Embed Size (px)
DESCRIPTION
muamma
Citation preview
FUZÜL İ 'N İ N MU'AMMA RS:41,ES!
KEMAL EDIB
Büyük Türk ş iiri F uzüli üzerinde hemen hemen otuz y ı ldan beri sürüp gelen ve uzun zamanlar ı n, o uçsuz bucaks ı z san'at dehas ı ile bugünkü cemiyetimiz aras ına gerdiğ i perdeyi kald ı rmağ a veya hiç olmazsa aralama ğa yo«neltilmiş bulunan ara ş t ı rmal ı çal ış malar ı m ı z bize ş iirleri m ı sra m ı sra, nesirleri cümle cümle, fikirleri f ı kra f ı kra ele al ı n-madan ; devrinin ve bilhassa muhitinin ilmi, edebi, tarihi ve ictimai hâdise ve va k ı alar ı tedkik edilmeden ; muktedâ tan ı d ığı ş ah ı slar ta'yin olunmadan ve onlarla kendisi aras ı nda geni ş k ı yaslamalarda bulunma-dan vuzuhlu neticelere varman ı n mümkin olmad ığı , bütün bunlar için de her şeydan evvel eserlerinin güvenilir metinlerine kat'i ihtiyâç bulunduğ u kanaat ı n ı verdi ".
F u züli 'nin, ilim ve edebiyat alemine ilk olarak bu yaz ı m ı zla sun-makta bulundu ğ umuz Mucammâ Risâlesi metni, o kanâate dayanan ça-l ış malar ı n mahsülüdür.
Onunla tan ış m ış olan Bağdad'h cA h d î, Gül ş en-i Şu' ara' adl ı Tez- kire'sinde F u z (ili 'nin " .. üç zeban 2 ile e ş naf-i ş icre kadir, tarz-i macamma ve carüidag mahir „ olduğ unu söyler ; di ğ er baz ı teskire- ler de bunu teyid eder 4.
İ lk toplant ı s ı n ı 26/10/1944 tarihinde devrin Maârif Vekili'nin ba ş kanl ığı alt ı nda yapan ve bu tarihten sonra rahmetli Ş ereffüddin Yaltkay a'n ı n ba şkanl ığı ile hafta-da en az iki defadan 34 oturumluk devaml ı bir çal ış ma h ı z ı gösteren, bizim haz ı r-lad ığı m ı z Hadikat-us-Sucaddn ı n, Beng ü Beide'nin ve K ırk Hadis'in bellibaş l ı yazma nüshalariyle olan kar şı la ş t ı rmal ı metinlerini gördükten ve bas ı lmalar ı n ı kararla ş t ı rd ı k-tan sonra F uzüli 'nin ba ş kalar ı taraf ı ndan haz ı rlanacak diğ er eserleri bitti ğ i zaman toplanmak üzere da ğı lan ve bir daha toplanam ı yan Fuzüli Komisyon u, o •kat'i ihtiyac» ı gidermek maksadiyle te ş kil edilmi ş , bilâhara her nedense bir «fuzilli komis-yon» say ı lan bu te ş ekkülden önceleri çok ş ey beklenmi ş ti. Bizim haz ı rlad ığı m ı z eser-lerle Fuzül rnin Farsça Diviira'nı n Say ı n Profesör Necati L u g a l taraf ı ndan haz ı r-lanan tercemesi, telif haklar ı ödenmi ş olduğ u halde 1945 y ı l ı ndan beri bas ı lma müsaa-desi beklemektedir.
Bütün «F uzüli-sev e r» lerin bir araya gelerek bu çali ş malari kald ığı yerden daha h ı zl ı olarak devam ettirmeleri, Fakülten ı iz Edebiyat mutahass ı slar ı n ı n Bakii'daki Nizami Enstitüsü örne ğ inde bir Fuzüli" Kürsüsüne do ğ ru ilk te ş ebbüs ad ı m ı n ı atmalar ı bu vesile ile hat ı rlanmağ a ve hat ı rlatma ğ a de ğ er.
2 Türkçe, Farsça ve Arabca. 3 Acebâ bir de 'Ariii Risâlesi mi var ? 4 Fuzüli 'den bahseden tezkirelerin ba ş l ı calar ı : Tuhfe-i Sami, Tezkire-i
Hasan Çelebi, Riyaii, cA ş ilF Çelebi, Kafzade Faizi, K ı nal ı zade, Latifi Tezkireleri ; Künh-ül-Alı bar ı n Kanani Sultan Süleyman devri ş iirleri k ı sm ı : F uzüli maddesi; Osmanl ı Müellifleri: c. II; ks. Il, Tezkire-i Na ş rabadi, Heft Iklîm, Ate şkede... v.s.
62 KEMÂL ED İ B
Kâtib Çelebi Kesf-az-Zuniin'da eserin ad ı n ı verir 5 . Son zamanlara kadar gerek F u z û 1 î'nin mucammac ı l ığı ndan, gerek
onun Mdammâ Risâlesi'nden bahsedenler tahlill hiçbir mütâleada bu-lunmam ış lar, mevzûu ele almam ış lard ı r. Bunun sebebi öyle bir tahlile esas olacak metnin mechul kalmas ı d ı r.
Fuzûli üzerindeki en özlü ve derlitoplu tedkiklerin mahs ıllü olarak Say ı n üstad ı m ı z Prof. Dr. Fuâd K öpr ülü taraf ı ndan İslam Ansiklopedisi'ne yaz ı lan F u z û 1 î mâddesinde (bak ı n ı z : cüz 37, s. 689- 699) bu risâleye: "XV. — XVI. as ırlarda Türk ve Acem edebiyat ı nda Mucammâ merak ı n ı n pek ziyâde yay ı ld ığı ve bu husûsta birçok risâle-ler yaz ı ld ığı malûmdur. İş te F u z û 1 î de bu umumi modadan kurtula-m ı yarak, bir Mucamma Risâlesi yazm ış t ı r ki Leningrad külliyyât ı nda (var. 90 - 103) ve Istanbul'da Millet Kütübhânesinde mevcuttur. Bu kül-liyat içinde onun Türkçe mucammalar ı da vard ı r. (var. 10 v. d.). San'at bak ı m ı ndan, bunun bir ehemmiyeti olmad ığı tabridir.„ sözleriyle temâs edilmi ş tir. Leningrad'daki nüshay ı ilk defa haber veren Berthel s' dir. ( Bak ı n ı z : Bulletin de l'Acad&nie des Sciences de l'URSS, classe des Humanit, 1930, Nr. 5; P. 297 - 306). Ne bu makalede, ne de bundan bahseden Fuâd K ö p r ü 1 ü 'nün ayl ı k Azerbaycan Yurd Bilgisi Mecmü-ası 'nclaki makalesinde ( Bak ı n ı z : say ı 12, s. 447 - 448 ) F u z <Ili 'nin Mdammâ Risâlesi hakk ı nda tahlili hiçbir mütalea yoktur. Bu mevzilda inti ş âr eden ilk mühim yaz ı , Bakû'da Nizâmi Enstitüsü mensuplar ı ndan olup Azeri edebiyat ı ve bahsusils F uzûli 'nin eserleri üzerindeki ça-l ış malar ı ile, kendini tan ı tan alim Hamid Ar a sl ı taraf ı ndan yaz ı lm ış t ı r. (Bak ı n ı z : Edebiyat Mecnulas ı , Azerbaycan S Si R Ilimler Akademisi Nizami Enstitüsü neş riyat ı ndan, Bakü 1946, c. I. s. 27 - 34. Rus harfi& leriyle Türkçe) 6 .
Tezkire-i Na ş râbâcli'cle de F u z û I 1 'nin Farsça mucammalar ından misaller vard ı r. (Bak ı n ız : bahsi geçen eser, Tehrân ş . 1317 bas ı m ı , s. 496 ve 519).
Hamid Ar a s l 1, makalesinde aynen : "F u z û 1 i'nin eserlerinin say ı -s ı n ı tertib eden alimler, şairin gayr-i matbil' eserleri aras ı nda Risâle-i
Ş erefüddin Yaltkaya- Kilisli Rif'at Bilge bas ı m ı , İ stanbul 1943, e. II, s. 1742.
6 H. Ar asI ı 'n ı n F uzüli hakk ı ndaki belliba ş l ı ne ş riyat ı ş unlard ı r : 1. F uzüli: Eserleri, SSIR Ilimler Akademisi Nizâmi Enstitüsü ne ş riyüt ı ndan
Bakü 1944, cild I, (Türkçe Divân ı n gazeller ve terci-i bendler, muhammesler, murab-ba'lar, k ı t'alar ve rubâiler k ı sm ı , nüsha farklariyle birlikte).
2. Mucammâya dair yukar ı da bahsi geçen makalesi. 3. Fuzülf ş icrinin güzellikleri, Azerbeycan Memili -2am, say ı : 6 (11), Bakü-Ocak 1946,
s. 29-31. Bu makalenin sonunda Dergimizle ne ş rettiğ imiz (Bak ı n ı z: Fuzüll'nin bilin-
miyen ş iirlerinden birkaç ı , c. VI, say ı : 4, s. 319-328) kasidenin 1 -4 ve 6-8 inci beytlerinin me'haz gösterilmeksizin «Fuzii gayr-i matbir bir kasfdesinden» baş l ığı alt ı nda yay ı mlanm ış olduğ u bu defa görülmü ş tür. Bize bu Azerbeycan Dergisi'ni iare etmek Ifitfunda bulunan Say ı n ()stad Cemil M i r o ğ 1 u'na te ş ekkürü borç biliriz. Ba ş l ı kta «Fu-
FUZISJZI'N İ N MUYAMMÂ R İ SALES İ 63
Mdammâ adl ı bir eser de kay dedirler 7. Lâkin onlar bu eserden şairin matbû' eserleri kadar bahs etmir, hattâ hangi dilde yaz ı ld ığı n ı bile göstermirler 8„ . diyor ki hakl ı d ı r.
Bu zât, Leningrad Ş a r k i y ya t En st i t üs ü'nde mevcud olup haberi ilk defa Be r t h e 1 s taraf ı ndan verilen yazma Fuz ılli Kiilliggât ı 'ndan fay-dalanarak, Tezkire-i Na ş r-âbâdi'ye, Fuzû 1 I'den al ı nan mucammalan da göz-den k aç ı rm ı yarak ve oldukça emek sarfederek yazd ığı bu makalede "Lenin-grad'daki Fuzûlî Kiilligyât ı 'nda ş airin biri Mdammeyât-i Fâris:; diğ eri Mucammegât-i Türki olmak üzere iki eseri oldu ğ unu 10, birincisi üzerin-de daha sonra duraca ğı ndan bahs ile, ş imdilik ş airin Farsça mucamma-lar ı hakk ı ndaki mütâlealann ı söyleyip geçtiğ ini, yaln ı z Azerbaycan dilinde 11 olan k ı sm ı n ı neş retmekle iktifa etti ğ ini,, söylemektedir.
Biz bu yaz ı m ı zla FuzülVnin Farsça Mdammd RisâlesPnin memle-ketimizde meveût yegane nüshas ı n ı n geni ş bir tahlIlini verece ğ iz ve esas metnini de ilk olarak ilim ve edebiyat aleminin tedkIk ı ne suna-cağı z ; ayr ı ca, istifadeyi geni ş letmek gayesiyle Türkçe mu'ammalan H. Ar a s 1 ı 'n ı n makalesinden aynen nakledece ğ iz.
