü akseder. Kalbe karşı baş eğdikçe, ona çokça hüzün gelmeye başlar.

Asıl maksadımıza, yâni aks-i teverrükün ne olduğuna gelirsek, bu hâl meyilli bir şekilde oturmak değildir. Hâtunların namazdaki oturuş şeklinin tam aksini yapmaktır. Böylece vücûdun tamâmı sağ tarafa meyil eder, ayaklar sol taraftan çıkar ve bâş eğilmiş kalbe doğru bakar. Önceleri bu oturuş şekli kişiye kısmen zor gelse de, sonraları bu oturuştan kişi râhatlık bulur. Fakat bu da bir özrün varlığı hâlinde terk edilebilir. Böylesi bir durumda sâlik her ne türlü olursa olsun zikrini yapmaya çalışır. Yalnız özür olmadığı taktirde sürekli zikir aks-i teverrük şeklinde oturarak yapılmalıdır. Bu oturuş kalbe kurbiyyeti elde etmeye bir vesiledir.396

395 Rivâyet edildiğine göre Peygamberimiz şöyle buyurmuştur: “Size hüzün gerekir. Zîrâ bu,

kalbin anahtarıdır. Soruldu: Hüzün nasıl elde edilir? Buyurdular: Nefslerinizi acıktırın ve susatın.” Gümüşhânevî, Râmûz, II, 318, h. no: 2., Başka bir hadiste: “Dünyada garip gibi ol ya da bir yolcu gibi geç git ve nefsini kabirlerde gömülü olanlar gibi say.” Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 123, h. no: 2021.

396 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 218-220.

188

5.1.2.4. Günahlardan Temizlenmek Đçin Beş, On Beş veya Yirmi Beş Đstiğfâr etmek

Zikrin zâhiri edeplerinin dördüncüsü, sâlikin esteğfirullah deyip, gizli veya âşikâr işlemiş olduğu günahlardan dolayı tevbe etmesidir. Havâs olsun avâm olsun zikirden önce ihtimam ile istiğfâr etmelidir ki, kalp saflığı sağlanabilsin. Đnsanlar için tevbe etme önemli bir husustur ve “Şüphe yok ki Allâhu Teâlâ çok tevbe edenleri ve çok temizlenenleri sever” 397 âyeti, bu öneme işâret olsa gerek. Kişinin isyânına tevbekâr olması, Rahmân’ın rahmetine bir ilticâdır. Hakk’a ilticâ eden kimseyi, Hak Teâlâ dergâhına kabul eder. Her kim günahlarından dolayı pişmanlık duyar, tevbe edip bir daha günah işlemezse, hiç günahı olmayan kimse gibi makbûl olur.398 Hak Teâlâ onu affeder ve o da bu sebeple izzet bulur.

Nebîler mâsum oldukları halde, sürekli esteğfirullah demiş ve bunu vird edinmişlerdir. Öyle ki Hz. Mustafa ezelden beri affedilmiş iken, öncesi ve sonrası nur iken, O bile ilticâ ederek günde yüz kere istiğfâr edermiş. O Peygamber’in hiçbir günahı yok iken tevbe etmesinin sebebi hamd ve şükürdür. Ayrıca Yüce Yaratıcıya kulluğun nasıl olacağını öğretmektir. Yâni Peygamberimizin bir günde yüz kere istiğfar etmesi Müslümanlarında böyle yapmalarını teşvik içindir.

Kişi ister nebî isterse de velî olsun, onun için ubûdiyetten daha önemli bir iş yoktur. Öyle ki kulun sermâyesi Hakk’a kulluk; işlerinin gâyesi ise itâattir. Çünkü ismi üzerinde kuldur o, kul olana kulluk gerekir. Đster bu insân olsun isterse melek. Đşte istiğfar vesîlesi ile kulda sürekli korku olur ve korku arttıkça da o izzet bulur. Kul kendisini korkudan dolayı mücrim görmeye ve Hak katında kendisinden daha alçak birinin olmadığını düşünmeye başlar. Böylece bu kişinin rütbesi arttıkça korkusu artar ve öyle bir hâl alır ki başkalarının işlemiş olduğu günahtan bile korkmaya başlar.399

Sâlikin canını havf ve haşyet kapladıkça, ihvânını kendinden makamca yüksek görür. Böyle bir kişi nefsini esfelde gördükçe de kendisini kâinâtın fevkine çıkmış bulur. Yapmış olduğu ibadetleri, zikirleri noksan görür ve kendisini kötülükler içinde boğuluyormuş gibi hisseder. Hem yaptığı ibadetleri hiç görmediği gibi, ümitsizlik ve keder canına tesir etmektedir. Sonunda recâ kapısına yapışarak gece gündüz Allah’a candan yalvarır, esteğfirullahe’l-azîmi vird eder, cürmünü Allâhu Teâlâ’ya arz eyler. Başka bir deyişle her zaman Allah’a ilticâ etmekle berâber, onda havf ve recâ eksik olmaz.

Sâlik, özellikle de zikretmeye başlamadan tevbe istiğfâr edip sonra zikre başlaması gerekir. O, zikrin başlangıcında ayıplarını hatırlamaya çalışarak istiğfâr ile onlardan temizlenmeye gayret eder. O, tevbekâr mâsivâdan pâk olmaya çalışır ki, Hak Teâlâ onu affetsin ve hem de masiyetin

397 Bakara, 2 / 222. 398 Hazret-i Peygamber bir hadîslerinde: “Günahtan tevbe eden kimse günahı olmayan kimse

gibidir.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 196, h. no: 12; 197, h. no: 1, 2. 399 Bir hadîslerinde Hazret-i Peygamber şöyle buyurur: “Size, derdinizi ve devanızı bildireyim

mi? Haberiniz olsun ki, sizin derdiniz günahlardır, devânız ise istiğfardır.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 166, h. no: 6.

189

pis suyundan sakınır ki, gönlünde hiçbir keder kalmasın. Tevbe edenin tüyleri diken diken olur, bedeninde nurlu kalp titrer, mümkün olursa ağlayıp inler. Bu durumda cisim ve can huzûra lâyık bir hal alır. Ayrıca Hakk’ın huzûrunda mahzûn bir halde, durup âh ü figân eder ve sanki dilsizmiş gibi oturur. Đşte sâlikin tevbesinin her zaman böyle olması ve Hak Teâlâ’nın onu affettiğini bilmesi gerekir. Sâlik affa lâyık olunca Hak Teâlâ onun zikrini kabul ettiği için onun zâhir ve batınındaki her türlü şüphe temizlenmiş olur. Çünkü sâlik zâhiren abdest ile huşûyu elde eylemiş, bâtınen ihlâs ile Hakk’a rucû’ etmiştir.

Sâlik, “Zikrediniz!” emrindeki dâvete hazırlanır, Allâhu Teâlâ’nın onu hüsnü kabûl ile kabul etmesi için rızâ kapısında durup dilsiz gibi olur. Fakat niyâz sadece dilden olmaz, kalp ile de olması gerekir. Asıl tevbe can ve dilden olan tevbedir. Ayrıca kalpte nedâmetin olması da unutulmaması gereken hususlardandır.400 Sâlik burada geçmişini hatırlayıp âh edip yapmış olduğu isyânı çirkin görür. Kazaya kalmış farz namazları var ise kazâsını yapar ve her an Mevlâ’sından rızâsını ister. Đnsanlara borcu varsa borcunu verir, her zaman çâre bulan olur. Üzerlerindeki kul haklarını birden ödemek mümkün değilse bunu tedrîcen yapmaya gayret eder. Ayrıca bir daha günah işlemeyeceğine kesin bir karar verip niyetini korur ve akabinde hemen esteğfirullah der. Fakat o an kalp ve lisân birleşmelidir. Esteğfirullah demeyi de beş, on beş veya yirmi beş defa tekrâr eder.

Mustafa Fevzi Efendi istiğfarda bulunmanın beş adet olmasında bâzı sır ve işâretlerin olduğunu söyleyerek şunları anlatır: Allah lafzı beş harften oluştuğu gibi, Peygamberimizin isminin harfleri de beştir. Latîfeler de beş tanedir ki, zikr-i cemîl o latîfelerden olur. Zâhirî ve bâtınî duygular da beş rütbeden oluşmaktadır. Ayrıca âlemler dörttür, bir de insân-ı kâmil vardır ki toplamı beş eder. Bu miktâra daha pek çok işâretler vardır. Tevbenin dört rütbesi vardır. Biri günahtan tevbe, biri noksan ibâdetten tevbe, biride mâsivâdan tevbe, sonuncusu ise kişinin kendi varlığından tevbe etmesidir ki, böyle yapanın her bir işi sâf olur. Đşte bu dört rütbede dört tevbe vardır, bir de Allâhu Teâlâ vitri sever. Böylece beş sayısı zuhûr etmiş olur. Bu anlatılanlar beş sayısının sırları olarak mülahaza edilebilir. Đşte bu beşin üç ile çarpımından on beş, beşin beş ile çarpımından yirmi beş sayısı ortaya çıkmış oldu.

Her rütbede tevbenin tek sayı olmasına dikkat edilir. Çünkü Peygamberimiz şöyle söyler: “Muhakkak ki Allah tektir teki sever.” 401 Havf, recâ ve her ibâdetten önce olan ilticâ, padişâh ile görüşmek isteyen şöyle bir kula benzer ki, pâdişâh onun gelmesi için emir etmiş o da sultânına gitmek ister. Huzûra gidecek kimsenin canını havf ve haşyet kaplar, kaftanına dikkat eder, kirliyse temizler ve öylece giyer. Çünkü sultânın dergâhına intizâmsız girilmez. Zâhirinin temiz olmasına dikkat ettiği gibi gönlünde haşyet de artmıştır. Pâdişaha gitmeye karar verir ve sultânın huzûrundaki edeplere dikkat

400 Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurur: “Tevbeyi Nasuh, günaha nedametinle

Allah’tan mağfiret dilemen, ifrat sûretiyle bir günah yaptıktan ve tevbe ettikten sonra bir daha o günahı yapmamandır.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 198, h. no: 16.

401 Gümüşhânevî, Râmûz, I, 90, h. no: 19.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 213, h. no: 731.

190

ederek huzûruna girer. O, sultânın yanında yüksek bir yere oturmaz. Çünkü pâdişâhın huzûrunda olmanın edepleri bunlardır.

Bir kula karşı olan edep böyle olursa, o zaman bir düşünmek gerek Hakk’ın dergâhına gitmek isteyen kişi nasıl olmalıdır? Bu öyle bir durumdur ki kıyası bile mümkün değildir. Çünkü pâdişâh mahluk, Allâhu Teâlâ ise her şeyin Rabbi’dir. Yalnız bu da bir hakîkattir ki Hakk’ın dergâhına varılmalı; ama o dergâhın edeplerine de dikkat edilmelidir. Sâlik zâhirindeki necâseti su ile; bâtınındakini ise istiğfâr ile temizlemiş olmalı ki, Allâhu Teâlâ ile nispet bulabilsin. Çünkü O Yüce Yaratıcı sûrete değil, sîrete bakar.402 Kısacası o yüce dergâha ilticâ edilip, o huzûr-i Hazret’e lâyık olunmalı ve rütbe rütbe tevbe edilmelidir. Bu rütbelere de yukarıda değinildiği gibi mübtedîler tevbesinde kalınmadan, mâsivâdan tevbe edilmelidir.403

5.1.2.5. Đstimdâda Vesîle Olması Đçin Bir Fâtiha Üç Đhlâs Okuyup

Sâdâtın Ruhlarına Hediye Etmek Zâhirî edeplerin beşincisi, Fâtiha ve üç Đhlâsı istiğfardan sonra

okumaktır. Önce Đhlâs sonra Fâtihâ sûrelerinin okunması da mümkündür; fakat evvelâ Fâtihâ sonra Đhlâs sûresinin okunması hem münasip, hem de daha fazîletlidir. Çünkü Fâtihâ sûresi Kur’ân-ı Kerîm’in evveli ve bütün Furkân-ı Hakîm’in en fazîletlisidir. Namazda da önce okunanı olmasından dolayı onu önce okumak daha uygun olacaktır.

Sâlik bu sûreleri evvel olsun âhir olsun okur, mâsivâdan kendisini toplar, sonra ise bu okuyuştan hâsıl olan sevâbı önce Hazret-i Peygamberin pak rûhuna, sonra sâdâtı olan Nakşîlere hediye eder ki, onlarda muhabbetle onu gözetlesinler.404 Yalnız bunu yaparken bu zatların sâlike muhtaç olmadıkları; fakat bu okuyuştan dolayı ortaya çıkan sevâbın yine okuyana döndüğünü bilmesi gerekir. Bu misâlin özü pâdişâhtır ki, onun bendesi ona bir hediye arz eder. Pâdişâh ihtiyacı yok iken o hediyeyi kabûl eder ve bu sebeple de o kul padişahın ihsânına yol bulmuş olur. Şâh o kula vermiş olduğu hediyenin bin mislini verir; çünkü cömertlik madeni pâdişâhtır.

Đşte sâlik bu sebeple sâdât-ı izâma hediyesini sunar ve bu hediyeden dolayı da kendisine ihsân almış olur. Bu hediyesini önce Hazret-i Mustafa’ya sonra nakşî sâdâta bahşeder demiştik; ama bu nakşî sâdâtın kimler olduklarını açıklamamıştık. Bundan dolayı bu hususa biraz değinmek istiyoruz. Sâlik bütün nakşî şeyhlerin sâdâtı olduğunu sanmamalıdır. Buradaki sâdâttan maksat sâlikin şeyhinden itibaren silsile şeklinde Hazret-i Peygamber’e kadar ulaşan zatlardır. Mürid o sevâbı onlara bahşeder ki, Nakşbendî zümresi bu zatların

402 Resûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmaktadır: “Allah Azze ve Celle ne sizin sûretlerinize ne de

mallarınıza bakar, bilakis O, sizin kalbinize ve amellerinize bakar.” Müslim, Muhtasaru Sahih-i Müslim, 534, h. no: 1776; Gümüşhânevî, Râmûz, I, 92, h. no: 4, 5; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 216, h. no: 737.

403 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 220-222. 404 Bir hadîslerinde Hazret-i Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurur: “Birbirinize hediye verin. Zîrâ

hediye, dostluğu arttırır, kin ve düşmanlığı giderir.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 259, h. no: 2.; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 285, h. no: 1021.

191

hepsine birden silsile, sâdât veya nâm-ı diğer Hâcegân da derler. Gerçi Nakşbendîler birdir; fakat pek çok şûbesi vardır. Bu şubelerin her birinde başka başka silsileler olmakla berâber, hepsi bir ele teslim edilmiştir.405

Bu zâtlara sâlik gönlünü bağlar, okumuş olduğu Fâtihâ ve Đhlâs sûrelerinden hâsıl olan sevâbı onlara hediye edip Hakk’ın feyzinin yayılmasını bekler.406

5.1.2.6. Nefs ve Şeytanın Đştihâ ve Vesvesesinden Kurtuluşa Sebep

Olması Đçin Sâdât-ı Đzâmın Ruhlarını Mevcut Bilerek Onlardan Şefâat ve Yardım Talep Etmek

Bu edeplerin altıncısı, sâlikin sâdâttan yardım isteyerek kalp evinden onlara feryât etmesi, cân u gönülden onlardan lutuf ve imdât isteyerek rûhlarından yardım istemesidir. Böylece onları yanında farz eder, durmaksızın onlara doğru gider ve hastalıklı hâlini onlara arz ederek bu sultânlara âh ü figân eyler. Sâlik burada yâ Rabb yâ Rabb diye ağlar ve gizlice gönlünden şunları söyler: “Yâ Azîm! Sen benim durumumu bütün ervâh-ı izâma haberdâr eyle yâ Kerîm!” Gizli gizli yalvarıp âh eyleyip bütün mâsivâdan ikrâh eder. Đşte böylece sâdâtına ağlar, Allah’ın katına kara yüzlü durur. Kim sâdâtından yardım isterse, mutlaka sâdât ona yardım eder. Çünkü rûhlar yok olmaz. Öyle ki evliyânın rûhları dâimî olmakla berâber, onlar ölmez bir mekândan başka bir mekâna nakil olurlar.407 Hâcegân mutlaka kişiye imdât eder.

Velîlerin her biri şefâat eyler; çünkü onlar da Hz. Peygamber’in vârisleridirler. Kim bu zatlardan hâlisâne yardım isterse, bir çok yerden ona yardım ulaşır. Gerçi bütün ümmet yardım isteyerek Hazret-i Peygamber’e feryât etmektedirler. Bütün Müslümanlar Peygamber’e tabi olmuş ve ümmetin hepsi Hazret-i Mustafa’ya köle olmuş bir haldedir. O, Müslümanlara şefâat eder ki, O, ümmete delîl olmuştur. Burada ümmetin hepsi berâberdir ve Müslümanlar birbirinden fark olunmazlar.

