KHỔNGTỬTINHHOA

Tácgiả:VuĐanDịchgiả:HoàngPhúPhương,MaiSơnCôngtypháthành:FirstNews-TríViệt

Nhàxuấtbản:NXBTrẻKíchthước:14.5x20.5cm

Sốtrang:176Ngàyxuấtbản:12/2009

Giábìa:48.000đ

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Type+Làmebook:thanhbt

Cuốnsáchnàyđượcgiớithiệuởđâynhằmchiasẻchonhữngbạnkhôngcóđiềukiệnmuasách!

Cònnếubạncókhảnănghãymuaủnghộnha!

Giớithiệu

KhổngTửvàhọcthuyếtNhogiacóảnhhưởngrấtlớnđốivớicácnềnvănhóaÁĐông,trongđócóViệtNam.BaonhiêuthếhệtríthứcViệtNamđãtiếpthuvàứngdụngtriếtlýcủaông.Cònngàynay,sựminhtriếttrongtưtưởngKhổngTửcóthểgiúpgìchochúngtakhiđốidiệnvớivôsốvấnđềcủacuộcsốnghiệnđại?

VuĐan,vớiniềmsaymêvàamhiểuvềKhổngTửcộngvớitầmnhìncủamộtnhànghiêncứuthôngthái,đãlàmchomọingườisữngsờkhivénmởnhữngbímậtẩnchứatrongtưtưởngKhổngTử.Đólànhữngbímậtcóthểgiúptađứngvữngtrongthựctại,hiểuđượcthếgiớisôiđộngmàchúngtađangsống,giúptatậnhưởngmộtcuộcđờiphongphúvàtrọnvẹn.

Giảndị, trực tiếpvàhứngkhởi,bàgạtbỏcách tiếpcậnsùngkínhcủacáchọcgiảkhácvàchothấynhữngchânlýmàKhổngTửgiớithiệuvớichúngta luônlànhữngchânlýdễnắmbắtnhất,chỉchochúngtamộtcáchsốnghạnhphúctheođúngnhucầutinhthầncủamình.

NhữnggìchúngtacóthểhọchỏitừKhổngTửhômnaykhôngphảilàmôn“Khổnghọc”doHánVũĐếlậpra;khôngphảilà“Khổnggiáo”longtrọng,caoquý,nặngnghi thứcbêncạnhĐạogiáovàPhậtgiáo;cũngchẳngphảihọcthuyếtKhổngTửcủacáchọcgiả,đầyluậnchứngsâuxavàmangtínhbác học khuôn phépmà là những bài học, những chân lý giản dịmàmỗingườitâmđắcvàđềucóthểtiếpnhận.

Nhữngchânlýđóđivàolòngngườitựnhiênnhấtnhưchínhlàtiếnggọitừbêntrongtâmtưởngcủamỗichúngta.Dùthờigiantrôiquavàthếgiớicóđổi thay thếnàođinữa thìnhữnggiá trị tinh túynhấtcủaKhổngTử luônmãisốngvớithờigian.

Mụclục

LờiTựa PhầnI:ĐẠOCỦATRỜIVÀĐẤT PhầnII:ĐẠOCỦATÂMVÀHỒN PhầnIII:THẾĐẠO PhầnIV:ĐẠOBẰNGHỮU PhầnV:ĐẠOCỦACHÍHƯỚNG PhầnVI:ĐẠONHÂNSINH VÀINÉTVỀTÁCGIẢVUĐAN

LờiTựa

Cáchđâyhơn2.500năm,cáchọctròcủanhàtưtưởngvàtriếthọcKhổngTửđãcốgắngtìmtòighilạitừngmảnhrờirạcvàtừngcâuchuyệnrờirạcvềcuộc đời và những lời dạy của ông. Những ghi chép, phần lớn dựa trênnhữngbàithuyếtgiảng,saunàyđượctổnghợplạithànhsách“LuậnNgữ”.

Cáchđâyhơnhaingànnăm,HoàngđếVũcủanhàHán loại bỏmột trămtrường phái triết học khác để ủng hộ Khổng Tử, thực chất là biến nướcTrungHoathànhmộtnhànướcKhổnggiáo.

Cáchđâymộtngànnăm,VươngAnThạch, tựGiớiPhủ, tể tướngđầutiêncủanhàTống, tựhàochorằngôngcóthểđiềuhànhđượcthếgiớinàychỉvớimộtnửacuốnLuậnNgữ.

Từnhữngđiềuđó,chúngtacóthểthấyvaitròcựckỳquantrọngcủaKhổngTửtrongsinhhoạtchínhtrịvàxãhộithờicổđại,cũngnhưsựkínhtrọngmàngườixưadànhchonhữnglờidạyđượcgópnhặtlạicủaông.

NhưngýnghĩathựchànhcủatưtưởngKhổngTửtrongxãhộivàcuộcsốngcủachúngtangàynaylàgì?

Cólần, trongmột thị trấnnhỏnổi tiếngvớinhữngsuốinướcnóngởmiềnbắcTrungQuốc,tôiđọcthấydòngchữ“VấnBệnhTuyền”(Suốivấnbệnh).Ngườitanóirằngbấtcứaingâmmìnhvàonướcởđâysẽlậptứchiểuđượcnguồngốcbệnhtậtcủamình:ngườibịviêmkhớpsẽcócảmgiácngứaranởcáckhớpxương;ngườicóvấnđềvềdạdàysẽcảmthấynóngtrongbaotử,trongkhingườimắcbệnhvềdasẽcảmthấymộtcơnnóngbừng lankhắptrênda,nhưthểmộtlớpdađangđượctẩysạch,nhưlớpdabịlộtbỏcủaconvesầu.

Theo tôi,minh triết củaKhổng Tử chính làmột nguồn suối ấm áp, sốngđộngnhưvậy.Vàtôicũngchophépmìnhđắmchìmtrongnguồnsuốiđó,rồi thể nghiệm nó bằng chính con người vàmáu thịt củamình, như hàngngàn,hàngvạnngười,hơnhainghìnnămquađãmêmảiđắmmình trongdòngsuốiđóvàtrảinghiệmnhữngtặngvậtcủanó.

Người tốt sẽ nhìn thấy sự thiệnhảo trongđó, vàngườiminh triết thấy sựminhtriết.Cólẽgiátrịcủacuốnsáchkinhđiểnnàykhôngnằmởcáclễnghivàsựtônsùnggâynênnỗikínhsợ,mànằmởtínhtoàndiệnvàsựlinhhoạtcủanó;nằmởsựminhtriếtmàrấtnhiềungườiởnhiềuthờiđạiđãtựmìnhthấmnhuầnđểrồitừngcuộcđờivàtừngcánhân,tuylĩnhhộinótheonhữngcáchkhácnhauvàđitheonhữngconđườngkhácnhau,cuốicùngđềucóthểđạtđếncùngmộtmụcđích.

NgườiTrungQuốccócâu:“Chânlýkhôngbaogiờởxanhữngngườibìnhthường”,vàđiềunàychắcchắnđúngkhichúngtatiếpcậnvớisựminhtriếtcủaKhổngTử.Theotôi,cácbậchiềnnhânkhôngbaogiờdùngnhữngcâutríchdẫntốitămtrongkinhsáchđểlàmmọingườiengại,cũngkhôngchấtđầytrongtácphẩmcủahọnhữngcáchnóikhácthườngvànhữngtừngữkhóhiểuđểgâykhókhănchongườitìmđến.KhổngTửnói:“Tađangnghĩđếnviệctừbỏlờinói”.TửCốngvộihỏi:“Nếuthầykhôngnóinữa,họctròcủathầylấygìtruyềnđạt?”.KhổngTửnói,điềmđạmvàgiảndị:“Trờicónóigìđâu? Thế mà bốn mùa cứ thay nhau, vạn vật sinh hóa. Trời có nói gì

đâu?”[1]

.

Nhữngchânlýgiảndịvềthếgiớinàycóthểđivàotâmhồnmọingườibởivìchúngchưabaogiờ làsựápđặt,màlàmột tiếnggọi từbên trongđánhthứctừngtráitimvàlinhhồn.NhữngngườitìmthấyíchlợitừminhtriếtcủaKhổngTửcóthểtrảinghiệmkhoảnhkhắckhaiminhtuyệtvời,khisựnhậnthức đột nhiên chảy tràn qua họ.Khi chúng ta đọcLuậnNgữ trong dòngchảycuộcsốnghômnaythìmọithứbỗngtrởnênrõràngvớichúngta,vàKhổngTửchắchẳnđangmỉmcườilặnglẽnhìnvềchúngtaxuyênquanhiềuthếkỷ.

NhữnggìchúngtacóthểhọchỏitừKhổngTửhômnaykhôngphảilàmôn“Khổnghọc”doHánVũĐếlậpra;khôngphảilà“Khổnggiáo”longtrọng,caoquý,nặngnghi thứcbêncạnhĐạogiáovàPhậtgiáo;cũngchẳngphảihọcthuyếtKhổngTửcủacáchọcgiả,đầyluậnchứngsâuxavàmangtínhbáchọckhuônphép.

Những gì chúng ta có thể thu nhận được từ LuậnNgữ của Khổng Tử lànhữngchânlýgiảndịmàmỗingườitâmđắcvàđềucóthểtiếpnhận.

Nửađêm,16tháng11,2006

VuĐan

PhầnI:ĐẠOCỦATRỜIVÀĐẤT

BạnkhôngnênnghĩrằngminhtriếtcủaKhổngTửlàquácaosiêuvàxavời,hoặclàmộtđiềugìmàconngườingàynaychỉcóthểsùngkínhngướcnhìn.

Nhữngchânlývềthếgiớinàylúcnàocũngdễhiểuvàgiảndị,hệtnhưmặttrờimọcmỗingàyởphươngđông,nhưmùaxuângieohạtvàmùathugặthái.

NhữngchânlýmàKhổngTửđemđếnchochúngtaluônluônlànhữngchânlýdễnắmbắtnhất.

Chânlýấydạychochúngtacáchsốngmộtcuộcsốnghạnhphúctheonhucầutinhthầncủachínhmình.

MinhtriếtcủaKhổngTửcóthểgiúpchúngtađạtđượchạnhphúctinhthầntrongthếgiớihiệnđại,giúpchúngtalàmquenvớinhịpsốnghàngngàyvàcảmnhậnnhữnggánhnặngriêngđểbiếtchúngtađangởđâutrongcuộcđờinày.

Thỉnhthoảngchúngtacóthểnghĩrằngnhữnggìchúngtađọclàthiếutínhlô-gíc.Rấtnhiềucâunóitậptrungvàochỉmộtvấnđề,khôngcónhiềuđoạnvăndàihơi,vàgầnnhưmọithứchúngtatìmrađềuđơngiảnvàngắnngủi.

KhổngTửnói:“Trờicónóigìđâu?Thếmàbốnmùacứthaynhau,vạnvậtcứsinhhóa.Trờicónóigìđâu?”(LuậnNgữ,chươngXVII,tiết18),ýrằng:Xemkìa,trờiởtrênđầuta,uynghiêmvàlặnglẽ,khôngbaogiờnóimộtlời,thếmàbốnmùacứvầnxoaymãimãi,vàtạovậtcứsinhsôinảynởchungquanhta.Vậytrờicócầnnóinữakhông?

NhữnggìchúngtatìmthấynơiKhổngTửlàcáchsuynghĩdungdịvàgầngũi.ChínhvớitháiđộnàymàKhổngTửgieoảnhhưởngđếncáchọctròcủaông.

Khổng Tử có ba ngàn học trò, bảymươi hai người trong số đó là nhữngngườiuyênthâmvàđứchạnhhiếmcó.Mỗingười trongsốnàylàmộthạtgiống,vàsauđómỗingườiđếnlượtmìnhlạiđigieohạtgiốngminhtriếtvànhânsinhquanrộngkhắp.

Đó là lýdovìsaoởTrungQuốcngười tagọiKhổngTử lànhàhiền triết.Hiềntriếtlànhữngngườitàigiỏivàcótầmảnhhưởngmạnhmẽnhấttrongthờiđạimình.Họđemđếnchochúng tasựxácquyếtvàniềmtin.Nhữngngườinhưvậychỉcóthểlàsảnphẩmcủasựpháttriểntựnhiên,xuấthiệntừchínhtrongcuộcsốngcủachúngta,chứkhôngphảitừtrêntrờirơixuống.

Cảmthứcvềsựpháttriểntựnhiên,cânbằngnàycóthểđượctìmthấytrongtruyềnthuyếtTrungHoakểchuyệnBànCổphânchia trời -đấtđể tạo lậpthếgiới.Sựphânchianàykhôngphải làđộtbiến,nhưtrongtruyềnthuyếtsángthếphươngTây,theođómọingườicóthểnghĩrằngBànCổsẽdùngmộtcáirìukhổnglồthìnhlìnhchẻtrờivàđấtralàmđôi,sauđómộtnguồnsángchóilóachiếusoikhắpmọinơi,vàvạnvậtxuấthiện.ĐókhôngphảilàphongcáchtruyệnkểTrungHoa.

KiểutruyệnkểmàngườiTrungHoaquenthuộclàkiểutruyệnkểtrongTam

NgũLịchKỷ(LịchsửTrungHoacổđại),baogồmnhữngchuyệnkểmangtính chất thần thoại về sựkhai thiên lậpđịa.Ởđây chúng ta thấy sựkhaithiên lậpđịa làmột tiến trìnhrấtdài,êmđềm, thong thảvàđầynhữngdựbáo:

Thuởtrờiđấthỗnmangcònnhưlòngtrắngvàlòngđỏmộtcáitrứngkhổnglồsuốtmườitámngànnăm.BànCổsinhravàlớnlêngiữacáitrứngđó.Bầutrờivàmặtđấtbắtđầutáchlàmđôi.ÔnglấynhữngchấttrongvàsángtạoraTrời,nhữngchấtđụcvàtốitạoraĐất.Theođó,bảnchấtDươngthuầnkhiếttrởthànhtrời,bảnchấtÂmnặngnềtrởthànhđất.BànCổsốnggiữatrờivàđất,mỗingàycóchínsựbiếnđổi,mộtvịthầnởtrêntrờivàmộthiềnnhânở

dướiđất.MỗingàyBànCổcaothêmmộttrượng[2]

,bầutrờicaothêmmộttrượng,mặtđất cũngdày thêmmột trượng.Khiôngđượcmười támngàntuổi,bầutrờicaovôđịnh,mặtđấtsâuvôđịnh,vàBànCổlớnvôđịnh.

Trờivàđấttáchlàmđôi,khôngphảitheocáchmộtvậtthểcứnggãylàmđôi,mà làmột sự tách rời từ từ của hai bản chất: bản chất dương nhẹ nhàng,thuầnkhiếtbaylên,trởthànhbầutrời,bảnchấtâmnặngnềchìmxuống,trởthànhmặtđất.

Nhưngđóchưaphảilàkếtthúcsựphânchiagiữatrờivàđất.Tiếntrìnhđóchỉmớibắtđầu.

HãyđểýngườiTrungHoaquansátnhữngbiếnđổinhưthếnào.HãynhìnBànCổ,ngườiởgiữatrờivàđấttrảiqua“chínsựbiếnđổitrongmộtngày”:hệtnhưđứabésơsinhvớinhữngbiếnđổinhỏxíu,tinhviđangdiễnra.

Cómộtgiaiđoạntrongnhữngbiếnđổiđómàtruyệnkểgọilà“mộtvịthầnởtrêntrời,mộthiềnnhânởdướiđất”,nghĩalàBànCổtrởthànhmộtsinhthểthôngtháivàmạnhmẽởcảhaivươngquốc(TrờivàĐất).

ĐốivớinướcTrungHoa,ýtưởnglàmchủcảhaivươngquốcnàylàphươngcáchtồntạilýtưởng,mộtsựtồntạimàloàingườichúngtakhaokháthướngtới:bầutrờilànơichủnghĩalýtưởngtrảirộngđôicánhcủanóvàbaytựdo,thoátkhỏimọisựràngbuộccủaluậtlệvànhữngtrởngạicủathếgiớihiệnthực;cònkhảnănggiữvữngđôichântrênmặtđấtlàđểchúngtacóthểtiếnbướctrongthếgiớihiệnthực.

Chủnghĩalýtưởngvàchủnghĩahiệnthựclàbầutrờivàmặtđấtcủachúngta.

Nhưng những biến đổi của Bàn Cổ vẫn đang diễn ra và câu chuyện củachúngtacòntiếptục.

Saukhitrờivàđấttáchrời,mỗingàybầutrờicaothêmmộttrượng,mặtđấtdàythêmmộttrượng,vàBànCổlớnthêmmộttrượngtheovớibầutrời.

Quá trình biến đổi vẫn tiếp tục trải quamười támngàn năm, chođến saucùng“bầutrờicaovôđịnh,mặtđấtsâuvôđịnh,vàBànCổlớnvôđịnh”.

Nói cách khác, loài người bình đẳng với bầu trời vàmặt đất: trời, đất vàngườiđượccoinhưTamTài-basựvậtvĩđạivàquantrọngnhưnhau,nhờđómàthếgiớiđượctạolập.

Khổng Tử nhìn thế giới theo cách này: con người đáng tôn trọng và conngườinêntôntrọngchínhmình.

KhiđọcLuậnNgữcủaKhổngTử,chúngtôithấyrằngKhổngTửrấtítkhinghiệtngãvàcứngrắnvớihọctròcủamình,ôngthườngnóichuyệnvớihọmộtcáchthoảimái,nhãnhặn,dườngnhưchỉlànhữnggợiýđểhọcóthểtựsuyngẫm.Tấtcảchúngtađềuđãnhìnthấycácthầygiáoquởtráchhọctrò,bảochúngkhôngđược làmđiềunàyđiềunọ.Đó làkhingười thầykhôngphảilàchínhmình.MộtngườithầyxuấtsắcthựcsựphảigiốngnhưKhổngTử,ônhòatraođổiquanđiểmvớihọctròcủamình,cùngnhauđạtđếnđiểmcốtlõilàlàmsaochoTamTài-trời,đấtvàngười(Thiên,Địa,Nhân)-cùngpháttriểntoànvẹn.