Fuâd K öprül ü, F u z û 1 i'ye âid Mucammd Risâlesi'nin Millet Kü-tübhânesinde bulundu ğ unu ilk defa 1924 te (bak ı n ı z : F uzült-hagâtı ve eseri, külliyyâta eklenen monografi 12 , Yeni Ş ark Kütübhânesi, İ stanbul 1924, s. 20), bilahara 1925 de (Bak ı n ı z : Azeri edebiyat ına âid ilk tedkik-ler, Bakü 1925, s. 28) bildirmi ş 13 , İslam Ansiklopedisi için yeniden yazd ığı F u z û I I mâddesinde (bak ı n ı z : cüz 37, s. 696) bu hus ılsu tek-
ziill'nin kasidesinden» dendiğ ine göre ihtimal ki tamam ı da Hamid Ar asl ı elin- dedir. Bu yedi beyt, bizim bir tek nüshadan (Topkap ı Saray ı Müzesi Kütübhânesi, Nr. 896) ald ığı m ı z kasidenin F u zû I i'ye âid oldu ğ unu tevsik eden delillere bir yenisini kat-mas ı bak ı m ı ndan mühimdir. Metin fark ı bizim ne ş rettiğ imiz metnin 6 nc ı beytindeki «vs.r var ı n » yerine «. • . var yar ı n ı » ; 7 nci beytdeki «... süd . .» yerine « süd ü (?) » ; 8 inci beytteki «... calFil» yerine «... ğ âfil (?)» olmas ı ndan ibarettir. Farklar, bizim makalemizin lehinedir.
7 H. Asarl ı burada not olarak şu bibliyografyay ı veriyor : 1. Köprülüzâde, Azeri edebiyatma &id ilk tedkikler, s. 28, Bakü 1925;
İ smail Hikmet, Azerbaycan Edebiyat: Tarihi, c. II, s. 129, Bakü 1928. 8 H. A r asl ı buraya da ş u notu koymu ş : «Her iki eserde yaln ı z bu cümle var :
Risâle-i Mucammâ. Millet Kütüblı ânesinde bir yazma nüshas ı var ». 9 Muharrir « MUC arilraâ » kelimesinin cem'i olan «muammeyât » ı makalesinde
yanl ış olarak hep «muc ammiyat» süretinde yazm ış t ı r. 1° Nitekim Fuâd K ö p r ü l ü de bu mevzüa dair olan ne ş riyat ı aras ı nda ilk defa
İslam Ansiklopedisi'ndeki Fuzüli mâddesinde, B e r t h e l s 'ten naklen mucammalar ı n Türkçe ve Farsça olmak üzere iki k ı s ı mdan ibaret bulunduğuna i ş aret etmi ş tir.
Il Makale sahibi «Türkçe» yerine daima «Azerbaycan dili» tabirini kullanmaktad ı r ki ilmi olmaktan ziyâde siyasidir.
12 Bu husüsta Fakültemiz Dergisinin VI. cildinin 4 üucü say ı s ı ndaki «Fuzülrnin bilinmiyen ş iirlerinden berkaçı » ba ş l ı kl ı makalemizin sonuna koydu ğ umuz (s. 327-328, No. 18 ) kay ı dlara bak ı lmal ı d ı r.
13 İ smail Hikmet Ertaylan da bunu aynen tekrarlam ış t ı r. (Bak ı n ı z : Azerbay-can Edebiyat: Tarihi, Bakü 1928, c. Il, s. 129).
64 KEMAL EDIB
rarlam ış ise de rahmetli A l î Emiri Efendi'nin sa ğl ığı ndan bu yana ad ı geçen Kütübhânedeki birçok ara ş t ı rmalar ı m ı zda bu eserin kayd ı na rastlanamam ış t ı r 14. Zâten üstad ı n kütübhâne kay ı d numaras ı n ı vermemi ş olmas ı bu husûsun kendilerince de kat'l olmad ığı n ı göstermektedir.
B e r t h e 1 s'in yukar ı da bahsi geçen makalesinden sonra bu Mdammâ Risâlesi'ne ait yegâne nüshan ı n Leningrad'daki Ş a r - kiy y â t En stitüs ü'nde bulundu ğ u intibâ ı has ı l olmuş tu. Nihâyet, Millet Kütübhânesinde bulunam ıyan bu Risâlenin bir nüshas ı n ı n Bur-sa'da Umumi Kütüphanede E ş r ef z â d e kitâblar ı aras ı nda 19/1241 numarada kay ı dl ı olduğ unu Maârif Vekilliğ i Kiitübhâneler Müdürlü ğ ünün bu iş e âid dosyas ı n ı tararnak suretiyle 1944 te 15 tesbite imkân bulmu ş '", harb hâli dolay ı siyle değ erli kitâblar ı n iç Anadolu'ya nakli yüzünden o zaman getirtme ğ e muvaffak olamam ış idik. Birkaç ay evvel eserin, nak-lolunduğ u mahalden esâs yerine gönderildi ğ ini duyunca celbine teş eb-büs ettik 17 .
Nüshan ı n k ı saca tavsifi ş udur :
Bulunduğ u Kütübhâne : Bursa UmumI Kütübhânesi - E ş r ef z â d e kitâblar ı .
Demirbaş numaras ı : 19 / 1241. Dili : Farsça. Istinsâh târihi : Yoktur. H. 11 inci (M. 17 nci) as ı r baş lar ı nda,
F uzül Lden pek az sonra istinsâh edildi ğ i tah-min edilebilir.
Yazan : Belli değ il. Yaz ı : Ta`liklir, pek güzeldir. Baş l ığı : (1 b) Tezhib'lidir. Cedvel : Müzehhebdir. Mucammâlar ı n medlrilü olan
isimler sürhle yaz ı l ı d ı r. Kâğı d : Krem renginde âbâclidir. İ lk yaprağı gü-
veler taraf ı ndan tahrib edilmi ş tir. Sat ı r say ı s ı : 11. Yaprak say ı s ı : 37. Pâyendeler bir tertib tayin etti ğ inden
eksiklik yoktur. Eserin sonunda, cildlenirken konmuş beyaz renkte ho ş yapraraklar vard ı r.
14 Nitekim de ğerli Edebiyat doktoru Abdülkadir Karahan!! da bir yaz ı s ı nda
bu ciheti i ş aret etmi ş tir. (Bak ı n ı z: Mucamrna Edebiyat: ve F ıı z û 1 rnin Mucammâlan,
Tasvir gazetesi, 23. X1I. 1948). 15 Yukar ı da bahsi geçen F uzüli K o m i s y onu 'nun te ş ekkülü akabinde
bu neticeye varm ış ve Leningrad'daki nüshan ı n fotokopisinin celbine çal ış m ış t ı k. He-
nüz bas ı lam ı yan ve Ne ş riyat Müdürlü ğ ünde duran Hadikat-us.Su'adii'ya yazd ığı m ı z
mukaddimede de bu hususu kaydetmi ş tik (1944).
16 , 17 O zaman bu bilgiyi bize sağ l ı yan ve bu defa eserin celbine müsâada ve
delâlet buyuran Kütübhâneler Müdürü Say ı n Aziz Berker 'e ş ükranlar ı m ı arzetme ğ i
borç bilirim. •
Mucammâ Risâlesi'nin ilk sahifesi
Mucammâ Risâlesi'nin ikinci sahlfesi
FUZOLİ 'N İ N MU'AMMÂ R İ SALES İ 65
Ebcad ı : 20,5 X 10,5 - 13,3 > <, 8,2 sm. Cildi : Kahve rengi me ş in ; şemseli ; zencirekli ; mik-
lebli. Temellük kaydi : Zahriyyesinde "E ş refzade Muhammed Ş afiy-
yüddin„ ve "E ş refzade Ş eyh Abdü4a-d i r„ e âid temellük kay ı dlar ı ile "V4f-i Tek-ye-i E ş refzâde sene 1218„ mührü vard ı r.
Başı r)"0).i.4
Sonu Metnin s ı hhat derecesi : Baz ı yerlerde ufak tefek istinsâh hatalar ı ,
birkaç cümlede kelime ve birkaç sat ı rda da m ı sra' eksiklikleri vard ı r. Uygun görülen düzeltmeler, ayak notlar ı nda gösterilmi ş tir. Oldukça yaz ı s ı güzel olan hattat ı n Farsçay ı iyi bilmedi ğ i gösterdiğ i hatalardan istidlal edilebilir. Bununla beraber, Demirperde arka-s ı nda kalan di ğ er nüshan ı n metni ele geçinceye kadar bizim ne ş retti ğ imiz metn, yegâneli ğ ini muhâfaza edecektir.
** Makalesinde 18 Hamid Ar a s 1 ı 'n ı n da i şaret etti ğ i vechile Fuzüli '-
nin mucammalar ı gerek zaman ı nda, gerek kendinden sonraki devirlerde, Türk edebiyat ı n ı n yayg ı n bulundu ğ u coğ rafi sâhalarda ün alm ış t ı r.
Ostad F. K ö p r ü 1 ü Mdammâ Risâlesi için "San'at bak ı m ı ndan, bunun bir ehemmiyeti olmad ığı tabii:din „ diyor. Bu kat'i hüküm üze-rinde biraz durmak istiyoruz :
Mucammac ı l ı k, bedic ( ) bölümlerinden oldu ğ una göre muahhar bir edebi san'att ı r. Arab edebiyat ı na h. VI. ( m. XII. ) as ırdan sonra giren 19 bu san'at, Fars edebiyat ı nda birçok kudretli mümessiller:yeti ş tir-miş tir ; mucamma risâlelerini şerh yollu Farsça eserler yazanlar da olmuş tur 2°.
Bilhassa h. IX - XII. (m. XV - XVIII.) as ı rlar boyunca bütün lehce-
18 Bize bu makaleyi muhtevi ve tedârüki güç Dergi'yi de iare etmek lutfunda bulunan Say ı n ()stad C. Mirogl u'na candan minnetdar ı m.