Bu noktada evliyâ bir vâsıtadır; fakat onlarda bir hususiyet daha vardır ki o da bu zatların sâliki, Hz. Peygamber’e arz ederek Hz. Mustafa’dan onunda şefâat etmesini talep etmeleridir. Çünkü zâhir bâtının aynasıdır ve bunun da hepsi zâhiren meydandadır. Bu noktada dostluğun ne olduğunu anlamak için zâhirî dostluklara bakmak yeterli olacaktır. Bu sözler Hazret-i Mustafa’nın sözlerinin mânâsından alınmıştır. Bu sebeple evliyânın da bizler gibi olduğu düşüncesi doğru olmaz; çünkü onların her biri tasarruf ehli olmakla berâber, 405 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 223, 224. Mustafa Efendi

sayacağımız zâtlar bizim sâdâtımızdır ve üstâdımız da bunlara bağlanmıştır diyerek intisap etmiş olduğu şeyhinin silsilesini saymaktadır. Biz çalışmamızın başında Mustafa Fevzi Efendinin Tarîkatı ve Silsilesi başlığı altında buna yer verdiğimiz için, burada tekrar vermeye gerek görmedik.

406 Silsile için bkz. Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 224-225; a.y., Mir’at , 81, 82; a.y., Menâkıbü Haseniyye, 3-5; Ayrıca yazarımız Hilye-i Sâdât eseri tamâmen bu konuya tahsis etmiştir.

407 Mustafa Fevzi Efendi, burada şöyle bir rivâyete yer verir: “Müminler ölmezler; bilakis onlar, dârü’l-fenâdan dârü’l-bekâya naklonulurlar.” Yaptığımız araştırmalar sonucunda böyle bir rivayete ulaşamadık.

192

sözleri de Hak katında makbûldür. Ayrıca onlarda hayât ve memât birdir ve mümkinât onlara musahhar kılınmıştır. Hakk’ın izni ile onlar çok geniş bir kuvvete sâhiptirler ve öyle ki sağlıklarından çok rûhâniyetleri daha kuvvetlidir. Kişi hayrette kalınca Mevlâ’sına âh ü figân eyleyerek, evliyâdan yardım ister.408 Fakat bu güzîde ruhların Hakk’ın izni olmadan kişiye yardımcı olamayacakları da unutulmamalıdır. Hakk’ın izni olmaksızın nebîler, velîler, âlimler, sâlihler…vb. bile bir yardımda bulunamazlar; çünkü bu sâfî, nurlu zatların her biri Allâhu Teâlâ’nın emrine tâbîdirler ve hiçbiri Hakk’ın emirinden dışarı çıkmazlar.

Sâlik, Nakşiyyeye bağlılığını kesmeyip, kalbine has olan neşeyi artırırsa, evliyânın ona karşı gayreti olduğu gibi, hüsnü zan ile ona himmet ederler. Kişinin onlardan yana bir bağlılığı yoksa, ya da bağlılığı varken bu bağı kesmiş ise, bu serverler o kişiye iltifat etmedikleri gibi onlardan o kişiye hiçbir fayda gelmez. Silsilede bulunan zatlar bir kişiyi sevmiş olsa bile, o kişide o hâl bulunmazsa bir şey yapamazlar. Đki cihanda da kâide hep böyledir.

Örneğin, Hazret-i Nûh evlâdına dâvette bulunmuş; fakat evlâdı O’nun bu dâvetine kulak vermemişti. Ulû’l-azm peygamber oğlunu kurtarmaya gayret etmiş, oğlum bana gel diye çok söylemişti. Fakat Kenân, babasının bu dâvetine uymayarak inkârcı kimselerden olmuştu. Küfür hastalığına müptelâ olunca, âkıbeti belâ içinde belâ olmuştur. Đşte kuldan da bir talep olmadığı müddetçe Hakk’ın feyzi tek taraflı o kişiye fayda vermez. Bundan dolayı sâlik talep etmede kusur etmemeye gayret gösterdiği gibi bu talebine de devâm etmelidir ki, vusûl ehli ona yardımcı olabilsin. Mustafa Fevzi Efendi bu hususa şu mısralarla dikkat çeker:

Sen muhib ol, diğeri olsun habîb Müddeî ol, diğeri olsun mücîb Müsteîn ol, diğeri olsun muîn Sen emânet, diğeri olsun emîn Sen mutî’ ol, diğeri olsun mutâ’ Müşterî ol, diğeri satsın metâ’

Senden olmaz, sensiz olmaz hâsılı Sende nisbet, onda himmet olmalı409

5.1.2.7. Havâtıra Gelen Mâsivâyı Kolay Terk Edebilmek Đçin

Râbıta ve Zikir Esnâsında Gözleri Yummak Zikrin yedinci edebi ise, mâsivâdan alâkayı kesebilmek için zâkirin

gözlerini yummasıdır.410 Böyle yapmakla kalpten havâtır çıkarılır ve kalbe

408 Đzâ tahayyertum fi’l-umûri festeînû min ehli’l-kubûr. Aliyyu’l-Kârî, Şerhu Müsnedu Ebî

Hanîfe, Beyrut-Lübnan, 227-228. 409 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 225-228.

193

mümkün mertebe vahdet gelir. Sâlik gözünü yumduğu taktirde vehim ve hevâ saklanır, mâsivânın nakışları kalbe yol bulamaz. Yalnız vehim ve hayâl büsbütün gitmez. Onları birden çıkarmak mümkün değildir. Gözlerin yumulması ile masivânın çoğu gider; fakat gelirse de az gelir ki, azlığı da terk etmek kolay olur.

Sâlik gözleri açıkken her neye baksa, gördüğü her şeyi hayâli zihne nakşettiği gibi o şeyler fikri meşgul edip havâtırın hep birden hücûm etmesine sebep olur. O vakit zâkirin zihnini türlü türlü nakışlar işgal etmeye, renkler ve şekiller gönülde kargaşa çıkarmaya başlar. Gerçi müntehîler bundan bir keder görmezler; fakat mübtedîler bu durumdan çok güçlük çekerler. Sâlik gözlerini dünyâdan yumar, gece ve gündüzleri bir görürse, o zaman bunca şekiller ve hayâl tek renk olur. O zaman yüz havâtır birleştiği için tek havâtır şeklini alır. Vehimler ve hayaller yüzden bire düşünce, ism-i celâlin gönle nakış olma ihtimali yükselir. Böylece zâkir huzûru yerine getirmeye çalışır ki, gitgide kalbe nur gelebilsin.

Bir de zikir esnâsında göz yummak Hak yolunda ölmenin sâlik için ne kadar elzem olduğuna bir işârettir. Çünkü meyyit gözlerini şân, şöhret, köşk gibi dünyâ menfaatlerinden yummuş bir haldedir. Öyleyse sâlik de meyyitteki bu hâli alarak gözünü yummalı ölü gibi olmak olmalıdır. Mustafa Efendiye göre bu mânevî hâl kalbe hastır ve dünyâ evi öyle pek kolay da terk edilemez. Fakat öğrenip kendimizi zorlayarak yapmaya gayret ederiz ve Hak Teâlâ’dan o hâli isteriz. Bizim amellerimizin hepsi külfetle olduğu için bütün hallerimiz taklîdâne olmaktadır. Eğer Hak yardım ederse belki O’nun aşkından gönlümüz feryât eder. Böylelikle belki büyüklerin ölmeden evvel ölüm hâlini takınmış oluruz.411

Bir de yakîn ehli zikrederken göz yummanın sünnet olduğunu söylemişlerdir. Hz. Peygamber’in sünneti olduğu için de tarîkat erleri zikir esnâsında gözlerini yummuşlardır. Çünkü Hazret-i Peygamber Hazret-i Ali’ye zikrederken “Gözlerini kapa!” söylemiştir. Gerçi biz burada gözlerin kapanması hususunu tehîr ederek onu zikrin yedinci edebi olarak şerh ettik. Fakat isteyen bunu ilk önce de yapar, kıbleye dönünce gözlerini yumar. Sonra istiğfâr edip Fâtiha ve Đhlâs okur, sonra ise istimdât eder.

Sâlik gözlerini özürsüz olarak açmamaya da dikkat etmelidir. Bir özür olması hâlinde ise göz yummayı terk eder. Yâni mazeret olunca gözlerini açar; fakat bir yandan da buna çözüm arar.412 Zâkir zikir esnâsında insanları başına toplamamaya, kendini her şeyden yana korumaya çok dikkat etmeli ve insanlar içinde gözlerini yummamalıdır. Çünkü böyle yapmakla kendisini âleme îlân etmiş olur ki, bu taktirde hâlini herkes seyretmiş olur. Böyle olunca da hafî

410 Mustafa Fevzi Efendi burada şöyle bir hadîs rivâyet eder: "Ğammid ayneyke vesme’ minnî

selâse merrâtin fe kâle lâ ilâhe illâllah….” Bu rivâyete yaptığımız araştırmalar sonucu ulaşamadık.

411 Aclûnî, Keşful-Hafâ, II, 260, h. no: 2668. 412 Mustafa Fevzi Efendi bunları hafî zikrin zâhirî edeplerinin ikincisi olan zikredilecek

mekânın boş olması gerektiğini açıklarken söylemiştik, fakat dikkat edilmesi için tekrâr ettik.

194

zikirden söz etmek mümkün olmaz. Sâlik, insanlar arasında zikretme mecburiyetinde kalması durumunda ise gözlerini açar; ama zikir çekmeyi terk etmez.413

Böylece hafî zikrin zâhirî edeplerinin hepsi tamamlanmış oldu. Sâlik zâhirî edepleri yerine getirince kalp gözüyle bâtınına nâzır olmaya hazırlanır, şevk ile boynu bükük bir şekilde huzûra durarak hafî zikrin bâtınî edeplerine aşk ile başlar.414

5.1.3. HAFÎ ZĐKRĐN EDEPLERĐNDEN YEDĐSĐ: BÂTINÎ

EDEPLER Mustafa Efendi, hafî zikrin bâtınî edeplerini de yedi başlık altında

toplamış, bu edeplerin hepsinin, Đslâm dîninin tavsiye ettiği hususlar olduğunu, hem de çok ince nükteler içerdiğini belirtmektedir. Bu edepler sayılacak olursa ölüm, mürşid ve huzûr râbıtaları, her an kalbe ve zikre vâkıf olmak, zikredenin zikrinin adetlerini bilmesi ve bâz geşttir. Mübtedînin elinde tesbih gönlü zikretmek için hazır bir durumdayken şu edeplere dikkat etmesi büyük önem arz etmektedir:

5.1.3.1. Nefse zillet ve rikkat vermek için Râbıta-i Mevt, yâni ölümü

düşünmektir. 5.1.3.2. Seyr-i sülûkte kuvvet ve mânevî yardımın hâsıl olması için

Râbıta-i Mür şid, yâni mürîdin kemâl-i muhabbet ve ihlâs ile kâmil mürşidin huzurunda olduğunu tahayyül ederek kalpten kalbe ilâhî feyzin geldiğini mülahaza etmesidir.

5.1.3.3. Aslî maksat olan huzur ve uyanıklığın hâsıl olması için Râbıta-i

Huzûr, yâni evvelki iki râbıtanın mülahazasından sonra sâlikin bütün mevcûdiyetiyle mâsivâyı unutarak Rabbü’l-âlemînin huzûrunda bulunduğunu düşünmesidir.415

5.1.3.4. Vukûf-i Kalbî, yâni mâsivâdan alâkayı kesmek için sâlikin

bütün kuvvetiyle kalbine nâzır olarak Hak’tan başka her şeyi oradan çıkarmakla meşgûl olmasıdır.

Zikrin bâtınî edeplerinden dördüncüsü, vukûf-i kalbîdir ve keşf kapıları bu vukûftan açılır. Mürîdin zikrederken gönlünde herhangi bir hicâbın kalmaması için vukûf-i kalbe dikkat etmesi gerekir. Öyle ki erbâbı buna türlü türlü manâlar vermiştir; fakat mübtedî olan bir sâlik için henüz bunları bilmesi lâzım değildir. O sırrı müntehîler bilmektedirler; çünkü onlar bekâ ba’de’l-fenâdırlar. Bu vukûfu yalnız onlar bilir ki, onlar huzûrun ancak bu vukuf ile

413 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 212-229. 414 Mustafa Fevzi, Đsbâtü’l-Mesâlik, 8. 415 Birinci, ikinci ve üçüncü edepler “Kullandıkları metot açısından tarîkatlar” başlığı altında

genişçe îzâh edilmiştir.

195

sağlanabileceğini söylemektedir.416 Mustafa Fevzi Efendi, kelâmın tamamlandığı zannedilmesin; çünkü asıl maksat sözle anlaşılamaz der. Ona göre bu sırları hâl ehlinin bilir ve biz gibi âcizler ise ancak kiyl u kâl etmekle yetinir. Kitaplarda her ne söylenirse söylensin, yâni ilim ehli kimseler bu konuda her ne yazmışsa, bu kelâmı yâ makamından, ya da başka birinden rivâyet ederek söylemiştir ki, bu sözleri mânevî haz ve vicdânı olan herkes anlar. Bundan dolayı mübtedî olanların kendilerini boşuna yormalarına gerek yoktur.

Mübtedîyiz, bilmeyiz mânâ nedir Gerçi duyduk, görmedik kimyâ nedir Kapma sözler söyleriz tûtî gibi Bu lisânda ben gibiler ecnebî

Bu özellikler evliyânın tavrıdır ve bunları asfiyâ zümresi güzel bir

şekilde anlar. Bizim yaptığımız ise sebeplerini zikir eylemekten ibârettir, yoksa hakîkî mânâyı söylediğimiz sanılmasın. Mübtedî olan bir sâlik vukûf-i kalbîyi aşağıda anlatılacak şekilde yapar ve ebedî huzûru bu şekilde bulmaya çalışır. Sâlik kalbini bir havuz, çevresinde Hakk’a âit hisâr olduğunu düşünür. Bu havuz, Hakk’ın feyzinin döküldüğü yerdir ve öyle ki Hakk’ın feyzi de bir deryâ gibi gelmektedir. Hak Teâlâ kulunun kalbine her an nazar etmektedir. Đşte mâsivâ ve nefsî arzular bu feyz ve nûru kesmek için Hak ile kul arasında bir hicap olmaya, şeytan da o havuza girip orayı yıkmaya gayret etmektedir.

Sâlik bu düşmanların o havuza müdahale etmelerini engellemek için her an kalp havuzunu koruması gerekir. O bu sebeple kalbini her an korur, mâsivâya ve nefsine fırsat vermez. Kalbe gelen havâtır zerre kadar bile olsa o, Hakk’ın feyzini engellemeye çalışmaktadır. Yalnız şu da unutulmamalıdır ki Allâhu Teâlâ’nın feyzi için bir engel yoktur ve sürekli kulun kalbine bu feyz gelmektedir. Kalp evi mâsivâyla dolmuş veya mânevî hisar harap olmuş olsa bile ona Hakk’ın feyz ve nur nehirlerinin gelişi durmaz; fakat böyle bir kalp Hakk’ın feyzinden faydalanamaz. Çünkü o ilâhî feyze karşı kendini kapatmıştır. Başka bir deyişle kişinin kalbinde mâsivâ yâhut bir hicâp olursa, Hakk’ın feyzi ondan yana vârit olmaz.

Đşte bundan dolayıdır ki sâlik an be an kalbini korumaya ve kalp havuzunu gözlemeye dikkat eder. Kalp her an sâlih olur, bütün organlar ondan feyz-i can alırlarsa, hiçbir âzâ fısk ve isyân etmediği gibi hiçbiri ubûdiyette noksanlık yapmaz. Eğer kalp evi havâtırla dolar ve onda mânevî bir huzûr da olmazsa, onun bütün uzuvları tamâmen bir perîşanlık içinde olur ve o, her zaman ubûdiyette noksanlık eder.417

416 Bkz. Râbıta-i Huzûr. 417 Bu hususta Hazret-i Peygamber şöyle buyurur: “Kişide bir et parçası vardır. O sağlam

olursa cesedi de sağ selâmettir, dertli ise başka yerleri de dertlidir. Bu (et parçası) kalptir.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 127, h. no: 3.

196

Sâlikin vücudunun bütün uzuvları, akılı, fikri, hissi ve idrâki birleşip kalp levhasına nâzır olmalı ki, böylece Hakk’ın feyzine hâzır olmuş olabilsin. Hem bu öyle olmalı ki nazargâh-ı Đlâhîde cisim ve can yok gibi olsun. Sâlik eğer hayâl gözünü kalpten bir an bile ayırırsa, nefs ve şeytan oraya hemen hücûm eder. Đşte mürid kalbini bu şekilde kontrol altında tutmalıdır. Râbıta bahsinde kalb-i insânî târif edilmişti. Kalb-i insânî denildiği zaman ondan maksat kalptir. Gerçi mudğa hakkında hadisler vardır ve onların hepsi bu kalpten kinâyedir. Çünkü tecellî yeri olan kalp mudğadır ve o şüphesiz Hakk’ın feyzine mahaldir. Mahâllin zikredilmesi hâle daha münasiptir ve boşuna tartışmaya da gerek yoktur. Kısacası vukûf-i kalbî korunmalı ki, zikir bitinceye kadar kalp müncelî olabilsin.418

5.1.3.5. Vukûf-i Zikrî, yâni zikr-i şerîf ile ülfet ve ünsiyet ederek

mâsivâ lezzetini terk etmek için sâlikin kalbinde ism-i celâl yazılı olduğunu tahayyül edip o ismin sâhibini düşünerek zikre devam etmesidir.