Tinhthầnthoảimái,thongthả,tựtạinàyvàtháiđộkhiêmcung,kínhcẩnlàđiềumàtấtcảchúngtanênkhaokhátđạt tới.LuậnNgữcủaKhổngTửlàhiệnthâncủalýtưởngnày.

MụctiêutốihậucủachúngtalàthấmnhuầnnhữnglờidạycủaKhổngTửđểhợpnhấtTrời,ĐấtvàNgườitrongmộtchỉnhthểtrọnvẹn,đểmangđếnchochúngtasứcmạnhvôhạn.

Chúng ta thườngnói:mộtdân tộcmuốn tồn tại vàphồnvinh, thì phải cóThiênthời,Địalợi,Nhânhòa.

Vàchúngtavẫnđangtheođuổisựcânbằnghàihòanàynêntrongthờiđạingàynay,nhữngtưtưởngcủaKhổngTửvẫncóthểdẫndắtchúngta.

Chúngtacóthểrútrađượcsứcmạnhtolớntừđó,mộtsứcmạnhbắtnguồntừsâuxatưtưởngcủaKhổngTử.ChínhtừsứcmạnhnàymàMạnhTử,mộttrongnhữngtriếtgiavĩđạikháccủaTrungQuốc,ngườikếthừaKhổngTửvàkhaitriểnsâuhơnnhữngýtưởngcủaông,đượcbiếtđếnnhư“đứcquântử”.

ChỉkhinhữngtinhtúycủaTrời,ĐấtvàVạnvậtkếthợplạitrongtâmhồnconngười,thìchúngmớicóthểđạtđượcsựmạnhmẽnhưbảnthểcủachúngta.

Chúngtanênhiểu“thiênnhânhợpnhất”nhưthếnào?Làýnóiconngườivàthếgiớitựnhiêntrongsựhòađiệuhoànhảo.

Chúngtađangnỗlựctạoramộtxãhộihàihòa,nhưngsựhàihòađíchthựclàgì?Nókhôngchỉlàsựhàihòabêntrongmộtngôinhànhỏ,cũngkhôngphảichỉlànhữngquanhệchânthànhgiữamọingười.Nócònphảibaogồmtoànbộthếgiớitựnhiên,làchungsốngvàpháttriểnhàihòahạnhphúctrêntrầngiannày.Mọingườiphảicảmthấytrântrọngthếgiới tựnhiênvàsẵnlòngthuậntheonhịpđiệucủanó.

Đâylàmộtthứsứcmạnh.Nếuchúngtabiếtcáchtraurènsứcmạnhnàyvàdựavàonó,thìchúngtasẽcóthểcóđượctrítuệcaorộngcủaKhổngTử.

Dùnộitâmcònnhiềubănkhoăn,nhưngtháiđộcủaKhổngTửvớicuộcđờilàcựckỳbìnhthản.Đólàvìôngcósứcmạnhsâuxabêntrong,cắmrễtrongsứcmạnhcủanhữngđiềuôngxáctín.

TửCống,họctròKhổngTử,cólầnhỏiKhổngTửnhữngđiềukiệnnàocầnthiếtđểcómộtđấtnướcthanhbìnhvàmộtchínhquyềnổnđịnh.CâutrảlờicủaKhổngTửrấtgiảndị.Chỉcóbađiềukiện:vũkhíđầyđủ,lươngthựcđầyđủvàlòngtincủadânchúng.

Thứnhất,cơcấubêntrongcủanhànướcphảimạnhmẽ,nóphảicóđủsứcmạnhquânsựđểtựbảovệ.Thứhai,nóphảicóđủnguồncungcấp,đểdânchúngđượcănnomặcấm.

Thứba,dânchúngphảitintưởngvàoquốcgia.

Ngườihọctrònàylúcnàocũngcónhữngcâuhỏilạlùng.TửCốngnóirằngbađiềukiện làquánhiều:Xin thầy chobiết, nếuphảibỏbớtđimộtđiềukiện,thầysẽbỏđiềukiệnnàotrướctiên?

KhổngTửđáp:“Bỏvũkhí”.Chúngtacóthểkhôngcầnđếnsựbảovệquânsự.

TửCốnglạihỏi:Nếuphảibỏthêmmộtđiềukiệnnữa,thầysẽbỏđiềukiệnnào?

KhổngTửđáp:“Bỏlươngthực”.Chúngtasẵnsàngkhôngăn.

KhổngTửtiếp:“Cáichếtluônởbêntatừkhichàođời,nhưngkhikhôngcóniềmtin,dânchúngsẽkhôngcógìđểnươngtựa”.

Khôngcólươngthựcchắcchắnsẽdẫnđếncáichết,nhưngtừxưađếnnayđãtừngcóaikhôngphảichết?Vìthếchếtkhôngphảilàđiềutồitệnhấtcóthểxảyra.Điềutồitệnhấttrongmọiđiềulàsựsụpđổvàtanvỡcủalòngtin,khicôngdâncủamộtquốcgiaquaylưnglạivớitổquốccủamình.

Vềphươngdiệnvật chất,một cuộc sốnghạnhphúckhônggì kháchơn làmộtloạtnhữngmụctiêuđạtđược;nhưngsựanbìnhvàổnđịnhthựcsựđếntừbêntrong,từsựchấpnhậnnhữnggìchiphốichúngta.Điềunàykhôngđếntừđâukhácngoàiniềmtin.

ĐólàquanniệmcủaKhổngTửvềchínhquyền.Ôngtinrằngchỉsứcmạnhcủaniềmtinthôicũngđãđủđểgiữđoànkếtquốcgia.

Trongthếkỷ21,chúngtathấyrằngviệcsửdụngtiêuchíđơngiảnGNP[3]

đểđánhgiáchấtlượngcuộcsốngcủangườidânởcácnướclàkhôngđầyđủ.BạnphảinhìnvàotiêuchíGNPvớiýnghĩaTổnghạnhphúcquốcgia.

Nóicáchkhác,đểđánhgiámộtquốcgiacóthựcsựgiàumạnhhaykhông,bạnkhôngnênchỉnhìnvàotốcđộvàquymôtăngtrưởngcủaquốcgiađó,bạnnênnhìnsâuhơnvàocảmxúc trongtâmhồncủamỗingườidânbình

thường.Tôicócảm thấyan toànkhông?Tôicóhạnhphúckhông?Tôicóthựcsựhòahợpvớicuộcđờitôiđangsốngkhông?

Vàocuốithậpniên1980,TrungQuốcthamgiavàomộtcuộckhảosátquốctế,theođóhạnhphúccủatoàndânlúcbấygiờchỉvàokhoảng64%.

Năm1991lạikhảosátmột lầnnữa.Chỉsốhạnhphúcđãtănglên,khoảng73%.Đâylàhệquảtừsựcảithiệnmứcsốngvàtấtcảnhữngcảicáchđangđượcthựchiệnlúcbấygiờ.

Nhưng trong lần thứ ba, năm1996, chỉ số hạnh phúc đã giảm xuống còn68%.

Đâylàvấnđềgâykhóxử.Nóchothấyrằngngaycảkhixãhộipháttriểnvềvật chấtvàvănhóa,ngườidân thụhưởngnhững thànhquảcủaxãhộiđónhưngvẫnmangcảmgiácbốirốirấtphứctạp.

***

Chúng tahãyquay trở lạivới2.500năm trước,vàxemcácbậchiền triết,hiềnminhtrongthờikỳđósốngvàlàmviệcnhưthếnào.

KhổngTử rất yêumến người học trò tên làNhanHồi.Có lầnKhổngTửkhenNhanHồi:“Hồithậtđángkhen!

Sốngởmộtnơitồitànvớimộtcáichénăncơmvàcáimuỗnguốngnước-nơimàhầuhếtmọingườikhôngchịuđựngnổi,nhưngHồikhôngđểchohoàncảnhđóảnhhưởngđếnniềmvuicủamình.Hồithậtđángkhen!”(LuậnNgữ,VI,9).

Gia đìnhNhanHồi rất nghèo.Họ không bao giờ đủ ăn, đủmặc, và sốngtrongmộtkhuhẻmnhỏtốităm,ảmđạm.Đốivớimọingười,mộtcuộcsốngkhókhănnhưthếlàkhôngthểchịunổi,nhưngNhanHồivẫncóthểtìmthấyhạnhphúcvớinhữnggìmìnhcó.

Cólẽnhiềungườisẽnói:“Cuộcsốnglànhưthế,dùgiàuhaynghèo,tấtcảchúngtađềuphảisốngvớinhữnggìmìnhcó”.

Điều thựcsựđángkhâmphụcvềNhanHồikhôngphải làôngcó thểchịu

đựngđượcnhữngđiềukiệnsốngkhắcnghiệt,màlàtháiđộcủaôngvớiđờisống.Khimọingườithởdàicayđắngvàphànnànvềcuộcsốngkhókhăn,thìNhanHồivẫnsốngrấtlạcquan.

Chúngtathấyrằngchỉnhữngngườithựcsựngộđạomớicóthểtránhbịcộtchặtvàovậtchấttrongđờisốngvàgiữđượcsựđiềmtĩnhvàthưtháitừđầuđếncuối,khôngmàngdanhlợicánhân.

Dĩnhiên,khôngaimuốnsốngmộtcuộcđờigiankhổ,nhưngchúngtacũngkhôngthểgiảiquyếtcácvấnđềtinhthầnnếuquálệthuộcvàonhữngthứvậtchấtmìnhđangsởhữu.

ỞnướcTrungHoahiệnđại, cuộc sốngvật chất đangngày càngđược cảithiệnrõrệt,nhưngđiềuđócũng làmrấtnhiềungườingàycàng thấtvọng.Bởivìrấtdễnhậnra trongxãhộicómột tầnglớpngườiđộtnhiêncựckỳgiàucó,nênluôncómộtcáigìđókhiếnchongườibìnhthườngcảmthấybấtcông.

Thựcvậy,nhữnggìchúngtađangđềcậpởđâycóthểthểhiệntrênhaimặt:một là hướngngoại,mở rộngđếnvô hạn thế giới của chúng ta; và hai làhướngnội,đàosâuđếnvôtậnđểkhámphánộitâm.

Chúng ta luônmấtquánhiều thờigiannhìn ra thếgiớibênngoàivàdànhquáítthờigianđểnhìnvàotâmhồnvàsoithấuthếgiớinộitâmcủamình.

KhổngTửcũngtừngnóivềbímậtcủahạnhphúc,đólàlàmthếnàođểtìmthấysựyênbìnhtrongchínhmình.

Mọingườihyvọngđượcsốngmộtcuộcđờihạnhphúc,nhưnghạnhphúcchỉlàmộtcảmgiác,nóchẳngliênquangìđếngiàusanghaynghèotúng,màchỉliênquanđếnnộitâm.

KhổngTửdạychocáchọc tròcách tìmkiếmhạnhphúc trongcuộcsống.Triếtlýnàyđãđượclưutruyềnquabaođờivàgieoảnhhưởngsâusắcđếnrấtnhiềuhọcgiảcũngnhưcácnhàvăn,nhàthơnổitiếng.

MộtlầnTửCốnghỏi thầyKhổngTử:“Nghèomàkhôngquỵlụy,giàumàkhông kiêu ngạo. Thầy nghĩ gì về câu nói này?”. Thử tưởng tượng mộtngườinàođórấtnghèonhưngkhôngkhúmnúmtrướcnhữngngườigiàucó,

hoặcmộtngười rấtgiàuvàđầyquyền lựcnhưngkhôngkiêukỳhayngạomạn.Chúngtanghĩgìvềngườiđó?

KhổngTử trả lờiông ta rằngđiềuđó tốt,nhưngchưađủ.Cómột tưcáchkhác,caoquýhơn:“NghèomàvuiĐạo,giàumàgiữLễ”.

Tưcáchcaoquýnàyđòihỏimộtngườikhôngchỉphảichấpnhậncáinghèomộtcáchthảnnhiên,khôngluồncúivanxinơnhuệ,màcònphảicóhạnhphúcnộitâmêmđềm,sángtỏ.Đólàthứhạnhphúckhôngthểbịtướcđoạtbởicuộcsốngnghèotúngbênngoài.Quyềnhànhvàcủacảicũngsẽkhônglàmchomộtngườinhưvậykiêungạohaybêtha:họvẫnsẽtaonhãvàlịchsự,vuivẻvàhàilòng.Mộtngườinhưvậycóthểvừakhôngbịlầmđườnglạclốibởicuộcsốngxahoa,vừagiữđượclòngtựtrọngvàhạnhphúcnộitâm.Mộtngườinhưthếthựcsựcóthểgọilàquântử.

Từquân tử,xuấthiện thườngxuyên trongLuậnNgữ,mô tảmẫungười lýtưởng của Khổng Tử, người mà bất cứ ai trong chúng ta, bất luận giàunghèo,đềucóthểtrởthành.Chođếnthờiđạingàynay,chúngtavẫndùngtừnàynhưmộtchuẩnmựcchotưcáchcánhân.KhinhữngtưtưởngcủaKhổngTửđượclưutruyềnquacácthếhệ,chúngtạonênnhữngkhuônchuẩnquântử,họxuấthiệnxuyênsuốtlịchsửchúngtavàlàngườiđểchúngtahọchỏikhinỗlựctrởthànhngườiquântửtrongcuộcsốngcủariêngmình.

ĐàoTiềm[4]

,nhàthơlớnthờiĐôngTấn,làmộtkhuônchuẩnnhưthế.Ônggiữmột chứcquannhỏ làhuyện lệnhBànhTrạch trong83ngàyvàđã từchứcvìmộtchuyệnrấtnhỏ.

Nghekểrằngcácquantrênpháingườiđếnđiềutracôngviệccủaôngvàbắtôngphảimặcáothụngthắtlưngđểchàongườipháiviênấy,giốngnhưngàynaychúngtamặcáovétđeocàvạtđểtỏsựtôntrọngvớicácvịlãnhđạođếnthăm.

Cặpmắttathấyquánhiềuchữ,nhưnglạithấyquáíttâmvàhồn.

NhưngĐàoTiềmnói: “Ta sao có thể vì nămđấu gạomà phải chịu cònglưng,vòngtaythờbọntiểunhânấy”.Nóicáchkhác,ôngkhôngthíchphảikhúmnúmchỉvìchútbổnglộc.Vàthếlàôngtreoấntừquanmàvề.

Ôngnói:“Bởivìtâmhồntađãtrởthànhnôlệchothânthểta,tacảmthấyusầuvàđaukhổ”.Ôngcảmthấyrằngchỉđểănngonhơnmộtchút,ởchỗtiệnnghihơnmột,ôngbuộcphảitựhạmình,quỵlụyvàcầucạnh.

Trongcáinhìncủangườihiệnđại,việcbằnglòngsốngnghèonàntrongkhivẫngiữnhữngnguyêntắccủamìnhthườnghàmýmộtcáigìđóthiếunăngnổtháovát.

Mọingườiđanglàmviệcvấtvảđểpháttriểnsựnghiệpcủamìnhtrướcsựcạnhtranhkhốcliệt,vàcóvẻnhưviệcmộtngườikiếmđượcbaonhiêutiền,uytínnghềnghiệp(hoặcthiếunó)rasao,đãtrởthànhdấuhiệuquantrọngnhấtcủathànhcông.

Nhưngcuộccạnhtranhcàngkhốc liệt,chúngtacàngcầnphảiđiềuchỉnhcáinhìnvàmốiquanhệcủachúng ta vớingười khác.Vớiquanniệmđó,chúngtaănởthếnàotrongxãhộihiệnđạiđây?Cóquytắcnàohướngdẫnchúngtakhông?

Ôngkhôngsẵnlòngsốngmộtcuộcsốngnhưthế:“Tabiếtrằngtakhôngthểquaytrởlạiquákhứcủata,nhưngtabiếttươnglaicủachínhtavàtacóthểtheođuổinó.”-vàthếlàmộtlầnnữaôngvềlạivùngquêyêudấucủamình.

TửCốnglạihỏiKhổngTửmộtcâucựckỳquantrọng:“Cómộttừnàocóthểhướngdẫnchúngtaănởtrongsuốtcuộcđờikhông?Thầycóthểchoconmộttừđểconcóthểdùngchođếncuốiđờimàlúcnàocũngthấyđượclợiíchcủanókhông?”.

KhổngTửđáp:“Nếucómộttừnhưvậy,cólẽđólàchữThứ”.

Nhưngchữnàynói lênđiềugì?KhổngTử tiếp: “Kỷsởbấtdục,vật thiưnhân”.Điềugìmìnhkhôngmuốnthìđừnglàmchongườikhác,nênsuytừlòngmìnhrađểbiết lòngngười.Nếumộtngườicóthểthựchiệnđiềunàytrongsuốtđờimình,thìnhưthếđãđủ.

KhổngTử là nhà hiền triết thực sự - ông sẽ không bắt bạn phải nhớ quánhiềunhữnggìôngdạy,vàthỉnhthoảngchỉmộtchữthôilàtấtcảnhữnggìbạncần.

TăngTử,một học trò củaKhổngTử, có lần nhận xét: “Phươngpháp của

Thầychủyếudựavàoviệclàmtốthếtsứcmìnhvàdùngbảnthânmìnhđểđolườngngườikhác.Tấtcảchỉcóvậy”.TinhtúytrongsựtruyềndạycủaKhổngTửcóthểcôđọngtronghaichữ“Thành”và“Thứ”.Nóimộtcáchdễhiểu,bạnphảilàchínhbạn,nhưngđồngthờibạnphảinghĩvềngườikhác.

VớichữThứ,KhổngTửmuốnnói rằngbạnkhôngđượcépbuộcngười talàmnhữngđiềungượclạiýmuốncủahọ,bạncũngkhôngđượclàmnhữngđiềugâytổnhạichongườikhác,bạnphảilàmhếtsứcđểđốixửvớihọbằngsựkhoandung.