19 Arab edebiyat ı nda mucarnmac ı l ı g ı n bellibaş l ı üstadlar ı Ab ıl CAbdillah Muham-med c ı madudd in i 'I-k fı tibi 'I-1 ş bihan î b. Muhammed Safiyyiddin b. Nefisid-dini 'I-Hamid (h. 519-597 : m. 1125 - 1201) le al-K â Z i 'I-F aiil Abdurrahim b. cAlf b. as-Sa'idi '1-Lahmi (h. 529 - 596 : m. 1135 - 1200) ve Salahuddin Halîl b. Aybek b. Abdillahi ' ş Safadi (h. 696 - 764: m. 1296 - 1363) dir. M lig nuddin b. Ahmedi
(yefati h. 1044) de Risdatu 7 -Muccı mm ı2 adl ı bir eseri vard ı r. 20 Bu mucamma üstadlariyle ş arihlerinin ba ş l ı calar ı şunlard ı r : ı bra hi m-i Sagiri, Mirza İ brahl Kacar, Kiizî Abulberek e-i Kandehari,
A. Ü. D. T. C. F. Dergisi, F. .5
66 KEMAL ED İ B
leriyle Türk edebiyat ı nda da Mu'amma ilstadlanna rastlan ı r 21 . Hattâ Mu-c ammac ı l ı k an'anesi saz şairleri aras ı nda son zamanlara kadar devam etmi ş , Mu'amma tertib etmemek, söylenen mu'ammay ı çözememek ş air-ler için adeta bir nakise ve ma ğ lübiyet addedilmi ş tir. Bu biraz da ta-sannu'lu san'at, ş airlik ş an ı n ı n icab ı ve "lâzim-i gayr-i mufarik„ ı say ı l-dığı cihetle "Câmic-i fünün-i nazm ü nesr„ olmak 22 , her vadide at oy-natmak, böylece büyüklük vasf ı na hak kazanmak ve "dükkan ı n ı revaçlan-
Hâci Abul ha s e n-i Endüc ân I, Ümid 1'4 Râzi, Seyyid Ismâîl, E ın Nasrâ- bâdi, E m n-i Vekârî, U ğ url ı Hân, E h I Ş irâzi ; Mirzâ Bâk ı r, Bâk ı r-i İ sfahâni, Bük ı r Herevi, Bây ezi d-i ( Arif; Munlâ C â Munlâ Cem ş i d, C ü n ün Bu- hâri ; Aka Husey n-i Elânsâri, Mir Husey n-i Nî ş âbûrî, Mir Husey n-i Yezdi, Mîr Hayder; Hâlil-i Hilli; Lâkim, Mirzâ Râhim, Rü ş di-i Rüstemd â r î, R ükn Nişâbüri ; S a'd-i Buhâri, Pir Süle ymâ n-i İ sfahâni, S e I iim Nişâbüri, Seyf Buhâri ; Ş erefüddi n-i Rtimi Ş erf üddi n-i Yezdi, Munlâ Ş eri f, Ş eri f-i Amüli, Ş e f Ordubâdi, Ş ihâ b-i Hakiri ; Munlâ Sâhi b, S u n'u 1 1 a h-i Bâfiki ;Tâhi r-i Nasrâbâcli, T û t Semerkandi ; Zahir â-yi Tefresi;Abbâskul ı 1-1ân,Abbâs Nâs ı h, Mevlânâ Abdülhakk, Abdülveh-hüb-i Sâbilni, A bdülgaf ü r-i Yezdi, Seyyid Alâüddi n, A1î Asgar, Mir A I hattât, Ali-i Ş agül, Kerr, Ş eyh Ali Naki-i Gümreh, Munlâ lnüy et; Munlâ Feyzullah; K ösim-i Gât ı i; Kâmî-i Sebzvari, K em â 1-i Bedah ş i; Mevlânâ Muhte ş em, Muhte ş em-i Kö'ini, Muhammed b. All-i Yun-daki, Muhammed Bak ı r, Muhammed Hüseyn-i Mâzenderâni, Muhammed Han-i Da ğı stâni, Mirzâ Muhammed Rizâ, Mevlânâ Muhammed Sa'id, M u-ham m ed Sad ı k, Muhammed- i Müzehhib, Muhammed Nasrullâh-i Mesihâ -yi Fesâi, Melik Ş ücâ'; Munla Nisâri, Munlâ Nasir, Nâsirâ-yi Kazvini, Nâz ı m-i Herevi, Ni y âzi-i Buhari ; Hadi-i Rengrez ; Munla Y a '-k ü b, Yilsuf-i Lâri.
çok muhtasar olan bu liste, Mucammâ mevz ılunun Fars edebiyât ı ndaki yayg ı nl ı k deretı esini göstermek için kâfidir.
21 Meselâ : Ari ş ir Nevül Farsçadan ba ş ka Türkçenin çagatay lehcesinde de üstâdâne mucammâlar tertib etmi ş , Edirneli Emri T.ezkire'lerin, tahsisen Künh-ul-Alı -bâr sahibinin i ş areti vechile Hüseyn-i M uca m m â i'ye tercih olunacak ş ekilde mucammâ dehas ı göstermiş , Nübi bu vadide de pek çok örnek vermi ş tir. Türk alim ve ş airleri aras ı nda Câmi 'nin eserine ve mucammâ vâdisinde yaz ı lm ış eser ve ş iirlere ş erh yazanlar da ç ı km ış t ı r ki Edirneli İ brâ h î m, Tezkiret ül - Hikem sahibi Abdurrahman Ş eref, Bedici, Râg ı b-i Arnidi, Mustafâ Sürüri, Salâhi-i U şş âki, K ı nal ı -zâcle A l î Efendi, Fethullah Arif î, Lâm ici, M u h y - i Gül ş eni, Tireli M u ac ın m â y Na z i r â- yi Gülrni, N i y üzi-i M ı sri bu arada say ı labilir.
Bu zevât ı n sonuncusu, Urfa'dan yeti ş en, muhitinde herkesin ittifâkiyle allâme say ı lan, üstünlü ğ ü ikinci Sultan Abdülhamid devrinde Kerbelâya gelecek ş i'i ahondla-riyle munâzaraya memür edilmesinden de anla şı lan SarrâczAde rahmetli Âbbâs Vâs ı k Efendi hocad ı r ki Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Fizik Profesörü çok de ğ erli lı em-ş ehrim, aziz dostum Celâl Sarac' ı n babas ı d ı r. Bu zât, C â m i'nin Mucammâ Risâlesrni dilimize çevirmiş tir. Eserinin yegâne yazma nüshas ı oğ lundad ı r. Muhtasar olmakla beraber bu hususta Say ı n Üstâd Prof. Ali Nihad Tarlan' ı n Divan Edebiyat ı nda Muc-ammâ adl ı eserinden de faydalan ı labilir.
22 Fuzül i, Türkçe Divân mukaddimesi. Bak ı n ı z Külliy y&t, Fuâd K riprülü 'nün 1924 ( h. 1342 ) tarihli Monografisinin eklendi ğ i 1911 ( h. 1329 ) bask ı s ı , s. 5.
FUZOLPN İ N MU'AMMÂ RISÂLESI -
67
d ı rarak al ı c ı ya her istedi ğini bulma imkan ı n ı haz ı rlamak„ 23 istiyen şairin mu'ammac ı l ı ktan anlamas ı ; azçok mucamma yazmas ı zartiris idi 24 . F u z ü-I bu eseri, kabul etmek laz ı md ı r ki o zarüretin mahsulüdür. Nitekim Risâlesinin mukaddimesinde büyük şair : "Fazilet bostan ı nda bu fidan ı n ( mu'ammân ı n ) dal ı ndan meyve dermemekli ğ imi ve belâgat sofras ı nda bu nevaleden bir menfaat görmemekli ğ imi kendime yedire-medim„ .
"Allaha hamdolsun, ş iir fenlerinden mevcüd her fende yükseln ı ek istedim ; Hakk' ı n feyzinden arzum yerine geldi. Cami`iyyet binas ı nda bir gedik olmas ı n diye mu'ammada da ad ı m ı n an ı lmasin ı isterim„ söz-lerini söyliyor 25 ve di ğ er bir telif sebebi olarak da : "tetebbd ve ş air-lik yollariyle birkaç mu'amma husüle geldi Bask ı n ç ı kanlar ı n tasallut eli onlara dokunmas ı n diye, kaideleri anlat ı rken onlar ı s ı ralamak münasip göründü„ diyor 2 '3 .
F uzül î , mu'ammay ı söyle izah ediyor : "Mu'amma : ister ad, ister addan ba ş ka şey olsun, remz ve ima
yönünden do ğ ruca bir maksada delâlet eden kelâmd ı r„ 27 .
Bu târifden sonra. "Mu'ammada ad ç ı kacak mâddenin son zn ı sra'da olmas ı n ı n hoşa gittiğ ini, bu m ı sra'da ad ı n ç ı kar ı lmas ı na yar ı yacak maddelerden ba şka bir ş ey bulunmamas ı laz ımgeldiğ ini, bununla bera-ber her m ı sra'da ba ş l ı bas ı na bir ad maddesinin bulunabilece ğ ini„ söyliyor 28 . Müellifin de iş aret etti ğ i vechile mu'ammân ı n esas ame-liyyeleri :
a) Teshîlf ( b) Tab ş iti c) ve ç) Tezyll1
(j-, :1/47) 23 olmak üzere dörttür. Bu ameliyeler de tall birtak ı m k ı s ı mlara ayr ı l ı r. F u z û H, eserinde
23 Bir kar-gerem hezör-pi ş e Canlar çekem isterem hemi ş e Diikkfı n ı m ola reviı e-i bözör Her istedügin bula haridör.
F uzüli- Leylt vü Mecntin mukaddimesi. Bak ı n ı z : Ayn ı Külliyyöt, s. 241.
24 Burada S ü n bülzöd e'nin Yokdur an ı n gibi bir fenn-i leziz Zihnin ehl-i dilin eyler te ş hiz Mülk-i iranda be-gayet malsböl Bilmeyen ş a'ir olur pek medhiil Bunda nadir bulunur eriı iibl Bilürüz ad ı ç ı kan ahbölı i
beytlerini hat ı rlamamak güçtür. Bak ı n ı z : Lutfiyye. Bak ı n ı z : metn, 3 a-b.
26 Bak ı n ı z: metn, 3 b. 27 Bak ı n ı z : metn, 3 b. Hatta, Muhammed N ü'ini gibi mu'ammân ı n manz ılm
olm ı yabilece ğ ini öne sürenler bile vard ı r: Meeülis-iin•Nef&is, Ali Asgar Hikmet tab' ı , Tehrön ş . 1323, s. 99.
28 Bak ı n ı z : metn, 4 b. 29 H. A r a s l ı , makalesinde bu kelimeyi yanl ış olarak tedniTi (,1-;;;47) okumu ş tur.
68 KEMAL ED İ B
bâzan birkaç misalini vermi ş ve çok defa, verdi ğ i misallerin nas ı l çö-gerek esas ameliyyelerin, gerek bölündükleri k ı s ı mlar ı n bâzan birer, züleceğ ini, hiç olmazsa ad ı n ç ı kmas ı na yar ı yacak mâddenin ne oldu ğ unu göstermi ş , bir ad için gâh bir, gâh ba şka ba şka nevi'lerden birkaç mu'amma tertib etmi ş tir. Bu adlar ı n eski harflere göre alfabetik s ı ra-lar ı ve metindeki yerleri ile hattar ı n hatas ı eseri olarak metne yaz ı l-m ı yan üç ada ait ş iirin bulundu ğ u sahifeler a ş ağı da gösterilmi ş tir:
e-;( ( Adem ): 30 a, 31 b, 36 a; ( Ebabekr ): 26 a; ( Ah- med ): 5 a, 6 b, 17 a, 22 a, 28 a, 36 b; (ihtiyar ): 31 a ; ı31 ( A - bi): 33 b; ( Eş ref ): 27 b; ( Elvend ): 12 a ; eLA (imam): 9 b, 16 b, 19 a, 23 a ( iki aded), 30 a; 4.3LA ( Eman ): 14 b, 15 a ( iki aded );
(Emir Muhammed): 17 a ; v±^I (Emin): 19 a, 33 a (iki aded); ( Evhad): 4 a ; Evbadi ): 20 a ; (Evliya ) : 28 a; .3\J) (Eyaz ): 5 b, 21 a.
-1. 1! ( Babür ): 15 b ( iki aded ); ( Bedr ): 11 b; Jx ( Bilal ): 9 b; Ir. ( Beha): 12 a, 14 a, 32 a; rl, rr (Behram): 7 a, 31 a; ( Bihzad): 11 a, 19 a; (Behmen): 13 b; (Beyg): 12 a
( Pad ş ah): 37 b; L:4 ( Pa ş a): 4 b; si ( Peri ): 36 b; ( Peyk ): 21 a.
( Tac ) : 6 a; j ( Taki ) : 10 b, 11 a, 21 b, 22 b, 26 b. ,b.t?. (Celal): 4 a ; ( Cem) : 4 a, 16 b ; ( Cüneyd ) : 9 b ;
( Cevad) : 12 b; Lit> Cani ): 15 b. ft?: ( Çaker ) : 37 a.
(Habib) ) : 10 b; ( Hasen ) : 22 a, 29 a, 31 a, 35 a; ( ljuseyn ) : 31 a; ( Fjamze ) : 21 a, 30 b; ( klayeler ): 21 b.