Zikrin bâtinî edeplerinden beşincisi, vukûf-i zikrîdir ve bu vukuf olmadan tam anlamıyla Hakk’ı zikretmek mümkün olmaz. Sâlik bir taraftan kalbini kontrol altında tutar ve bir taraftan da can ve ten zikre gelir. Böylece kalbine Hakk’ın ismini nakşetmeye çalışır ve bir taraftan da zikretmeye başlar. Mürid bu durumda mâsivânın kendisine yol bulmamasına ve kendisinde hem huzûr, hem vukûf ve hem de zikrin birleşmesine, başka hiçbir fikrin kalmamasına dikkat eder. Bu durumda zikre devâm eder ki, gönlünden arz ve felek çıksın, kalp evi bütün mahlûku unutabilsin. Hem hiçbir mânevî fikirî sûretler kalmasın ki, Allâhu Teâlâ’dan başka hiçbir şey kalpte olmasın. Aynı zamanda Hakk’ı zikretmekten uzak olmamaya da dikkat etmelidir. Bu zikirden kasıt da hafî zikirdir.

Müellifimiz bu zikrin yapılış şeklini şöyle târif eder: Vücûdun bütün organları susar, zikrullâh kalpte devrân eyler. Burada dil hareket ettirilmeyip damağa, dişler ve dudaklar da birbirlerine bitiştirilir. Gözler ile ağız pek hafîfçe yumulur, ayrıca âdet üzere nefes alınır. Bu durumda sadece sâğ el tesbîhe hizmet ettiği için hareket eder, başka hiçbir uzuvda hareket olmaz.

Kalpte bir tek “Allah” lafz-ı celâli tahayyül edilir. Başka bir deyişle gönülde hep lafzatullâh gözetilir, onda başka şeyler kalmaz. Sâlik gönlüne “Allah” ismini nakşedip hep O’nu düşünür. Yalnız bu isimde kalmaz gitgide Hakk’ı tefekkür etmeye intikâl etmeye çalışır. Burada yalnız Allâhu Teâlâ’yı tefekkür eder; çünkü şüphesiz hafî zikir böyledir. Yâni sâlik Hak Teâlâ’yı, ortaksız, benzersiz ve mekândan münezzeh olarak düşünürken başka tür bir tefekkür etmekten de sakınır. Çünkü Hak Teâlâ’nın Zât’ının künhünü kimse idrâk edemez ve isminden merâm müsemmâdır ki, O’nun Zât’ı sürekli böylece tefekkür edilmelidir. Sâlikin burada başka bir zikri olmadığı gibi, o sadece benzeri olmayan bir Zât’ı düşünmektedir.

418 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 264, 265.

197

Mustafa Efendi mübtedînin bu tezekkürü zikir sanmamasını, henüz Hakk’ı zikretmenin ne olduğunu yakînen bilmediğini belirterek sözlerine şöyle devam eder: Bu yol Hakk’ı zikretmeyi öğretmektir. Bu sebeple önce öğrenmek sonra Hakk’ı zikretmek doğru bir davranış olur. Mübtedî olanlar bu zikri henüz bilmedikleri gibi Hakk’ı zikretmenin rüzgarı henüz kalplerine esmeye başlamıştır. Mübtedî olanlar bu şekilde devam ederlerse onlara Hakk’ı zikretme isti’dâdı gelir. Çünkü dîn ilimsizin bulunamaz, Vehbî kesb ile Hakka’l-yakîn olunur. Đşte zikirle tezekkür arasındaki fark budur.

Zikir gece gündüz Hakk’ın gönülden çıkmamasıdır. Öyle ki hâtıra Hak’tan başka zerre kadar bile bir şey gelmemelidir. Đşte böylesi bir zikre müntehîler muktedir olmuşlardır; fakat mübtedîler bu hususta henüz âmâ gibidirler. Mustafa Efendiye göre mübtedîlerin yapmış olduğu zikir tezekkürdür ve şüphesiz onu da her zaman külfetle yapmaktadırlar. Gerçi bu külfete zikir denmesi ümmete istihsândan dolayıdır. Başlangıçta bu Hakk’ı zikre bir sebeptir; ama asıl maksat bu değil, Hakk’ın Zât’ıdır. Fakat sebeplere teşebbüs etmek gerekir, her bir tarîkin ekmeli de böyledir. Cenâb-ı Hakk’ın her bir ismi sâlik için bir sebeptir ve zâkirleri Hak’tan yana celp eder.

Bütün esmâ-i Đlâhî baştan sona bu âlemlerde cilve etmektedir. Mürid Allâhu Teâlâ’nın hangi ismini zikrederse etsin, zikrettiğ isimden ziyâdesiyle haz alır. Sâlikler kâmil mürşidlerin esmâü’l-hüsnadan telkin ettikleri ismi bu sebepten dolayı zikrederler. Hakk’ın hangi ismi zikredilirse, tecellîler de o isimden olur. O isim mürîdin rûhunun rehberidir ve zikrettiği isimden dolayı Hakk’a kurbiyet artmış olur.419

Sâlik böylece Hak sevgisine yaklaştığı gibi o isimden her an lezzet bulur. Hak Teâlâ da böylesi bir kula lutuflarını yağdırır; çünkü O, zikredenleri sever. Öyle ki O’nun her bir ismi için bir mahzar olduğu gibi, her biri başka başka tezâhür etmektedir. Bu isimler içinde “Allah” ismi farklı bir yere sâhip olmakla berâber, O’nun bütün sıfat ve isimleri bu isminde toplanmıştır. Bundan dolayıdır ki “Allah” ismini zikreden bir sâlik, şüphe yok ki O’nun her bir ismini zikretmiş olur ve Nakşîlerin de bu ismi zikretmelerinin sebebi budur. Onlarda lafzatullâhtan başka vird ve zikir yoktur ve onların zikir ve fikirleri hep lafzatullâhtır. Nakşîlerde lafzatullâhtan başka zikirleri çekmelerinden maksat teberrüktür. Bunlar da ya kasîde, ya delâîl, ya da hizbdir. Ayrıca Nakşîlerde esmâü’l-hüsnâyla bir nakil söz konusu olmazken, onların nakli yalnız latîfelerde olmaktadır. Sâlikin derslerinden başka evrâdı yalnız Kur’ân ve hatme-i hâcegândır.

Mürîdin hiçbir zaman zikrini terk etmemesi, kudretince her gün Kur’ân okuması ve bu okuyuşta dört hizibden fazla olmaması lâzımdır. Hatm-i hâceye ise nerede olursa olsun vakit bulundukça devâm edilir. Bundan başka evrâda devâm etmekten sakınmalı, lafzatullâh zikrine devâm edilmelidir. Can ve ten

419 Bir hadîslerinde Hazret-i Peygamber şöyle buyurur: “Allah’ın Celâlini zikredenlerin ve

tesbihle meşgul olan kimselerin zikirleri arı uğultusu gibi bir uğultu şeklinde arşı bulur. Orada dolanır ve sahibini Arş-ı A’lâda anar. Đstemez misiniz, orada sizin de bir hatıranız olsun.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 106, h. no: 7.

198

zikirden lezzet alamadığı taktirde, sâlik zikrin edeplerine dikkat eder. Burada gâfil olmamaya dikkatle berâber, mürid kendini tecessüs ederek nefsini azarlar. Aynı zamanda sâlik kebâir işlememeye azamî gayret eder; çünkü kebâir zikrin feyzini hapseder.

Mustafa Efendi zikirden lezzet alamamanın sebeplerini dört başlık altında toplamıştır. Onlar da:

1. Çok olsun az olsun günah işlemek, 2. Tarîkata itirâz etmek, 3. Şeyhe itiraz etmektir ki, burada sürekli olarak kalp ve lisân

korunmalıdır. 4. Zikrin zâhirî ve bâtınî edeplerini terk etmektir. Bu dört menfî tavır düzeltildiği taktirde mutlak sûrette nispet bulunur ve

kalpte türlü türlü lezzetler hissedilmeye başlanılır. Bu hususta başka önemli noktalarda vardır. Onlar da sâlikin zikir çekeceği vakti uyku vaktine denk getirmemesi, zikre kendini vermesi ve her zaman zikrini dar bir zamana koymamasıdır. Mürid sürekli olarak zikrini serbest bir zamanda yapar; çünkü dar bir zamanda zikir ve fikir güç olur. Bâzen bir özürden dolayı zikir dar bir vakte kalırsa bunda bir sakınca olmaz. Fakat zikreden kişi zikrini baştan savar gibi çarçabuk yapmamaya da dikkat göstermelidir. Başka bir deyişle sâlik sürekli olarak dar zamanda zikretmez, ben vakit bulamıyorum diye de düşünmez. Eğer kişinin vaktini hep dünyâ işleri alıyorsa, hiç olmazsa biraz uykuyu azaltmalı ki zikre vakit bulabilsin.

Mustafa Fevzi Efendiye göre sâlikin zikirden lezzet alamamasının bir sebebi de mânevî kabz hâlidir. Çünkü kabz hâlinden dolayı kalp evi huzursuzdur. Ona göre bu kabz da, üç şeyden meydana gelir ve bu sebeple kalp evini kasvet kaplar. Kabz hâlinin sebeplerinden birincisi günah, ikincisi halktan gelen eziyetler, üçüncüsü ise dünyâlık belâlardan olur ki, işte bâtındaki kabz hâli bunlardan gelmektedir. Mustafa Efendi, bunların ilacının varlığından söz ederek, bunu da kendisine Şeyhi Hasan Hilmi Efendinin söylediğini belirtir.

Eğer sâlikte günahtan dolayı kabz hâli ortaya çıkmışsa, tevbe istiğfâr ederek bu hâlden kurtulmak için Allahu Teâlâ’dan yardım istemelidir. Sâlikte ki kabz hâli karşılaşılan belâlardan dolayı ise, -yâni hastalık, fakirlik, zillet, ölüm veya zâyi olma gibi- bu durumda Hakk’a teslîm olup gönlünün bu belâlara karşı râhat bir hâl almasını sağlamalıdır. Çünkü her ne olursa olsun taktîr ve kazâ dairesinde gerçekleşir ki sâlike lâyık olan ise Hakk’a rızâ göstermesidir. Kabz hâli halktan gelen eziyetlerden dolayı olması durumunda ise sabretmek en güzel ilâçtır. Bu hususta şu söz söylenmektedir: “Her ezâya sabreden zafer bulmuştur.”

Kısacası günah, eziyetler ve kazânın çâresi; sabır ve rızâ ile tevbe istiğfâr etmektir. Đşte sâlik çâreyi bunlarda arayıp bulur, âvâre gönlünü de feyze hâzır bulundurur. Bir de kişi sâliklerin gittiği yolda gidip huzûr, vukûf ve zikre dikkat eder. Bunlar gönle yerleşmemişse, her birine dikkat edip çâre bulmak gerekir. Çünkü vusûl yolu bunlardan oluşmaktadır.

199

Ayrıca kabz hâlinin gitmesi için râbıta bahsinde anlattığımız gibi tevbe etmek, yer değiştirmek, abdest yâhut gusül almak fayda sağlıya bilmektedir. Aynı zamanda sâlik, dâimâ miskinlere merhamet etmeye, her zaman dertlilerin dertlerine çâre bulmaya, cenâze teşyîinde bulunup cenâze namazı kılmaya gayret eder ki can ve bedenine rikkat gelebilsin. Mürid bu yöntemleri kullanınca, o zaman zikir ve tefekküre her an revâç bulmaya başlar. Râbıta kuvvetli olunca da, mutlaka zikirde kuvvet bulur. Sonuç olarak diyebiliriz ki kişi noksanlıkları kendisinde görüp utanmalı ve bunları telâfî yoluna gitmelidir.

5.1.3.6. Vukûf-i Adedî, yâni beş bin yâhut daha fazla adedin îfâsında

noksan olmaması için tesbihin kaç defa devir ettiğini bilmektir.

Sâliklerin zikrederken dikkat edecekleri hususlardan biri de lafzatullâhın sayısının korunmasıdır. Bunun için sâlikin ne tesbîhinde, ne de virdinin sayısında nisyân olmalıdır. Zikir tesbîhle olur ki, zikrin sayısı tam bir şekilde tamamlanmış olsun. Çünkü zikirde sayının belirlenmesi Sünnet’tir. Şâh-ı Nakşbend de bu hususa dikkat etmiş, sürekli adetle zikir etmiş ve bütün pîrân-ı izâmda buna dikkat etmişlerdir. Özellikle de Hazret-i Hâlid Ziyâüddîn Efendimiz, zikrederken adede itibâr ettiler. Çünkü zikirde bir adedin tayin edilmesi Sünnete uymaktır ve mutlaka onda bir hikmet gizlenmiştir.

Örneğin, Peygamber Efendimiz bir hadislerinde namazın ardından yapılan tesbih hakkında belli bir sayı tayin etmişler,420 kendilerinin günde bir rivâyete göre yetmiş, diğer bir rivâyete göre yüz defa istiğfar ettiklerini söyleyerek, bir rakam tâyînin de bulunmuşlardı. Yine O: “Mevtâ için tehlîl edin, yetmiş bini tamamlayın” demiştir.421 Zikirde sayının tayin edilmesi hakkında daha pek çok hadis ve güzel görüşler vardır. Asfiyâ her ne tayin eylediyse o sayıda mutlaka bir çok sırlar vardır.

Örneğin, beş adedinde birçok sırlar mevcuttur ve bunlar da istiğfâr bahsinde zikredilmişti. Hem bin adedinde de çok sırlar vardır. Bin sayısı beş ile çarpılmış ve bu da beş bin sayısının tayînine sebep olmuştur. Mürid, bu beş bin sayısının mutlak olduğunu sanmamalıdır; çünkü en fazlasına bir nihâyet yoktur. Hâlidîlerin kalbî zikirlerinin en azı beş bindir. Kalbî zikir bu adetten eksik olmaz. Sonra sırasıyla rûh, sır, hafî, ahfâ, nefs ve cisme bu zikir eklenir. Böylece her birinden bin zikir yapılır ve bunların toplamı on bir bin olur. Fakat anlatılan bu zikirleri kişi kendi kendine yapamaz, bir mürşidin rehberliğine ihtiyacı vardır.

420 Hazret-i Peygamber bir hadislerinde: “Đkinizin benden istediğinizin daha hayırlısını size

haber vereyim mi? O kelimeleri bana Cibril öğretmiştir. Siz, her namazın arkasından on kere “Subhanallah”, on kere “Elhamdulillah” ve on kere “Allahu ekber” dersininz. Yatağınıza yattığınızda da otuz üç “subhanallah”, otuz üç “Elhamdulillah” ve otuz dört “Allahu ekber” söyleyin” diye buyurmaktadır. Gümüşhânevî, Râmûz, I, 162, h. no. 7.

421 Hadis kitaplarında, “Mevtâ için tehlîl edin, yetmiş bini tamamlayın” şeklinde bulamadık. Hadis kitaplarında sâdece, “Ölmek üzere olana lâ ilâhe illallâh’ı telkin edin” şeklinde bulabildik. Gümüşhânevî, Râmûz, II, 349, h.no: 1, 2, 3.

200

Sâlikin dersini fazlaca yapması makbûl bir davranıştır. Bu sebeple sâlik dersini eksik yapmamaya dikkat gösterir, çok olursa da bir zarar olmadığını bilir. Eğer sabah ve akşamda müsâit bir vakit bulursa Mevlâ’yı zikretmek yüz bin olsa da bir zararı olmaz; fakat burada sâlik zikrini Hak rızâsı için yaptığını hiç unutmaz ve başka niyetlere sapmaktan da sakınır. Kısacası zikirde adedin tayini gerekli bir husustur. Bu hususa uyulması hâlinde çekilen zikrin fazla mı yoksa eksik mi olduğu noktasında kişiye gelen vesveseye fırsat verilmemiş olur. Eğer bu usûle riâyet edilmez ve bu vukûf korunmaz ise, şeytan o kişiyi kandırıp gaflete düşürür, onda bir tereddüdün ortaya çıkmasına sebep olur ki, bu da onun feyz ve huzûrunu yok eder.