Nhưng thường thìnóidễhơn làm.Thông thường,khi cóđiềugìbất cônghaybấtxứngxảyra,chúngtakhôngthểkhôngmảimiếtnghĩngợivềnó.Vàkhilàmnhưthế,chúngtaliêntụcbịtổnthương.

CómộtcâuchuyệnthúvịtrongPhậtgiáonhưsau:

Hainhàsưrờichùa,xuốngnúiđikhấtthực.Khiđếnbênbờsông,họnhìnthấymộtcôgáiđangbốirốivìkhôngbiếtcáchnàođiquasông.Ngườisưgiàbảocôgái:“Tôisẽcõngcôquasông”.Vàôngđưalưngcõngcôgáiquasông.

Nhàsưtrẻđứngsữngvìkinhngạc.Anhkhôngdámhỏiđiềugì.Họtiếptục

đibộthêmhaimươidặm[5]

.Cuốicùng,khôngnénđượcnữa,nhàsưtrẻhỏinhà sưgià: “Thưa thầy, chúng ta lànhữngkẻ tuhành,chúng taphải sốngthanhsạch,saothầylạicõngmộtcôgáiquasông?”.

Bằnglòngkhoandungvớingườikhác,bạnthựcsựđangmởrộnghơntấmlòngmình.

Nhàsưgiàđiềmtĩnhđáp:“Anhnhìnthấytađưacôấyquasôngvàđặtcôấyxuốngbờbênkiarồimà.Saoanhcònmangcôấytrongđầuanhthêmhaimươidặmnữamàkhôngchịuđặtxuống?”.

NhữnggìKhổngTửdạychúng takhôngphảichỉ làchúng tanên tựmìnhthựchiệnđiềugìhaybỏquađiềugì,màchúngtacònphảilàmmọithứcóthểđểgiúpđỡnhữngngườicầnđến.Đócũnglànhữnggìchúngtamuốnnóitrongcâudanhngôn“Bàntaytraotặnghoahồngbaogiờcũngvươnglạimùihương”:chocóthểmanglạinhiềuhạnhphúchơnlànhận.

LờirăncủacâuchuyệnnàycũngchínhlànhữnggìKhổngTửdạychúngta:khiđếnlúcbuôngbỏmọithứ,thìhãybuôngbỏ.Bằnglòngkhoandungvớingườikhác,bạnthựcsựđangmởrộnghơntấmlòngmình.

Cònmộttừthứba,ngoài“Thành”và“Thứ”,nằmngaytrongcốtlõicủahọcthuyếtKhổngTửlàchữ“Nhân”.

Cólần,họctròcủaKhổngTửlàPhànTrìhỏithầymộtcáchtônkínhrằng:“ThếnàolàNhân?”.KhổngTửđápbằnghaitừ:“Thươngngười”.ThươngngườikháclàNhân.

Phàn Trì lại hỏi: “Thế thì cái gì được gọi là Trí?”. Khổng Tử đáp: “Biếtngười”.ViệchiểungườikhácđượcgọilàTrí.YêuvàquantâmđếnngườikháclàNhân;hiểungườikháclàTrí.Chỉđơngiảnvậythôi.

Vậy,conđườngnàolàtốtnhấtđểtrởthànhmộtngườicómộttráitimbiếtyêuthươngvànhânái?

KhổngTửnói:“Ngườinhânhễmuốntựlậplấymìnhthìcũnglomàthànhlậpchongười;hễmuốnchomìnhthôngđạtthìcũnglolàmchongườiđượcthôngđạt;hễxửvớimìnhthếnàothìcũngxửvớimọingườichungquanhmình thếấy.Đó làphươngphápphải thihànhđể trởnênngườinhânđứcvậy.”(LuậnNgữ,VI,28).

Nếubạnmuốnmình tiếnbộ, thìhãynghĩđếnviệc làmsaođểgiúpngườikháccũngtiếnbộ;nếubạnmuốnđạtđượcýhướngriêngcủamình,thìhãylậptứcnghĩđếnviệclàmsaođểgiúpngườikháccũngđạtđượccácýhướngriêngcủahọ.Bạncóthểlàmđượcđiềunày,bắtđầubằngnhữngđiềunhỏbégầnbênbạn,đốixửvớingườikhácnhưbạnmuốnđốixửvớichínhbảnthânmình.Đâylàconđườngđểsốngtheođứcnhânvàsựcôngchính.

Trongcuộcsống,bấtkỳaitrongchúngtacũngcóthểnhậnthấytìnhtrạngthấtnghiệp,hônnhânđổvỡbấtngờ,sựphảnbộikhôngthểlườngtrướccủamộtngườibạn,hoặcbịaiđógầngũivớitabỏrơi,vàchúngtacóthểxemnónhư cái gì đónghiêm trọnghoặckhôngquan trọng.Không cóbất kỳ tiêuchuẩnkháchquannàođánhgiánhữngđiềunhưvậycả.

Vídụ,nếubạnbịđứttay,mộtvếtcắtkhásâu,thìliệuchuyệnấyđượctính

nhưmộtvếtthươngnghiêmtrọnghaymộtvếtthươngxoàng?Mộtcôgáitrẻ,nhạycảm,mảnhmaicólẽsẽlàmumlênvìmộtchuyệnnhưthếtrongcảmộttuầnlễ;nhưngmộtngườiđànôngtrẻ,cứngrắn,mạnhmẽcólẽchẳngchúýgìnhiềuđếnnó.

Vìvậy,việctasẽchọnvaitròlàmột“côgáitrẻ”mảnhmaihaymột“ngườiđànôngtrẻ”cứngrắnlàhoàntoànphụthuộcvàochúngta.

Nếubạncómộtquanđiểmkhoángđạt,bạnsẽluôncókhảnănggiữcácsựviệcvàođúngtầmcủachúng.

TôinhớcómộtcâuchuyệntrongcuốngiáokhoatiếngAnhbậcđạihọccủatôikểvềmộtôngvuahàngngàysuyngẫmvềbacâuhỏitốihậu:Ailàngườiquantrọngnhấttrênthếgiới?Điềugìlàquantrọngnhấttrongmọithứ?Thờiđiểmnàolàthờiđiểmquantrọngnhất?

Ôngđặtbacâuhỏinàychocảtriềuthần.Ôngrấtbuồnlòngvìkhôngaicóthểđưaracâutrảlời.

Đếnmộtngày,ôngquyếtđịnhvihànhđếnmộtvùngxaxôivàxinngủnhờtrongnhàcủamộtônglão.

Nửađêm,ônggiậtmìnhthứcdậyvìtiếnghuyênnáobênngoàivàôngthấymộtngườiđànôngmáumeđầymìnhđanglaovàonhàônglão.

Ngườiđànôngnói:“Cóngườitruyđuổitôi,họmuốnbắttôi!”.Ônglãođáp:“Thếthìhãytrốnvàođâymộtlúc”rồigiấungườiđànôngđi.

Nhàvuasợquánênkhôngngủđược.Một lúcsauông thấy lính tráng tìmtheodấuvếtùađến.Quânlínhhỏiônglãocóthấyaiđingangquakhông.Ônglãonói:“Tôikhôngbiết,chẳngcóaikhácởđâycả”.

Saukhiđámlínhđixa.Ngườiđànôngbịđuổibắtlúcnãyvộicámơnrồirađi.Ônglãođóngcửavàtrởvàongủ.

Ngàyhômsau,vịvuahỏiônglão:“Tạisaoôngkhôngsợkhichegiấungườiđànôngđóvậy?Ôngkhôngsợgặprắcrốiư?Cóthểmấtmạngnhưchơiấychứ!Thếmàônglạiđểhắnđidễdàngnhưvậy.Ôngkhônghỏixemhắnlàaisao?”.

Ônglãođiềmtĩnhnói rằng:“Trong thếgiớinày,ngườiquan trọngnhất làngườiđangcầnđượcgiúpđỡtrướcmặtngài;điềuquantrọngnhấtlàgiúpđỡngườiấy,vàthờiđiểmquantrọngnhấtlàngaylúcấy,ngàikhôngthểchầnchừ,thậmchíkhôngthểchầnchừmộtgiâyphútnàocả”.

Độtnhiênnhàvuasángrõra:bacâuhỏitriếtlýmàngàiđãsuyngẫmtừbấylâunayđãđượcgiảiđáp.CâuchuyệnnàycòncóthểđượcdùngnhưmộtghichúchoviệcđọcKhổngTử.

Điều quan trọng nhất về những người như Khổng Tử hay bất kỳ nhà tưtưởngvĩđạinàoởTrungQuốccũngnhưtrênthếgiới,trongquákhứvàhiệntại,làhọrútranhữngchânlývàcácnguyêntắctừnhữngkinhnghiệmthựctếcủariênghọtrongcuộcsốngmàmọingườiđềucóthểápdụngđược.

Nhữngchân lýđơngiảnấychúng takhông tìm thấy trongnhữngbộ sáchkinhđiển,nhữngvănthưkhổnglồcủangườixưa-nơimàbạncầnphảicómộtkínhlúpvàmộtcuốntừđiểnđồsộthìmớiđọcđược,vàbạncóthểphảibỏcảđờinghiêncứumiệtmàimớihiểu.

Cácbậchiềnnhânđíchthựchẳnsẽkhôngnóichuyệntrêntrờihoặcnóivớimộtphongcáchnghiêmkhắcđầybíẩn.Họđãtruyềnlạichotacuộcsốngcủahọ,làmsinhđộngkinhnghiệmcủacuộcsốngconngười,thôngquamọithayđổitolớn,baoquátmàthếgiớiđãđiqua,đểchúngtacóthểvẫncảmthấysựấmápvàgầngũicủanó.Từhàngngànnămnay,họvẫnđangmỉmcườivớita,dõitheochúngtatrongimlặngkhichúngtatiếptụcthuhoạchđượcnhữnggiátrịtừcáctrảinghiệmcủahọ.

KhổngTửmanglạichotacácchânlýđơngiản,cácchânlýnàysẽgiúptapháttriểnTâmvàHồn,đồngthờichophéptađưaracáclựachọnđúngđắnkhithựchiệnchuyếnduhànhvàocuộcđời.Bướcđiđầutiêncủachuyếnduhànhấylàphảicómộttháiđộđúngđắn.

PhầnII:ĐẠOCỦATÂMVÀHỒN

Sốngtrênđời,chúngtakhótránhkhỏinhữngviệcgâyhốitiếcvàthấtvọng.Cóthểtathiếusứcmạnhđểthayđổinhữngđiềuđó,nhưngchúngtavẫncóthểthayđổiđượcchínhtháiđộcủatakhiđốimặtvớinhữngtrởngạiấy.

MộttrongnhữngđiềuquantrọngnhấtvềKhổngTửlàôngdạychúngtabiếtcáchđốimặtvớisựtiếcnuốivàgiữlấymộttinhthầnthanhthản.

Nhưngliệusựhiềnminhcáchnay2.500nămấycóthựcsựgỡđượcnhữngmốitơlòngcủaconngườingàynaykhông?

Trongsuốtmộtđờichúngta tồntại trênhànhtinhnày, làmsaocuộcsốngcủa ta có thể thoát khỏi những hối tiếc, nỗi thất vọng? Trong cuộc sống,chúngtaluônnhậnthấycóđiềunàyhayđiềukháckhôngdiễnranhưmìnhmongmuốn.

KhổngTửcóbangànhọctrò,trongđócóbảymươihaingườitríđứchiếmcó,vàmỗingườitrongsốhọđềucónhữngmốibậnlòngriêng.Vậy,họđãnhìnnhữngsựhốitiếccủacuộcsốngconngườinhưthếnào?

Một ngày nọ, học trò của Khổng Tử là Tư Mã Ngưu lo rầu than rằng:“Ngườitađềucóanhem,chỉcómộtmìnhtathìkhông?”.

TửHạ,bạnhọc,khuyên:“Thương[6]

nàytừngnghePhuTử[7]

dạyrằng:“Chếtsốngcósố,giàusangởTrời.Bậcquântửlúcnàocũngthànhkínhtựtu,khôngphạmđiềulỗilầm;đốivớingườithìgiữkhiêmcungvàxửhạplễ.Thếnênbốnbểđềulàanhemcả.Vậybậcquântửcầnchiphảilongạichẳngcóanhem?”(LuậnNgữ,XII,5).

Tacóthểhiểucâunóinàyởnhiềumứcđộkhácnhau.Vìsốngvàchết,giàuvà sang, cũngnhư tất cảnhữnggìgiống thếđềubịquyđịnhbởi sốphận,chúng vượt khỏi sự kiểm soát của chúng ta. Ta phải học cách chấp nhậnchúngvàsốnghàihòavớisốphậncủachúngta.

Nhưngnhờviệctraudồicáchnhìncủamình,chúngtacóthểgiữđượcmộttâmhồnchânthànhvàkínhcẩn,đểgiảmthiểunhữngsaitráitronglờinóivàviệclàm,đểđảmbảotađốixửvớingườikháchòanhãvàtônkính.

Nếubạncóthểlàmtốtviệclàmngườicủamình,thìtấtcảmọingườitrênthếgiớisẽyêumếnvàtôntrọngbạnnhưmộtngườianhem.

Vìthế,nếubạnlàmộtngườiquântửchânchính,cóhọcthức,thìtạisaolạilorầumìnhkhôngcóanhem?

Dùnhữngcâunóinàydohọc tròcủaKhổngTửnói lại, nhưngchúngđạidiệnchomộttrongnhữnggiátrịmàKhổngTửủnghộ.

Trướchết,bạnphảidámđốimặtvớinhững thấtvọng trongcuộcsống,vàchấpnhậnchúng.Bạnkhôngnên theođuổimãiđiềuhối tiếc, thanvansố

phậnvàhỏiđihỏilạirằngtạisaonólạixảyđếnvớimình-điềunàychỉcóthểlàmtăngthêmnỗiđaucủabạn.

Thứhai,bạnphảilàmhếtsứccóthểđểđềnbùchosựhốitiếcấy,bằngcáchbắtđầuthựchiệnnhữngđiềubạncóthểlàmđược.

Vìsựhốitiếcđôikhilạibịthổiphồnghơnsovớitínhchấtthựccủanó.Và

kếtquảsẽlàgì?NhưTagore[8]

,mộtnhàthơẤnĐộ,đãnói:“Nếubạntràonướcmắtkhimấtmặttrời,bạncũngsẽmấtluôncảcácvìsao”.

Biếtchấpnhậnnhữngphầnkhôngvừaýcủacuộcđờivàđềnbùchonhữngthiếusótấybằngnỗlựccủariêngmình,chínhlàtháiđộmàKhổngTửđãdạychúngtakhiđốimặtvớinhữngđiềuhốitiếctrongcuộcđời.

Nếumộtngườikhôngthểchấpnhậnnhữnghốitiếcấy,thìsẽdẫnđếnnhữnghậuquảnàotrongtươnglai?

Trongmộttạpchícũmàtôitừngđọc,cócâuchuyệnkểvềmộtnữvậnđộngviênquầnvợtngườiAnh,GemGilbert,nhưsau:

Khicònnhỏ,Gemđãchứngkiếnmộtthảmkịch.Mộtngày,côcùngmẹđiđếnnhasĩtheolệthường.Cônghĩrằngcôvàmẹsẽsớmvềnhà,nhưngvìmộtbiếnchứnggìđómàmẹcôđãchếtngaytrênghếnhasĩ.

Côkhôngbaogiờquênđượckýứcảmđạmnàyvàdườngnhưcôkhôngthểlàmđượcgìđểxóabỏnó.Thếlàcôkhôngbaogiờđiđếnnhasĩnữa.

Nhiều năm sau, cô trở thànhmột tay vợt danh tiếng và giàu có. Rồimộtngày,côbịđau răngkhủngkhiếpđếnmứckhôngcònchịuđượcnữa.Giađìnhcôcuốicùngcũngthuyếtphụcđượccôphảilàmđiềugìđó.“Hãygọimộtnhasĩđếnnhà.Chúngtakhôngcầnphảiđếnphòngkhám,nhasĩcủaconsẽđếnđây,chúngtasẽngồilạivớicon,concònsợgìnữa?”.Vàthếlàhọgọimộtnhasĩđếnnhàchocô.

Nhưngđiềukhôngmongđợiđãxảyra:saukhinhasĩsửasoạndụngcụvàchuẩnbịkhámrăng,ôngquaylạivàthấyrằngGemGilbertđãchết.

Đây làsứcmạnhcủanỗiámảnh trong tâmlý.Mộtsựhối tiếcriêng lẻvề

mộtsựviệcđãbịthổiphồngquámứcđếnnỗinólơlửngtrênđầubạn,tácđộngđếntoànbộcuộcđờibạn.Nếucuộcsốngcủabạnbịámảnhvìnhữngđiềuhốitiếcmàbạnkhôngthểthoátrađược,thìthựcsựnócóthểgâyhạichobạnvềthểchấtcũngnhưcảmxúc.

Vìtakhôngthểtránhđượcnhữngđiềuhốitiếctrongđời,nêntháiđộcủatađốivớinhữnghốitiếcấylàcựckỳquantrọng.Mỗitháiđộkhácnhaucóthểdẫnđếnmộtchấtlượngcuộcsốnghoàntoànkhácbiệt.

Lạicómộtcâuchuyệnkhác:Mộtcôgáimồcôichasốngtrongmộtthịtrấnnhỏ.Côvàmẹphảinươngtựavàonhau,sốngđạmbạcquangàybằngnghềthủcông.Côchịuđựngnhữngđiềugiằngxénộitâmkhủngkhiếp.Côluôncảm thấy tủi thân vì chưa từng cómột bộ quần áo đẹp nào đểmặc, cũngkhôngcóđồnữtrangđểđeo.

VàodịplễGiángsinhkhicôtròn18tuổi,mẹcôđãđưachocômộtíttiềnvànóicôhãytựđimuachomìnhmộtmónquà.