) : 35 a ; (Halef) ) : 5 b, 29 b ; (Hweş i) : 10 b, 12 a.
bb (Dara) : 12 b, 16b; jI> ( Ddi ): 20 a. ( Re ş i d) : 29 a ; ( Rüh ) : 20
( Zeyn ): 16b. J.3L ((Adil): 19 b; ( `Amir ): 14 b; ( `Abbas ): 36 a;
( `Abd ): 30 b; ( (Abdi ): 13 a; y j ( `Aziz ); 22 b; (`Ala): 4 a, 6 b, 8 b, 33 a, 33 b, 36 a ; -5tc. (`Alauddin): 16 a ; (`Ali): 4 a, 5 b, 7 b, 8 a, 11 a, 12 b, 13 a, 15 a, 20 a, 24 a, 28 b, 35 b; (`Ali Beyg): 5 a ; ( cimad ): 8 b, 13 b, 18 b, 28 b ; (`Amid ): 18 a ;
Ix ( cinayet ): 18 a; ( `Isa ): 29 b. ( Ğ alib): 20 a, 25 b, 34 b; ( Ğ ayib): 27 a; t> ( Ğ arib):
6 b, 34 b; Jl,j ( Ğ azal ): 24 b ; ( Ğ ani ): 9 a, 28 b. ( Farabi ): 35 a ; ( Fethi ): 17 a, 24 a.
FUZOLPN İ N NU'AMMA R İ SÂLES İ 69
(K ğ sim ): 17 b; (Kub ğ d): 30 a, 30 b, 34 b; (Kabül): 27 a; (Kara): 21 b, 23 b, 26 a; (Karaca): 11 a, 36 b; --
( Kurbğ n ): 22 b ; rt9; ( Kiv ğ m): 33 a; 1:; (Kaya) ): 19 a.
(Sir ğ c): 22 a, 25 a; -k— (Sa`d): 29 b; r5-- (Selam): 13 b; (Sel ğ rne): 6 a; (Sultan Süleym ğn): 4 a; ( Süley- ): 14 b; (Süv ır): 24 b, 30 b; (Sühreverdi): 26 a; (Seyf ): 29 a.
( Şğ h): 19 a, 32 b, 33 a; *.Lt ( Ş dhbüd): 22 a; ( Şğ hi) : 20 b; ( Ş ibbir): 16 a; ( Ş eref): 13 a, 21 b; ( Ş erif) ): 29 b; c.s_7(z ( Ş ükri): 35 b; ( Ş ihğ b): 18 a, 23 b; ( Ş ehriy ğ r) : 28 a; ( Ş eyhem): 34 b; ( Ş ir): 36 b.
( Şğ dik): 19 b; ( Ş abri ): 13 b; ( Ş abüri): 10 a; 9-x-4 ( Ş adr): 24 a, 27 b, 35 b; ( Ş idki ): 8 b; (Ş afi): 7 b, 17 b, 18 b, 26 b.
(Ziy ğ ): 32 b.
,A 11" ( Tü-hir): 16 a. (Z ğhir): 32 a.
( Kerimi): 37 a. .15" (Giyğ h): 21 b.
(1, ğ 1 ğ ): 7 b; „4,-; - (L ğ mici): 7 a. (Müttaki): 8 a;• Mllbibb : 9 a; (Muhammed): 28 a;
(Muhammed Can Beyg): 6 b; (Murğd): 12 b, 34 b; ( Mezid): 8 a; (Müs ğ fir): 27 b; (Mesih ): 29 a;
(Mdin): 25 b; (Makş ild): 25 b; (Melek): 19 b, 23 b; (Man ş ür): 16 a; cSaâA (Mehdi): 24 b, 31 b; (Mir) : 13 a; (Mir Edhem ): 34 a; (Mir Cemal): 23 a; (Mirza): 20 b;
(Mir Ş idkki): 25 a; ( Mir Mahmüd): 21 a; ( Mü- yesser): 5 b.
ıF (Nebi): 5 a, 7 b, 14 a, 17 b, 25 a; 34 a, 37 b; ( Necm ) : 28 a; (Nesim): 7 b; (Nesil-ni): 7 a; (Na ş r -i): 26 b;
(Nefs): 19 b. j'91 3 (Vğ kif ): 9 a; (S-5)3 (Verdi): 8 b; J9 Veled ) : 32 b, 35 b;
‘.19 (Veli) ): 23 a, 32 b. (I-I ğ bil): 31 b; (Flğ rün): 15 a, 21 b; (J-Iğş im); 17a ;
Hurn ın ): 25 b. X.>L, ( Yadgâr): 37 a; (Yri Beyg): 16 a; (Yüsuf ): 28 a. Medlülleri gösterilmemi ş mucammâlar: 12 b, 24 b, 32 a.
70 KEMAL ED İ B
Buna göre yaz ı lm ıyan üç adla birlikte 150 ad üzerine mu'ammâ tertib edilmi ş tir. Bu adlardan (yaz ı lm ı yanlar ı da birer sayarsak) 109 'u için birer, 23'ü için iki ş er, 9 'u için üçer, 3 'ü için dörder, için be ş , 3 'ü için alt ış ar, 1 'i için yedi, 1 'i için de on iki mucammâ tanzim olun-muş demektir 30. Bir ad için bazan birkaç mucammâ tanzim olundu ğ una nazaran mucammâlann yekünu : 236 d ı r
H. A r a s l ı 'n ı n söyledi ğ i vechile : "F u z ü l Vnin tasnif ve izâhlar ı mu'ammâ hakk ı nda bilgisi olm ı yanlar için kolay kolay anla şı lamaz. Izâh-lar ı , edebiyat kaidelerine bilit (vak ıf) olanlar için bile çetin say ı lacak derecede ilmi mâhiyeti hâizdir„ 32.
**
Fuzült üzerindeki çal ış malar ı dolay ı siyle kendisine g ı yâben hürmet etti ğ im Hamid Aras 1 ı 'n ı n F u z ü l i'nin Leningrad'daki K ülliyyâ t'dan" alarak ne ş rettiğ i 34 Türkçe. Mu'ammâlar ı , esas ı nda da " yaln ı z medlüller gösterilmek, çözülme ş ekilleri geçilmek süretiyle 36 kay ı tl ı d ı r. Bu k ı rk mucammâ ile medlülleri şunlard ı r :
1. İ mam GQ) : Istedi menden nisr-i müjde-i te ş rif y - r Cevher-i ihlâ ş pây ı na k ı ldum nisör
2. Hamze (0.7): Hâtini td zülf pinhgı n 37 itdi piç ıj töbdş Kirpigüm mahv itdi göz merdümlerin seyl-bgı da
3. Selâm
Çün ğ am-i pinhgenum 38 isböt ı nda gıhumdur güvölf Dostlar cayb eylemefi ger gış kâr eylersem gı lı
4. Dârâ ( bb) : Yand ı rar her dem dil-i ri ş i ı randan bir hayal Vay eger ol şem` ilç k ı lsq dil-i ri ş ittiş âl
30 En çok cAli () ad ı nad ı r. Bunda da Fuzül rnin calevili ğ ine biraz delalet se-zer gibiyim.
31 H. Ar a s l I, makalesinde Mucamind Risedesi'ndeki mucamma say ı s ı n ı n «500 den art ık (fazla) «oldu ğ unu» söyliyor ; hatâ etmi ş olsa gerektir.
32 Yukar ı da bahsi geçen makalesi. 33 Leningrad Ş arklyyat Enstitüsü el yazmalar ı k ı sm ı . Nr. 1924, s. 91 vd. 34 Yukar ı da bahis mevzii ıı olan makalede. 35 Bu makaleden ba ş ka bak ı n ı z : Fuat K öprül ii, islam Ansiklopedisi, Fuzülf
maddesi, cüz 37, s. 696. 36 H. Ar a s 1 ı 'n ı n naklettiğ ine göre bu Türkçe Mucammalar ı n ba şı nda : «Bu bir
niçe mucamma kevalcib-i dürah ş an kimi (gibi) Mevlana F,u züll merhilmun matlac- ı iamir-i münfrlerinden talic ü lâmic olm ış » sözleri vard ı r. Bu kay ı ttan da, Külliy-yedin, bilhassa mucammalar ı n F uzüli 'nin zarnan ı ndan sonra yaz ı ld ığı anla şı lmaktad ı r.
37 , 38 H. Arasl 1, bu kelimeyi «pünhan» okmu ş .
FUZ171.PN İ N MU'AMMA R İ SÂLES İ 71
5. Esed ( : Ne çok ki rahat içün kö yat ır bev - s ı nd ş Dil-i ş igeste yat ı r ohlarufi ara şı nda
6. Mirmin(c.r..:4.) Devreden `alemde kimdür bulmayan hal Ol ki her dem ide bir hem-cinsi ile itti ş al
7. Muş tafâ Kime tevfik refik olsa olur i ı ü ş kili hell Mak ş ad ı ndan biri olmaz ki ona itmese el
8. Hamze (._;2-): Art ı rur yüz ş evk her dem c ş ils-i bimar ı na Kaddin eyler cilve-ger zülfin salur ruhsarma
9. Ş edik (L3.>1,4) : Ahumuii ey meh i ş it evş af ı n ı Fürkatüfiden dutd ı gök etraf ı n ı
10. Muhsin (c)--4 ): Ayağ aldukça elç mul,tesib eylerse yasak Muhtesib başı n ı ahir s ı nacakdur bu aya ğ
11. Kiyâs (Lr'
Yine bir mah-ve ş üil hecrine meyl itmi ş dil Gün kimi siret-i olm ış mayil
12. Ş ah(„ü..): Ta gözüm merdümleri ş ayd itdi reng-i al ilç Sade ruhsar ı müzeyyen old ı müşgin hal ilç
13. ğ iarib G ı.>): Ser-i eger k ı lsa meh-i ruhseruiia ziver Göîiül mahrüm olur meh-i rubbii görmekden ey dil-ber
14. Behe
Mevsim-i güldür diri ğ e gûş e-i gülzar yoh gülzar hem olsa münasib yar yol)
15. Hasen : Dür-fe ş an gözde nem-i e ş kden ey lâle-`izar Göreli mihr-i ruhüfi var ı yoh old ı yoh ı var'
16. Uluğ Beyg Dağ -i derd def`in eyler ey can mutta ş il Hweş dür ol kim ()la her yan bi-nihayet da ğ -i dil
17. Kaya Beyg (d L?) : Nice bir batsun bela peykân ı nağ züm ba şı na Nice bir tiksin meni dil-ber oh ı peykân ı na
72 KEMAL ED İ B
18. kiwerş id : C -e-vr resmin yine ol mah-ve ş izhar itdi Dil-i nalânumuz ı derde giriftar itd ı
19. Müslim (t---) Müşevveş olmas ı n ş anç üzülsç zülifinün tar ı Peş iman m ı olur azad iden yüz miii giriftan
20. Evliya (y, ı ) Çe şı ti-i nem-n ğküm görenden berlü ol mahuri yüzin Dane- ı haline menzil görmedi illa özin
21. Ehli : G.,b1) : Olduğı yçün hacet onun hak-i deri
dergah ı na eyler trı yl mah ü Müş teri
22. Talib : K ı ldukca felek esir-i hicran görilüm Ş ad eyler canan görilüm
viş al-i yar ilç cern' iderem Her nice felek k ı lsa peri ş an görilüm 39
23. Eman ( ,3 1-1 ) Serve cû revnak, virür incitme ey serv-i revan Hak-i p ğ yun üzre duts ş katre-i e ş küm mekan
. 24. Sultan (..:)U.L.): Hasret-i ruhsarun oh urm ış semen kalbine çok `Arz k ı l ruhsarufil ç ı ks ı n semen kalbinden oh
25. Seydi Zikr-i yar ile dil bulur aram Hweş olur sine yara ile müdüm
26. Muhyi ( L?) ( işka ğ avvüş glal ı cdn
öz ı ni eyled ı hak ile yek-san
27. Halef O : Gerçi k ı lduii cüna cevr-i Senden ey bwerş id yüz döndermedi
28. Adem (e.;( ) rt-iş en ider her gice gözin ı 49
39 H. A r a s l I, görı lüm» rediflerini •... göfilümü» süretinde okumu ş tur. Belki de asl ı nü ş hada öyledir ; rubâ' ı nin veznini dü ş ünerek düzeltmesi icabederdi.