Bâzen şeytan kişinin zihnini karıştırarak onun yapmış olduğu az bir zikri çokmuş gibi gösterir. Başka bir deyişle sâlike beş yüzü beş bin diye göstermeye çalışır. Đşte vukûf-i adedî korununca bütün bu tereddüt ve vesveseler ortadan kalkar. Yalnız vukûf-i adedî bir bir saymak da değildir; aksine vukûf-i adedî, tesbîh tutmaya denmektedir. Bundan dolayı zikir edilince tesbihle olmasına dikkat edip çekilecek zikrin sayısını düşünmemek gerekir. Tesbîhin kaç kere döndüğünün bilinmesi, zikir ve tefekkürün öylece yerine getirilmesi yeterlidir. Fakat bir özrün olması hâlinde ise çâresiz sayıya dikkat etmeksizin zikir ve tefekkürün yapılmasında bir sakınca yoktur.422

5.1.3.7. Bâz geşt, yâni zikir esnâsında havâtır hücum ettikçe tashih-i

niyet için “Đlâhî! Ente maksûdî ve rızâke matlûbî” demektir. Zikrin bâtınî edeplerinden yedincisi ise bâz geşt’tir ve o kısacası,

niyetin düzgün olmasına dikkat etmektir. Bâz geşt niyeti tekrar edinmektir ki, o da: “Đlâhî! Ente maksûdî ve rızâke matlûbî” demekle olur ve mâhiyeti de ehline malûmdur. Türkçe’si ise tekrâr tekrâr söylemek, sürekli bir şekilde niyeti tashih etmek olur. Bâz geşte ihtimâm göstererek tashîh-i niyette devâm göstermek önemli bir husustur. Bâz geşt için muayyen bir zaman olmadığı gibi, onu devamlı bir şekilde dile dolamak lâzımdır. Çünkü bâz geşt her zaman her sâlike gereklidir.

Özellikle zikrederken bâz geşti söylemek çok önemlidir. Yüz adette bir onu zikretmek ve bunu yaparken manâsını da tefekkür etmek çok önem arz eder. Sâlike havâtır geldiği zaman cân u gönülden bâz geşt’e ihtimâm eder ve onu her zaman zikretmekle havâtırı reddetmeye çalışır. Bunun için “Đlâhî! Ente maksûdî ve rızâke matlûbî” kelâmı gönülden söylenir ve hem de manâsı tefekkür edilir. Bu cümlenin manası: Ey şerîki, benzeri olmayan Đlâh! Asıl maksudum ancak Sensin, hem rızânı isterim ey mekândan münezzeh Rabbim! Benim başka kastım yok, mâsivâyı istemem. Bir rızânı isterim bir de Seni, başka şeylerden beni uzak kıl demektir.

Sâlik bu manâyı düşünüp ağyârı terk ederek Hakk’a yönelirse ve her zaman kalbi O’nunla olursa, bâz geşti hoşça îfâ etmiş, kendini sıddîk edip rızâyı bulmuş olur ki, doğru olan yol da budur. Sıdkla kalp ve lisânı birleştiren kimse büyük bir iş başarmıştır. Burada sâlik bir nevi nefs ve şeytanla uğraşmak


201

üzere Allâhu Teâlâya söz vermiştir. Bu durumdaki kişi bir iddiada bulunmuştur; fakat onun bu iddiası boş bir iddia değildir. Eğer bu kişi boş bir iddiada bulunmuş ise zararı yine kendine dokunur. Mâsivâ ve nefsî arzular kalbi ve fikri meşgûl ederken, gönül kasvet ve gafletle doluyken, can ve tende birbirinden habersizken, kişinin ağzında binlerce dili olsa ve onlarla sözler söylese, şüphesiz o sözlere itibar edilmez. Çünkü gönül ehlinin iddiası olmaz ve buna amelde nifâk denir. Đşte mübtedî bu nifâktan kurtulamadığı için yaptığı işten haberdâr olamamıştır.

Sâlik “Đlâhî! Ente maksûdî ve rızâke matlûbî” söyledikçe, kendini taksîr içinde bilir, Hak Teâlâ’dan temennîde bulunarak kalple Mevlâ’ya şöylece niyazda bulunur: “Ey Rabbim, Rahmân ve Rahîm! Ey bağışı çok Hudâvend-i Kerîm! Gerçek şu ki mâsivâ kalpten beni meşgûl ederken Seni dilden dâvâ eylerim, Yâ Đlâhi! “Ente maksûdî” sözünden dolayı mahcûbum ey benzersiz pâdişâh! Hem ben burada taklit ettiğim gibi yalan ve noksan eylerim. Sen benim bu hâlimi tahkîke ulaştır, nimet ve fazîletlere ulaşmam için bana lutuf eyle.”

Bâz geştin asıl maksadı Hak Teâlâ’nın rızâsıdır. Bu da kast ve talebin başka şeyler olmamasını, dâimâ her yerde Hakk’ın rızâsının olmasını gerektirir. Sâlik keşf ve kerâmet istemez; çünkü başlangıç da son da Hakk’ın Zât’ıdır. Hem tayyı mekân ve nûrun ortaya çıkmasını da istemez; çünkü asıl maksat ne tayy-ı mekân ne tayy-ı zaman, ne de keşf-i kubûrdur. Asıl maksat ubûdiyettir. Mürid bunları ayne’l-yakîn olarak görse bile gaflete düşüp de onlara iltifât etmez. Öyle ki sâlik faraza Cennet’e girse de köşkünü, bâğını, hurisini hiç sormaz. Çünkü bunların her biri bir türlü hicâptır, doğru olan bunlara hiç bakmamaktır.

Mustafa Fevzi Efendi bu duruma Mi’raç olayını delil getirmektedir: Hz. Muhammed Mustafa (s.a.v.)’nın gözleri, Mi’rac gecesinde çok hayret verici durumlara şâhit oldu; fakat O, hiç birine zerre kadar bile, yönelmedi; can ve gönülden Hakk’ın Zât’ını özledi. Gerçi kerâmet makbûldür, Allâhu Teâlâ kuluna hediye vermiştir. Yalnız kerâmetlerin gözükmesi, o kişiyi Hak yolundan bir an bile, ayırmamalıdır. Çünkü onun sermâyesi kulluktur ve bu hediyeler de tamâmen bu kulluk sâyesinde olur. Kulluğun olmaması kerâmetin de olmaması sonucunu ortaya çıkarır. Kulluk yapmayanda olsa olsa istidrâc ortaya çıkar ve âkıbeti Firavun gibi kötü olur.

Kulluğu terk etmeyen ise, Hz. Mûsâ ve göklere yükseltilen Hz. Îsâ gibi olur. Sâdık olan bir kişi Hakk’a kul olduğu gibi, ihsâna da nâil olur. Örneğin, sûltanına karşı ihlâslı olmayan veya ihsânına küfrân eyleyen, sultân tarafından sevilmeyeceği gibi ondan ihsan da bulamaz. Hem böyle bir kişi sultâna çok yakın da olsa sonunda sultânın gazabı onu bulur. Kısacası Hak Teâlâ’nın rızâsı kulluktadır. Sâlike keşf ve kerâmet gelse bile, Hak Teâlâ’dan yana hamd ve şükretmekten ayrılmaz. Bu noktada kerâmete düşkün olmayıp Hakk’ı ister ki, yoldan geri kalmamış olsun. Onlar görüldükçe sâlik Hakk’ı istemeye devam eder, mâsivâya yönelmez. Çok sayıda kerâmet ehli vardır ve o kerâmetler onlara hicâp olmamıştır. Çünkü onlar Hakk’ın sâf kullarıdır. Kerâmet helâl yemeyi, doğru sözlü olmayı gerektirir. Mürid her ne denli bir âbid olursa olsun,

202

lokmasına çok özen göstermeli, dâimâ yalan sözden kaçınmalı, özellikle de hiçbir zaman hîlekârlık etmemelidir. Çünkü tarîkat ve hakîkat ehlinin tutmuş olduğu yol budur.

Hâl, makâm, keşf ve kerâmet, hep rızâ altında toplanır. Sâlik rızâyı ister; çünkü her iş ondadır. Allâhu Teâlâ’nın rızâsı kerâmetsiz vardır; fakat rızâsız kerâmet yoktur. Bu rızâda her zaman ubûdiyettedir. Bundan dolayı sâlik kulluk etmelidir; çünkü gücünün dâhilinde olan odur. Sonuç olarak her zaman kalp ve lisân birleşmiş bir şekilde tashîh-i niyet etmeye özen gösterilmelidir. Çünkü gaflet üzere niyet mûteber olmaz, zaten hünerde gafleti terk eylemektedir. Ayrıca sâlik kastını Allah’a hasredip ihlâslı olması gerekir.423

5.1.4. HAFÎ ZĐKRĐN EDEPLERĐNDEN ĐKĐSĐ: TE’SÎR 5.1.4.1. Te’sîr-i Zikir, yâni râbıtalar esnâsında sâlikin vücûdunda

mânevî bir tesirin hâsıl olduğunu anlamaya çalışması ve ona göre râbıtaya riâyet etmesidir.

Mustafa Efendi hafî zikrin titreme ve ağlama gibi tesirlerinin olduğunu söyler ve ona göre zikrin tesirinin târifi mümkün olmamakla berâber o, Hak aşkının verdiği bir lezzettir. Bu öyle bir lezzettir ki, onu ancak tatmış olanlar bilebilir. Yüz bin cima’ bu lezzete benzemez, öyle olur ki mânevî haz sâhipleri bu lezzetten dolayı sema ederler. Bu lezzetin zerresi dünyâ lezzetlerinde olmadığı gibi onun kokusundan cennetteki zevkler anlaşılır. Bu zevk yanında ne dünyâ, ne de cennet zevklerine itibar edilir. Bu tesirin kişide ortaya çıkması hâlinde o kişi cennet nimetlerine yönelmediği gibi cennetleri ona arz etseler, zikirde bulduğu zevki terk etmez. Mustafa Efendi bu mısralarıyla yukarıda anlatılan mânevî zevke şöyle işâret eder:

Gezme ey rind serseri meyhânede, Gel ara zevkî ibâdethânede.

Zâhidâ! Sende kuru kavgayı ko, Meclis-i zikre gelip Allah oku.

Kısacası te’sîr-i zikre âlemde bir benzer yoktur ve bu te’sir, sâlikte bir

hararet, muhabbet ve ağlamanın vukuuna sebep olur. Bu durumda sâlikin hararetle tüyleri ürperir, neşesinden cisim ve canı mest olur. Kur’ân-ı Kerîm’de bu duruma: “Mü’min olanlar o kimselerdir ki, Allâhu Teâlâ zikredildiği zaman yürekleri titrer ve onlara Cenâb-ı Hakk’ın âyetleri okunduğu vakit îmânlarını artırır ve Rablerine tevekkülde bulunurlar.”424 “Allah kelâmın en güzelini, âyetleri birbirine benzer ve ikişer ikişer olarak bir kitap hâlinde indirdi.

423 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 271-274. 424 Enfâl, 8/2.

203

Rablerinden korkanların derileri ondan ürperir, sonra derileri ve kalpleri Allah’ın zikrine yumuşar.”425 âyetleriyle işâret edilmektedir.

Gece gündüz hep böyle zikredene hiçbir usanma hâli gelmez. Đşte sâlik zikrinde böyle bir tesir bulmalı ki, onda muhabbet yelleri hiç eksik olmasın. Eğer böyle bir tesir olmazsa, olması için gayret etmelidir. Hem mürid tesir bulamadım diye hiç söylenmeden kabâhati hep kendinde arar ve aramayı da kesinlikle terk etmez. Böyle durumlarda sâlik hâlini üstadına arz ederse, şeyhi onun feryadına bir çâre bulur. Aynı zamanda sâlik dâimâ zikrin edeplerine dikkat ederek, kebâirden kaçıp Hz. Peygamberin sünnetine uyma husussunda azamî gayret etmelidir.

Mustafa Fevzi Efendiye göre muttakî kişiler, altı hususa dikkat ederler; çünkü muttakîlerin seyr-i sülûku böyle olmaktadır. Bunlar:

1. Az Yemek ve Đçmek Az yemekten maksat her zaman âdet üzere yeme ve içmedir. Yeme ve

içme hayvanlar gibi çok değil; insan gibi olur, büsbütün terk edilmez. Aksi taktirde can ve beden kötü bir durum alır.

2. Az Konuşmak Az konuşmaktan maksat tamâmen dilsizler gibi olmak değil, fazla ve

gereksiz sözlerden sakınmaktır ki, hikmet ehli de böyle yapmaktadır. Sâlikin söyleyeceği söz eğer hayır ise söyler, şerr ise söylemez ve dinleyeni de rahatsız etmez. Mürid safsata eden değil, yakîn ehli olur ve her sözünün de cevher olmasına dikkat eder.

3. Az Uyumak Az uyumaktan maksat ise âdet üzere uyumaktır. Sâlik uykusunu altı

saatten az; yediden de çok uyumaz. Bâzı zamanlar uykunun altı saatten az olmasında bir zarar yoktur, yâni beş veya dört saat olmasında bir zarar olmaz; fakat her zaman böyle olmamasına dikkat edilir. Fazla uyku kasveti getirdiği gibi akşam ve seher vakitlerinde Hakk’ın feyzinin gelmemesine sebep olur. Özelliklede seher vaktinde uyanık olup Hakk’ın feyzine nâzır olmaya dikkat edilmelidir. Ayrıca her sabah namazını cemâatle kılmaya ve Allah için zikre durup niyâz etmeye gayret edilir. Uyku tamâmen terk edilmez. Çünkü bu, kişinin evhâma düşmesine sebep olur.

4. Yasaklanan Hâl ve Davranışlardan Uzlet Etmek ve Bunu da Alışkanlık Edinmek

Sâlik, Allah (Azze ve Celle)’nin yasaklamış olduğu şeylerden uzak durur, meşrû’ olmayan yerlerde gezmez. Sâlik nerede fısk ve fücûr olduğunu dinler anlar ve öyle yerlerden uzlet edip evinde oturur. Hizmet etmeye gayret edip çalışır, tembel olmaz. Çünkü Allah tembeli sevmez. Mürid her ne hizmette bulunduysa, o hizmete zarar vermemek için elinden geleni yapar. Ayrıca bir uzlet şekli daha vardır; fakat mübtedî bir sâlike henüz o lâzım değildir ve onun da ehlinin olduğu bilinmelidir. Çünkü mübtedî henüz bu yolda yenidir ve kişi gücünün yetmediği yerlere revân olmamalıdır.

425 Zümer, 39/23.

204

5. Dâimâ Helâlden Yemek Bu mesleğin en önemli özelliklerinden biri harâm yememektir. 6. Her Zaman Doğru Sözlü Olmak Muttakî bir kimse doğru sözlü olur, kin ve hilekarlıktan, yerli yersiz söz

söylemekten sakınır. Yalnız Mustafa Efendi bunları söylerken, bu hususta ifrât etmekten

sakınılması gerektiğine; çünkü ifrat eden kişinin istifâde edemeyeceğine değinmeden geçemez. O, sâlik bu nasîhatlere uyduğu taktirde, zikrinin tesirini artırabileceğini söyler. Müellifimiz görüşlerine şöyle devam etmektedir: Hem zâkir gece gündüz âh ü vah edip mest olur, yorulmaksızın gözlerinden yaşlar döker, ağlamaktan gözleri mahmûr olur, Hakk’ı zikretmekle de can ve gönlü mâmûr olur.426 Fâni olan lezzetleri istemeyen, Hakk’ın feyziyle kâinatın sırlarının kokusunu koklar.

Sâlikin her zamanı bir olmadığı için bâzen tesir-i zikri bulamayacağını belirten Mustafa Efendi, müridin böyle durumlarda ağlamasını; fakat tesir gelmedi diye de vehme düşmemesini ve Hakk’a yâ Đlâhî! ver diye yalvarmasını öğütler. O, nasîhatlerine şunları da ekler: Mürid sürekli olarak noksanını araştırır, her zaman yapmış olduğu isyânları tefekkür eder, her ne noksan etmişse onu mutlaka kendinden bilir ve başka bir düşman aramaz. Çünkü düşman kendi bedenindedir. Burada önemli bir nokta daha vardır ki, o da sâlikin zikrini tesir için yapmaktan sakınmasıdır. Çünkü asıl maksadımız tesir değil, Rabbimizdir. Burada tesir-i zikir bir sebeptir, zikir ve fikir mutlaka Hak için olmalıdır. Yalnız şu da unutulmamalıdır ki tesir olmazsa huzûr da olmaz. Böyle olunca da tesirsiz feyz ortaya çıkmaz. Hem bu hâl bizde tesir, müntehîde ise cezbedir ve bu güzel hâlin kimde olduğunu bilmek de mümkün değildir.427 Çünkü cezbe pek yüce ve hassas bir durumdur. Bizler o hâli yaşamak isteriz; ama bu hususta âciz olduğumuz için cezbeden yana nasibimiz olmaz. Hem bu cezbe insanların ve cinlerin amellerine denktir. Cezbeyi bulmak için tesir-i zikre teşebbüs etmek lâzımdır. Sonuç olarak tesir-i zikre dikkat ederek kalbi vahdet güneşinin aynası yapmak gerekir.428

5.1.4.2. Te’sîr-i Râbıta, yâni zikir esnâsında keşf ve kerâmeti; dünyâ ve

âhireti mülahaza etmeyip zikrin mânevî lezzetini idrâke çalışmaktır ki bu da ihlâs ve ilâhî aşkın semeresidir.