Việcấyquảthựcvượtxakhỏinhữnggiấcmơđiênrồnhấtcủacô,nhưngcôvẫnkhôngđủcanđảmđể làmđiềuđómột cách tựnhiên.Khiđiđếncửahàng,taynắmchặtchiếcví,côtìmđườngtránhđámđôngvàđinépsátvàotường. Trên đường đi, cô nhìn cuộc sống tốt đẹp củamọi người và thanthầm:“Mìnhchẳngthểchườngmặtraởđây,mìnhlàcôgáinghèohènnhấtởcáithịtrấnnày”.Cũnglúcấy,cônhìnthấychàngtraitrẻmàcôđãthầmthương trộmnhớ,côbuồn rầu tựnhủkhôngbiếtai làngườibạnnhảyvớichàngởbuổikhiêuvũtốinay.

Vàthếrồi,saukhirónréntránhmặtmọingườisuốtquãngđường,côcũngđếnđượccửahiệu.Khibướcvàobêntrong,đậpngayvàomắtcôlàmộtbộcàitóccựcđẹp.

Khicôcònsữngsờđứngđó,nhânviêncửahàngđếnnóivớicô:“Chịcómáitócvàngdễthươngquá!Chịthửcàimộtbônghoaxanhnhạtnàyxem,trôngchịsẽrấtđẹpđấy!”.Cônhìnbảnggiá-mộtconsốgầnbằngsốtiềncôcó.Cô e dè: “Tôi không đủ tiền, chị đừng phiền nha”.Nhưng nhân viên cửahànglúcấyđãgàichiếckẹplêntóccô.

Ngườinhânviênmangđếnchocômộtcáigương.Nhìnmìnhtronggương,cô rấtđỗingạcnhiên.Côchưabaogiờ thấygươngmặtmìnhbừng lênvẻ

đẹpvàsứcsốngmạnhmẽnhưlúcnày;côcảmthấynhưthểbônghoaấyđãbiến cô thành một thiên thần! Không do dự, cô lấy hết tiền ra mua nó.Choángvángvìsựphấnkhích,côlấytiềnthừa,xoaymìnhvàlaorangoài.Côvavàomộtônggiàvừamớibướcvàocửa.Cônghĩcônghethấytiếngôngtagọicô,nhưngcôkhôngcòntâmtríđểnghĩđếnđiềuấyvàcôlaovútđi,đôichânnhẹtênhnhưbay.

Trướckhinhậnramìnhđanglàmgì,côđãchạymộtmạchrađườngchínhcủathịtrấn.Côthấymọingườisữngsờnhìntheohướngcôchạyvàcônghehọnói:“Tôichưatừngthấymộtcôgáinàoxinhđẹpđếnnhườngnàytrongthịtrấn.Conaiđấynhỉ?”.Côlạigặpcậutraimàcôthầmthíchvàcôrấtngạcnhiênkhicậutagọicôlạivànói:“AnhcóvinhhạnhđượcmờiemlàmbạnnhảytạibuổikhiêuvũGiángsinhkhông?”.

Côkhôngthểtinnổi.Côvôcùngvuisướng.Cônghĩ,mìnhsẽquaylạicửahàngvàmuathêmmộtcáigìđóbebévớisốtiềncòndưnày.Vàvớiýnghĩđó,côphấnkhởichạythậtnhanhtrởlạicửahiệu.

Ngaykhicôbướcquacửa,ngườiđànônggiàmỉmcườinóivớicô:“Tôibiếtcôsẽquaylại!Vìkhicôđụngvàotôi,chiếckẹphoacủacôđãrơixuống!Nãygiờtôiđợicôquaylạilấynó!”.

Câuchuyệnkếtthúcởđây.Câykẹptócxinhxắnthựcsựkhôngbùđắpchonhữngthiếuthốntrongcuộcđờicôgáiấy,nhưng,chínhsựtựtinchớmnởcủacôđãtạorasựkhácbiệt.

Vậysựtựtinấyđếntừđâu?Nóđếntừcảmgiácthựctếvàvữngvàngcủamộtnộitâmthanhthản.Mộttrạngtháiungdung,khôngvộivãchínhlàdấuhiệucủamộtbậcquântửchânchính.

HọctròcủaKhổngTửlàTưMãNgưucólầnhỏiNgàithếnàolàquântử?

KhổngTửđáp:“Bậcquântửthìkhônglo,khôngsợ”.TưMãNgưuhỏitiếp:“Khônglo,khôngsợ,đủgọilàquântửsao?”.

Cólẽôngnghĩ rằng tiêuchuẩnấy làquá thấp.KhổngTửnói:“Tựxét lấymình,thấymìnhchẳngmảymaytàácthìcònlo,sợnỗigì?”(LuậnNgữ,XII,4).

Ngàynay,chúngtacó thểdùngmộtcâuchâmngônthôngthườngđểdiễngiảiýnghĩacâunóicủaKhổngTửnhưsau:“Nếulươngtâmcủabạntrongsáng,bạnsẽkhônglosợbịgõcửalúcnửađêm”.

Vậythì,làmthếnàochúngtacóđượcmộtnộitâmmạnhmẽcóthểgiúptasốngkhôngloâu,khôngdodựvàkhôngsợhãi?

Nếumuốncónộitâmmạnhmẽ,bạnphảibìnhtâmtrướcmọisựđượcmất,nhấtlàvềmặtvậtchất.NhữngngườiquantâmquánhiềuđếnviệcđượcmấtđôikhibịKhổngTửxemnhưlà“kẻtiểunhân”,vàbịgọilà“thấphèn”,haynóikhácđi,lànhữngngườicóđầuócbầntiệnvàthuộcloạitầmthường.

KhổngTửtừngnóirằng:“Ngươicóthểđểloạitiểunhânấylochuyệnđạisựquốcgiachăng?”.Không.Khinhữngkẻnhưthếkhônggiànhđượclợilộc,họsẽthanphiềnvềviệckhôngđạtđượclợilộcấy;khihọđạtđượccáimàhọmuốn,họlạilosợmấtnó.Vìlosợmấtnó,họsẽkhôngbaogiờngừngbảovệcáimàhọcóvàcốgắngthủlợinhiềuhơnnữa.

Lòngdũngcảmchânchínhlàgì?Nókhácvớisựliềulĩnhkhinhsuấtnhưthếnào?KhổngTửđãnóithếnàovềlòngdũngcảm?

Mộtngườibịámảnhvìlợilộcvànhữngthiệthạicánhânkhôngbaogiờcóthểcómộttâmhồnrộngmở,haymộttinhthầnthanhthản,khônglosợvàcũngkhôngthểcólòngdũngcảmthậtsự.

KhổngTửcómộthọctròtênTửLộ,mộtngườirấtbốcđồngvàquantâmnhiềuđếnlòngdũngcảm.

Cólần,KhổngTửthanrằng:“Đạota,ngườichẳngchịuthihành.Haylàtabỏhếtmàđi,thảbèlênhđênhtrênmặtbiểncònhơn?Đitheota,chắcchỉcómìnhtròDo[TửLộ]màthôi?”(LuậnNgữ,V,6).

TửLộngheđượcđiềuấy,lấylàmkhoáichílắm.NhưngKhổngTửnóithêmrằng:Tanóiđiềunàyvìngoàilòngdũngcảmra,TửLộchẳngcógìhết.YêumếnlòngdũngcảmlàmộtđặctrưngcủaconngườiTửLộ,nhưngsựdũngcảmcủaTửLộlạilàloạinôngcạn,thiếusuynghĩ.

Nhưngvàongàykhác,TửLộ lại hỏi thầy rằng: “Quân tử có chuộng lòngdũng cảm chăng?”. Khổng Tử đáp: “Quân tử nên chuộng nghĩa hơn hết.

Quân tử códũngmàkhông cónghĩa thì làm loạn.Tiểunhân códũngmàkhôngcónghĩathìlàmđứatrộmcắp.”(LuậnNgữ,XVII,22).

KhổngTửnói:“Ăncơmthô,uốngnướclã,cócánhtaymàgốiđầu,ởtrongcảnh đạm bạc như vậy, người có đạo đức cũng lấy làm vui. Chứ do nơinhữnghànhvibấtnghĩamàtrởnêngiàucóvàsangtrọng,thìtacoicảnhấynhưmâynổi”(LuậnNgữ,VII,15).

Điềunàycónghĩalàviệcmộtngườiquântửđánhgiácaolòngdũngcảmlàkhôngsai,nhưngđólàloạilòngdũngcảmcóđiềutiếtvàđượckiềmchế;nócómộtđiềukiệnquyếtđịnhđứng trênnó,đó là “Nghĩa”.Chỉ có sựdũngcảm nào đặt Nghĩa lên hàng đầumới là lòng dũng cảm chân chính. Cònngược lại,mộtngườiquân tử có thể sửdụng sựdũngcảmcủahọđể làmloạn,vàmộtkẻtiểunhânthìcóthểtrởthànhmộtkẻtrộmcướp.

Bạnhãy thửnghĩvềđiềunàyxem,nếunhữngkẻ trộmcướpđộtnhậpvàonhàđểcướpbóc,thậmchígiếtngười,bạncóthểnóiđólànhữngngườidũngcảmhaykhông?Dođó,sựdũngcảmmàkhôngcóNghĩalàmộtthứnguyhạinhấttrênđời.

Nhưng,“Nghĩa”làgìvàlàmsaotabiếtcáigìlàđúng,cáigìlàsai?

KhổngTửnóirằng:“Ngườinàobiếtướcthúclấymình,biếtnươngtheoquycủmàlàm,thìítlầmlạc,thấtbại”(LuậnNgữ,IV,22).Nóikhácđi,nếumộtngườicósựtựchủtrongnộitâmthìhọsẽítphạmsailầmtrongsuốtcuộcđời.

Nếumộtngườicóthểthựcsựlàmđượcviệc“Tựxétmìnhmỗingày3lần”(LuậnNgữ,I,4),nếubạncóthểthựcsựđạtđếntrạngtháimà“Thấyaihiềnđức,mìnhnêntựxétmìnhđểcốgắngchobằngngười.Thấyaichẳnghiền,mìnhnêntựxét,đừngbắtchướctheohọ”(Luậnngữ,IV,17),thìbạnsẽđạtđượcsựtựchủ.Cókhảnăngsuyngẫmvềnhữngthấtbạicủamìnhvàdámdũngcảmsửachữasailầm,đólàlòngdũngcảmchânchínhmàKhổngTửvàcáchọctròcủaNgàitheođuổi.

Nhiều năm sau, TôThức[9]

đãmô tả sự dũng cảmmà ông gọi là “lòngdũngcảmvĩđại”nhưsau:

Ngườixưagọimột conngười làdũngcảmvà có tài năngxuất chúngkhingườiđócósựtựchủvượttrênnhữngngườithường.Đólànhữngđiềumàconngườikhôngthểlàmđược.Khimộtngườibìnhthườngcảmthấyxấuhổ,họrútgươmravàlaovàođánhnhau;điềunàykhôngđủgọilàdũngcảm.Cónhữngngườicólòngdũngcảmvĩđạitrênthếgiới,đólànhữngngườikhibịtấncôngbấtngờthìkhônglosợ,khibịchêtráchvôcớthìkhôngnổigiận.Đólàvìchícủanhữngngườiấyrấtcaovờivàhọnuôidưỡngnhữngkhaokhátthanhtaovàcaoquý.

NhưTôThứcđãnói,lòngdũngcảmchânchínhcómột“sựtựchủvượttrênnhữngngườithường”.Họcóthểchịuđựngđượcviệcbịlàmnhụccayđắng

côngkhai,giốngnhưHànTín[10]

khixưađãchịuchuiquahángmộtngườinơiphốchợchứkhôngbỏphíhaimạngngườitrongcuộcchiếnmộtmấtmộtcòn.Nhưng điều này không ngăn ông đạt được thành công vang dội trênchiếntrường,giànhđượchàngloạtchiếnthắngquyếtđịnh.Mộtngườinhưông hẳn sẽ không bao giờ phảnứng dựa trênmột sự dũng cảmbốc đồngtronggiâyphútnàođóchỉđểcóđượcmộtkhoảnhkhắcthỏamãnngắnngủi.Đólàvìôngcómộtlòngtựtinđượclýtríđiềukhiển,vàmộttinhthầnđiềmtĩnh,kiênđịnh;nhữngđiềunàycóđược làvìôngcómột tinh thầnphóngkhoángvànhữngkhaokhátthanhcaovàcaoquý.

TôThứcmô tảmột người như vậy là người “khi bị tấn công bất ngờ thìkhônglosợ,khibịchêtráchvôcớthìkhôngnổigiận”.Trạngtháitinhthầnấyrấtkhóđạtđược.Chúngtacóthểcốgắngtrởthànhnhữngconngườicóđạođức,cóhọc thứcvàkhôngxúcphạmngườikhác;nhưngkhibịngườikhácvôcớxúcphạm,làmsaomàtacóthểkhôngnổigiậnđược?

Vídụ,nếumộtngườibịđánhđậptànnhẫn,vôcớvàbấtngờvàothứhai,đếnthứbangườiấykểđikểlạichobạnnghechuyệnmìnhbịđánh,thìđếnthứtư,ngườiấysẽchìmvàotrongmộttrạngtháiảmđạm,vàkhôngmuốngặpaihayđiđâunữa;đến thứnămthìngườiấysẽbắtđầucãicọvớigiađìnhcủamìnhvìnhữngchuyệnvặtvãnh...Điềuấycónghĩa làgì?Nócónghĩalàmỗilầnbạnkểlạichuyệnmìnhbịđánhthìcũnggiốngnhưbạnbịđánh lại lầnnữa.Thậmchísaukhisựviệcquađi,bạnvẫnbịnó tácđộngmỗingày.

Khicóchuyệnkhôngmayxảyra,cáchxửlýtốtnhấtlàhãyđểnótrôiquacàngnhanhcàngtốt.Chỉbằngcáchnày,bạnmớicóthểcónhiềuthờigian

rảnhrỗiđểlàmnhữngđiềucóýnghĩahơn,nhưvậybạnmớicócuộcsốngthoảimáivàcónhiềucảmxúctốtđẹp.

ThườngTôThứcvàhòathượngPhậtẤnvẫnhayđàmđạovớinhau.Lãohòathượnglàmộtconngườichânthật,đơngiản,dođóTôThứcthườnghaytrêuchọcôngta.TôThứcthườngrấtkhoáichíkhithắngđượclãohòathượngvềnhữngchuyệnvặtvàkhivềnhàôngthườngkểlạichocôemgáicủamìnhlàTôtiểumuộinghe.

Cónhiềusựviệctrongcuộcđờixảyrakhôngnhưnhữnggìtamongmuốn.Đôikhi,chúngvôlývàkhôngcôngbằng.Cóthểchúngtakhôngthểthayđổichúng,nhưngtacóthểthayđổitìnhcảmvàtháiđộcủariêngmìnhđốivớichúng.Nếunhìnnhậnsựviệctheocáchnày,tacóthểnóirằngngườitacóthểnhìnthấymọiđiềutrongchínhtâmhồncủahọ.CâuchuyệnsauđâycủaTôThứcvàhòathượngPhậtẤnsẽchothấyđiềuấy.

Mộtngàynọ,TôThứcvàlãohòathượngngồiđàmđạo.

TôThứchỏi:“Này,nhìnxemtôigiốngai?”.

Lãohòathượngđáp:“TrônganhgiốngnhưmộtôngPhật”.

TôThứcnghethấythế,ôngcườilăncườibòvànóivớilãohòathượngrằng:“Cònôngbiết tôinghĩônggiốngcáigìkhông?Giốngnhưmộtđốngphânbò”.

Lãohòathượngkhôngnhữngkhônggiậngìcảmàcòncười.

TôThứcvềnhà,huyênhhoangđiềunàyvớiTôtiểumuội.

Côemgáichỉcườinhạtvànóivớianhrằng:“Làmsaomàanhcóthểnóichuyệnvớisựhiểubiếtthấpđếnthế?Anhbiếtnhữngvịchântuthườngquantâmgìnhất không?Đó làvềviệcnhìn thấy tâmhồnvàbản chất củamọiviệc.Lãohòa thượngnói anhgiốngnhưĐứcPhật, điềuđó cho thấy rằngPhậtluônhiệnhữutrongtâmcủaôngấy,vì thếbấtcứđiềugìôngtathấycũnggiốngnhưPhậtcả.Cònanhlạinóiôngtagiốngnhưmộtđốngphânbò,vậyhãythửhìnhdungtrongtâmanhlàgìnào?”.

Điềunàycóýnghĩavớimỗimộtngườichúngta.Hãynghĩxem:chúngta

đềucùngsốngchungtrênmộthànhtinh,nhưngmộtsốngườisốngmộtcuộcsốngấmáp,hạnhphúc,trongkhinhữngngườikhácthìrênrỉ,thanvãnsuốtngày.Cuộcsốngcủachúngtacóthựcsựkhácnhauđếnvậykhông?

Thựcsự,cuộcđời trongmắtchúng tacũnggiốngnhưmộtnửachai rượu.Mộtngườibiquanhẳnsẽnóirằng:“Tệquá!Chairượungongìmàchỉcòncónửa chai!”, trong khimột người lạc quan sẽ nói rằng: “Tuyệt làm sao!Mộtchai rượungonđến thếnàymàcòncảnửachai!”.Sựkhácnhauduynhấtlàởtháiđộcủachúngta.

Trongxãhộicạnhtranhkhốcliệtnhưngàynay,đâylàthờiđiểmquantrọnghơnlúcnàohếttronglịchsửđểduytrìmộttrạngtháitinhthầntíchcực.