4° Dr. A. K arahanl ı 'n ı n Tasvir gazetesindeki makalesinde (Bak. 23. XII. 1948 tarihli nüsha) : • ... yüzini».
FUZOLİS İN MU'AMMA R İ SRLES İ 73
Yand ı rar göricek (op 4' nağh-i ruhün ş em` özini
29. Mütteki ( Dürr-i 42 eşküm balah rehiirile imtiz ğ c Buld ı çün kiymet k ı lur elbette ani ba şa tğc
30. Budağ QDY.)
Eyleyüb bülbülleri der-hem nilığ n eyler gül' Ğğ libğ bad-i ş aba aş üfte ister bülbüli -
31. Davgı d (.3.3b) gül yahas ı n" ok idüb her lalı za b ğd-i ş ubb-dem `Akibet andan s ı nar bülbül kimi gül görili hem
32. Ğ aybi `fitş ik-i bi-ser ü p ğ ya şı n ı eylçdi revan Buld ı teskin - i dil an ı görüb ol serv-i revan
33. Ferruh Q}) Hattün leb-i laclün üzre mesken k ı lm ış Tnti şekeristan ı niş imen k ı lm ış Tertib-i cemalüii-çün açub zülfiln içün
ş ane müzeyyen k ı lmış 34. Emir :
35. Adem
Vehm idüb peyveste ğhumdan ruhiiri eyler nitı ,n Anun içün ol delığ n-i zülfden bulmaiı niağn
Milı net-ser ğ y4 sineme geldükce mütte ş il Bezl eylerem badengilfie her l'alı za hün-i dil
36. Nüri ): Nekkğş -i çarh kilk-i ş uc.ğc ile ş ubb-dem Gün ş afhasine k ı ld ı yüzün nak ş ini rekem
37. Ş eylı iim ): Nazir-i !nah dimi ş ler mehüm ruhine cav ğm Revğ m ı dur ki virürler ona ş igest-i tem -am
38. ( Ubeyd : ( Görse çe ş müm ol ş anem ruhs ğ resi üstinde hâl Sey1 olur ş aba- `arz it nilığ n itsün ce ınğ l
41 H. A r asil 'n ı n makalesindeki metinde bizim ilave etti ğ imiz «... ol ... » keli-mesi yok ; o haliyle m ı srâ' ı n vezni bozulur. Di ğ er taraftan Dr. A. K ar ah an 1 ı Tas-vir gazetesindeki makalesinde «... göricek ol ... » yerine görmeyicek » diye kaydetmi ş . Bu takdirde H. Ar asl ı ne ş rindeki vezn bozuklu ğ u ortadan kalkar. Bizim tercih etti ğ imiz şeklin daha do ğ ru olduğ u kanaatindeyiz.
42 H. Ar asl ı : «Dürr-i» kelimesini «Dür-i ...» diye kaydetmi ş . Arapça «dürr (»): inci» kelimesinin şeddesi Farsçada çok defa b ı rak ı l ı rsa da burada vezn icab ı , yaz-d ığı m ı z gibi okumak mecburiyeti vard ı r.
74 KEMAL ED İ B
39. Pa ş a ( ) : Göreli hâk-i derin c4ik açub çe ş m-i terin Ahub ol hâk-i dere tökdi olanca " güherin
40. Makş üd ( ) : Zeman zeman ruhin ol mâh-ve ş ki `arz k ı lur Müdâm zülfini üzden" alub ayağ a salur
Son 46
Dr. A. Karahan' ı , bu Türkçe 40 mucammân ı n kay ı dl ı bulundu-ğ unu söyledi ğ i (23. XII. 1948 tarihli Tasvir Gazetesi) mecmûâdan nak-len adlar ı H. Aras' ı 'n ı n makalesindeki s ı raya uyacak şekilde yazar-ken 1-3, 5-10, 12-33, 35-37, 39-40 numaral ı olanlarda mutâbakat gös-
termi ş , H. Aras' ı 'n ı n makalesinde 4 numaradaki "D ğ râ (b 1 -5)„ yerine
"Veli (Ji)„ ; 11 numaradaki "Kiyâs ( L).- 1:i)„ yerine "Ğ iyâs (::,A-:=)„; 34 nu-
maradaki "Emir (.,yJ)„ yerine "` -Amir adlar ı n ı vermi ş , 38 numa-
radaki "`Ubeyd (-k;: -..)„ ad ı n ı zikretmemi ş tir. Örnek olarak da s ı rasiyle 8,
27 ve 28 numaralardaki "Hamze (._;2 -)„ , "Halef (j1.;-)„ ve "Adem (,;-)„
adlar ı na âid mucammâlar ı nakleylemi ş tir.
* * Bu Türkçe 40 mucammân ı n 26 s ı ayr ı ayri birer, 4 ü de iki ş er
iki ş er iki ad (No. 2, 8: "Hamze ,No. 28, 30 : "Adem ( r ;()„ üze-rine tertib olunmu ş tur.
* * * Esasen bir bedi9 heyecân i ş i olmaktan ziyâde bir zihn ve seviyye
mevzûu 47 te ş kil eden mucammâ edebiyât ı n ı bugün için, bilhassa Lâtin harfleri sistemi içinde art ık diriltme ğe veya ya ş atma ğ a imkân kalma-
43 H. Arasl I, bu kelimeyi «...olunca...» okumu ş tur ki yanl ış olsa gerektir. 44 H. Ara s l 1, bu kelimeyi de «...gevherin..» okumu ş ; muhtemeldir ki asl ı nda
da «güher ( .74-()» yerine «gevher vğ'1)» stiretindedir. Bu takdirde beyti hemen hemen ba şı ndan sonuna «imâle» ile okumak icâbeder. Bizim okuyu ş umuzda bu «imâle» ler ortadan kalkar.
43 «...üzden...: yüzden».
46 Leningrad'daki Külliyycleta sonu : s. 104.
47 Adam ı n biri, yemeğ ini bitirip ka şığı siniye b ı rakm ış ; hizmetçisi, ka şığı n siniye b ı rak ı lmas ı ndan has ı l olan «t ı n» sesini duyunca gidip «Dar» getirmi ş . Efendisi : «Nar istedi ğ imi nerden anlad ı n ?» deyince, masal bu ya, me ğ er deh ş etli bir mu'ammâ üstâd ı olan hizmetçi:
«T ı n cji. )» : noktalan ı nca «zan (meb )» olur. ?an Arabead ı r ; Farsças ı «gümün ( ;X)» d ı r. Bu kelime «kemün t Zd)» okunur. «Kemün» ı n ayn ı zamanda Arabcas ı «lavs ( )» dir ; kalb edilince (ters okununca) «si4 = ( )» olur. Arabca «Çar şı » demek olan bu kelimenin Farsças ı «büzür (.., ı )1.)» d ı r ; tashif olununca (noktalar ı de ğ i ş tirilince) «nür )3 olur ki bu da Farsça: «nar getir !» demektir, cevab ı n ı vermi ş .
FUZÜL İ '1•111■1 MU'AMMA R İ SALES İ 75
d ığı muhakkakt ı r. Lâkin edebiyat ı m ı z ı n tarihi seyrini tedklk edenler için mucamma tekni ğ ini de kavram ış olmak zarûreti vard ı r 48 . Bu zarûret, F uzûlf gibi büyük bir ş airimize teallûk etti ğ i zaman farz halini al ı r. Diğ er taraftan F u z û 1 î gibi üstadlann mucamma yollu ş iirleri 49 hangi dilde yaz ı lmış bulunursa bulunsun, metinde görüldü ğ ü vechile ş iir olarak da de ğer ta şı maktad ı r. S ı rf mucamma olduklar ı için "San'at bak ı m ı ndan ehemmiyetsiz„ say ı lmalar ı doğ ru olmasa gerektir ; kanaati-miz budur.
METNE A İ T KISALTMALAR
Mt. Mu'amma Risâlesi metni
TN Tezkire-i Na ş rffl3cidi, Tehrân ş . 1317 tab' ı .
( Esas tutulan transkripsiyon, Fâtih'in Siirleri adl ı eserimizdeki gibidir ).
48 «Mu' a mmâc 1 ar ve Mucammâc ı hk» ad ı yle haz ı rlamakda oldu ğ umuz eserde muc-
ammâ tekniğ ini etrafl ı olarak anlatm ı ya çal ış aca ğı z. 48 Fuzül rnin ş u ne ş rettiklerimizden ba ş ka Türkçe ve Farsça daha ba ş ka muc-
ammâlar ı n ı n bulunmas ı mümkündür.
Ji ı eYıe j .,x;
.>!° )Al ,S1-;.;
2 j.ı.;
l;J,
e lkj 1
‘.5..g.; 2a ILın J JL, . , .31 1? Jy.4.- 4Ç5L 1ib 31.b1 J-Ç
.9 :3 4çjk. JL4 j J> jsz
4 CJI 1.:t >3 LC: 4Ç
.4:?110 r 11. 45- ltft
L.31. !..11 ) .31 3,5 .41.12.. eyf.
2b I eLil
•••
Ca;
,
j .1/4;1 Lstıb j(JL, .I)
Jl.); I o 3), 31 ,
3a I J-:014 *Us- J 6 (j.
51
Mt. de : azh yi güve yemi ş . 2 Mt. de : 3 Mt. de : idi; değ iş tirdik. 4 Mt. de :.L 5 Mt. de : 6 Mt. de : J.2%-<.; .
-e-. 11: Jw X J-) LÇ
J.;
78 KEMAL EDIB
(.51c-e-A I ) aA.,....11
L.5r ji jljı lo (SlyIN
.(4"9t J..> 1.) o') va' J 1 ., ı..1^"' r,CA. 1- 1 Jlt: I ) L—.4-14% ).> 45"
-"T J. • _r"-̂' k..)9: il 4 rV J. :J.2; .) ,SL^'. >5 3b
czlş j C ‘3,124 ‘311[7 .y.
J.5
H ol); Ir1 c.,:s° 4>y.
j.r.; L■;....( il 45",,:, r1:2.; il 45"..).U: , J .L.0
ri 4a I c‘..? il j 0 -ut, "JLI 4223 i,j4^4
‹.4° Lstii J.
,j4 3 5(c. 3 45","1-1 Î ).) j
J.)
).> ‘s..,!;,,4 .*9.. il 04i J.,5*--Le
9 J4.) jr J...L:. j.;- 8 J-4
).3 ‘3.
rxW(e o,,rS 4b
I ‘A ‘-- 12,3 5 1 ji
CA2 J r)k...i 10 16;1 45...1/4:1r. ,;4
Mt. de noktal ı yerler eksik. 8 Mt. de : ,:g.ko idi ; TN'ye göre düzelttik. 9 Bu mu'am ırta TN'de de vard ı r (s. 519). ı o Mt. de : JUL1
FUZül-i'N İ N MU'AMMA R İ SÂLES İ 79
yl,,a. ‘.-
..),:ly,"
j 51 JUL.
.3j1. ( . 1 j „VI
.k■-oL 4(.:( Lk-•- •
j ..).3.±« j .) j
4; ) j-41 jl ,j-r
,54 J a S co L.:«1 z.J .) 1..0. ,:,1" 3 .>1£: )14;+ 1:1 sa
‘.0.) (11,j 416- c5 1.,- 1 5 1 4ı ..k;-,Ş 11 P ls I y ,..)fh j ,.;-(>
(c.j)-3 ,...45‘5. T ..31 j j..4A
-Lal I
.)).Ş L ji s ■-3 1.0 sSy y cSbi?' Ls.5 1?;L
4.) j-■;PL Lr.CT. +S'
I 4.) 12 j 4.4;
4; 1.. ver,. J j i J.› Sb
°L I. r«),A il -k-^-ç.