Üç türlü râbıta vardı, bunlar da ölüm, vâsıta ve huzûr rabıtalarıydı. Đşte yapılan bu râbıtalar sâlike tesir etmelidir. Bu tesir de bâzen vücûdun titremesi, bâzen his ve idrâkin gitmesi, bâzen kar yağmış gibi vücûdun üşümesi, bâzen de birkaç güneş doğmuş gibi vücûdun ateşler içinde yanmasıdır. Kimi zaman sâlik

426 Peygamberimiz bir hadîslerinde: “Bir kimse Allah’ı zikreder de korkusundan gözlerinden

yaş boşalır ve gözünün yaşı da yere dökülürse, kıyamet günü Allah ona azap etmez” diye buyurmaktadır. Gümüşhânevî, Râmûz, II, 420, h. no: 10.

427 Mustafa Efendi burada, Hazret-i Peygamber’e nisbet edilen: “Rahmandan gelen bir cezbe, insan ve cinlerin ameline denk olur” hadisine yer vermektedir. Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, I, 297, h. no: 1067.


205

bu tesirden dolayı sarhoş gibi kendinden geçer, kimi zaman cennetleri bulmuş gibi güler, kimi zaman da cehennem ehli olmuş gibi ağlar. Ve yine bu tesirden dolayı sâlik bâzen taş gibi olur, öyle ki bu durumda mecalsiz, parça parça olmuş gibidir; bâzen o bir yerden bir yere sıçrar yürür. Bir vakit gelir hep yerlere serpilir, başka bir zamanda ise söz söyleyemez ölü gibi olur. Bâzen de öyle olur ki şeydâ gibi feryât eder, tüyleri ürperir ve kalbi mahzun olur.

Kısacası bir halde devamlı duramaz, böyle türlü türlü hâl içinde olur. Çünkü sâlikler hallerin babası (ebu’l-ehvâl) olurlar. Bu halleri mürîdin kendi kendine yaptığı sanılmasın, bilakis râbıta onu dehşete düşürmüştür. Bu durumdaki sâlik bir nevi sarhoş olur; fakat taklit eylemek hoş olmaz. O bu halde kimseyi görmez; ama kör değil; sarhoştur; ama içtiği şarap üzüm şarabı değildir. Çünkü o şarap aşk-ı Đlâhîdir ve Hak aşkından gönlü ney gibi yanmıştır.

Tesiri mutlaka bulmak ve bu tesirin de özellikle râbıta vaktinde olması gerekir. Yoksa gönülde tesir olmadıkça, âşık kişi aynada fark olunmaz. Sâlik pîrin kalbinin kapısını bir zaman bekler ki, ona fetihler olsun. Ölümü tefekkür eder ki gönül hazîn olabilsin ve o, Hakk’ı tefekkür etmenin lezzetini bulabilsin. Hem Hakk’ın huzûrunda olunduğu tefekkür edilmeli ki sâlikte tesir ortaya çıkabilsin. Yalnız mürid râbıtanın tesirini bulamayınca kendini râbıtadan ayırmamalıdır. Eğer bu tesir kişide ortaya çıkmazsa, nefsini kınayıp azarlamalı, tesirin olması için bir ilâç bulmaya gayret etmelidir. Bu da öyle bir tesir olmalı ki, kişiden ebediyen gitmemelidir. Sâlik şeyhine, sâdâtına muhabbet eder; üstadına itiraz etmekten de sakınarak kendisini aşırı muhabbetle korumaya çalışır.429

Sonuç olarak, sâlik sayılan bu edeplere göre zikretmesi ve her nefeste de “Allah, Allah” söylemesi gerekir. Fakat bu söyleyiş de uzuvlar ile değil, kalple olur; çünkü zikrin mahalli kalptir. Bütün uzuvlar ve lisan susmalı, yalnız kalp zikretmelidir. Sağ el tesbîhe yapışır, ağız ve dil hiç tekellüm etmez. Kol ve el sallanmaktan men edilir ve sadece çekilecek zikri sayabilmek için şahadet parmağı hareket ettirilir. Saymakta da süratli davranılmaz; fakat bu yapılırken de atlamamaya dikkat edilir ki, zâkir şüpheye düşmesin. Đşte hafî zikir sûret olarak böyle yapıldığı gibi onun mânevî lezzeti kalpte olur.430

5.2. HATM-Đ HÂCEGÂN’IN EDEPLER Đ, TERTÎB Đ, SIRLARI ve

TAŞLARI Mustafa Efendi, Abdu’l-Hâlık Gucdevânî ’nin Hatm-i Hâcegân’ ı

Hızır ’dan öğrendiğini ve onun çoğu zaman da bunu âdet edindiğini belirterek, tarîkat ehli olan kimselerin bu usûlü Hâce Abdu’l-Hâlık ’a nispet ettiklerini söyler. Bu usûle Hatm-i Hâce demiş, hâcegân güruhu da bunu hep okumuşlardır. Hatm-i Hâcegân virdi, her türlü önemli işin husûlü, kötülüklerden korunma ve din düşmanların kahrı için okunur. Çünkü bu,

429 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 277, 278. 430 Mustafa Fevzi, Mîzân, 103.

206

düşmana karşı bir silâh olduğu gibi, gönülden tembelliği, rehâveti kaldırma özelliğine sâhiptir.

Nefs ve şeytan düşman oldukları için her sâlik onlarla cihâd etmektedir. Đşte hatm-i hâcegân onların yok edilmesi için yapılmaktadır. Hatm-i hâcenin fazîletleri çokça olduğu gibi, bütün Nakşîlerde canın emniyette olması için bir tılsımdır; fakat müellifimiz hatm-i hâcegânın tesir etmesi için bâzı edeplere dikkat edilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.431

5.2.1. HATM-Đ HÂCEGÂNIN EDEPLER Đ Mustafa Fevzi Efendiye göre, müridin her zaman edep kapısını

gözetmesi, yâni sayılacak olan on iki edebe her zaman dikkat edip, büyüklerin gittiği yolda gitmesi gerekir. O, bu edeplere şöyle yer verir:

1. Hatm-i Hâce yapılması için mürşidin izninin olması, 2. Abdestli olunması, 3. Boş (hafî) bir mekânın bulunması, 4. Hatm-i Hâce yapanların ihvânlardan oluşup ve hepsinin de itirazsız

bir can olması, Bu da ihvanların birbirlerini sevmeleri ve gönüllerin zerre kadar bile,

inkârın gelmemesiyle olur. Böylece hepsi bir kalpte toplanır, her ihvânın gönlünden diğer ihvâna bir yol gider. Bu durumda da hatm-i hâce tesirli olur. Başka türlü ise sâlik yalnızca sevap kazanmış olur.

5. Esteğfirullâh demesidir ki, bu da üç veya beş defa tekrâr edilmelidir. Bu tekrarın yedi, ya da on defa olmasında bir zarar yoktur; fakat itibar edilen bu tekrarların tek adetle olmasıdır.

6. Gözlerin kapalı olmasıdır ki, Hatm-i Şerîfin en fazîletlisi böyle olmasıdır.

7. Râbıta da bulunulmasıdır; çünkü bu Hakk’ın feyzine bir vâsıtadır. 8. Huzûr râbıtasının yapılmasıdır ki, Hatm-i Hâce ânında sâlike hiçbir

gevşeklik gelmesin. Bu huzûr da hatm-i hâcenin bitimine kadar korunmalıdır. 9. Hatmin tertibine dikkat edilmesi, yâni bu tertibi bozmamaya çok

gayret gösterilmesidir.432 10. Hatm-i Hâcedeki zikirlerin sayısının korunması, yâni fazla veya

noksan olmamasına dikkat edilmesidir. 11. Bir aşr-i şerîfin okunması, 12. Dua yapılarak, Hakk’ın feyzinin beklenmesidir. Bu duânın türü önemli değildir, her ne tür olursa olsun dua edilir ve

gönle her ne zuhûr eylerse o, Hak’tan istenir. Bu duada âlemin pâdişâhını yâd eyler, bütün mü’min kulların bağışlanmasını ister. Ayrıca pâdişâh-ı âlemin hükmü âleme nâfiz olması için zafer ister. Zafere lâyık olan sultândır ve onun duası affedilmeye sebep olur. O eğer zafer kazanırsa, bütün müminler rahat

431 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 318. 432 Hatm-i Hâcenin tertibi tezimizin ilerleyen kısmında anlatılacaktır.

207

eder. Çünkü o, bu âleme Hakk’ın gölgesi; hem de insanlara halîfe olarak yaratılmıştır.433 O halîfe şâd olursa, sâyesinde din hep ihyâ olur.

Cihânın şâhı, Hakk’ın gölgesi ve âhir zaman serverinin vekîlidir. Bütün Müslümanlara ona dua etmek de vâciptir. Çünkü o Müslümanlara cisim ve candan daha çok gereklidir. Bundan dolayıdır ki, ona itâat vâcip olmuştur.434 Kim sultânına isyân ederse, Rahmânına karşı günahkar olmuştur. Kim de sultânına itâatkar ise ona duâ etmesi ve dâimâ onun muzaffer olmasını istemesi gerekir.

Kişi evliyâ da olsa her zaman bir sultâna ihtiyâcı vardır. Đster bu kimse gavs isterse de kutub olsun, işi hep pâdişâha duâ olmalıdır. Nerede sultân olmazsa, o yerde durmaktan sakınmak lâzım gelir. Nerede de sultânın hükmü yerleşmişse, orayı vatan edinmek gerekir ki, bu yolda çokça hadisler vardır.435

5.2.2. HATM-Đ HÂCEGÂNIN TERTÎB Đ Mustafa Efendi, burada hatmenin tertîp ve adedine yer vermektedir. Bu

konuda ince sırlar vardır ve bu sebepten dolayı bu bahsi iyi dinlemek gerekir. müellifimiz, hatm-i şerîfin sıralamasını şöyle yapar: Besmeleyle berâber, Fâtihâ Sûresi yedi defa okunur. Fâtihâ’nın okunuşu bitince sıra yüz salavât okumaya gelir ki, salâvat okunurken de Peygamber Efendimiz tefekkür edilir. Sonra “Elem neşrah” sûresi okunur. Onun toplam okunuş sayısı yetmiş dokuzdur. Sonra da besmeleyle berâber, bin bir Đhlâs-ı Şerîf okunur. Sonra ise tekrar Fâtiha Sûresi yedi defa ve yüz adet salavât okunur. Bu sıra takip edildikten sonra sıra aşr-i şerîf okumaya gelir. Son olarak da şeyh dua eder ve böylece Hatm-i Hâce sona ermiş olur.436

5.2.3. HATM- Đ HÂCEGÂNIN SAYILARINDAK Đ SIRLAR Hatm-i Hâceye mutlaka Fâtiha Sûresiyle başlanılmalıdır.437 Burada

Kur’â-ı Kerîm’in hatmine uyulmaya çalışılmıştır. Fâtiha sûresinin iki kez vahy edilmiş olması, Hatm-i Hâce’de de iki kere tekrar edilmesine vesîle olmuştur.

433 Mustafa Fevzi Efendi bu görüşünü şu hadise dayandırır: “Adil ve mütevâzî sultân, Allâhu

Teâlâ’nın yer yüzünde gölgesi ve mızrağıdır…” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 213, h. no: 12, 13, 14, 15, 16.

434 Allâhu Teâlâ Kur’ân-ı Kerim’de mealen şöyle buyurmaktadır: “Ey îman edenler! Allah’a itaat edin. Peygambere ve sizden olan idârecilere de itaat edin. Bir şey hakkında çekişip anlaşmazlığa düştünüz mü, eğer Allah’a ve âhiret gününe inanıyorsanız, onu hemen Allah’a ve Peygamberine arz edin. Bu, hem daha hayırlı, hem de netice itibariyle daha güzeldir.” En-Nisâ, 4/59.

435 Hazret-i Peygamber şöyle buyurmaktadır: “Sultân, yeryüzünde Allah’ın gölgesidir. Sizden biri kendisinde sultân olmayan bir beldeye vardığında, orada katiyen ikamet etmesin.” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 213, h. no: 14.

436 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 320. 437 Bir rivayette Peygamber Efendimiz şöyle buyurur: “Kur’ân’ın en fazîletli sûresini sana

bildireyim mi? O, Elhamdulillahi Rabbil âlemin’dir. ” Gümüşhânevî, Râmûz, I, 162, h.no: 2.

208

Ayrıca Fatiha’nın âyet sayısı yedidir438 ve yedi âyet olmasından dolayıdır ki, hatmedede yedi defa okunur. Aynı zamanda hatm-i hâcegânda her adet yediden ortaya çıkar. Fâtiha’nın yedi kere okunması nefs, sadır, kalp, fuad, akıl, rûh ve sırra tesir ettiğine bir işârettir.439

Hatmedeki yedi sayısının kullanılmasının diğer bir sebebi ise kulak, göz, karın, dil, el, ayak ve uzv-i nihân’a tesir etmesi içindir; hem de cehennemin kapılarına bir settir. Yine bunda yedi fiil için i şâret vardır ve din tamâmen bu şeylerden ibârettir. Bunlar da farz, vâcip, sünnet, mendûb, mubâh, haram ve mekrûhtur. Hatta yedi sayısı batn-ı Kur’ân’a yâni Kur’ân-ı Kerîmin batınî mânâsına işârettir; çünkü batn-ı Kur’ân yedidir. Hem felekler, hem de yer ve gök katlarına işârettir.

Fâtihadan sonra salavat okunur. Çünkü hayırlı işlere başlarken hamd edilmesi sonra salât getirilmesi hadislerde teşvik edilmektedir. Kâinâta evvel ve âhir O’dur, ilk önce O’nun nûru zuhûr etmiştir. Kâinâtın ferlerinin aslı O’dur ve bu sebepten salât eyleriz.

Hatmede salavatın iki kez tekrarının sebeb-i hikmeti lâ taayyün ve taayyüne; dünyâ ve âhirete; arş ve yere; ay ve güneşe ve iki dirilişe, yâni doğum ve ölüme işâret etmesidir. Hem bu salâtların biri cehennemden necât bulmak; diğeri cennete varmak içindir ve yine biri nefsini zelil etmek; diğeri ruhu terfî’ içindir. Aynı zamanda salâtın iki kez tekrârı şeytânı uzaklaştırıp, ilhâmı yaklaştırmak; mâsivâyı nefyedip Allâhu Teâlâya yaklaşmak içindir.

Bir hadisinde Peygamber Efendimiz şöyle buyurur: “Kim Mevlâ’sına âhiret veya dünyâsı için dua etse ve o kişi duasının başında ve sonunda bir salât getirse, şüphesiz o duâsı makbûl olur ve icâbet belirtileri zuhûr eder.”440 Sâdât bu hadise uyarak hatmede salavat getirmeyi tekrâr etmişlerdir.

Hatmedeki salavâtın yüz adet olmasında da birçok hikmetler vardır.441 Bunların bâzısı şöyledir: Esmâü’l-Hüsnâ’nın sayısı yüzdür ve Cenâb-ı Hakk’ın fiilleri bu isimlerden ortaya çıkar. Kur’ân’da Hakk’ın doksan dokuz ismi olmakla berâber, bir de Đsm-i A’zam’ı vardır ki, Hak onu gizlemiştir ve bu ismiyle Hak Teâlâ’nın isimleri yüz olmuş olur. Đşte bu esmâya uydurarak sâdât salâtı yüz olarak zikrederler. Ayrıca cennette yüz mertebe vardır. Salavâtın bu sayıda olması onlara bir işârettir ki, mürîdlerin bu nimetlere

438 Başka bir rivayette: “Siz Elhamd’ı okuduğunuzda, Bismillahirrahmânirrahîm ’i de

okuyunuz. Zira bu sûre Ümmü’l-Kur’an, Ümmü’l-Kitab ve Es-sebu’l-Mesâni’dir. Ve Bismillahirrahmânirrahîm ’de onun âyetlerinden biridir.” buyrulmaktadır. Gümüşhânevî, Râmûz, I, 57, h. no: 15.

439 Burada şöyle bir sual akla gelebilir: Sadır, kalp ve fuad burada farklı şeylermiş gibi ayrı ayrı söylenmiş. Bu üçü bir şey değil mi? bunların ayrı ayrı söylenmesi gereksiz bir iş olmamış mıdır? Bu soruya yakîn ve tahkîk erbâbı çok güzel cevaplar vermişlerdir. Sadır, kalp ve fuâd arasındaki fark şöyledir: Göğse şüphesiz sadır, yüreğe fuad derler. Sadır ile fuad cisimle alakalıdır. Đnsân kalbi ise bekâ ender bekâdır ve Türkçe de ona gönül derler. Onu Hak Teâlâ sadece insanlara vermiştir.