Chúng ta hãy nghe lờiKhổngTử: “Bậc quân tử bao giờ trong bụng cũngthảnnhiênlồnglộng,tiểunhânbaogiờtrongbụngcũngâulongayngáy.”(LuậnNgữ,VII,36).Điềunàycónghĩa: tinh thầncủangườiquân tử luônbìnhthản,vữngvàngvàdũngcảm,sựthanhthảnvàhạnhphúccủahọđếnmộtcáchtựnhiêntừbêntrong;tráilại,điềubạnthấynơikẻtiểunhânlàmộtbộmãbênngoàicủatháiđộngạomạnvàtựchomìnhquantrọng;bởivìtinhthầncủahọbaogiờcũngâulotrướcmọiviệc,chẳnglúcnàoyên.

KhổngTửtừngnóirằng:“Ngườicónhân,chẳngbaogiờlorầu;cótrí,chẳngbao giờ lầm lạc; có dũng, chẳng bao giờ sợ sệt.” (Luận Ngữ, XIV, 30).NhưngKhổngTửrấtkhiêmnhường.Ôngnóirằngbaviệcđó-khôngbaogiờlorầu,khôngbaogiờlầmlạcvàkhôngbaogiờsợsệt-lànhữngđiềumàchínhôngcũngchưabaogiờthấymìnhđạtđếnđược.

Khichúngtanói“NgườicóNhânthìchẳngbaogiờlorầu”,nghĩalàgì?

Cónghĩalà,ngườinàođócómộttráitimvĩđại,trànđầylòngNhânvàcóđứchạnh,tứccótấmlòngkhoandungvàđộlượng,ngườiấysẽkhôngbaogiờđểtâmđếnnhữngchuyệnnhỏvàkhôngnổixunglênvìchúng.Vìthế,ngườiấycóthểtránhđượcviệctranhgiànhnhữngmónlợivànhữngthấtbạinhỏnhoi.Chỉduycóloạingườinàymớicóthểthựcsựđạtđếnsựyênbìnhnộitâmvàthoátkhỏinhữngnghingờ,sợhãi.

Khichúngtanói“NgườicóTríthìkhôngbaogiờlầmlạc”,nghĩalàgì?

Nămmươinămtrước,cólẽhầuhếtngườiTrungQuốccảđờichỉ làmduy

nhấtmộtloạicôngviệc,hầunhưkhôngaingheđếnchuyệnlidịvàhọcóthểsốngvuivẻtrongcùngmộtmảnhsânnhỏtừthờitrẻđếnkhigià.Điềukhiếnngườitaphiềnlònglàcuộcđờihọdễđoántrướcvàhọbiếthọcóítlựachọnđếnnhưthếnào.

Nhưngngàynay,chúngtađềuphiềnlòngkhôngphảivìkhôngcólựachọnmàlàcóquánhiềulựachọn.Nhữngtrởngạivàrốiloạn,bấtanxuấthiệnvìxãhộicủachúngtapháttriểnquánhanhvàcuộcsốngcủachúngtaquásungtúcđủđầy.

Chúngtakhôngthểtácđộnggìlênthếgiớibênngoài;tấtcảnhữnggìchúngtacó thể làmlàcải thiệnnăng lực lựachọncủachínhmình.Khichúng tabiếtcáchđưaracáclựachọnnhưthếnào,biếtcáchchấpthuậnhoặcbácbỏcácvấnđề,nhữngloâuvàbựcbộicũngsẽkhôngcònnữa.ĐâylàđiềumàKhổngTửcóýnóiquacâu“NgườicóTríthìkhôngbaogiờlầmlạc”.

Cònkhitanói“NgườicóDũngthìkhôngbaogiờsợsệt”,nghĩalàgì?

Chúngtacóthểnóimộtcáchdễhiểurằng:“Khihaingườikhỏemạnhđấmđánhau,thìngườidũngcảmnhấtsẽluônthắng”.Haynóikhácđi,khibạncóđủlòngdũngcảmvàkiêntrì,bạnsẽcóđủsứcmạnhđểvươnmìnhlênphíatrước,khiđóbạnsẽkhôngcònsợsệtnữa.

KhimộtngườiquântửchânchínhđạtđượcđứcNhân-Trí-Dũngtrongnộitâm,hẳnnhiêntấtcảnhữngloâu,dodựvàsợsệtcủahọsẽtanbiếnđi.

CólầntôiđọcđượcmộtcâuchuyệntrongcuốnsáchcủatácgiảngườiNhậtDaisetsuSuzuki.ChuyệnkểvềmộtngườiphatrànổitiếngsốngởthờiEdo,làmviệcchomộtvịchủnhânquyềnquý.Nhưtađãbiết,NhậtBảnxemviệcthưởngtrànhưmộtphầncủaThiềnhọc,trongđónghilễuốngtràvàsựthiềnđịnhlàhaibộphậncủamộttoànthể.

Mộtngàynọ,ngườichủlênkinhđôđểbuônbán.Ôngkhôngnỡđểngườipha tràở lại,vì thếôngnóivớianh:“Đivới ta,để tacó thểuống trànhàngươiphamỗingày”.

NhưngNhậtBản thời ấy rất nguyhiểm.Bọncướpvà các ronin[11]

langthangkhắpvùng,thườnglàmốiđedọavớingườidân.

Ngườiphatràrấtsợ.Ôngnóivớingườichủrằng:“Tôikhôngbiếtdùngvũkhí,nếutôigặpnguyhiểmgiữađường,tôiphảilàmsaođây?”.

Ngườichủnói:“Hãymanggươmvàovàănmặcgiốngmộtsamurai”.

Người pha trà không có lựa chọn nào khác. Ông thay quần áo của mộtsamuraivàđicùngchủlênkinhđô.

Mộtngày,ngườichủrangoài làmăn,nênngườipha tràđidạomộtmình.Đúnglúcđó,mộttênronintiếnđếngầnvàtháchthứcông,hắnnói:“Tathấyngươilàmộtchiếnbinh,vậyhãysửdụngkỹnăngcủangươiđểđấuvớitaxem”.

Ngườipha trànói: “Tôikhôngbiết đánhđấmgì cả, tôi chỉ làmộtkẻphatrà”.

Tênroninnói:“Màykhôngphảilàmộtsamurai,nhưngmàylạiănmặcnhưvậy.Nếumàycònchútxấuhổhoặclòngtựtrọngnào,thìhãynênchếtdướilưỡigươmcủata!”.

Ngườipha trànghe thấyonghếtcảđầu,nhưngrõ ràng làkhông thể thoátđược,cuốicùngôngnói:“Thư thảcho tôimộtvàigiờ,để tôicó thểhoànthànhnhiệmvụmàchủtôigiaophó.Chiềunay,chúngtasẽgặplại tạibờao”.

Tênroninsuynghĩvàđồngý,rồinóithêm:“Nhớđếnđó,khôngthìbiếttaytao”.

Ngườipha tràhốihảchạy thẳngđến trườngdạyvõ thuậtnổi tiếngnhấtởkinhđô.Ông tìmgặpngười samurai lãnhđạovànóivớiông ta: “Tôivanngài,hãydạytôicáchchếtdanhdựnhưmộtsamurai!”.

Ngườisamurailãnhđạovôcùngngạcnhiên.Ôngnói:“Ngườitađếnđâytìmcáchđểsống,cònanhlàngườiđầutiênđếnđểtìmcáchchết.Tạisaoanhlạilàmvậy?”.

Ngườiphatràkểlạicuộcđụngđộvớitênronin,rồinói:“Tôichỉbiếtmỗiviệcphatrà,nhưnghômnaytôiphảidínhvàocuộcchiếnsốngcònnày.Tôi

xinngài,hãydạytôiphảilàmsao.Tấtcảnhữnggìtôimuốnlàđượcchếtvớimộtchútdanhdựmàthôi”.

Ngườisamurailãnhđạonói:“Rấttốt,hãyphachotamộtcốctrà,rồitasẽdạyanhphảilàmgì”.

Ngườiphatràrầurĩ:“Đâycólẽlàlầnphatràcuốicùngcủatôitrongcuộcđờinày”.

Ôngphatràvớisựtậptrungcaođộ,chậmrãitheodõinướcsuốilấytừnúisôilêntrongấm,rồiđặtcáclátràvào,rửasạchtrà,lọctràvàróttrà,mỗilầnmột ít.Rồiôngcầmly tràbằngcảhai tay traonóchongườisamurai lãnhđạo.

Ngườisamurailãnhđạođãxemtoànbộtiếntrìnhphatràấy.Ôngnhấpthửmộtngụmvànói:“Đâylàlytràngonnhấtmàtađượcuốngtrongcảcuộcđờimình.Tacóthểnóingayvớianhrằnganhkhôngcầnphảichết”.

Ngườiphatràvộihỏi:“Ngàisẽdạytôiđiềugìchăng?”.

Ngườisamurailãnhđạonói:“Tôikhôngcầndạyanhđiềugìcả.Khianhđốimặtvớitênroninđó,tấtcảnhữnggìanhphảilàmlàhãynhớđếntrạngtháitinhthầnkhianhphatrà.Anhkhôngcầnthêmbấtkỳđiềugìkhácnữa”.

Saukhingườiphatràngheđiềunày,ôngđiđếnchỗhẹn.Tênroninđãđợiôngởđóvàngaykhingườiphatràđến,hắnliềnrútgươmra:“Giờthìmàyđếnrồi,bắtđầuđấunào”.

Ngườiphatràđãsuynghĩđếnnhữngđiềumàvịsamuraivĩđạikianóitrênsuốtđườngđi,nênôngđốimặtvớitênroninbằngđúngtrạngtháitinhthầnmàôngcókhiphatrà.

Ôngtậptrungánhmắtlênđốithủ,rồichậmrãicởinónvàđặtnóngayngắnbêncạnhmình.Rồiôngcởiáochoàngngoàira,từtốngấplại,xếpnógọngàngdướichiếcnón;rồiôngcởidâyáo,cộtốngtayáotrongcủaôngvớicổtaycủamìnhmộtcáchchắcchắn;ôngcũnglàmnhưvậyvớigấuquầndài.Ôngchỉnhtrangphụcchotrậnchiếntừđầuđếnchân,trongsuốtthờigianđóvẫngiữtháiđộhếtsứcbìnhthản.

Tronglúcấytênroninbắtđầulolắng.Càngnhìn,hắncàngmấtbìnhtĩnhvìkhôngthểđoánđượckỹnăngsửdụngvũkhícủađốithủcaothâmđếnmứcđộnào.Cáinhìntừcặpmắtvànụcườicủađốithủcànglúccàngkhiếnhắncảmthấymấttựtin.

Khi người pha trà chỉnh xong y phục, động tác cuối cùng của ông là rútthanhgươmtừvỏrakêurinrítvàkhualêntrongkhôngkhí.Rồiôngdừnglạiởđó,vìôngkhôngbiếtphảilàmgìnữa.

Ngaylúcấy,tênroninquỳphụcxuốngvàvanxin:“Xinhãythamạngchotôi, tôi lạyngài!Trongsuốtcuộcđờimình, tôi chưabaogiờ thấymột taykiếmnàocóphongtháiđĩnhđạcnhưngài!”.

Phảichăngchiếnthắngcủangườiphatràthựcsựlànhờvàokỹnăngchiếnđấu?Không,đóchínhlàlòngdũngcảmtrongtráitimông,làsựtựtin,điềmtĩnh,thanhthảntrongchínhnộitâmông.Đólàtháiđộmàôngcóđượckhilàmviệc.

Kỹthuậtvàkỹnăngkhôngphảilàvấnđềquantrọngnhất.Đểhiểutrọnvẹnnhữngsựviệcvượtkhỏikỹnăngđơnthuần,chúngtacầnsửdụngđếntráitim[tâm]vàphầntinhnhạycủathếgiớibêntrong[hồn]củata.

ChúngtacóthểthấyrằngcáctiêuchuẩncưxửmàKhổngTửđưarakhôngchỉlàsựphêphánnghiêmkhắcvềthếgiớiquanhta;màcònchỉracáchsửdụnghiệuquảthờigianvàsứclựccógiớihạncủachúngta,chuyểnsựphêpháncủatavàobêntrong,hướngđếntráitimvàtâmhồncủariêngta.

Tấtcảchúngtađềunênnghiêmkhắchơnmộtchútđốivớibảnthânvàchânthậthơn,khoandunghơnmộtchútđốivớingườikhác.Ngàynay,chúngtacũngchorằngmộtngười tử tếphảichânthậtvàngaythẳng,nhưngkhôngtheonghĩalàngâythơvàquádễbịthaotúng;thayvàođóvấnđềquantrọnglàphảikhoandungthathứchonhữngsaitráicủangườikhác,đốixửvớihọbằngsựcảmthôngvàxemxétcácsựviệctừđiểmnhìncủangườikhác.

Vìlýdonày,chỉduyngườiquântửchânchínhmớicóthểxoayxởsaocho“khôngoántrời,khôngtráchngười”,cũngkhôngthanvansốphậnđãkhôngmanglạichohọdịpmaymàhọcần,cũngkhôngthanphiềnrằngchẳngcóaitrênđờinàyhiểuđượchọ.

Mộttráitimvàmộttâmhồnmạnhmẽcóthểbùđắpchocảnhữnghốitiếckhôngthểtránhkhỏivànhữnglỗilầmlẽrabạncóthểtránhđượctrongđời;đồngthời,nócóthểmanglạichobạnsựtậptrungvàomụctiêu,giúpbạnnângcao tinh thầnvàđểbạn sốngmột cuộc sống trọnvẹnnhất, hiệuquảnhấthếtmứccó thể.Mỗingàybạnsẽ trảinghiệmmộtsự táisinhmới,vàbạnsẽchỉchonhữngngườikhácbiếtcáchtrảinghiệmtấtcảnhữngđiềuđẹpđẽấy.

Nếu đầu óc bạn trong sáng, tinh thần phóng khoáng, ngay thẳng và dũngcảm,thìbạncóthểnhậnthấyrằngbạnthuhoạchđượcnhiềulợiíchkhôngngờvàmọingườisẽsẵnlòngmangđếnchobạnnhiềuđiềutuyệtvời.Nhưngnếungượclại,bạnsẽkhôngnhậnđượcbấtkỳlờikhuyêntốtđẹpnào.

NhưKhổngTử nói, nếu bạn đi ngang quamột ngườimà không gắng nóinhữngđiềucóthểmanglạilợiíchchongườiấy,thìbạnđang“bỏphímộtconngười”.Bạnđãbỏmấtcơhộivớingườiấy,đólàđiềukhôngtốt.Ngượclại,nếungườiấytừchốinghebạn,lờinóicủabạnbịphíphạmđi,cũnglàđiềukhôngtốt.

Nếubạnmuốnlàmộtngườimàngườikháccóthểnóichuyệnđược,thìchìakhóalàphảigiữđượcmộttinhthầntrongsángvàphóngkhoáng.Trongthếgiớihiệnđạibậnrộncủachúngta,nơixãhộicànglúccàngphứctạphơn,thìđiềusốngcònlàtaphảinuôidưỡngmộtcáinhìntíchcực,rộngmởcủamộtbậcquântử.KhổngTửđãchỉchochúngtabiếtnênlàmthếnào.

Nếunộitâmcủamộtngườithoátkhỏinhữngloâu,dodựvàsợsệt,tựnhiênhọ sẽ ít thanphiền hơn về thế giới xungquanh và năng lực gìn giữ hạnhphúctronghọcũngsẽtănglên.

Giatăngnănglựcgìngiữhạnhphúccủabảnthânlàđiềutốtnhấtmàchúngtacóthểhọcđược.

PhầnIII:THẾĐẠO

Trong thế giới hiện đại, nhờ email và tin nhắn, chúng ta có giữ liên lạcthường xuyên với những người cách ta hàng ngàn dặm, ấy thế mà ta lạikhôngbỏchútnỗlựcnàođểhiểunhữngngườihàngxómcủamình.

Hơnbaogiờhết,cáchchúngtađốixửvớinhữngngườikhácngàynaytrởnênrấtthiếtyếu.

Trongmôitrườngxãhộiphứctạpvàđầybiếnđộngnày,chúngtaphảiđốixửvớinhữngngườikhácnhưthếnào?

Khicóngườiđốixửvớitakhôngcôngbằng,taphảiphảnứngrasao?

Đâu là những nguyên tắc mà chúng ta nên áp dụng để cư xử với nhữngngườithânthiết?

KhổngTửđưarachochúngtanhiềuquytắcvềcáchcưxửtrongxãhộivàquađógiúptatrởthànhmộtngườiđứngđắn.Cóthể,cácquytắcấybanđầucóvẻcứngnhắc,thậmchíkhắtkhe,nhưngthựctếchúngchứađựngsựmềmdẻođếnkhôngngờ.

Nóiđơngiản,ôngđưarachochúngtacácnguyêntắcđiều tiếthànhđộngcủamìnhvàmứcđộmàchúngtaphảituânthủcácnguyêntắcấy.

Chúngtathườngtựhỏitaphảilàmgìvàkhôngnênlàmgì;cáigìlàtốtvàcáigìlàxấu.

Thựctế,khiđưaranhữngcâuhỏiấy,chúngtacũngnhậnrarằngcácsựvậtthườngkhôngđượcphânchiadựatheocácýniệmđơngiảnvềđúngvàsai,tốtvàxấu,cóhoặckhông.Thờiđiểmvàmứckỳvọngcủachúngtakhilàmmột điều gì đó luôn có ảnh hưởng trực tiếp tới cách chúng ta hành động.KhổngTửđặcbiệtnhấnmạnhsựcânnhắcmứcđộnàolàcầnthiếttrongkhita làmbất cứđiềugì.Khi hànhđộng, chúng ta cầnphải tránh càngnhiềucàngtốtsựtháiquá,hoặcngượclại,làsựthiếuquantâm.

Vì vậy, dù Khổng Tử ủng hộ đức Nhân và sự bác ái, nhưng ông khôngkhuyênchúngta tha thứmọi lỗi lầmcủangườikhácvới lòngNhânkhôngphân biệt. Có người hỏiKhổng Tử rằng: “Ngài nghĩ sao về câu nói:Khingườitaoánhậnmàhãmhạimình,mìnhnênđemânđứcramàbáođáp?”.