J+. 5 1
J.
cs e-C:5 J.)
Sr Ii'14: 1z
j ,5 11.- ) 1 -" 1:4';
...e....,5"SrJ1:...1 4..1" .3 1 2 1 j13
J.)
.,1 ı .) <-b j.3 3 51 (.1.--„,b j ı 14 ,s1.> .L.ı 6a
ıı Mt. de: lş T 12 Mt. de: L.;. 13 Mt. de: ZI., 14 Mt. de: ıst,:.
;
80 KEMAL ED İ 13
.5 j 141 ..5
L5141.5 3;* I 0,)1ı r ı,„. y"
L53)
y ; J.1
51
51 .)1v- ol< L,t.F
.51,,...6-J,1 00 j 12J L.4.4
6b I ,y 45'
-1;-41
,3 1r. )L k. jlol.s 5
.)?- J1 -" .̀1‘1 3 ı el, J J.)." `L*4 Z
J
>3 ,31,5; ,slya il ey-
-u3 1_9.4- >3
).) J ')LŞ:-- 4-4 j....:Lz• 1:1
5-':°1 (- it? 4:-S 1 CS,;>- )-3
r')Lb •3 _)5
.3.;-?-
-3-7-• L3. 5 (5.)-1--- .).) ı „
J.4.,..1 1?
„-;.„• j
cz; t1._, ) 1)
la
j
7b ).› j.:3‘ 4Ab ji r J .)
1.4 J r-
FUZOIIN İ N MU'AMMA RISALES İ 81
s,e jjj 15 .ama j-Ç 8a I j.) L J ol) i
17 L5.;.• • 1! 16
J«3 ,7-1 .5 ► J.,•'
5 L. 51 ,:)1 ) 11 • J
L H,, 4 1•«:- J J irf
, ıf,ı( ol. 1 j
k..14 ) 1! J":1Ğ . c.J4 3 ,--.214
j.)> J L. ,re H-).)
J.) Lçj) 51 j-
elc.. J eli vah 8b
15
16 Mt. de : 17 Bu mu'ammil TN'de bir kelime fark ı yle vard ı r. Fark 15 Nr. l ı . notta göste-
rilmiş tir. A. Ü. D. T. C. F. Dergisi, F. 6
,....aı y7
82 KEMAL ED İ B
j-k...cı j.) git; va, J5(a..—..
i l.x1.3
1 ` J.> (.5,)
"
18 t-L3 tş ..4, cy. a. 4ç.) 1 .3 L;ItA.
JY a,el Lit?_)t.-•
.> il ,AbL
JL-'") >> s j ,.).141l; ç3 ,sly Z; 4:: 9a
va Jtt-f. 1:1
jr J.> ... 3
.A.t.1 :j;• ,31
4.31>L-,
.61,11;i
jy. .› 45.4S,;:!z.
4.ç 9b
H .2 3 ,ı 1:.?; :J...J.> 3
E.j.) i L. v İ 1. L 3L 4;‘•
j .)j; S L 31...
,‘
J34. r ı
Le.
.>y.
I r ı. ı j Mt. de : İ. yoktur. Birinci m ı sra'a göre beytin veznini Zr-St.h ,:rtALt• ( ı>"514) ZırSU.4
ölçüsü:le uydurabilmek için ilave ettik. 19 Mt. de üç beceli bir kelime eksiktir.
aL )ti J •4':"
o.,./.(l;
IA .70 ,:)-Sr I
FUZOLİS İ N MU'AMMR RISIXLES İ 83
-"Ş fiş ) aL J-) 4,5► „ ı oa
,.k .".! ► ).91
Lsi)J ✓° (L ila'. ,J.15
ts°1*
j .)
5 ► 45" i 51
I 10b I yşi (5 ► .;.?- ► 4)-4- 4; -L.' t! L?" -/IV. "(
- .1_;>.1 J j1
L..Tj j1
4--; T 1,
vt, J5kt—I
ol< ol< ,sU- I)
.ı y .xel .).;-
it
ila I
J ,sI
1.1 .)-1 Ş .[-ı- il J.;
IJI‘i kea
111 -3
i
t) II :4; Vİ:. J.3 22 f(,,Z,;• :ı;t7 c.6.1.-.1 5
4,•vt!..
jt,' " ‘3. ".; 4.< .1.;1
44*:?.. .!•2 >2 d-U J -J-3 • J.4
2° Mt. de: ı.‘,1.,.; 21 Mt. de : ztuji. 22 Mt. de :
- J.5 ,SLi?' re'■5' "4:f
,I.c" .1.
84 KEMAL ED İ B
23S., 1 1". ,}4 1.! ...!.AL.
,ima 45-..■: L% 3
I ı t. j1) >3 iib 24 ly 'T .3p .3 .> 4.: j oD r,"" 45.40.
25 L3 ..":f‘J/-4: 1) 4 .-"-jT ✓) 1:' .9 .) il il -,
J...3 51
)..ir .3 1 j J. i l ,,>•a gkeT.
,y; i l ,sl". J. .31 il ."1"
1
1 ..A.:,
,JAF .! 12a
:74). 3:j .)La;
,51.3 ► ,J11
.>)
1 .3
1,1 ).>
>> y c5 1 3 .r ,.•..01.4 3 (.):*> (1)14
I .> J ,
g 4Al ‘5 1;
2 7 ::••••.' • .9 J.-4 ••.3-4' 12b (-I
J.> 4.5 1,j l cı ■:•••••"`t; 4..) 1 .) /2
4.• si Z.,•.2...)
r'J 45",..11.5 vp 3 1; 3
Ir. Ç..-1
T g26
*41 j'ij
I il 1 -,X J•41.- 4-
J
" Mt. de: ı ■ 24 Mt. de : 25 Met. de: *. yoktur. 26 Mt. de: Jr
22 Mt. de .
FUZOLI'N İ N MU'AMMA R İ SALESI 85
J.)
olw
J.)
..*AT
)3 , 1,)1. ,3L1.>
>," j•••°*
J J.3 jl...kA
1)b
.1.1L-,1 Jzj
13a I 3
L. J., ,s1 L J,
j1 ö
.)..›.> L.,UP v I •..W, 3
28 - • LS, ,31 ..;* 5 J., ,51
.51
j:i141.4 31 ,)1.1..5
L;It 4.4 jr ,53).4 J.> ,slk )23 03
).> 4„< 13b
4:•'d Lsr"
,S „ii 45.
3 j1 I ,LIVP L.Wo
jtk, ).) •
J .D .6- ..LLt,
yes'
v-t-. J'*-•
28 TN'de : 29 Bu mu'ammâ 28 inci notta gösterilen bir kelime fark ı yle TN'de vard ı r (s. 519). 3° Mt. de: ‘; ■4.- yoktur. 31 Mt. de : ,:rob
86 KEMAL EDIB
‘).3-5 "...> 5,4: .̀"'" ı) 14a
‘; J*. e; 1)
j'...91 4 _,..- k: 4Sri I 4j, 45:X. lidı.
)5 1! ve..3 -ud! -krz ,3 1-!
).,A
.> 1! Sç I_)s
14b I rils► il ,V
.34f. 3+ 31 J; .3 . ".c ‘3. 1.:1 1 j...1 5
> 3
,_;
j:> ‘3. J,3 r ■<3.3_,Ci
41 (
.,?, .......—,! ,:j.....— ,i1::.L.'.....
> 3
4. 1.t,
3
jş-1- 3 1 4--1 5; r«-.1 5
33 j"r ı, J.>,+. 1) ,:.—e şkj J:. Ir
32 ,_31.1 (y i 3 -Z 3 isa I
ı„).ı...j 3 t-L( 1C 51 51 ,Z,51..c. L a 3 1:1
»,u..
E 3 1
3 2 14.4 t. de: ;3>ti
J ‘t!il 3.
e(£- tt-.!3
FUZÜL İ 'N İ N MU'AMMÂ R İ SÂLES İ 87
I ,jtAl
• ‘.5 r jl e«"Jr 15b
45. y
Jr„ 15.17 >L> ).>
43 1r r-A J.> -":1! r•— ■
,3 J.
(Si.) 4..) 1 .İ. "S' tri'
,C.(.5.35- ,.3 1 J.)
).5
‘3.
J. 37
(<-1 ).5 ‘-.;.7«. 4' ri -1.AMSay, -k; ıi J 16a
c.PLÇ 1}1.5
c=t (5)\,. ̀11:;"
v>
Ci4;
1:1 431)1 j ı 5,z....3 't il
j.> ,ri t r J
j <;23"-t. I j. j
)3.5
v'U' H >5
g_ı»,
L3t,l; -ı:S- lr o,, e l k::55-- L.,;( 16b
,:j j r l >> 34 ....11)1 33 .ji
r..>„..e. I j ..st:$1"
33 b ı ., J-4L! e l.c«
Mt. de: r‘ 34 Mt. de: zlJt 35 Mt. de : %.»
1 .,L• L559) Y Jjl -3)-)
b l• (55.!‘d ‘(( ")ti J.)1,-‘4
88 KEMAL ED İ B
36,.3.37 4. ‘3.31.) L5Lt.i
0-5(-4- 1 )3 17a
c.5 1c-3 ii
il
Ji e l5f
J.1 .31 , ) ı
cjA 1J e .>
.> 3 .5 .3.4- j.
J. Lıj 4-.4 '743).>
4"..r •(7.4 3
I JI 4.,
L5. t,- I 4.C.;1:.?;
- cais- .31
1 ls & ıç .31
1 ji„,- 17b
(£1.7. il 1,:;1 i i .31 J1,-,..1,1 3
AÇ:h it J.)
,Tl J.)
.1-j
(..J1.+4. ,j-Ljı/j
.,:+1 y o,L j.r.r jl
ı ga
Ili/ .3
36 Mt. cie : J.2` 31 Mt. de: •zb.‘
FUZÜL İ 'N İ N MU'AMMA R İ SÂLES İ 89
I )
4.C..:,4 3 .>
I E.3.4
18b
1.... ,31 jl Si
45:3.5)
el.44 jr. 1 )3 1 45- 4a1,;4...4 t.44
,3 LL j 3 .r"- Ş . >ı;21.
)3 .1 af(
< j va. Ş e
).3 4\41' C.UZI
J...S e j.>
eLl 1,. 1 )' .4:41, J -3 I ı l t; 1 L 19a
e l ra.11:1■ k.; (.5 1; Jr
.*_. Cı ji....z il
jr.
.3> .â. 45 J1;..
L J.
L; I - ->
Ç4-* ,51) I, il js--
I ç<.4,1 ).3
Si" 19b r",...4.:A 41 LyL
&k y eı .,3L.(
(4..41 3
38 Mt. de : m ı sra' eksiktir. 39 Mt. de . .,X; 4° Mt. de 41 Mt. de : Z.Lızr,
90 KEMAL ED İ B
Lr',A
,..r.03 J.)
ro .) .31.1.1
42 4!...:.; 5.5" 31
)1j J.
J.) 1(1- 20a
Jj 1.> ,3"( .) ) 13
cJ)
45
3
j".!;" ı5-4
J ı ^ I 46 1."1,.
).)
),A1 „;:ıi-C- 4.: L.yaW JL.
f«..1 k(ib.:- ..))1.x; L .5.1 ÇIL
y" je.c L J.,
0.51 .> 1 v .l 1 1 Sy Si4 ı:L L1:4
) .) 1, 1 .
il 4P. j"»
'-,- 20b 431)3 .
- -I -3 J. ‘...) 1' J Ji Jr. 41.;>. 3 .,X. 33 U 43 ►;
C. J J • J J ,...4..;;; JY 411)».. kjrar ),,a
42 Mt. de : k9..9.../ kelimesi yoktur ; TN'ye göre tam amlad ı k. ( 9. 519 ). 43 Bu mu'ammâ TN'de de var. ( s. 519 ). 44 Mt. de : <Ck:47 , yoktur : ilave ettik. 45 Mt. de : m ı srat eksiktir. 46 Mt. de :
FUZOL İ '1•111•1 MU'AMMA 121SALES İ 91
J-3
`'s:":̂. 3 `'L. 3 • I < )‘.