440 Yaptığımız araştırma sonucu bu rivâyete ulaşamadık. 441 Müellifimiz bu görüşünü Hazret-i Peygamberin şu hadisine dayandırır: “Bir kimse Bana

günde yüz salât getirirse, Allah onun yüz türlü hacetini görür. Yetmişi ahiret için, otuzu da dünyâ içindir.” Gümüşhânevî, Râmûz, II, 427, h. no: 12.

209

kavuşması için bu salavat bir vesîledir. Ve yine cehennemin derekesi yüz adettir, sesi bin yıl uzak yerden gelmektedir. Đşte buraya da işâret vardır ki, sâlikler onlardan halâs olsun.

Ayrıca yüz adette üç mertebe vardır ve onlar da nefs, kalp ve rûha ihsan olur. Bu üç mertebe de birler, onlar ve yüzlerdir. Hak Teâlâ bâzı sayılara bâzı sırlar gizlemiştir. Bunlara biraz değinecek olursak, âlemlerde yüz hakîkat vardır ve bu yüz sayısı bir nevi onları kendinde toplamış olması sebebiyle Yüce Yaratıcının yardımına ulaşmak mümkün olur. Mustafa Efendi bunun tafsîlini Şeyh-i Ekber’den şöyle rivâyet eder:

Halk âlemi dörttür ve onu Hak Teâlâ öyle tertîp eylemiştir. Birincisi âlem-i A’lâ, ikincisi âlem-i Đstihâlet, üçüncüsü âlem-i Đmâret’dir ki, bu mekânlarda olur ve dördüncüsü ise âlem-i Nisbettir. Bu dört âlem âfâka ışık verir ve insanda su, hava, ateş ve toprak vardır.442

1. Âlem-i A’lâ Bu âlemden yana kırk hakîkat vardır. Onlarda şöyledir: 1. Latîfedir ki

ona istivâ derler ve mâsivâ ilimleri onda âciz kalmaktadır. 2. Hakîkattir. O, bâtınların bâtını olduğu gibi, bütün hakîkatler ondan ortaya çıkmıştır. Đşte o hakîkat Muhammed Mustafa’dır. Hem onda ismi hayât olan bir felek vardır ve mümkinât hayâtı ondan almıştır. 3. Arş-ı A’lâ, 4. Kürsü, 5. Beyt-i ma’mur, 6. Melâik âlemi, bir de yedi yıldız vardır. Onların da 1. Zühal, 2. Müşteri, 3. Merîh, 4. Şems, 5. Zühre, 6. Utârid ve 7. Kamer’dir. Ayrıca bir de felekler vardır; onlar da yedi tanedir. Hepsi toplam yirmi eder ki, bunlar âfâkî olur.

Bunlar bir de enfüsten ortaya çıkarlar ve bunların benzeri insanda da vardır. Onlar da şöylece olur:

1. Đnsanlarda bulunan latîfedir ve o latîfe Hak’la nispeti olan bir kuvvettir. 2. Kutsal Rûh’tur ve onun ne olduğunu Allah bilir. 3. Cism, 4. Nefs, 5. Đnsana has olan kalp, 6. Umuma has olan ruhlar ’dır. Bu hakîkatler altıdır ve bunları yakîn sâhibi kimseler bulup yazmıştır. Hem âriflerin zikrettiği yedi tane kuvvet vardır. Bunlarında 1. Kuvve-i Đlmiye, 2. Kuvve-i Nutkiyye, 3. Kuvve-i Fikriyye, 4. Kuvve-i Akliye, 5. Kuvve-i Vehmiyye, 6. Kuvve-i Hayâliyye ve 7. Kuvve-i Hissiye’dir. Bu yedi kuvvet de yedi yıldıza misâl olmuştur ve kemâl ehli kimseler bunları tatbîk eder. Bu yedi şeyin alâkalandığı yerler sanki bir eflâk gibiydiler. Bu taalluk yerleri ise 1. Dimağın ön tarafında kuvve-i ilmiyye, 2. Arkasında, kuvve-i nutkiyye, 3. Ortasında, kuvve-i fikriye, 4. Dimağın tamamında, kuvve-i akliye, 5. Bir de rûh-i hayvâniye vardır ki, onda da kuvve-i vehmiye, 6. Dimâğın etrafında, kuvve-i hayâliye, 7. Havâss-ı zâhirîde ise, kuvve-i hissiye ortaya çıkmaktadır. Đşte bunlarla berâber, hakîkatler kırka tamamlanmış olur.443

442 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 320-322. 443 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 322, 323.

210

2. Âlem-i Đstihâlet Bu âlemden yana da otuz hakîkat vardır. Bunlarında 1. Ateş yâni

esîr’dir ve onda rûh mevcut olmakla berâber, bu ruh hararetle birleşmiştir. 2. Ateşin altında olan havâdır ve ona felek dense gâyet münasip olur. Hem onun rûhu da olduğu gibi, bu ruh hararetle rutûbettir. 3. Havanın altındaki sudur ve onun da rûhu vardır. O ruh soğukluk ve rutubettir ki, bunlardan cihân faydalanmaktadır. 4. Su âleminin altındaki topraktır, onun da ruhu vardır ve o ruh da soğuklukla bitişik vaziyettedir. Dört hakîkate dörtte rûh izâfe edilmiş ve böylece sekiz tane olmuşlardır.

Bunların benzeri insanda bulunduğu gibi bu da herkes tarafından bilinir. Şeyh-i Ekber insanda dört tabîat, dört de kuvvetin olduğunu söylemeye çalışmıştır. O tabîatlar da safrâ, kan, bağlam ve sevdâ’dır. Dört kuvvet ise bu dört tabîatın birinden ortaya çıkarlar. Kuvvetler ise hâzime, câzibe, nâfia ve mâsike’dir.

Safrânın benzeri ateştir ve hâzime kuvveti ondan ortaya çıkmaktadır. Kanın benzeri havâdır ve câzibe kuvveti ondan gelir. Bağlamın benzeri sudur ve nâfia kuvveti de ondan ortaya çıkmıştır. Sevdâ’nın benzeri ise topraktır ve mâsike kuvveti ondan gelmektedir. Böylece on altı hakîkat anlatılmış oldu.

Ayrıca yedi kat yer olduğu da bilinmektedir ki, bunların da benzerleri insanda vardır. Bunlar sayılacak olursa, deri, et, kıkırdak, sinirler, damarlar, kaslar ve kemiklerdir. Böylece hakîkatler otuza tamamlanmış olur.444

3. Âlem-i Đmâret Bu âlemden yana da dört hakîkat vardır ve bu hakîkatlerin benzeri

insanda da mevcuttur. Bu sekiz hakîkat mekânlarda çokça bulunmaktadır. Bu hakîkatlerin 1. Âlem-i rûhânîdir ve insandaki benzeri insanda bulunan kuvvetlerdir. 2. Âlem-i hayvândır ve insanda bulunan güzel her şey tamâmen âlem-i hayvâna benzer. 3. Âlem-i nebâtat’tır ve insandaki bu âlemin benzeri ise insanda artan şeylerdir. Đnsan cinsinde her ne şey artıyorsa o, bitkiler âleminin benzeri olmuş olur. 4. Âlem-i cemâdât’tır ve bu âlemin insandaki benzeri de güzelliği olmayan her şeydir.445

4. Âlem-i Nisbet Bu âlemde ise on hakîkat bulunur ve aynı zamanda bunların benzeri

insanda da vardır. Bu hakîkatler şöylece sıralanır: 1. Cevher-i ferd 2. Âlem-i keyfiyet, 3. Âlem-i kemiyet, 4. Âlem-i ezmân, 5. Âlem-i eyniyet, 6. Âlem-i izâfet, 7. Âlem-i vadı’, 8. Âlem-i en yüfal, 9. Âlem-i en yenfeil, 10. Âlem-i ihtilâf tır. Cevher-i ferd dışındaki dokuz şeye hem araz, hem de ma’kûlât denmektedir. Bu on hakîkatin insandaki benzerleri de şöylece özetlenebilir. Cevher-i ferd insânın aslıdır ki o mücerret, yâni sâf bir mâddedir. Âlem-i keyfiyetin insandaki benzerleri onda olan bâzı vasıf ve hallerdir ki, bunlarda kiminin beyaz, kiminin siyah; kiminin çirkin, kiminin de güzel olmasıdır. Hem

444 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 323-324. 445 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 324.

211

bâzı insanlar uzun, bâzıları ise kısa olur. Đşte insandaki bu durumlar onun keyfiyeti olmaktadır ve hastalık, sağlık, kuvvetlilik, zindelik, zayıflık, perişanlık…vb. gibi durumlar hep keyfiyet âlemindedir. Unutulmamalıdır ki âlemde her ne varsa hepsi insanda bulunmaktadır.

Bir de insanda çokça adetler vardır ki, bu durum da âlem-i kemiyet’e benzer. Bir ağız hem iki göz, el ve ayak, baş, kulak, diş, saç sakâl boğaz ve ağız. Đnsanda bulunan ister çift ister tek adetteki uzuvlar veya bir iki üç beş otuz kırk yüz adet…vb. sayıda olanlar, kısacası insanda sayılabilen her şey hep âlem-i kemiyetten olur. Ayrıca insanın cisminin etrafı vardır ki, bu da âlem-i eyniyete benzemektedir. Hem bunun sonu uzuvların cüzleridir ki, bu da âlem-i eyniyeti gösterir. Elde parmak, başta göz, ağzında dil, bütün uzuvlar böylecedir. Đşte bedendeki bu uzuvların cüzleri, ten zarfı âlem-i eyniyettendir. Hem altta üstte, sağda solda her mekân, âlem-i eyniyyedir.

Aynı zamanda insanda zarûrât âleminden bâzı özellikler de vardır. Çünkü bu âlem-i ezmâna nâzır ve mutâbıktır. Đnsandaki teneffüs hep zamandır. Uyuduğumuzda güneşin batmış, uyandığımızda ise güneş doğmuş olur. Bir de insana bir çok şey izâfe olur ki, bu yönüyle de âlem-i izâfete benzer. Đnsandaki baş, göz, el, ayak, karın, mâl, mülk, akraba, dost izâfet âlemindendir ve bunları insan kendinde toplamıştır. Hem insandaki âdetler âlem-i vad’a müşâbihtir. Dünyâdaki bütün adetler, her lugat her türlü din ve lisân âlem-i vad’ın nazîridir ve bunlar insandan baş göstermektedir.

Đnsanın fiilleri de âlem-i en yüfal’e bir işaret olmuştur. Đnsanın işlemiş olduğu her fiil, az ve çok hepsi en yüfal’de dâhildir. Đnsanın fiillerinin eserleri ise âlem-i en yenfeil’den ortaya çıkar. Örneğin, insan yer doyar, doymak eserdir; o öldürür ölmek eserdir; hem yakar, yanmak yakılan cisimde bir eserdir; darp eder, böylece herkese tesir eder. Bu misâlleri çoğaltmak da mümkündür. Đşte insanın fiillerinin eserleri âlem-i en yenfeildendir.

Mustafa Efendiye göre, insanlar farklı farklı ahlâklara sâhiptirler, yâni insanlarda çok sayıda ahlâklar vardır ki, bu durum âlem-i ihtilâfa nâzırdır. Kimi insanlar aslan gibi cesur, kimi insanlar tilki gibi hilebaz, kimi insanlar karınca gibi aç gözlü, kimi insanlar da samûr gibi mağrûr. Hem bâzı kimseler ahlâken haram olan domuza benzer, bâzıları da şehvet perestlikte eşek gibi olur. Ahmak kimse öküze, munâfık köstebeğe, Hak tanımaz nesnâsa (Gorile), isyânkar bir kimse kurda, itâatkar bir kimse koyuna ve kâfir bir kimse şeytana, mü’min bir kul ise meleklere benzer.

Özetleyecek olursak her tür kötü ve iyi ahlâk bir tür mahlûka benzer ve bunlar da insan nevinde ortaya çıkar. Bu hakîkatler de yirmidir ve geçen hakîkatlerle birlikte doksân sekiz olur. Bir de insanda bir sır vardır ve âlemlerde o sırdan nişân da yoktur. Yâni Cenâb-ı Allah o sırrı âleme vermemiş, yalnızca insan cinsine vermiştir. Đşte bütün kâinât ondandır ve mümkinat insanın hizmetine verilmiştir. Fakat herkesi böyle bir insan sanmak yanlış olur; çünkü böyle bir insan, insan-ı kâmil olur. Burada maksat insan-ı kâmildir ve onlar da nebîler, velîler, sûfîlerdir. Böylece hakîkatler doksan dokuz olmuş olur ve ism-i A’zâm da onlara eklenince yüz hakîkat tamamlanmış olur. Burada Hatm-i Hâcedeki salât yüz adet olmasının sırları son bulmaktadır.

212

Đnşirah sûresinin yetmiş dokuz kere okunmasına gelince, “Elem neşrah” yetmiş dokuz kez okunmasında bir çok sırlar vardır. Kur’ân-ı Kerim’de bir çok sûre bulunduğu gibi bâzı sûrelerin başlangıcında hurûf-i mukattaa denen harfler vardır. Bu harfleri bir çok güzel kitâp açıklamaya çalışmıştır. Bu sûrelere “Yâsîn”, “ Elif lâm mîm sâd”, “ Tâhâ”, “ Hâ mîm”, “Kâf” ve “Sâd” örnek olarak gösterilebilir. Bunlar gibi daha bir çok rumûz vardır ve bu harflerin hepsi toplam yetmiş dokuzdur.

Hem yetmiş dokuz tane rûh-i latîf bulunur ve onların ismi bu harflerdir. Kim lisânını Kur’ân için açarsa, bu harfler o insan için istiğfâr eder. Nerede zikir olursa onlar (rûh-i latîf) hemen gelir; öyle ki bu geliş sâniye şaşmadan olur. Bir kişi “Yâsîn” diye zikir eylese veya “Tâhâ” ya da “Elif lâm mîm” dese, o an melekler hemen gökten gelip bunları zikredeni bulurlar. Đşte Đnşirah Sûresi’nin bu sayıda okunması da bunlara uygunluktan dolayıdır.

Hem de îmânın şubesi yetmiş dokuzdur ki, bu söz birçok kitapta vardır. “Elem neşrah”ın yetmiş dokuz kez okunması îmânın şubelerine tesir içindir.

Đhlâs-ı Şerîf ise Hatm-i Hâcegânda bin bir kez okunur ve bunda da çok nükteler vardır.446 Müellifimiz hatmedeki salâtın sayısının neden yüz olduğunu anlatırken Şeyh-i Ekber’in nasıl açıkladığını anlatmaya çalışmış, yüz adedinde bir çok cilvelerin ve yüz hakîkatin olduğunu söylemişti. Đşte onların on mislinin tekmîli için bin adet ortaya çıkmıştır. Bu bin sayısına ortağı ve benzeri olmayan Zât’a işâretle bir ekleriz ve böylece bin bir olur ki ondan çokça sırlar ortaya çıkar.

Hem Kur’ân-ı Kerim’in evveli eliftir ve o elif telaffuzda bine, kitâbette ise bire işâret etmektedir ki, bu eliften bin bir sayısı ortaya çıkmış olur. Đşte Đhlâs sûresinin hatmede bin bir kez okunması bu nükteye işâret olmakla berâber, bu sayıda daha pek çok sırlar vardır.447

5.2.4. HATM-Đ HÂCEGÂNIN TA ŞLARI Mustafa Efendi, hatmenin edeplerini, tertîbini, okunan sûre ve zikirlerin

sayısını ve sırlarını söyledikten sonra, hatm-i hâce taşlarını beyan etmeye başlamaktadır. O, bu hususta şu bilgilere yer verir: Bu taşlar yüz tanedir ve hatme için yüz adet taş nisâp olmuştur. Đlk olarak o taşların yetmiş dokuzu taksîm olur ve geri kalanı, yâni yirmi bir tanesi ise üstâdın yanında kalır.

Bu yüz tane taştan başka yedi taş daha vardır ki, onlar Fâtiha sûresinin okunması için tahsis edilmiştir. Bu yedi taş diğer yüz taşa göre biraz büyükçe olur ve bu sebeple diğerlerinden fark edilir. Đşte Fâtiha okunacağı vakit bu taşlar gelir ve sâlik bu büyük taşların eline verilmesi durumunda Fâtiha’nın okunacağını anlar. Bu taşlar her kime gelirse o kişi bir Fâtiha okur birden fazla okumaz; çünkü hatmede Fâtiha yedi kez okunur ve bu taşlar herkese de gelmez, sağ ve soldaki bâzı fertlere gider. Bu hâfî mesleği bozmamak için buna 446 Bir rivayette: “Bir kimse bin kere Đhlas sûresini okursa kendini Allah’tan satın almış olur.”

diye buyurulmaktadır. Gümüşhânevî, Râmûz, II, 438, h. no: 11. Başka bir rivayette: “Kul huvallâhu Ahad Kur’ân’ın üçte birine bedeldir.” diye geçmektedir. Tirmizî, Sünen-i Tirmizî, V, 155, h. no: 2899; Gümüşhânevî, Râmûz, II, 335, h. no: 7.