KhổngTửđáprằng:“Vậynếungườitađemânđứcramàgiúpđỡmìnhthìmìnhlấygìđểbáođức?Nênlấychínhtrựcmàđáplạisựoánhận,nênlấyđiều ânđứcmàđáp lại điều ânđức.” (LuậnNgữ,XIV, 36).Chínhviệcýthức về các giới hạn của điều gì có thể chấp nhận được nơi những ngườikháclàmộtdấuhiệunổibậtcủabậcquântửchânchính.

Chúngtacầnnhấnmạnh,điềumàKhổngTửủnghộởđâylàsựtôntrọngphẩmgiácủaconngười.

Dĩnhiên,Ngàikhônggợiýlàphảilấyoánhậnđểđáptrảlạioánhận.Nếuchúngtaluônphảiđốimặtvàứngxửvớinhữngviệcsaitráingườikhácgâyrachomìnhmộtcáchácývàthùoánbằngtháiđộtươngtự,thìchúngtasẽbịgiamvàotrongmộtvòngluẩnquẩnkhôngbaogiờcóđiểmdừng.Chúngtasẽđánhmấtkhôngnhữnghạnhphúccủariêngta,màcòncảhạnhphúccủanhữngthếhệsaukhimắcvàosợidâythùhậntruyềnkiếp.

Đáp trả oán hận bằngđức hạnh thì cũngkhông thực tế.Nếubạnquá hàophóngvớilòngtốtvàlòngnhâncủamình,đốixửvớinhữngngườilàmđiềusaivớimìnhbằngsựtốtbụngtháiquáhaythiếusuyxét,thìđiềuấycũnglàmộtsựlãngphí.

Nhưngcómộttháiđộthứba,đólàphảiđốimặtvớitấtcảđiềuấymộtcáchđiềmtĩnh,vớisựvôtư,côngbằng,cởimởvàchínhtrực,tứclàphảitiếpcậnnóvớimộttínhcáchđạođứccaocùngkhảnăngsuyxétsâusắc.

Nóirộngra,KhổngTửnhấnmạnhrằngchúngtaphảisửdụngtìnhcảmvàtríóccủatađúngchỗcầnthiết.

Ngàynay,mọingườiđềutìmcáchtiếtkiệmcácnguồntàinguyên,tuynhiênchúngtalạixemnhẹsựhoangphívềtinhthầnvàlãngphínănglượngtrongchínhcơthểchúngtamỗingày.

Sự thịnhvượngvật chấtvà tốcđộngàycàng tăngcủacácnhịpđiệucuộcsống ngày nay đòi hỏi chúng ta phải đưa ra những phán đoán thật khônngoan.Chúngtaphảilựachọnconđườngtốtnhấtđểsống,mộtconđườngthậtsựlàcủariêngchúngta.

Trongcuộcsống,chúngtathườnggặpcáctìnhhuốnggâybốirối:

Chamẹquáyêuthươngcon,nhưngđiềuấylạichỉđẩyhọxađứaconmình.

Bạnbèthâncận,gầngũihếtmức,nhưnglạithườngkếtthúcbằngviệclàmtổnthươnglẫnnhau.

Cóngườitìmmọicáchcốgắngcảithiệnmốiquanhệgầngũihơnvớicấp

trênvàcácđồngnghiệpcủamình,nhưngkếtquảthườnghoàntoànngượclại.

Làmsaolạiranôngnỗinày?

KhổngTử dạy rằng cả sự tách biệt thái quá lẫn sự thân cận thái quá đềukhôngphảilàlýtưởng.Đốivớiông,“đirấtxacũngtồitệnhưđiquágần”.Sựgầngũi tháiquákhôngphải làmột tìnhhuống lý tưởngchohaingườimuốnsốnghòathuậnvớinhau.

Vậy,làmthếnàotađạtđược“nhữngmốiquanhệtốtđẹp”?

TửDu - học trò củaKhổngTửnói rằng: “Cangiánmàngười trên khôngnghethìmangnhục.Khuyênlơnmàbằnghữukhôngsửathìmấttìnhbằnghữu.” (LuậnNgữ, IV,25).Haynóikhácđi,nếubạn luônquanhquẩnbêncấptrêncủamình,xemliệumìnhcógiúpgìđượcchohọhaykhông,dùbạnđangtỏragầngũithìbạncũngsẽsớmrướcnhụcvàothân.Cũngvậy,nếubạnluônbámkèkèbêncạnhbạnbèmình,dùcóvẻnhưcácbạnkhôngthểchiaxa,thìviệcmấttìnhbằnghữusẽchẳngcònlâunữa.

Cócâuchuyệnngụngônnhưsau:

Ngàyxưacómộtđànnhím,tấtcảđềucólôngnhọntrênlưng,nằmrúcvàonhauđểgiữấmquamùađông.Hẳnlàchúngkhôngbaogiờcóthểbiếtđượcrằngnếutáchxanhauthìchúngsẽrasao.Chỉmộtchútxêdịchraxathôilàchúngkhôngthểgiữấmchonhauđược,vìthếchúngrúclạigầnnhauhơn;nhưngchúngcàngép lạigầnnhau,cácgainhọnlạichâmvàonhau, thế làchúng lạibắtđầu táchxanhau ra;nhưngkhi chúng làmvậy, chúng lạibịlạnh.Phảimấtmộtthờigiankhádàiđểđànnhímnhậnrakhoảngcáchthíchhợpgiữachúng,đểchúngcó thểgiữấmchonhaumàkhông làmnhaubịthương.

Trongxãhộicủachúngtangàynaykhitràolưuđôthịhóangàycàngpháttriển,nhấtlàởcácthànhphốlớn,nhữngkhoảnhsânnhỏcủacácđạigiađìnhthờixưađềubịphábỏđểxâydựngcác tòanhà lớn.Chođếnngàymừngnămmới,mộtgiađìnhlàmbánhbaođemrakhoảnhsânnhỏđểcùngchungvuivớihàngxómnhưthườngniênthìhọngỡngàngkhithấykhôngcònairađấy nữa. Khoảnh sân chung cũng không còn, thậm chí những láng giềngsốngba,bốnnămđi chung trênmộtchiếccầu thangcũnghầunhưkhông

biếtnhau.

Docácmốiquanhệcủachúngtavớinhữngngườisốngquanhtađãtrởnênlạnhnhạthơn,chúngtacàngkhóđểgiaotiếpvớinhauhơn.

Rồiđiềunàygia tănggánhnặnglênmộtvàingườibạnmàchúngta trôngcậy.

Cóthểbạnnghĩrằng:Nếungườibạnthânthiếtnhấtcủatôiđốixửvớitôitốthơnmộtchút,thìtôisẽcởimởđểđốixửvớihọtốthơn.Hoặc:Nếugiađìnhbạncóchuyện,mộtvụcãinhauvớivợchẳnghạn,tạisaobạnlạikhôngnóivớitôi?Tôicóthểcanthiệpvàhòagiảigiúpbạnmà!

Nhiềungườitrongchúngtanghĩnhưvậy.NhưngchúngtahãynhớlờiTửDu:sựgầngũitháiquácóxuhướnglàmtổnthươngngườikhác.

Vậychúngtanênsốnghòahợpvớibạnbècủatanhưthếnào?

CólầnTửCốngđãhỏiKhổngTửcâuhỏinàyvàKhổngTửđãtrảlờirằng:“Nhưbằnghữucólỗi,mìnhnênhếtlờicangián,màphảinóimộtcáchkhéoléodịungọt.Nhưbằnghữukhôngnghe,thìmìnhnênthôi;đừngnóidaimàmang nhục.” (LuậnNgữ,XII, 22).Khi bạn thấymột người bạn đang làmđiều gì đó sai trái, bạn nên cảnh báo cho họ và can gián bằng thiện chí,nhưngnếuhọthựcsựkhônglắngnghe,thìhãythôi.Đừngnóigìthêmnữa,nếukhôngbạnsẽbịtổnthương.

Vìvậy,vớinhữngngườibạntốtthìcũngcầncógiớihạn.Tháiquáthìsẽbấtcập.

Cácnhàtâmlýhọccómộtthuậtngữđểchỉloạihànhvimàchúngtathườngthấytrongsựtươngtáccủanhữngconngườihiệnđạilà“hànhvikhông-yêu

thương”[12]

.Nómô tả chínhxácđiềuxảy rakhingười tadựavàodanhnghĩatìnhyêuđểcưxửtheomộtcáchthứcgượngép,cưỡngbáchđốivớinhữngngườithânyêunhấtcủahọ.Điềunàythườngxảyragiữachồng-vợ,giữanhữngngườiđangyêunhau,giữachamẹ - concái,haynóikhácđi,giữanhữngngườithânthiếtnhấtvớinhau.

KhổngTửkhuyênrằngchúngtaphảigiữmộtkhoảngcáchnhấtđịnhvớibạn

bèhoặcvớingườitrêncủata,vàphảibiếtđâulàranhgiớinằmgiữasựthâncậnvàxalạ.

Cònvớigiađình,nhữngngườithânyêuvớitahơnbấtkỳaikhác,liệuchúngtacónêngầngũihếtmứckhông?

Haychúngtacũngnêngiữmộtkhoảngcáchnhấtđịnhgiữachamẹvàconcái,chồngvàvợ,hoặcgiữanhữngngườiyêunhau?

Một người vợ có thể sẽ nói với chồng rằng: “Hãy nhìn xem emđã từ bỏnhữnggìđểyêuanh.Emđãlàmđiềunàyđiềukiachỉvìcáigiađìnhnày,vậymàbâygiờanhđốixửvớiemnhưthếnàysao?”.

Nhiềubàmẹnóivớiconcáicủamìnhrằng:“Connhìnxem-saukhisinhcon,mẹchậmthăngtiếntrongcôngviệc,mấtđivócdángtươitrẻcủamình,mẹđãhysinhmọithứchocon,vậysaoconkhôngthểgắnghọcthêmchútnữahả?”.

Mọi hành vi “không-yêu thương” này đềumang tính chất ép buộc,mangdanhnghĩatìnhyêuđểbắtngườikháccưxửtheocáchmàchúngtamuốn.

CólầntôiđọcmộtcuốnsáchvềviệcnuôidạyconcáicủamộtnhàtâmlýhọcngườiAnh,trongđótácgiảđãđưaramộtsốđiềurấtsángsuốt:

Tìnhyêuhầunhưluônlàviệcmangconngườilạigầnnhauhơn.Nhưngcómột,vàchỉmộtloạitìnhyêumàmụctiêucủanólàsựngăncách:tìnhyêucủachamẹđốivớiconcáicủahọ.Tìnhyêuchamẹthậtsựtrọnvẹncónghĩalàđểcon trẻđộc lậpcàngsớmcàng tốt;bạnđểconmìnhbiết tự lậpcàngsớmthìbạncàngthànhcôngtrongvaitròlàmchamẹ.

Hãyhiểunhưthếnày,sựđộclậpvàmộtkhoảngcáchtôntrọnglàthiếtyếuđối với phẩm giá củamột cá nhân.Nó phải được duy trì, cho dù là giữanhữngngườithânthiếtnhấtvớinhau.

Dùgiữachamẹvàconcái,hoặcgiữavợchồngcướinhauđãlâu,mộtkhikhoảngcáchtôntrọngbịviphạm,mộtkhibạnđiquágiớihạnđếngiaiđoạngọilà“quấyrầy”,thìbạnsẽkhôngcònđộclậpmộtcáchthíchđángvớinhaunữa.Rồisẽcóvấnđềxảyra,sựtổnthươngngấmngầmlàmmấtđitìnhbằnghữuhoặcthậmchímộtsựsụpđổhoàntoàntrongcácmốiquanhệsẽsớm

xuấthiện.

Dù đối với bạn bè hay gia đình, chúng ta đều phải biết các giới hạn củachúngtanằmởđâu.Trungdunglàtốtnhất.

KhổngTửdạyrằngchúngtaphảitôntrọngconngườimộtcáchbìnhđẳngvàhợplý,duytrìmộtkhoảngcáchđủđểmỗingườicómộtkhônggianriêngtưcầnthiết.

TưtưởngnàyrấtgiốngvớitrạngtháimàThiềnPhậtgiáogọilà“Hoakhôngnởhết,trăngchưatrònvành”.

Đâylàtrạngtháitinhthầntốtnhấtnêntồntạigiữaconngười.Khimộtbônghoanởhết,nósẽbắtđầuphaitàn;ngaykhimặttrăngtrònvànhvạnh,nóbắtđầu khuyết dần. Nhưng khi bông hoa ấy còn đang chúm chím, hoặcmặttrăngấychưađủđộtròn,bạnsẽcócảmgiáccònđiềugìđóđểchờmong.

KhổngTửnóirằng:“Dốclòngtin,hamsựhọc,giữchovữngdẫuchếtcũngkhông thay đổi, làm cho cái đạo hay hơn lên. Không vào nước đã nguy,khôngởnướccóloạn,đờicóđạothìralàmmọiviệc,đờikhôngcóđạothìẩnmàsửamình.Nướccóđạomàmìnhnghèovàhènlàxấuhổ;nướckhôngcóđạomàmìnhgiàusanglàxấuhổ.”(LuậnNgữ,VIII,14).

Đốivớicảbạnbèlẫngiađìnhchúngtacũngvậy.Bằngcáchchohọkhoảngkhôngcầnthiết,bạnsẽnhậnranhữngchântrờimớivốnluônmởratrướcmắtmình.

Thựctếkhibạnđixinviệc-đặcbiệtlàvớicáccôngtynướcngoài,trưởngphòngNhânsựsẽđưachobạnmộtbảnmôtảchitiếtcôngviệcđãđượcviếtsẵn,ghi rõvị trívàcôngviệcbạnsẽ làm.Mọingườiđềucómộtbảnnhưvậy,từthưkývànhânviênđánhmáychođếnquảntrịviêncấpcao.

Chúngtaluônnóirằngnhữngngườitrẻphảilàmviệcchămchỉvàthậttốt,ngườinàocókhảnănglàmcôngviệccủabangườilàgiỏinhất.Điềunàyrấtlạlùngvàdườngnhưđingượclạitinhthầnquảntrịdoanhnghiệphiệnđại:Ngườichịutráchnhiệmchomộtnhiệmvụphảilàngườihếtlòngquantâmđếnnó,theocáchnày,mọingườiđềuhợplạivớinhaunhưbộphậncủamộtchiếnlượcchặtchẽ.

KhổngTử nói: “Nếumình không có chức vị trongmột xứ, thì chẳng cầnmưutínhchínhsựcủanướcấy.”(LuậnNgữ,XIV,27).Nóikhácđi,dùbạnđangởvị trí nào,bạnphải làmbổnphậncủamình,khôngđượcvượtquáthẩmquyềncủamìnhmàcanthiệpvàocôngviệccủangườikhác,vượtquávấnđềcủamìnhđểlàmnhữngviệcmàbạnkhôngphảilàm.Tháiđộchuyênnghiệpnàyđốivớicôngviệclàmộttháiđộmàxãhộihiệnđạicủachúngtahẳnsẽđặcbiệtquantâm.

Tuynhiên,cómộtđiềukiệnđượchàmýởđâylà:“Khitacóchứcvịtrongmộtxứ,thìphảimưutínhchínhsựcủaxứấy”.Vậythì,bạnphảiquantâmđếncácvấnđềthuộctráchnhiệmcủamìnhnhưthếnào?

Làmthếnàođểchúngtabiếtmìnhphảilàmgì?

KhổngTửnóirằng:“Quântửđốivớiviệccủathiênhạ,khôngcóviệcgìcốýlàm,khôngcóviệcnàocốýbỏ,hễhợplễnghĩathìlàm.”(LuậnNgữ,IV,10).

KhổngTửcóýmuốnnói:Ngườiquântửkhôngcốcưỡngép,khôngchốngđốisựviệcmàkhôngcólýdo,khôngđòihỏiquácaomàcũngkhôngnhânnhượngtháiquá,khôngquágầngũimàcũngkhôngquálảngtránh.TấtcảmọihànhđộngđềutheoLễvàsựcôngchính.Lễvàsựcôngchínhphảilànhữngnguyêntắcvàchuẩnmựcchoviệccưxửcủatấtcảchúngta.

Mộtkhichúngtabiếtcáigìquyđịnhcáchhànhđộngcủamình,thìchúngtaphảiquantâmđếnchínhnhữnghànhđộngcủata.

Giữa“lờinói”và“việclàm”,KhổngTửđánhgiácao“việclàm”.KhổngTửcựckỳcảnhgiácvớinhữngngườikhoekhoangvàphôtrương.

KhổngTửnói rằng: “Kẻnàomiệngnói lờihoamỹ; cònmặtmày thì trauchuốt, hình dạng kiểu cách, áo quần lòe loẹt, hẳn kẻ ấy kém lòng nhân.”(LuậnNgữ, I,3).Bạnkhông thể tìmthấyngườicóđứchạnh thựcsựgiữaloạingườimiệngnóilờihoamỹvàcótháiđộkiểucách.

VậyKhổngTửủnghộđiềugì?Rấtđơngiản-nói ít, làmnhiều.Bạnphảinhiệttìnhtrongcáchànhđộngcủamình,nhưngNgàikhuyênnên“nóinăngthậntrọng”-khôngđượcnóinhữnggìbạnkhôngthểlàm.Tụcngữcócâu“Thần khẩu hại xác phàm” (Cái miệng hại cái thân), chí ít thì những lời

khoácláccũnglàmgiảmgiátrịconngườibạn,“càngnóinhiềuthìcàngmấtnghĩa”.