L:: (-1 ).) J
(.J4 ■:.) 11.4 J.> 21a 0_■;ij,,; j
.)
J.)
.)
J
48
Ju-ç ..."2" I ,k.; J
c.St
• .
S(
I ..e.ft
21b J J
47
ca+b* J. ) 1
(..fj Jt;1 " .
47 Mt. de : •1/4GU»,- 48 Mt. de : m ı sra' eksiktir. 49 Mt. de : bir kelime eksiktir.
92 KEMAL EDIB
4Nr j)tr. J-ak
j.;.;
J
‘»!'" vwl, g‘Sr j">;'
-2; jşkj t! .),-glA 22a el.t,
.12.;•
. b b lı o, lw 50 ....
r„...1 J .) j
51 1,.J. 5ka
)1." '34; 1. J l
>3 1) .31 ,s31.1 Ls .). J.3 jal uely j.r.3 J.7. 1 51". 5. 1.7
J (r) 4.1 JY-Ğo- 12«) j4 ı,
53 4.0 J,24 y 1 LA...,
54. 4571::.
I ) 1r.
14L- 1.)14i L
r-) va° 51 j: 1 31
, 52 E - ç'-'" )'
L4i 5
I. 14 J1.;:, J.fri
✓4A
oJ,ila 4-5 L 3 /3
5° Mt. de : tek heceli bir kelime eksiktir; t...) olabilir. 51 Mt. de : " Mt. de : 2<ilz;r,
53 Mt. de : 54 Mt. de : 55 Mt. de :
3 .>) .> 01.
;
jb. 64 Ğ 63 _4;
)•3
1).
L4. 14 ..ı4i
e:)1(:" ( -' 1
(Lç I
FIJZOLI'N İN MU'AMMk R İ SALESI 93
4Ş .);S!' 5 J•3
r-I) 1 56 k('' 1: ‘3.>"!
57 • • ***** • • •
ja>
j '59 23a I
X.5.95 v j11,1;.. jr. A
LSI
J.41!
L.15 ji 61
)1j.di J3 r.1; ...)1r: Los"'
o ji r^j
^a r" J3 ar,1 t..;1, ti
23b I 't:Ç., -1 1 .> J J.) L:\4: 1 °.4.:* l^y.l . J 1-> J-d
j 1 49, j_- JLdI 5 1 (‹ ,•JIÇJ ii, 3,- Jr-
62 -1: 1?
56 Mt. de : 57 Mt.,de : bu beytin yeri bo ş tur. 58 Mt. de : ez1j1 sa Mt. de : j 6° Mt. de : 61 Mt. de : 62 Mt. de : 63 Mt. de :
Mt. de : ors"
Jx.. c ^
L )^ Jya^
94 KEMAL ED İ B
65 ^IY as 1 3 a. a a.; Ji1 ')y;
, —I ı^ I j £iı i
L j^ ,) L•l 24a ( _J i j > L ,> "Jlwl = .I u l 5Ç , L- J1^1 f
) ı ^ r..l)• .>Lj L,
ı3:9 F-I )^ a^ L:
)l)j 4J.> .. ► °^,
l SaL•
,y )f^ls,..
.>,> J. j ı
^y _.e - - L .)> .J J J^ jl S^tr
,—ly. h) lysLS J 24b i--'
J .n.v H x^
l iki 87 . . . . 88 c iL 4 S, J )
- y sj) ti. S t J }- j
ss . . . I )^ n^1:tJ
r^l.> >jy.ı .'
J J jl
,^ s14b S ,.
Y j 66 J,la_,I ^y
Jl j Ç._1 j 4C3 . i
( ,iai °7 : J1$ :lnf • Uf.:—
65 Mt. de: 66 Mt. de: ^ı Mt. de 3 - 4 heceli bir iki kelime eksiktir. 6s Mt
. de ad yeri bo ş tur.
69 Mt. de:
FUZOLi'N İN MU'AMMA RiSikLES İ 95
Jt! )I; 25a 70 JI.3
J.> J
1?- 49° -)•.!!" 'k5-1;
‘44.
..L01).;• 72 j4.4 rri 86 :.114
).3 L.1;°., 1 Ji."9-1
.3) .3 73 jj) .3
:43.1. 1 4.5 14311. 5 1 <-J.)4- o,,r .2:4J.) 4:) 18-?"
Sİ . _pas. 45. jt....c ► j (S) Lar 25b j .) 74
`,.çlj t; il 4.c..
1.;
i l jr 45- 6,-.1 cs14.9
j.)
ji..) il ..k.z.,).) ,s1
(<:*
i ı, ) 1.3 r; ı, J ıi j 3 ı".3 eri;
‘:/.!-• 1.- 1 J-3 J
if:/b 45- ,_:4-,14 26a
Mt. de : 21 Mt. de t,>1! 72 Mt. de 72 Mt. de : ri-> 74 Mt. de : .(m;1;. %. 75 Mt. de :
KEMAL ED İ B
45.;.. .4C. J,1r. y e lkji
• z*-- L; :(
- 1.?
il 4- Jg14
).> "
,r̂ S Li ,s.D,5- ji
L;',;-
ji
I r ► ) 1
ii) ,f° 26b
,J,11 ki.v J ,
).) J
.> ji.> j'ai J11 sil? :,32.72; 3,-
ito 1,;>
jjj( r, ı .1 ).
c.5 14-n.;- J.) ).) e ı sr 11.,11 ;12.;i; .5"
sL .4t1j;- j A ,JL1, J31 -1:5-
J.)
rr. ..k:j1.›
; 3 J. 27a
J1,1
j 1.1
re. JL-ji
76 Mt. de : .> yoktu; ilâve ettik. Mt. de :
..,1 ) 1 •J ) 1.Ç.
va, o.5 .5
FUZÜLFN İ N MU'AMMA R İ SÂLES İ 97
t«,„ı j ı,..1,,Ja117 1:i
J.D JIJ b
.>y. 44,31,4 78 Jy. J 1 j -La lj
I
.51;:. J ,s1 J:A?. 27b
vlb r.s.
il L.4, ~1 vlb 0
J
Jı; S
).>
).> j-fir
78 Mt. de : J›..e! 79 Mt. de : 80 Mt. de : ■
A. Ü. D. T. C. F. Dergisi, F. 7
r )1
I .> 83 J
s
JILL,
J
ıl. e tcJ
.5 .5 J :d...J b. 4; 1..
98 KEMAL ED İ B
...<3 1 r ı ) ,
J-c 28b
&.3 ► A tı. 5 1 c..7.C1 .> .5 ii.
j-Ci
, .9 vğ.
ey. S(
.) L5."
82 . 3b
I .)
AL31
I" •k>L> 29a
J.5 cStW
J.)
r4:A'
(J.4° J jj il " 12 z-siL.= Sçi ,1-4` .5 j.5::«4 29b
81 Mt. de : 82 Mt. de : iki heceli bir kelime eksiktir. 83 Mt. de : 3 yoktu ; biz ilave ettik.
LÇA , .) Lo At.
FUZOLA'NIN MU'AMMA R İ SALESI 99
jr
4.4 ı).>
yıS O) .40 el
,514
S
F‘i
3.4 d...A 3t4ı- ).
I Ia af. "1- .1..T 31.! 2:1:....s1 3
—1 45",_;.>1/ c±..1.-.1? k.f -Ç 30a
31? J1., 31 4f1".
3
CT.
4.0.:.> 3
85 ıi l -k...Ç j-Lesfi
1.1
84 Mt. de : Mt. de: bu m ı sra' mükerrer yaz ı lm ış t ı r.
as Mt. de : 4•CAL?,-,
87 TN'de bu mu'amma da vard ı r. (s. 519).
100 KEMAL ED İ B
4.(;1:;-
‘‘..; I Jlâ IC J
31a
"?-.) csi.)
, ı;v j vıb 454..Ş
L;J.) ‘ ,.L; '"(
).>
yle o -L:J .) 9°
14a
),
•I 5 t;*
ç*ga r ı Jj.>
41 Y. -5 4-4 LSI ,:) 1.s.s;-
(...1 31b
c5-'4AJ-) J
„I (IctS- 45«.1.
;$4.• J.) (S.I.
o-ut (4° 1Z,iı İı3
.3 J.) J )1—x; Lçl
88 Mt. de : >5,-, ev Mt. de : yoktu ; biz ekledik. " Mt. de :
J o
32b 94
FUZÜL İ 'N İ N MU'AMMA R İ SALES İ 101
4":;I:„. .
(s .3) y J, ,L19J .31
L. „*.j.f
ğ J, .,•■■2,. .5 I
L}! 14 )
► ıi 5 .)-5 32a
,:f.) (_s il
J.i1 J1,-* L jl ..3 .>> jl
H it, J.1 )Ifi 3.) 3
92 .. I J.> 3
453'" "4"?" Ç—A
"J
i) 1.); j1
tr Ç—I J , 411::- 3
Ç—I
oL Ç-1 .p
ver. .51 ) 1
af""( j1 4:4
cip J («-. 1 ).>
‘.5Loi X✓ıo I)
jt r. 3> b
91 Mt. de : 4Ğ
92 Burada oldu ğ u gibi .... ile gösterilen yerlerde adlar yaz ı lmam ış t ı r. 93 Mt. de : s yoktu; bi'z ilave ettik. 94 Mi. de : m ı sra'lar ı n s ı ras ı 1, 3, 2, 4 olarak yaz ı l ı idi ; düzelttik.
J.) ‘..}.A1 .1.
1; 1 .5,1 a.i y dl;
1+.14. ,5( j
.) Jls J..5
Q.2)1+1
kft jl 44bil 97 j..ı.ı.il
j.,>)
102 KEMAL ED113
).5
I r -uts
c=1-%1 4:4 ,ı` 33a
ola r l 4(31: :,-
).) J. J.51 31,
34a İ -e-Ş ,s4 ‘'13. .".1 Lsi< ..>); ji,;) .Ş 1 r1-31 .51 „5„,.,.) „5.1< -Lt.1? >3
Mt. de : 'Cl:, ;- 96 Mt. de : üç heceli bir iki kelime aksiktir ; olabilir. 97 Mt. de
)L-J J i 141"1 9 .7`Li J
1) J „":. ..1:A.1 1,
FUZÜLI'1■111•1 MU'AMMA RISALES1 103
J ‘_)--; J )J., 98 43,>;',' ş+..1 Jg; 4.
,Ş 1
" Ls1( J
L J.3 .9 J" y" jl
J:, 9 Jj J.2
ı oo 34b I j-s
4;Ş4 j L
4.(i L.; 9
jt::-J.) I) ç,)• .>).)
.>> 4-C3
ç'► ) 4 (.1." l54 Y33 .,
Ji; 4.(.+1:>
y j J zi
1.).) %L. j , 35a 1
j1 j
4.,A; J.) ..)!,:1 5 ► Iv.
41:> 3
J 1..4- ).> j3,- ► 1.4 ,_;J:› olc-r
ı 9 J9 J 4-39.,"
J.- +. .:*.31jt ç—S
I
1)1. JL.
98 Mt. de : ı..»? 89 Mt. de : yay ioo Mt. de 181 Mt. de : 102 Mt. de : e;;;,-*A7..! .; yoktu ; biz ekledik.
r .j."( oa
L. j.)
Li" el ) 4:,1.2
Jb
.)kr I) I- i.3.) sc-ç-
I ) 1 -1.. .ı S(1.
j (1 . 4SL)
103 (?)