213

dikkat etmek gerekir. Eğer sâlike bu büyük taştan gelirse, geldiği yere tekrar geri göndermelidir. Çünkü bu taşlar diğer taşlara karıştırılmaz ve bunlarla başka sûre ve zikir de okunmaz. Bu büyük taş yalnız bir Fâtiha okunmasını haber vermek içindir ki, bu taşlar gelir ve tekrâr geri döner. Sâlikin elinde sadece küçük taşlar kalır.

Büyük olan bu taşlardan mürîde gelmezse o, sukût edip üstâdı her ne telkîn ederse elindeki taş adedince onu okur. Çünkü mürîdlerin elinde yetmiş dokuz taş vardı ve bu taşların sayısı şeyhteki taşlarla yüze tamamlanmış olur. Bu durumda şeyhin bir defa salât getirilmesini telkin etmesiyle salât sayısı yüz olmuş olur.

Sıra “Elem neşrah leke”’ye gelince şeyh bu sûreyi telkîn eder; fakat kendisi onu okumaz. Onunda toplamı yetmiş dokuz olur ki, fazla noksan olmamasına dikkat edilmelidir. Sonra Đhlas sûresinden önce bâzı ihvâna bir taş daha gelir ki bu, yetmiş dokuz taştan başka en baştan itibaren şeyhin yanında olan yirmi bir taştan olur. Đşte o taşlar Đhlâs Sûresinin okunması için gelir ve bunlarla berâber, müridlerin elinde toplam yüz taş olmuş olur. O zaman şeyh besmeleyle birlikte Đhlâs-ı şerîf okunması talimatını verir. Eldeki taşlar kadar herkes Đhlas okur ve böylece bir seferde yüz adet Đhlâs okunmuş olur. Şeyh bu talimatı iki, üç, dört on defaya kadar tekrarlar ve böylece her bir seferde yüz adet olan Đhlâs sayısı, on seferde bin sayısına ulaşmış olur. Sonra şeyh fazladan bir Đhlâs okur ve böylece bin bir Đhlâs okunmuş olur. Sıra ikinci kez Fâtiha okumaya gelir ki, bu da aynı evvelki gibi olur. Eğer sâlike büyük taşlardan biri gelirse Fâtihayı okur, büyük taş eline gelmeyenler ise sessizce beklerler.

Mustafa Fevzi Efendiye göre burada çok dikkatli olmak gerekir; çünkü çoğu kişi bu yerde yanlışlıklar yapmaktadır. Böyle bir yer dikkat ister, dikkat eden de sürekli bir feyz bulur. Şeyh, Fâtiha sûresinin okunması talimatını verince sâlik kendisine taş verilmişse bir Fâtiha okur; verilmemişse okumaz. Ayrıca sâlik mihrâba yakın bir yere oturmaktan uzak durmaya, edeplerin terkinden de sakınmaya dikkat etmelidir. Fâtiha bittince sıra salâta gelir ve eldeki taşlar sayısınca salât okunur. Sonra ise bir aşr-i şerîf, akabinde şeyhin duâ etmesiyle Hatm-i Hâce son bulmuş olur.

Müellifimiz anlatılmış olan bu hatmeden başka hatme çeşitlerinin de olduğunu; fakat bizler bu usûle, yâni anlatılana Hatm-i Hâce söylemekteyiz der. Böyle bir hatmi genelde şeyh yaptırır. Ayrıca hatme yaptırmaya izinli olan veya vekîl de bu hatmeyi yaptırabilmektedir. Đşte Hatm-i Hâce böyle olur ve Hâcegânda bunu böylece icrâ eylemişlerdir. Bu çeşit hatmeden başka hatmeler de vardır. Örneğin, onlardan biri Hatm-i Rabbâniyye’dir; fakat diğer hatme çeşitleri meşhûr olmamıştır. Hatm-i Rabbânî ise usûl olarak Hatm-i Hâcegân’ın aynısıdır, yalnız onda Đhlâs okunmadığı gibi, bu hatme havkaleyle, yâni “Lâ havle velâ kuvvete illâ billâhi’l-aliyyi’l-azîm” zikriyle olmaktadır. Bu zikrin de beş yüz olması gerekir ki, bu da Đhlâs sûresinde olduğu gibi, hatmede bulunan herkes tarafından okunmasıyla olmaktadır. Geri kalan kısmı ise tıpkı

214

Hatm-i Hâcegân gibidir ve bu hatme Hatm-i Sağîr denir. Yâni önce anlatılan hatmeye Hatm-i Kebîr, buna ise Hatm-i Sağîr denilmektedir.448

5.3. ZĐYÂĐYYE TARÎKATININ USÛLÜ Her tarîkatın kendine has bir usûlü olduğunu vurgulayan Mustafa

Efendi, Ziyâiyye tarîkatının da kendine has bir usûlünün varlığını söyler. O, bu hususta şunları ifâde etmektedir: Bu tarîkat Nakşibendî-Hâlidî’nin Ziyâiyye kolu olmakla berâber onun usûlü, istihâre, intisâp, zikre devâm ve istikâmetle bu yola ihtimâm göstermekten ibârettir.449

5.3.1. HÂNGÂHIN ĐŞLEY ĐŞĐ ve ORADAKĐ DERVĐŞLERĐN DURUMU

Mustafa Fevzi Efendi, Ziyâiyye dergâhında gözlemlemiş olduklarını şöyle anlatmaktadır: Hângâhta her sabah Kur’ân-ı Kerîm hatmedilir, sonra her gün Hatm-i Hâcegân işrâk vaktine kadar devam eder. Bundan sonra yaşlısı genci işrâk namazı kılar. Hângâha gitmek mecbûri değildir; fakat oraya gitmek sâlik için büyük istifâdelere vesîle olur. Cuma günleri öyleden sonra Kur’ân-ı Kerîm hatmedilir sonra Hatm-i Hâcegân olur. Hem Cuma günü bütün ihvanlar bir araya geldiklerinden ihvan için teveccühler olur.

Bir de her hafta salı gecesi ihvanlar dergâhta toplanır, yatsıdan sonra şeyh hatm-i şerîfi yaptırarak dua eder. Sonra sâlikler Tehlîl ederler ki, bu Hâcegânın âdetidir. Sonra da her sâlik Kıyâmü’l-Leyl kılar ki, Ziyâiyye tarîkatının âdeti böylecedir.

Her salı ve cuma günleri işrâktan sonra talebeler hângâhta toplanırlar. Her birinde yüce bir kitâp vardır ve şeyh onlara bunu tedrîs eder. Bu kitâp Râmûzü’l-Ehâdîs’dir ki, vakfedilmiştir ve onun dağıtımıyla bizzat şeyh ilgilenmektedir. Bu bir hadis kitabıdır ve onda çokça hadisler bulunmaktadır. Bu kitabın hem tertîbi, hem de şerhinin tasnifî Hazret-i Ahmed Ziyâ’ya âit olmakla berâber o, bu eserini bütün talebelere vakfetmiş ve bütün vekillerin de bunu böyle bilmelerini istemiştir.

Ehline bu kitaplardan verirler ve bu kitâbı her sene tedrîs ederler. Bu kitabın tedrisine her muharrem ayında başlanır, recep ayında ise tamamlanır. Böylece bu kitâp ve başka güzel kitâplar için icâzetnâmeler verilerek her talebenin gönlü hoş edilir ve bunları da bizzat şeyh icrâ eder. Kimine şerh verirler ki o, Hatm-i Hâce yaptırma izinli olmuş olur.

Bir de Ğarâibü’l-Ehâdîs adlı hadis kitabı vardır ki, onda da hayli hadis vardır ve onu da Hazret-i Ahmed Zıyâ tertip etmiştir. Bu kitap da her sene tedrîs edilen kitaplar içerisinde yerini almıştır. Bu tedrîsât da her öyleden sonra ve önceden târifi geçen biçimde talebelerin okumasıyla olur. Fakat bu her sene birkaç defa tekrâr eder. Bu kitabın da şerhi yazılmıştır ve onu da Hazret-i Ahmed Ziyâ ehil olanlara vakfetmiştir. Đşte bu her sene icrâ edilir ve bu

448 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye’nin Rehber-i Zâkir kısmı, 328-329. 449 Mustafa Fevzi Efendi, Risâle-i Ziyâiyye’de her ne yazdımsa bu tarîkatın esasını

oluşturmaktadır, der.

215

eserden yılda ehline birkaç yüz verilir. Bu makâma gelen her şeyh, bu vakfın şartlarına dikkat etmektedir. Bu kitâpları ilim ehlinin okuyabilmesi için öncelikle bir rehîn vermesi gerekir ki, bu kitapları tamamlasın, gevşeklik edip de terk etmesin ve dersini noksan bırakıp gitmesin. Tabi ki bu rehin de kitap bittikten sonra geri verilir. Đşte bu husustaki usûl dâimâ böyle olur.

Eğer bu vakfedilmiş kitaplara taşradan tâlib olanlar olursa, oradaki mezûn olan (icâzetli olan) bunu rapor eder, nâip ve müftü o raporu tasdîk eder ve böylece kâç kitap istenmişse gönderilir. Bu vazîfeler şüphesiz şeyhe veya şeyhin vekiline âittir. Bu kitaplardan başka kitaplarda vardır ve onlarda ehline verilir. Bu, Hazret-i Ahmed Zıyâeddin Efendiye has bir vakıftır ve vakf-ı cârîdir, belki de böyle bir vakfı gözler görmemiştir. Bu kitaplar bittikçe tekrar basılır, vakfedilir ve böylece devam eder gider. Bunun vakfiyesi, tab’iyesi vardır ve her biri bir makâma tevdi’ edilmiştir. Bâzı vâkıflar, yâni yeni vakfedilen akçeler olursa, hepsi eski mevkûf akçelere eklenir, şeyhin emriyle bunlar da anlatılan usûl üzere sarf edilir.

Vakfedenin koştuğu şart, mûteber dört kefîlin olmasıdır. Bu akçenin bütün mahsûlü bir araya toplanır ve bu kitapların tab edilmesi bu nemâdan sarf olur. Bu vakıftan başka diğer vakıfların akçesi de vardır, hepsi böylece verilir. Evkâf-ı Ziyâiyye’nin hepsi şeyhin emrine tevdi edilmiştir. Bu nemâlar şeyhin evkâfına sarf olur ve böylece haleflerinin haleflerine devredip gider. Taşrada üç kütüphâne vardır, onlarında vakfı hep bu şekilde işlemektedir. Şeyhin emriyle hepsi bu şekilde devredip dağıtılır. Vakıf işlemlerindeki senetlerin her biri şeyhin yanında korunur; çünkü o mutemet vakfedene vekîldir. O şeyhin de senetleri tescil etmesi için bir kâtibi, hem de tahsil için bir memûru vardır. Nemâ arttıkça asla eklenir ki, inşallah bu vakıf haşre kadar devam eder.

Hem şeyhin münzevî olması ve her gelenin onu tekkede bulması gerekir. Vakfın şartını kim değiştirirse, o kişi hem dünyâ ve hem de âhirette keder çekmeye müstahak olmuştur. Ayrıca her sene ehil olanlara Erbeîn vardır ve bâzı sâlikler onda zikrederler. Fakat bu ilim ehline münhasırdır ve bunun bütün şartları kitaplarda mevcuttur. Her isteyen bu dâr-ı devlete giremez. Şeyh kimi isterse onu hizmete kor. Şeyh lâyık olanı mezûn eder ki, bu tarîkatın âdeti böyledir.

Peygamber Efendimizin doğum günü, Regâip, Mîrâç, Berât, Kadir ve iki bayram gecesi ihvanlar hângâhta toplanır, mevlitler okunup Hatm-i Hâcegân yapılır. Bunlar da yatsıdan sonra olur. bunlar yapıldıktan sonra bâzı münâsip sûreler okunur, rivâyet sûretiyle öğrenilmiş olan dualar edilir, daha sonra yetmiş bin tehlîl tamamlanır ve böylelikle gecenin dörtte biri veya beşte biri kalır ki, herkes kıyâmü’l-leylini kılar. Đhvanlar bu geceleri böylece ihyâ etmiş olurlar.

Bir de bu mübârek günlerde şeyh-i muhterem dergâhta vaaz eder; fakat bu vaazlarda erkekler olmaz. Çünkü bâzı kadınlar toplanıp şeyhin nasihatlerini dinlemek için örtülü bir şekilde dergâha gelirler ve böylece dergâh tamâmen onlara mahsûs olur. Bunlar işrâk vaktinden sonra toplanırlar ki, kadınların âdâp ve erkânı böylece olmaktadır. Vaaz ve nasîhatler bitince bu örtülü kadınların hepsi giderler.

216

Ayrıca bayramlarda bir çok mü’min ve ihvân-ı din namazdan sonra toplanır, hepsi dergâhta sıraya dizilir ve birbirleriyle bayramlaşırlar. Bu durumda Hakk’ın feyzi ortaya çıkar, yaşlısıyla genciyle ağlaşıp inleşirler. Sonra şeyh ellerini kaldırır, umûmi bir duada bulunur ve orada bulunan herkes âmîn der ki, işitenler buna hep hayrân olur. Ve yine bâzı mahallerde mescitlere ihvân-ı din, zümre-i zâkirîn toplanır ve bu toplanma da yatsıdan sonra olur, hepsi orada Hatm-i Hâcegân yaparlar. Bu Hatm-i Hâceler her gece vardır. Bir de bâzı evlerde bayanlar toplanır, Kur’ân-ı Kerîm hatmeder, sonra da Hatm-i Hâcegân yaparlar. Bu örtülü kadınlar içinde sâlihât, kânitât, âbidât ve zâkirât vardır. Bu kadınlar gizlice zikrederler; çünkü onlar da zikirle mükelleftirler.

Kâtib Mustafa Efendi, bilinen saydığımız bu usûldür, bunların çokça kısımları bulunmakla berâber, onları zikredecek olsaydık bu kitaba sığmazdı der. Dergâh hakkında bâzı şeyler daha vardır. Kurban bayramında veyâ sâir zamanlarda kurban veya nezir için bâzı kimseler tekkeye kurbânlarını hediye ederler veya akîka kurbanlarını orada keserler. Đşte bunlar dergâh için pişirilir ve onların hepsi bir sene yenir. Dergâhın başka bir yerden yiyecek ödeneği olmadığı gibi, kimseden de eti sebzesi gelmez. Çünkü dergâhın bütün adamları, mürşid-i kâmili ve hâdimleri, tamâmen takvâ ehli ve mütevekkildirler ki, onlarda kanâat rükün olmuştur. Hak Teâlâ onlara infâk ettiği için onlar dünyâda rızk endişesi çekmezler. Allâhu Teâlâ hiç umulmadık yerden rızk ve nasîp verir, yâni onları hiç hesaplamadıkları yerden rızıklandırır. Çünkü bunu Hak Teâlâ va’d etmiştir “Her kim Allah’tan korkarsa onun için bir çıkış yeri nasip eder ve onu hiç hatırına gelmeyen bir cihetten rızıklandırır ve her kim Allah’a tevekkül ederse artık O, ona kâfîdir.” 450 Dergâhın vakıf gibi geliri yoktur. Oranın geliri hep hediye veya hesapta olmayan, umulmadık bir yerden olur.451

450 Talak, 65/2,3. 451 Mustafa Fevzi, Risâle-i Ziyâiyye, 340-343.

6. SONUÇ Kâtib Mustafa Fevzi b. Nu’man Efendi’nin gerek kitapları gerekse

Cerîde-i Sûfiyye’deki tasavvufî içerikli yazıları, son dönem Osmanlı

ulemâsının tasavvufî anlayışını yansıtması açısından oldukça önemlidir.

Mustafa Fevzi Efendi’nin tasavvufî yazılarının ise ayrıca dikkat çekici bâzı

özellikleri vardır.

Öncelikle yazarımızın dili sâde ve akıcı olup, metin arasında âyet ve

hadisleri serpiştirmesi, onun Kur’ân ve Sünnet çizgisinde olmanın ne kadar

önemli olduğunu vurgulamak istediğini gösterir. Söz konusu yazılarında o, âyet

ve hadisleri işârî yönden yorumlayarak birtakım tasavvufî/irfânî sonuçlara

varmaktadır. Yalnız onun manzum ve nesir türündeki yazıları dil hususunda

farklılık gösterir. Manzum şeklindeki yazıları gâyet sâde ve akıcıyken; nesir

şeklindekiler gâyet ağır bir dil özelliğine sâhiptir.