HọctròcủaKhổngTửlàTửTrươngtrongkhiđihọccóýmuốnlàmquanhưởng lộc.ÔnghỏiKhổngTửxemmìnhnên làmgì.KhổngTửnói rằng:“Nênnghechonhiều.Nhữngđiềumìnhnghechẳngtỏ,hãycònhồnghithìđểquamộtbên,đừngcónói.Cònnhữngđiềumìnhngheđượcrõràng,mìnhnênnóimộtcáchdèdặt.Nhưvậy,ngườitaítcódịpmàquởtráchmình.Nênthấychonhiều.Nhữngđiềumìnhthấychẳngrõ,cóthểnguyhạithìđểquamộtbên,đừngcólàm.Cònnhữngđiềumìnhxétchẳngcóhại,mìnhnênlàmmộtcáchdèdặt.Nhưvậy,mìnhítcódịpphảiănnăn.Nóimàítbịquở,làmmàítănnăn,bổnglộctựnhiênởđórồi.”(LuậnNgữ,II,18).

“Nênnghechonhiều.Nhữngđiềumìnhnghechẳngtỏ,hãycònhồnghithìđểquamộtbên,đừngcónói”cónghĩalàtrướchếtbạnphảibiếtcáchlắngnghexemngườitađangnóigìvớibạn,nhữngphầnnàobạnkhôngchắcthìphảiđểquamộtbên.Chúngtagọiviệchọchỏitừnhữnggìxảyravớitalàkinhnghiệmtrựctiếp,trongkhiviệchọchỏitừcáckinhnghiệmcủangườikhác,kểcảnhữngthấtbạivàbấthạnh,đượcgọilàkinhnghiệmgiántiếp.

“Những điềumình nghe được rõ ràng,mình nên nóimột cách dè dặt” cónghĩa làbạnphải cẩn thậnkhibàn luậnvềnhữnggìmìnhđãnghe, kể cảnhữngphầnmàbạnnghĩlàmìnhđãhiểurõ.

“Nênthấychonhiều.Nhữngđiềumìnhthấychẳngrõ,cóthểnguyhạithìđểquamộtbên,đừngcólàm”nghĩalàhãynhìnxungquanhbạnvàđểquamộtbênnhữnggìbạncònchưachắcchắn.Sựlẫnlộncũngnhưhầuhếtnhữngsailầmconngườigặpphảilàkếtquảcủamộttầmnhìnbịgiớihạn:Làmthếnàomộtconếchngồiđáygiếngcóthểhiểuđượcsựbaolacủađạidươnghaysựcaorộngcủabầutrời?

Ngaykhibạndàydạnkinhnghiệm,bạnvẫnphảicẩntrọngtrongcáchànhđộng củamình.Loại cẩn trọng trong cách cưxửnàyđượcmô tả “nhưđixuốngvựcsâu,nhưđitrênbăngmỏng.”(LuậnNgữ,VIII,4).

Hãysuyngẫmnhiềuhơn,lắngnghenhiềuhơn,nhìnnhiềuhơn,thậntrọngtronglờinóivàtronghànhđộngcủamình.Lợiíchmàbạnthuđượckhithựchiệnnhữngđiềunàylàbạnsẽíthốitiếchơn.

Trongthếgiớinàykhôngnơiđâucóthuốcchữatrịchonhữngđiềuhốitiếc.Ngaykhimộtngườibiếthọđãlàmđiềugìđósaitrái,thìsựviệcấycũngđãxảyra rồi,vàcó thể làkhôngbaogiờsửachữađượcnữa.Nếumộtngườitránh được việc tráchmóc, than phiền khi nói và tránh được những hànhđộngcóthểdẫnđếnhốitiếcvềsauthìchắcchắnsẽthànhcôngtrongnhữnggìhọđangdựđịnhlàm.

Tôitừngđọcđượcmộtcâuchuyệnnhưsau:

Ngàyxưa,cómộtcậubétínhhaynónggiận.Mỗilầncáukỉnh,cậubélạinóinăng lỗ mãng, cục cằn với mọi người xung quanh. Cha mẹ khuyên rănnhưngcậuvẫnchưasửađược.

Mộtngàynọ,chacậuđưachocontraimộttúivảichứađầyđinhvàdặn,mỗilầnkhônggiữđượcbìnhtĩnhthìcậucứvácbúarahàngràogỗquanhnhàvàđónglênđómộtcâyđinh.Vânglờicha,hễnổinónglàcậubélạiphangbúađóngmộtcâyđinhvàohàngràogỗ.

Mớicuốingàyđầutiên, trênmặtgỗđãxuấthiện37câyđinh.Ngàythángtrôiqua, túiđinhvơidần, tính tìnhcủacậubécũngdần thayđổi.Sốđinhxuấthiệnmỗingàytrênhàngràoítdầnđi,cậuthấymìnhgiữđượcbìnhtĩnhtốthơntrước.Cuốicùngthìtúiđinhcũngđãhếtsạch.Cậubéhoanhỉthưavớicha rằngcậuđãhọcđượccách tựkiềmchế.Ngườichachỉmỉmcười.Ôngdặncontrairằngtừnaytrởđi,nếumộtngàytrôiquamàcậukhôngnổinóngthìcậuđượcquyềnnhổbớtmộtcâyđinhtrênhàngrào.Chẳngbaolâusau,cậubéđưalạichochamộttúiđinhđầy,nặngtrĩuhệtnhưôngđãtừngđưachocậungàynào.

Ngườichadắttaycontrairahàngrào.Thậttộinghiệp,mặtgỗphẳngphiungàyxưanaychichítnhững lỗđinh.Ngườichanóivớicon trai:“Charấtmừnglàconđãbiếtgiữbìnhtĩnh.Nhưngconhãynhìnmặtgỗkiamàxem.Mỗilầnconnónggiận,ănnóithôlỗ,làconđãgâyrachonhữngngườixungquanhnhữngnỗiđauhệtnhưnỗiđaumàmặtgỗkiaphảichịuđựngkhiconđóngđinhvàonó.Chodùconđãhọcđượccáchgiữbìnhtĩnhvàđãrútđinhrathìnhữnglỗđinhsâuhoắmkiavẫncònđó.

Tươngtự,dẫuconcóhốicải,cóxinlỗibaonhiêulầnđichăngnữathìnhữngngườibịconxúcphạmkhôngbaogiờcòncảmxúctốtđẹpvớiconnhưxưa.Con phải nhớ rằngmột lời nói cục cằn cũng tạo ramột vết thương lòng

khôngkémmộtvếtdaođâm,mộtlỗđinhđóngvàodathịt”.

CâuchuyệntrênlàmộtsựgiảithíchhoànhảochođiềumàKhổngTửmuốnnóiquacâu“Nóimàítbịquở,làmmàítănnăn”.

Trướckhiquyếtđịnhmộtđiềugìđó,chúng taphảingừng lạimộtchútđểsuyxétcáchậuquả,nếukhôngcũnggiốngnhưmộtkhicâyđinhđãđượcđóngvàohàngràothìdùnóđượcnhổrangayđinữa,nóvẫnkhôngbaogiờcóthểtrởvềnguyêntrạngnhưtrước.Khichúngtalàmđiềugìđó,chúngtaphảicócáinhìnsâurộngvàphảithậntrọngvớimọiđiềucóthểxảyra.Nếulàmđượcnhưvậy, chúng ta có thể tránhđượcviệc làm tổn thươngngườikhácvàsẽítphảihốitiếchơnvềsau.

Tronglờinói,chúngtaphảisuynghĩthậtcẩntrọng;tronghànhđộng,chúngtaphảisuyxétđếncáchậuquả.Đâylàđiềuquantrọngnhấtcầnphảinhớtrongmọisựtươngtáccủachúngta.

Nếubạnmuốncókhảnăngxửlýmọikiểuquanhệkhácnhautrongxãhộiphứchợpvàđadạngngàynay,thìđiềuquantrọnghơnhếtlàphảibiếthòanhã.

VậyKhổngTửnóithếnàovềsựhòanhã?

KhổngTửrấtxemtrọngLễtrongđờisốnghàngngày.Ngàitôntrọngsựhòanhãvàquansátchămchúcácbuổilễ,nhưngkhôngbaogiờchỉđểxemmànhưlàmộtcáchtự-tudưỡng.Khinhữngngườicóquanchức,nhữngngườimặctangphụcvànhữngngườimùđingangqua,Ngàiluônđứngdậy,chodùngườiấytrẻhơnmìnhvàcúichàohọtheotôntitrậttựxãhội.Nếuphảiđiquamặtnhữngngườiấy,Ngàisẽbướcnhanh,từngbướcnhỏ,đểtỏlòngtônkính.

Đólàsựhòanhã.

Trongmọi tình huống,KhổngTử đều có cách cư xử hết sức chuẩnmực.NgườitanóivềKhổngTửnhưsau:“Khidựtiệcrượuvớingườitronglàng,ngàichờchomấyngườigiàchốnggậy ra trước, rồiNgàimới ra sau.KhingườitronglànglàmlễNa,tứclễcúngtếchốngôndịch,thìKhổngTửvậntriềuphụcđứngởbậcthềmphíađôngmàtiếplễ.”(LuậnNgữ,X,10).

Córấtnhiềutiểutiếttrongcácbuổilễ.Thậmchícólẽchúngtangạcnhiêntựhỏitạisaocácnhàvănviếtcácsáchcổvàcácbảnghichéplạibậntâmghichépviệcmộtngườirấtthôngtháinhưthếthựchiệnnhữngđiềulặtvặtấy.Khôngphảimọingườiđềubiếtlàmloạiviệcđósao?Khôngphảiđiềuấychỉtôđiểmthêmchongườihiềntriếtấysao?

Thựctế,cáiđượcgọilàngônngữvàhànhđộngcủabậchiềnnhânthựcsựchỉđơngiảnnhưvậy,quáđơngiảnđếnđộthậmchínólàmchongườingàynay có chút hoài nghi.Những câu chuyện ấy gần gũi đếnmức nó có thểthườngxuấthiệntrongxómlàng,hoặctrongnhàcủabạn.

Nhưngchúngấmáplàmsao!NókhiếntacócảmgiácrấtgầngũivớiKhổngTử,dùNgàivĩđạinhưngvẫnrấtthựcvàgiốngvớichúngta.Mộtlầnnữa,KhổngTửchỉrachotanhữngchânlýmàNgàiđãkhámphávànhữngsựviệcmàNgàiđãtrảinghiệm,đểchúngtacùngchiasẻ.

Vìthế,chúngtacóthểthấyrằngcáchànhđộngnhìnbềngoàicóvẻnhưvônghĩalạithựcsựquantrọngkhichúngxuấtpháttừtâmvàhồn.

Học tròcủaKhổngTử làTửLộcó lầnhỏiKhổngTử làmthếnàođểmộtngườicóthểtrởthànhbậcquântử.KhổngTửnóivớiTửLộrằng:“Nênlấylòng kính trọngmà sửamình”. Tức là tự sửamình bằngmột thái độ tôntrọng,nghiêmtúc.TửLộhỏilại:“Bằngcáchtựsửamìnhthìcóthểtrởthànhmộtngườiquântử,chỉcóthếthôisao?”.

KhổngTửthêmrằng:“Ngườiquântửtựsửamình,nhờđómọingườiđượcan trị”.Trướchết hãy rèn luyệnmình tốt hơn, rồi sau đó có thể nghĩ đếnnhữngcáchthứclàmngườikháchạnhphúc.

TửLộkhông thỏamãnvới câu trả lờinày,nênhỏi tiếp: “Chỉ cóvậy thôisao?”.

KhổngTửtrảlời:“Ngườiquântửtựsửamình,nhờđómàtrămhọđượcyêntrị.Sửamìnhđểyêntrị trămhọ,việcấychẳngdễđâu,dẫuchobậcThánhVươngnhưvuaNghiêu,vuaThuấncòn làmchẳnghếtđược!”(LuậnNgữ,XIV,45).Thậmchíngườiquân tửvàcácbậchiềnnhânnhưvuaNghiêu,vuaThuấncònthấykhóthựchiệnvàkhôngthểlàmhếtđược.Nếubạncóthểlàmđượcđiềuấy,bạnchắcchắnsẽtrởthànhmộtngườiquântử!

“LuậnNgữ”viết rất nhiềuvềnhững câu chuyệnnhỏ, tuyđơngiảnnhưngđầyýnghĩacóthểxảyđếnchobấtkỳaitrongchúngta.Hầunhưhiếmkhichúngtabắtgặpnhữngđoạnviếtdàidòngnàovềviệcthựchànhlễmộtcáchviểnvông.Trướcđây,chúngtathườngnghĩnhữngtưtưởngcủaKhổngTửrấtkhónắmbắtvà thựchiện,nhưngkỳ thựcchúngrấtgầngũi trongcuộcsốngcủamỗingười.

ĐiềumàKhổngTửkhuyêntaphảitậptrungtrướchếtkhôngphảilàlàmthếnàomangđếnchothếgiớisựổnđịnh,màlàlàmthếnàotrởthànhphiênbảntốtnhấtcóthểcócủachínhbảnthânchúngta.“Tuthân”-sựtựtudưỡngtínhcáchđạođứccủamộtngười - làbướcđầu tiênđiđếnviệcchịu tráchnhiệmchođấtnướcvàchoxãhội,tứctráchnhiệm“trịquốc,bìnhthiênhạ”.KhổngTửvàcáchọc tròcủaôngđã luônđấu tranhgiankhổđể trở thành“phiên bản tốt nhất” của chính họ, nhưngmục tiêumà họ hướng đến khithựchiệnđiềunàylàđểlàmtốthơntráchnhiệmcủamỗingườiđốivớixãhộimàhọđangsống.

KhổngTửnóirằng:“Ngườiđờixưavìmìnhmàhọcđạo,ngườiđờinayvìngườimàhọcđạo.”(LuậnNgữ,XIV,25).Ngườixưahọcđểhoànthiệnbảnthân,biếnmìnhthànhnhữngconngườitốtđẹphơn;cònngàynay,chúngtahọcđểchứngtỏmình,vàđểlấylòngngườikhác.

Ngườinàothậtsựtôntrọngtrithứcthìmớihọcđểhoànthiệntinhthầncủamình.Họctừsáchvở,họctừxãhội,họctừkhisinhrachođếnkhigià.Từtấtcảnhữngđiềuấy,bạnsẽhọcđượckhảnăngnắmgiữhạnhphúc.

Trướctiên,hãytrởthànhmộtcôngdântrungnghĩa,cógiáodụcvàcóhiểubiết,rồisaukhiđãtrangbịtấtcảnhữngđiềuấy,hãyđitìmvịtrícủamìnhtrongxãhộivàvaitròcủamìnhtrongcuộcsống.Mụctiêucủaviệchọclàhoàntấttiếntrìnhtìmkiếmvịtrícủamìnhvàhoànthiệnchínhmình.

Vậy,thếnàolà“vìngườimàhọcđạo”?

Đó là việc xem kiến thức nhận được nhưmột công cụ,một kỹ năng đơnthuầnđểlàmhàilòngngườikhác,giúpmìnhkiếmđượcmộtcôngviệc,hoặclợiíchthuầntúycánhânnàođó.

KhổngTửkhôngnóirằngbạnphảitrởnêngiốngnhưbấtkỳaiđểlàmộtbậcquântử.TheoNgài,làmộtbậcquântửcónghĩalàtrởthànhphiênbảntốt

nhấtcóthểcủachínhbạn,dựatrênvị tríbạnđangcólúcnày,bắtđầuvớinhữngsựviệcquanhbạnvàbắtđầungayngàyhômnay,saochotinhthầncủabạncóthểđạtđượcmộttrạngtháicânbằnghoànhảonhất.Vìchỉkhinàobạncóđượcmộttinhthầnvàmộttâmhồnthậtsựđiềmtĩnh,kiênđịnhvàgắnkếtvớicuộcsốngthìbạnmớicóthểkhôngbịchaođảotrướcnhữngthăngtrầm,thànhcônghaythấtbạitrongđời.

Điềunàynhắctôinhớđếnmộtcâuchuyệnnhỏ:

Cóbangườithợmay,mỗingườimởmộtcửahiệutrêncùngmộtconđường.Mỗingườiđềumuốnthuhútnhiềukháchhàngchomình.

Ngườithợmaythứnhấttreolênmộttấmbảnghiệulớn,trênđóviết:“Tôilàngườithợmaygiỏinhấttỉnh”.

Khingườithợmaythứhainhìnthấytấmbiển,ôngmuốnchơitrộihơnnênlàmmộtbảnghiệulớnhơn,vớidòngchữ

“Tôilàngườithợmaygiỏinhấtnước”.

Ngườithợmaythứbanghĩ:Mìnhcónênnóirằngmìnhlàthợmaygiỏinhấtthếgiớikhôngnhỉ?Ôngsuyxétvấnđềnàytrongmộtthờigianrấtdài,sauđóôngchỉđưaramộtbảnghiệurấtnhỏ.Nhưngtấmbiểnnhỏấyđãthuhúttấtcảkháchhàngtrênconđườngấyđếncửahiệucủaông,làmchohaicửahiệukiavắngteo.

Tấmbảnghiệucủangườithợmaythứbađãviếtgì?Trênđóchỉviết:“Tôilàngườithợmaygiỏinhấttrênconđườngnày”.

Ôngđãnhìnlạinhữngđiềuđangởtrướcmặtông,bắtđầutừcáithựctếvàgầngũinhất.Vàđólàlýdotạisaoôngđượckháchhàngchấpnhận.

Làmviệccủachínhmình thật tốtvà làmmộtngười tử tế,đầy thiệnchí làđiềukiệntiênquyếtchomộtbậcquântử.Nhưngnếuchỉlàmộtngườitửtế,thiệnchíthìliệucó

đủđểbiếnbạnthànhmộtbậcquântửchưa?Khônghẳn.

Làmmộtngườitốt,vớitâmhồnvàtinhthầnởtrạngtháicânbằnghoànhảo,

làmộtđiềukiệncầnđểtrởthànhmộtbậcquântử.Nhưngchỉcóđiềuấythìchưađủ.TheoKhổngTử,bậcquântửkhôngnhữnglàngườitốt,màhọcònphảilàngườicaocảvàđángkínhphục,luôntrăntrởviệcthiênhạ,đồngthờiphảicónghịlựcvànănglựcthậtsự.