103 Anl ı yamad ı k. 1°4 Mt. de :
„3 .3.91. r' 1 .1. 51 ,
1 ) .1. 51 11,i1
104 KEMAL ED İ E.
H )3 451Z:- J 35b
J<.3 J J. cA
r-,. 1
)Ij J.) L.-1 51 jj .3
L5 1 ‘../.!CS j'3). J1' j'+•.-
•)h Ş 4"Is
I e ı. ı .c. J y ı
.1) rt: J.3 ıı oh J5
FUZÜLÎ'NIN MU'AMMA R İ SALES1 105
4327+; .5 • ı .1 L; 3
rwI )
ı3° 5t°
,33 LiI.D1.; 3
j-ç 4.l." 4Z-2° J.
1°6 Mt. de : 1°6 Mt. de : ısy, idi; 4 üncü m ı sra' ı n kafiyesine göre düzelttik. 1 °7 Mt. de : (5,- idi ; bunu da 4 üncü m ı sra' ı n kafiyesine göre tashih ettik. 1 °8 Mt. de: r-,..- 1 ° 9 Mt. de :
106 KEMAL ED İ B
N o t — Yaz ı m ı z ı n ba ş lang ı ç k ı sm ı bas ı l ı p bittikten sonra :
a) İ stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi asistanlar ı ndan Dr. Abdülkadir K a-r a ha n1 ı 'n ı n F u z ü I 1 üzerine 20 formal ı k bir eser haz ı rlad ığı n ı , eserin bask ı i ş inin bittiğ ini duyduk.
b) Konya'da Hz. Mevlana Türbesi'ndeki Müze'nin kiitübhanesinde 2633 Nr. da ka-y ı tl ı Meem ıl'a içinde (89 a — 96 a) Risâle-i Mevlana F uzül î calayhi'r-rahmah
ad ı yle bir risâle bulundu ğ unu gördük. Bu risâle, F u z ü I bildi ğ i-miz eserlerinin d ışı ndad ı r. S ı hhat ve aidiyet derecesini tedkikle me ş gulüz. Bu meemfray ı ba şka bir etüdii için getirtmi ş olan Doçent Dr. Mehmed Altay K ö y m e n'e dolay ı s ı yle te ş ekkür ederiz.
e) Haftal ı k Güzel Istanbul Gazetesi'nin (1949) Fuzüli 'ye dair bir musahabe serisi ne ş retti ğ ini öğ rendik. Bu yaz ı , bilinen ş eylerin musahabe çerçivesinde tekrar ı ndan ibârettir.
ç) Üstad İ smail Habib S e v ü k 'ün F u z ü 1 î'ye dâir Ş âir ve Hülciimdür ba ş l ı kl ı stylistique bir yaz ı s ı n ı zevkle okuduk. (Cumhuriyet Gazetesi, 25. IV. 1949).
FUZÜLS RAETSELSAMMLUNG
( Zusammenfassung )
Mit dieser Untersuchung mache ich die in persischer Sprache abge-fasste Raetselsammlung Fuzülis (? - 1556 ) , des lyrischen Genies der türkischen Literatur, der wissenschaftlichen Welt zum ersten Male bekannt. Angesichts dieser Behauptung könnte vielleicht der Einwand erhoben werden, dass dieses Werk in den massgeblichen Quellen bereits genügend zitiert worden sei. Ein solcher Einwand bestünde auch zu recht, denn fast aile wissenschaftlich - literarischen Quellen sprachen schon immer von einer so betitelten Sammlung, allerdings ohne auf ihren Inhalt naeher eingehen zu können oder etwa darüber eine kritisch - analytische Meinung aeussern zu dürfen. Der Grund dieser Zurückhaltung dürfte wohl in der Hauptsache darin zu suchen sein, dass der für eine Analyse erforderliche Text bisher noch nicht vorlag.
Der weitbekannte türkische Wissenschaftler Professor Dr. Fuad K ö p r ü 1 ü hatte u. a. auch dieser Sammlung die ihr gebührende Beachtung geschenkt und in seinen verschiedenen Werken und Auf-saetzen erwaehnt, dass eine handschrifliche Ausgabe dieser Sammlung sich in der Emir î Ef en d i — Abteilung der Fâtih Millet — Bibliothek zu Istanbul befinde 2 . Unsere Nachforschungen aber haben leider zu dem Ergebnis gefiihrt, dass hier ein Irrtum vorliegen müsse. Bei dieser Gelegenheit haben wir es für unsere Pflicht gehalten, auch die Kataloge der berühmtesten Bibliotheken Europas gründlich durchzusehen, wiederum ohne Erfolg.
Vom Vorhandensein dieser Sammlung erfuhren wir erst von dem rus-sischen Wissenschaftler B e r t h e l s, der in einem Aufsatz 3 angab, dass eine handschriftliche Ausgabe dieser . Sammlung sich berits in der Bib-liothek des Leningrader Orient - lnstituts, und zwar unter der Fuztiti Külligyât ı befinde.
Im Jahre 1944 wurde in dem Türkischen Ministerium für Notionale Erziehung eine Kommission gebildet,:welche das Ziel verfolgte, seamtliche Werke Fuzülis in druckfertigen Zustand zu setzen. Wir unternahmen bei dieser Gelegenheit den Versuch, sowohl die Photokopie dieser Sam-mlung als auch die des Mat/d-u/-ictikads, welches nach B e r t hels
Fuad K öp r ü l ii, ruziili-Hagâtı ve Eserleri, İ stanbul 1924. Fuad K öprül ü, Azeri Edebiyâtzna Aid llk Tedkikler, Bakü 1925.
2 Fuad K öprül u, Islam Ansiklopedisi, XXXVII. Fasikül, Fuzüll-Artikel, S. 696. 3 B er t h e 1 s, Bulletin de l'Aca4mie des Sciences de l'U R S S, classe des Huma-
nite, 1930, Nr. 5. S. 297-306.
108 KEMAL ED İ B
Angabe ebenfalls unter der selben Külliyyât zu finden sei, nach der Türkei kommen zu lassen. Der damalige russische Botschafter in Ankara versprach dazu seine volle Unterstützung. Unser Wunsch konnte aber leider nicht in Erfüllung gehen, weil inzwischen eine Trübung in den politischen Beziehungen eingetreten war.
Als wir in der Zwischenzeit damit beschaeftigt waren, saemtliche Kataloge der türkischen Bibliotheken einer gründlicheren Durchsicht zu unterziehen, konnten wir mit Freude feststellen, dass eine handschrift-liche Ausgabe der Raetselsammlung Fuzülis unter den Büchern der E ş r ef Zâde- Abteilung der Allgemeinen Stadtbibliothek von Bursa verzeichnet war. Das Werk ist in den Katalog mit der Nummer 19/1241 eingetragen. Da aber zu jener Zeit die seltenen handschrift-lichen Werke unserer Bibliotheken wegen drohenden Krieges in einem sichereren Ort Mittelanatoliens untergebracht waren, so waren wir gezwungen, bis zum Ende des Krieges zu warten, um daran eine kritisch-analytische Arbeit vorzunehmen.
Fuzülis Raetselsammlung ist in persischer Sprache abgefasst. Ent-haelt kein Datum. Folglich kann nicht mit Sicherheit festgestellt werden, wann sie abgeschrieben worden ist. Mit grosser Wahrschein-lichkeit ist aber anzunehmen, dass es kurz nach dem Tode Fuzf ı lis und zwar etwa im XVII. Jahrhundert n. Chr. (Hicri XI. Jahrhundert) erfolgt ist. Die Schriftform ist Ihr Hatt ğ t (Schreibekünstler) ist unbekannt. Das Anfangsblatt ist mit Tezhib geschmückt. Die Sorte des Papieres ist -Abâdi. Die Sammlung besteht aus 37 Blaettern (1 b -37 b). Jede Seite enthaelt 11 Zeilen. Das Format ist 20,5 X 10,5-13,3 X 8,2 cm. Trotz mancher Abschreibefehler, die die Sammlung aufzu-weisen hat, ist der Text zuverlaessig.
Die ersten Beispiele aus Fuzülis persischer Raetseldichtung ver-danken wir dem Werke Tezkire-i Na ş rübüdi 4 . Hamid Ar asl ı war es aber, der zum ersten Male die Raetseldichtung Fuzülis einer kritisch - analytischen Untersuchung unterzog 5. In seiner Untersuchung beschrieb er den Inhalt der von B er t he Is angegebenen Raetselsammlung, welche wie bereits erwaehnt, 'sich in der Bibliothek des Leningrader Orient - Instituts, und zwar unter der Fuzüli Külliyyât ı befinden soll. Auch die in der gleichen Külliyyât befindliche, aus 40 Dichtungen bestehende und in türkischer Sprache abgefasste Raetselsammlung verdankt ihre Ver-öffentlichung dem selben Autor. Diese Dichtungen, die wir in dieser Un-tersuchung genau wiedergeben, sind in der von uns gefundenen Ausgabe der persischen Raetselsammlung natürlich nicht enthalten. Sie sind jedoch in einer anderen handschriftlichen Sammlung vorhanden, die unter den handschriftlichen Werken der Istanbuler Universitaetsbibliothek mit der
4 Tezkire-i Nagr ıSbridl, Teheran, 1317, s. 496, 519. 5 Hamid Ar a s l ı , Azerbaycan Edebiyat Mecmilasr, Bakü, 1946, Nr. I, S. 27-34.
FMUZÜLISIN MU'AMMA. R İ SALESI 109
Nummer 5548 registriert ist. Ein Vergleich mit dem von Hamid Ar asl ı veröffentlichten Texte ergab, dass beide genau übereinstimmen.
Nunmehr kann mit Sicherheit festgestellt werden, dass von Fuzülis persischer Raetselsammung und türkischer Raetseldichtung je zwei, im ganzen also vier Exemplare existieren. Zwei von diesen befinden sich in Leningrad und die übrigen in der Türkei. Da unter den gegenwaertigen Verhaeltnissen nicht die Möglichkeit besteht, die Leningrader Exemplare kommen zu lassen, so erscheint es notwendig, die in der Türkei be-findlichen Exemplare zu veröffentlichen.
Es waere völlig verfehlt, die Raetseldichtung im allgemeinen als Ausdrucksform eines aesthetischen Enthusiasmus oder dichterischen Dranges zu bezeichnen. Sie muss vielmehr als Schöpfung höherer Taetigkeit des Geistes aufgefasst werden. Sie zu begreifen und zu bewerten ist eine Frage des geistigen Niveaus. Nach der Einführung der latei-nischen Buchstaben in der Türkei ist es nicht mehr möglich, die Raetseldichtung neu zu beleben. Für diejenigen aber, welche die tür-kische Literatur in ihrem geschichtlichen Werdegang zu studieren beabsichtigen, ist es unbedingt notwendig, die Technik der Raetsel-dichtung zu beherrschen, zumindestens aber zu verstehen u. Diese Notwendigkeit wird umso dringlicher, wenn man versucht, einen Dich-ter wie F u z û 1 î zu begreifen oder zu bewerten. Anderseits Raetsel-dichtungen grosser Meister, wie F u z û 1 i einer war 7, behalten immer den dichterischen und geistigen Sinn und Wert, gleichgültig in welcher Sprache sie niedergelegt sind. Aus dem vorangegangenen Texte wird dies klar zu ersehen sein. Dass die Raetselform in der Dichtung "von der literanischen Kunst aus minderwertig„ sei, ist als eine absurde Behauptung abzulehnen.
B. Z. E.
6 In unserem demnaechst erscheinenden Werke (Raetseldichtung und ihre Dichter) haben wir die Raetseltechnik eingehend behandeIt.
7 Es ist durchaus möglich, dass Fuzüli ausser diesen erwaehnten noch andere Raetseldichtungen in türkischer, persischer und vielleicht auch in arabiseher Sprache schrieb.