Bilindiği üzere tasavvuf daha çok mânevî meselelerle uğraşır. Bunun

sonucu olarak da bu meseleler bâzen halk tarafından tam olarak

anlaşılmayabilmektedir. Bu durumu tesbit eden Mustafa Fevzi Efendi,

tasavvufî konuları öyküleme yoluyla anlatmayı seçmiş olduğu görülür.

Tasavvuf tarihinde önemli bir yere sâhip olan rü’yetullah, vahdet-i

vücûd, vahdet-i şühûd, râbıta, zikir, murâkabeler, edepler ve kerâmet gibi

konulardan bahsederken ilmî kriterleri elden bırakmaması da dikkatlerin

üzerinde toplanmasına vesîle olmuştur. Aynı zamanda Mustafa Efendi,

tasavvufun hemen hemen bütün konuları hakkında yazılar yazmış ve bu

konuları da örneklerle anlatmaya gayret etmiştir.

Yazılarından da anlaşıldığına göre Mustafa Fevzi Efendi tasavvufî

konulara hâkim olmakla berâber, onun şâirlik yönü de câlib-i dikkattir. Đşlediği

konuların derinlikli bir fikrî muhtevâya sâhip olması bir yana, bu konuları

ifâdesi zor bir yöntem olan şiirsel anlatımla yazması, onun ve o günkü

toplumun ilmî ve sanatsal seviyesini ortaya koymaktadır.

218

Mustafa Fevzi Efendinin tasavvufî içerikli yazılarında dikkatleri çeken

görüşlerinden bâzıları kısaca şunlardır: O, mânevî yolculukta üç çeşit sâlikin

olduğunu ve onların şu şekilde hareket ettikleri yönünde görüş bildirmiştir:

Mübtedîler, farz namazları ihyâ edip, sünnetleri terk etmemeye, iyi ve

kötüyü birbirinden ayırt etmeye dikkat etmekle yetinirler. Mustafa Fevzi

Efendi, mübtedî olan sâlikin bundan başka evrâd edinmesine gerek olmadığını,

fazla vakti varsa zikrini yaparak fikrî kuvvetlerini zikre sarf etmesinin daha

uygun olacağını söyleyerek böyle kimselerin dünyâ işlerini terk etmekten

sakınmalarının, nefslerinin hîlelerine meyletmemelerinin de çok önem arz

ettiğini vurgulamaktadır.

Mutavassıt sâlikler, mübtedîlerin dikkat etmesi gereken hususlara

ilâveten, virdlerine dikkat ederler ve nâfile namazları kılmaya da özen

gösterirler. Müellifimiz, bu durumdaki sâliklerin Hakk’ın feyzini namazda

bulduklarını söyler. Müntehîler ise, Kur’ân ve Sünnet’e uyma noktasında çok

titiz davranırlar. Onlar, Allâhu Teâlâ’nın feyzini Kur’ân’dan alır, onunla

mesrûr olurlar. Bu ifâdeler, tasavvuf yolunda ilerleyen kimselerin ilerleyişinin

ancak Kuran ve Sünnet’e bağlılıkla olabileceğini göstermektedir. Onun; ilim,

amel ve ihlas üçlüsünün gerekliliğine dikkatleri çekmesi, günümüz insanının da

düşmüş olduğu hatayı gözler önüne sermesi açısından ayrı bir önem taşır.

Mustafa Efendi’nin, şathiyelerde bulunan bâzı sûfiler hakkında yapmış

olduğu tesbitler de gâyet dikkat çekicidir. O, bu sûfîlerin durumunu şöyle

açıklar: Mevlâ’nın aşkı bu zâtların canlarına tesir ettiği için, halleri onlara

gâlipti ve onlar hep makam-ı ruhtan söz söylemekteydiler. Bizlere nispetle

onlar havâsdı ve bu sözlerin sâdır olduğu vakit onlar henüz hâssu’l-havâs

olamamışlardı. Onlardan böylesi şathiyeler sadır olduğu vakit, onlar cem’

makamına yeni gelmişler ve onlara kenzi muhfi’den bâzı hazineler henüz

açılmıştı. Eğer bu zatlar cemu’l-cem’ makamına gelmiş olsalardı, bu şathiyeler

onlardan sâdır olmazdı. Ayrıca Kâtib Mustafa Fevzi Efendi, cem’ makâmının

öyle kolay bir makam olmadığına, herkesin bu yeri tez tez geçemediğine ve

çoğu kişinin ayağının burada kaydığına dikkatleri çekerek, bundan dolayı bu

219

makamda çok dikkatli olunması gerektiğine vurgu yapması da sâlikler

açısından büyük bir önem taşır.

Aynı zamanda Mustafa Fevzi Efendi’nin gerek mürşid râbıtası, gerekse

diğer tasavvufî konuları anlatırken çok sayıda eserden faydalanması, onun

eserlerini hazırlarken nasıl bir ilmî ciddîyet içinde olduğunun ve bu konuları

aşk ve şevkle hazırladığının en büyük delîli olsa gerek.

Bu çalışmamızla Mustafa Fevzi Efendi’nin, özellikle râbıta, şathiyeler,

vahdet-i vücût, vahdet-i şühûd, terk-i sûrî, terki hükmî, mürşid-i kâmil, mürid,

şerîat, tarîkat, hakîkat, marifet, latîfeler, edepler… vb sayamayacağımız bir çok

konuda çok orijinal görüşlere sahip olduğunu gördük.

Müellifimizin kabz ve bast, inkıbâz ve inbisât hallerinin havâtırla

irtibâtlı olduğunu söyleyerek, bunları nefs, şeytan, melek ve Hakk’tan gelenler

diye sınıflandırması, ayrıca bunların kalbin hangi tarafından geldiğini de

anlatması, onun bu hususta iyi bir tasavvufî eğitim aldığını göstermektedir.

Ayrıca onun, havâtırın geliş yerlerinin fark edilebilmesinin gâyet zor olduğuna

işâret edip, bunu anlamanın pratik yollarına yer vermesi, sâlikler açısından

büyük kolaylıklar sağladığı kanaatindeyiz.

Osmanlı, Mustafa Fevzi Efendi gibi birçok talebe yetiştirmiş ve bunlar

da çeşitli alanlarda hizmetler vermişlerdir. Onun gibi başka mutasavvıf

müelliflerin de düşüncelerinin, tarihin tozlu sayfalarında kalmayıp günümüz

insanlarının bilgisine sunulması, hem ilmî ve hem de kültürel yönden birçok

fayda sağlayacaktır.

7. KAYNAKLAR

ABDÜLBÂK Đ, Muhammed Fuad, Mu’cemu’l-Müfehres li-Elfâzi’l-Kur’âni’l-

Kerîm, Daru’l-Hadis, Kahire, 1988.

ACLÛNÎ, Đsmail b. Muhammed, Keşfu’l-Hafa ve Müzîlü’l-Đlbâs Amme’ştehera

Mine’l-Ahâdîsi Alâ el-sineti’n-Nâs, I-II, Dâru’l-Kütübi’l- Đlmiyye,

Beyrut 1422 (2001).

AHMED B. HANBEL, Müsned, I-X, Beyrut, 1991.

Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî Sempozyumu Bildirileri, Đstanbul, 1992.

AL ĐYYÜ’L-KÂRÎ, Mirkâtü’l-Mefâtih Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh, I-XI, Beyrut,

1994.

---------, Şerhu Musnedu Ebî Hanîfe, Beyrut-Lübnan.

ATTÂR, Feridüddin, Tezkiretü’l-Evliyâ, Haz.: Süleyman Uludağ, Đst., 1991.

BARDAKÇI, Mehmet Necmettin, Sosyo-Kültürel Hayâtta Tasavvuf, Isparta,

2000.

BUHÂRÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Đsmail, Sahih-i Buhârî, I-VI, Dâru Đbn

Kesir, Dımeşk, 1414.

BĐLMEN, Ömer Nasuhi, Kur’an-ı Kerîm’in Türkçe Meâl-i Âlisi, Ankara, 1962.

CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif, Ta’rifât, Trc. ve şerh: Arif Erkan, Đst., 1997.

ÇANTAY, H. Basri, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, I-III, XIV. baskı, Đst.,

1988. 14.Baskı

ÇETĐN, Đsmâil, Edeple Varış Lutufla Dönüş, Isparta, 1994.

---------, Tasavvuf ve Tevhid’de Parlak Đnciler, Isparta.

---------, Mü’minin Đstikâmeti Velînin Kerâmetidir, Isparta, 1994.

DEVELLĐOĞLU, Ferit, Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara,

2003.

GAZZÂL Đ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Đhyâu Ulûmi’d-Din, I-IV,

Mısır, 1957.

221

GÜMÜŞHÂNEVÎ, Ahmed Ziyâüddîn, Râmûz El-Ehâdîs, I-II, terc.: Abdülazîz

Bekine, haz.: Lütfi Doğan – M. Cevad Akşit, 1982.

GÜNDÜZ, Đrfan, Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddîn, Đstanbul, 1984.

GÜNGÖR, Erol, Đslâm Tasavvufunun Meseleleri, Đstanbul, 1998.

HÜCVĐRÎ, Ali b. Osman Cüllâbî, Keşfü’l-Mahcûb, (Hakîkat Bilgisi), Haz.:

Süleyman Uludağ, Đstanbul, 1982.

ĐBNÜ’L-EM ĐN M. Kemal Đnal, Son Asır Türk Şâirleri , I-IV, III. baskı Đstanbul,

1988.

ĐBN MANZUR, Ebu’l-Fadl Cemâluddin Muhammed b. Mükrim, Lisânü’l-

Arab, I-XV+3, Müessesetu’t-Tarîhi’l-Arabî, Beyrut, 1413/1993.

ĐBNĐ RÜŞD, Bidâyetü’l-Müctehidîn ve Nihâyetü’l-Muktesıt, I-II, Beyrut.

ĐMAM RABBÂNÎ, Ahmed Fâruk Serhendî, el-Mektûbât, Đstanbul.

Đslâm Ansiklopedisi, M.E. Basımevi, Đst., 1961.

KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi, II. baskı, Đstanbul, 1990.

KUŞEYRÎ, Abdülkerim, er-Risâle, Haz.: Süleyman Uludağ, Đst. 1981.

KELÂBÂZÎ (GÜLÂBÂDÎ), Ta’arruf, Haz. Süleyman Uludağ, Đstanbul, 1992.

MEVLÂNÂ, Safiyyüddîn, Reşahât Aynü’l-Hayât, Đstanbul. NU’MAN, Mustafa Fevzi, Hediyyetü’l-Hâlidîn fî Menâkıb-i Kutbü’l-Ârifîn

Mevlânâ Ahmed Zıyâüddin b. Mustafa el-Gümüşhânevî, (Menâkıb-ı Ziyâiyye), Đstanbul, 1313.

-----------, Risâle-i Mir’âtü’ş-Şühûd fi Mes’eleti Vahdeti’l-Vücûd, Đstanbul,

1320.

-----------, Kitabü Đsbati’l-Mesâlik fi Râbıtati’s-Sâlik, Đstanbul, 1324.

-----------, Mizanu’l-Đrfan, Đstanbul, 1325.

-----------, Menâkıbü Hasaniyye fi Ahvâli’s-Seniyye, Đstanbul, 1327.

-----------, Şümûsü’s-Safâ fi Evsafi’l-Mustafa, Đstanbul, 1331.

-----------, Đzhâr-ı Hakikat, Đstanbul, 1331.

-----------, Orduya Arzuhal, Đstanbul, 1331.

-----------, Risâle-i Ziyâiyye (Kitâb-ı Ziyâiyye), el yazması, müellif hattı.

-----------, Hilye-i Sâdât, el yazması, müellif hattı.

-----------, Rehber-i Zâkir, el yazması, müellif hattı.

222

NU’MAN, Mustafa Fevzi, Vahdet-i Vücûd Meselesi, Çev.: Mahmut Kanık;

Fatma Z. Kavukçu, Ankara, 2003.

SÂMÎ, Şemseddîn, Kâmûs-i Türkî, Đstanbul, 2002.

SARIKAYA, M. Saffet, Đslâm Düşünce Tarihinde Mezhepler, Isparta, 2001.

SÜHREVERDÎ, Ebû Hafs Şihâbüddin Ömer, Avârifu’l-Maârif, (Tasavvufun

Esasları), Haz.:H. Kamil Yılmaz-Đrfan Gündüz, Đst., 1989.

Türkiye Diyânet Vakfı Đslâm Ansiklopedisi, DĐA., Đst.

VASSÂF, Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ, I-II,(haz.: Ali Yılmaz-Mehmet Akkuş),

Đst., 1999.

YAZIR, M. Hamdi, Hak Dîni Kur’ân Dili, I-X, Đstanbul, 1992.

YILDIRIM, Ahmet, Tasvvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları,

Ankara, 2000.

YILMAZ, Hülya, Dünden Bugüne Gümüşhânevî Mektebi, Đstanbul, 1997.

YILMAZ, Necdet, Tasavvuf Âdâb ve Erkânı, Đstanbul, 2001.

ÖZET Bu çalışma asıl itibariyle dört bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde

Kâtib Mustafa Fevzi b. Nu’man Efendi’nin hayâtı ve eserleri incelenmiştir.

Müellifimizin eserlerinin çoğu eski harflerle basılmış, birkaçı ise müellifin

kendi hattıyla (el yazması) yazılı olarak tarafımızdan temin edilmiştir. Ayrıca

onun, dönemin önemli tasavvufî muhtevâlı dergilerinden Cerîde-i Sûfiyye’de

yazmış olduğu makâleleri de bize önemli bilgiler sunmaktadır. Mustafa Fevzi

Efendi, söz konusu mecmûanın başyazarlığını da yapmıştır.

Đkinci bölümde, Mustafa Fevzi Efendi’nin îtikâdî görüşleri

anlatılmaktadır. Burada ümmet-i Muhammedî’nin îtikatlarına göre tasnîfi ve

temsil edilişi gibi konulara yer verilmektedir.

Üçüncü bölümde, Mustafa Fevzi Efendi’nin tasavvuf ve tarîkatlarla

ilgili görüşlerine yer verilmiştir. Burada tarîkatlar ve kullandıkları metotlar,

zikir, mürşid-i kâmil, mürid, tasavvuftaki belli başlı makam ve ıstılahlar, varlık

mertebeleri gibi konular ele alınmıştır.

Dördüncü ve son bölmde ise Mustafa Fevzi Efendi’nin Hâlidiyye

tarîkatıyla ilgili görüşlerine yer verilmiş, burada Hâlidîler’de hafî zikrin

edepleri, Hatm-i Hâcegân’ın edepleri, tertîbi, sırları ve taşları anlatılmış, son

olarak da Ziyâiyye tarîkatının usûlüne yer verilmiştir.

Şiir ve edebiyat yönü de güçlü olan müellifimizin dilinin oldukça sâde

ve anlaşılır olduğu gözlenmektedir. Sonuç olarak, Osmanlı’nın son döneminde

yetişmiş olan Mustafa Fevzi Efendi ve onun gibi diğer yazarların bu tür

derinlikli ürünler vermeleri, dönemin dil, edebiyat, sanat ve tefekkür seviyesini

göstermesi bakımından oldukça önemlidir.

LIFE OF KATIB MUSTAFA FAWZI IBN NUMAN AND HIS

STUDIES AND HIS SUFISTIC VIEWS

ABSTRACT

This study is compose of three sextions. In first section, it have been

dealt with life and studies of Katib Mustafa Fawzi ibn Numan Efendi. Most of

our author’s Works had published with old letters and some of them had

written with his own handwriting which we provided all of them. Besides, his

articles he had written in Carida-i Sufiyya, one of most importance and sufistic

content periodical in his period, presents us important informations. Mustafa

Fawzi, also do editorship of in question periodical.

In the second section, it had been give place to views of Mustafa Fawzi

connecting with sufism and sects. It is dealt with here topics of ‘sects, their

methots, dhikr (mention), rules and costums of sect, mursid-i kamil (real

teacher), murid (pupil of sect), melodical patterns and terms in sufism, and

levels of existance.

In the third and final section, it is presented Mustafa Fawzi’s views

connecting with Halidiyye Sect. In here, manners of secret mention (khafi

dhikr) in Halidities, Khatma-i Hacagan’s costums, arragments, mysteries and

stones are explained and finaly, it also give place to method of Ziyaiyya sect.

It is seen that language of our author, who is powerful an poems and

literary, is simply and understantable. Consequently, deeper productions which

given by Mustafa Fawzi Efendi and other authors like him, lived and broguht

up in latest period of Otoman Empire is most importance for showing levels of

language, literary, art and thoyght of this period.

EKLER

Documents

Katib Mustafa Fevzi b Numan Efendinin v 1344 1925 Hayati Eserleri Ve Tasavvufi Gorusleri Life of Katib Mustafa Fevzi b Numan and His Studies and His Sufistic Views