CổsửTrungQuốcghilạirấtnhiềutấmgươngquântửnhưthế:cáchọcgiảvàtríthứcnổitiếngtuyphảisốngtrongnhữnghoàncảnhcựckỳkhắcnghiệtvànghèokhổnhưngvẫnluônnghĩtớiđờisốngcủangườidân.

VàolúcngôinhàtranhváchláchỉvừađủđểnươngthâncủaĐỗPhủ[13]

bịgió thu thổi tốcmái, nhà thơvà là bậchiềnnhânnàyđãviết: “Ướcgì cóhàngnghìnvạngiannhàrộngđểchechotấtcảngườinghèotrongthiênhạ,khiếnmặtaicũngđượctươivui”.Ngàynayđọclạinhữnglờiôngnói,chúngtacảmthấyrằngđiềunàyđốivớiĐỗPhủkhôngphảilàmộtlờikhoatrươngsáorỗng.Thayvàođó,chúngtacảmkíchvàkhâmphụctấmlòngnhânđạocủaông.

MộtvídụnữalànhàthơPhạmTrọngYêmđãtinrằngdùmộtngườiquântử“ởmiếuđườngtrêncao”hay“ởsôngnướcngoàixa”,thìngườiấytấtcũngcảmthấylolắngchocácbậccaitrịđấtnướcvàchothườngdântrongthiênhạ, và vì thế “lo trước cái lo của thiên hạ, vui sau cái vui của thiên hạ

vậy!”[14]

.

TacóthểthấyrõảnhhưởngcủaKhổngTửtrongngôntừcủanhàthơấy.

Đếnđây,cólẽbạnbắtđầubănkhoănkhôngbiếtliệuýtưởngcủaKhổngTửcho rằng “đất nước là trách nhiệm của tôi” phải hoàn toàn có nghĩa là cánhânhysinhcáclợiíchcủamìnhchăng?

Thựctế,KhổngTửkhôngủnghộmộtsựhysinhnhưthế.Tráilại,lýthuyếtcótínhthựctếvàsâusắccủaôngvềcácmốiquanhệconngườigợiýrằngtháiđộdốclòngchoxãhộichínhlàsựbảovệlớnnhấtcóthểchocácquyềnvàlợiíchcủatấtcảmọingười.

KhổngTửnóirằng:“Đạoquântửcóbađiềumàtachẳnglàmđượcmột:Cónhân,chẳngbaogiờlorầu;cótrí,chẳngbaogiờlầmlạc;códũng,chẳngbaogiờsợsệt”.TửCốngthưarằng:“Thầynóikhiêmđóthôi.”(LuậnNgữ,XIV,

30).

Tuynhiên,KhổngTửtinrằngkhitìmkiếmlợiíchcánhân,conngườiphảikiênđịnhtrênconđườngđúngđắn,vàcũngđừngbaogiờtìmkiếmcácconđườngtắthaynhữngthắnglợinhỏmọn.

KhổngTửchorằngsựkhácbiệtgiữabậcquântửvàkẻtiểunhânlàviệchọchọnlấyconđườngđúngđắnhaynhữngconđườngtắt.

KhổngTửnói:“Quântửtinhtườngvềviệcnghĩa;tiểunhânrànhrẽvềviệclợi.”(LuậnNgữ,IV,16).Từ“nghĩa”ởđâyhàmývềđạođức.Nghĩalà,conđườngmàngườiquântửchọnlàđườngđiđúngđắnnhấtvàphùhợpnhấttừđiểmkhởiđầuchođếnlúckếtthúc.Trongkhiđó,mộtkẻtiểunhânlạitậptrungvào lợi íchcánhânvà theođuổi lợi íchấy,vìvậy,họrấtdễrơivàonhữngconđườnglầmlạc,maquỷ.

Vậy,sựkhácbiệtgiữamộtngườiquântửvàmộtkẻtiểunhânbộclộranhưthếnào?

KhổngTửnói:“Bậcquântửmongchođứchạnhcủamìnhngàycàngcao;cònkẻtiểunhânthìmongchocóchỗănchỗởchosướngcáithân.Bậcquântửghinhớphápluậtđểgiữmình,cònkẻtiểunhânthìghinhớânhuệđểcậynhờ.”(LuậnNgữ,IV,11).Haynóikhácđi,mộtngườiquântửkhôngcómốiquantâmthườngnhậtvàtầmthườngnhưkẻtiểunhân.

KhôngngàynàotrôiquamàmộtngườiquântửkhôngnghĩvềLễvàsựtựtudưỡng,trongkhimộtkẻtâmđịahẹphòichỉtínhtoánđếnnhữngđiềutrướcmắt của riêngmình - tức nhà của họ hoặc những nhu cầu và những hammuốncánhâncủahọ.Ngườiquântửluônsốngbằngcácquytắccủamộtbộluậtđạođứcnghiêmngặtvốnkhông thểbịphávỡ, trongkhikẻ tiểunhântrongđầuchỉ toànnghĩvềnhữngânhuệvụnvặtvà làmthếnàođểchiếmđượcưuthế.

Ngườinàongàyngàybậntâmđếnnhữngchuyệnriêngcủagiađìnhhọ,nhưlàmthếnàocóthểmuađượcmộtngôinhàsangtrọnghoặctrèocaotrênnấcthangsựnghiệp,ngườimàlòngchỉtoànnhữngmưuđồnhỏnhenđểphụngsự cho lối sống của gia đìnhmình, thì đó là loại tiểu nhânmàKhổngTửđangnóiđến.Dĩnhiênkhôngcógì saikhi làmnhữngviệcấy,nhưngnếungườitađểtâmhồnmìnhtrởnêntùtúngkhisụcsạotìmkiếmnhữnglợiích

cánhânvụnvặt;nếuhọvứtbỏnhữngsựkiềmchếcủaLễhaycủaLuậtđểbảovệhoặcmởrộngnhữnglợiíchnhỏnhoiấy,thìđiềuđócóthểrấtnguyhiểm.

NgườiquântửluôntôntrọngLễvàLuật.Nócũnggiốngnhưbấtkỳaitrongchúngtakhiđứngđợiđènxanhvàđibộquađườngtạivạchdànhchongườiđibộ:chấphànhđiềuấycóvẻnhưtabịquảnthúc,nhưngnhữngquảnthúcnhỏấyđảmbảoantoànchota,thựcsựchothấysựtôntrọnglẫnnhaugiữamọingườivàlàmtănggiátrịcủaxãhội.

Nhữngkẻtiểunhân,nhữngngườihammuốnlợiíchtrướcmắt,nhữngngườiluôntìmkiếmsơhởđểgiànhlấynhữnglợiíchnhỏbévàriêngtư,cóthểsẽnhậnđượccáimàhọmuốnmộthailần,nhưngcómộtmốinguycơtiềmẩnlàkhôngsớmthìmuộnhọrấtdễđiđếnchỗlàmnhữngviệcxấuxahơn,tạoranhữngtáchạilớn.Hãyquaytrởlạivídụvềviệcbăngquađườnglúcnãy:ngaykhimộtkẻtiểunhânthấyđèngiaothôngchuẩnbịđổi,khôngcầnđợitínhiệudànhchongườiđibộ,họchạyqualuôn,cóthểhọvẫnsẽvượtquađượcvàilần,nhưngkhôngsớmthìmuộncũnggâyratainạn.

Nhữngkẻtiểunhânkhôngbaogiờxemxétsựviệctheocáchđúngđắnmàluônháohứcchộplấynhữngđiềulợinhỏ.

Trongxãhộingàynay,chúngtacóthểlàmgìđểtrởthànhmộtbậcquântử?Chúngtabắtđầuvớiýniệmvề“sựbềnchí”haycòngọilàsựkiêntrì.Khicòntrẻ,chúngtađềusốngquálýtưởng,đầyướcvọngvàkhátkhaođạtđượccáigìđóhữudụngchomọingười.Nhưngthườngthì talạikhôngcốgắngtheođuổivàthựchiệnđượcnhữngướcvọngấy.Tạisao?Trongcuộcsốnghiệnđại,chúngtaphảiđốimặtvớinhiềulựachọnphứchợp;vàvớimọisựkíchđộngvàkhuấyđộngnày, chúng ta rấtkhóđưa ra cácquyếtđịnhkhilưỡnglựgiữavôvàncáclựachọn.Chúngtacảmthấykhôngthểlựachọnđượcphảiđitheoconđườngnàođểđạtđượccácướcvọngcủata.Vàđiềunàychothấytathiếu“sựbềnchí”.

Nếuchúng ta thật sựbềnchívàhọccáchnhìn thật rộng, chodùchúng takhôngđạtđếntrạngtháicaoquýcủanhữngngườimàKhổngTửđãmôtảnhư“khôngcómộtchỗởnhấtđịnhnhưngcómộttráitimkiênđịnh”-biếtquantâmnhiềuđếnthếgiớinộitâmhơncuộcsốngbênngoài,thìchúngtavẫnđangđiđúngđườngđểtrởthànhmộtbậcquântử.

Cómộttiêuchuẩnthứhaichongườiquântử,đólà:“Quântửnghiêmchínhmàkhôngtranhvớiai,hợpquầnvớimọingườimàkhôngbèđảng”.

Nói khác đi,một bậc quân tử là phải sống hòa thuận vớimọi người, giữphẩmgiávàkhôngbaogiờtranhgiànhvớinhữngngườiquanhmình.Mộtngườiquântửhẳncũngsẽkhôngbaogiờkếtbèkếtđảnghoặclậpmưuvìlợiíchcánhân.

Đây làđiềumàKhổngTửngụýkhiôngnói rằng: “Quân tửhòavớimọingườimàkhôngvềhùavớiai,tiểunhânvềhùavớimọingườimàkhônghòavớiai”.

Trongbấtkỳtậpthểlớnnào,nhữngxáctíncánhâncủamọingườisẽkhôngbaogiờchínhxácnhưnhau,nhưngmộtbậcquântửchânchínhsẽbiếtlắngnghe từngquanđiểmriêngvà tôn trọngcũngnhư thấuhiểu lý lẽcủamọingườitrongkhivẫnbámchắcvàolýlẽcủariênghọ.Điềunàyduytrìcảsựthốngnhất lẫnsựhàihòa, trongkhivẫnđảmbảorằngtiếngnóicủa tấtcảmọingườiđềuđượclắngnghe.Ngàynay,dùởbấtkỳquốcgianào,chúngtacũng luônmuốnxâydựngmộtXãhộiHàihòa,điềunàycónghĩa là lắngnghecáctiếngnóikhácnhaucủatấtcảmọingườivàhòaquyệnchúngthànhmộttiếngnóicótínhtậpthểtolớnhơn.

Nhữngkẻtiểunhânthìhoàntoànđốilậplại,họ“vềhùavớimọingườimàkhônghòavớiai”.

Chẳnghạn,chúngtavẫngặpphảicáctìnhhuốngnơilàmviệc,ởtrườnghọchoặctrongcácmốiquanhệxãhộimàởđónhữngkẻtiểunhânluôntìmcơhộinịnhbợngườikhácđểlấylợi.Nhưmộtnhânviênkhingheôngchủnóichưahếtcâuđãnhảydựnglênvànóilờinịnhbợ:“Vâng,vâng,ôngnóiđúngquáđimất!”,haybahoa:“Đúngquáđimất!Ýtưởngấymớixuấtchúnglàmsao!”.Nhưngngaykhibuổihọpkếtthúc,họquaysangngườikhácvànói:“Lầnnàygãlạimuốngìnữađây?Tôihoàntoànkhôngđồngývớihắn”.

KhổngTửnóirằng:“Quântửhòanhibấtđồng;tiểunhânđồngnhibấthòa.”[Quântửhòavớimọingườimàkhôngvềhùavớiai, tiểunhânvềhùavớimọingườimàkhônghòavớiai.](LuậnNgữ,XIII,23).

KhổngTửđưaramộtmôtảnữavềnhữngcáchthứcmàtrongđóngườiquântửvàkẻ tiểunhâncưxử rấtkhácnhau:“Quân tửhợpquầnđượcvớimọi

ngườimàkhôngkếtbèđảng.Tiểunhânkếtbèđảng,màkhônghợpquầnđượcvớimọingười.”(LuậnNgữ,II,14).

Bậcquântử“hợpquầnđược”vớinhữngngườikhác,giốngnhưhọ,cótiêuchuẩncaovềLễvàsựcôngchínhtrongcáchứngxửhàngngày,vì thếhọđượcnhiềungườiyêumến,ủnghộ.Bấtkểngườiquântửchânchínhcóbaonhiêubạn,họluôngiốngnhưôxytrongkhôngkhímàchúngtathở,làmchonhữngngườibạncủahọcảmthấyhạnhphúcvàđượcquantâm.KýtựtiếngTrungQuốc,chữ“Tỉ”, tức“kếtbèđảng”, trônggiốngnhưhaingườiđangđứngsátvàonhau.Điềunàycónghĩalànhữngkẻtiểunhânthíchtụtậplạivớinhautrongnhữngphường,hộicủariênghọmàkhôngthíchbịhútvàocáctậpthểlớn.

Vídụ,tạimộtbữatiệc,mộtngườiquântửsẽcảmthấyhoàntoànthoảimáivớimọingườiởđó,dùlàbạnbècũhaynhữngngườixalạ;nhưngnhữngkẻtiểunhânsẽlẩnvàomộtgócrồithầmthìtonhỏvớinhau.

Tạisaolạicósựkhácnhaunày?Mộtlầnnữa,đólàvìngườiquântửvàkẻtiểu nhân không sống trong cùng trạng thái đạo đức.KhổngTử nói rằng:“Bậcquântửbaogiờtrongbụngcũngthảnnhiênlồnglộng,tiểunhânbaogiờtrongbụngcũngâulongayngáy.”(LuậnNgữ,VII,36).Sởdĩtathườngthấykẻtiểunhânmưuđồcùngvớinhữngngườikháclàvìhọcólươngtâmkhôngthưthái,vàmuốnbàymưuđểkiếmlợiriêngchomìnhcũngnhưbảovệnhữnggìmàhọđãcó.Đâyđúnglàýnghĩacủatừ“bèlũ”.Tráilại,tinhthầncủabậcquân tử thì thư tháivàđiềm tĩnh;vìhọsống trong trạng tháithảnnhiênkhôngvịkỷ,họluôngiữđượctrạngtháinội tâmbìnhyên,hòahợpvớimọingườimộtcáchchânthành,thânái.

QuanniệmphươngĐôngxemsựhàihòanhưmộtbiểuhiệncủacáiĐẹp.Nhưngđâulàsựhàihòađíchthực?KhổngTửlặpđilặplạinhiềulầnđểchỉrachochúngtarằng,hàihòachínhlàsựkhoandungđốivớingườikhác.Đólàsựhợpnhấtvàhòatrộn,màhoàntoànvẫngiữđượcnhữngtiếngnóivànhữngquanđiểmkhácnhau.Đâycũnglàđạocủabậcquântửtrongxãhội.

Bởivì cóquánhiều sựkhácnhaugiữamộtngườiquân tửvàmộtkẻ tiểunhân, lốicưxửcầncócủabạnđốivớihaiđối tượngnàycũngsẽrấtkhácnhau.

KhổngTửnóirằng:“Quântửdễthờmàkhólàmđẹplòng,vìkhônglấyđạo

làmchođẹp lòng thì khôngđẹp lòng, códùngngười thì tùy tàimàdùng.Tiểunhânkhóthờnhưngdễlàmchođẹplòng,vìkhônglấyđạolàmchođẹplòngthìcũngđẹplòng,códùngngườithìlạicầnngườihoànbịmớidùng.”(LuậnNgữ,XIII,25).

KhổngTửgiảithíchnhữngđiểmkhácnhauấybằngcáchđặtngườiquântửvàkẻtiểunhânkềnhauđểsosánh.

Rấtdễđểhòahợpvớimộtngườiquântử,nhưngbạnsẽcảmthấyrấtkhóđểlấy lòngngườiấy.Nếubạnmuốn làmvui lònghọbằngcách sửdụng thủđoạngiandối,thìbạnchắcchắnsẽthấtbại.Họlànhữngngườicôngchínhvàsẽkhôngthỏahiệpvớibạnchỉđểđốilấyvàiânhuệnhỏ.Nhưngnếuhọchọnbạnđểgiaoviệc,họsẽsắpđặtmộtvịtríphùhợpvớibạn,dựatrêntàinăngvànănglựccủabạn.Đâychínhlàđiềuđượcnhắcđếntrongcâu“tùytàimàdùng”.

Đặcđiểmđểnhậnrakẻtiểunhânlàhọrấtdễnịnh,nhưnglạirấtkhóđểhợptácmộtcáchngay thẳng.Vídụ,nếubạnmuachuộchọbằngmộtvàiđiềunhỏnhặt,giúphọtheomộtcáchthứcnàođấy,haychỉlàchohọănuống,thìhọcũngcảmthấythỏalòng.Thậmchínếuphươngcáchbạnlàmvuilònghọkhônghoàntoànđạođức,hoặcngaycảlàvôliêmsỉ,họvẫnkhôngphảnđối.Nhưng loạingườinày rấtkhóhợp tác.Đừngbaogiờnghĩ rằnghọ sẽ thậtlònggiúpbạn.Thậmchínếubạnhếtsứcnỗlựcvàbỏrarấtnhiềutiềnđểđútlóthọ,thìngaylúchọthựcsựmuốndùngngười,họsẽkhôngsắpxếpchobạnmộtcôngviệcphùhợptheotàinăngvànănglựccủabạn,màsẽđòihỏisựhoànhảovàthanphiềnrằngbạnkhôngđủtiêuchuẩnởchỗnày,khôngđủphùhợpởchỗkia,bỏmặcmọinỗlựccủabạn.Họsẽtìmcáchlàmkhóbạnvàxếpbạnvàonhữngvịtríhếtsứcbấtlợi.Làmviệcvớinhữngngườinhưvậylàrấtkhó.

CóngườihỏiTửLộ:“KhổngPhuTửlàngườithếnào?”.TửLộchẳngđáp.Biếtchuyện,KhổngTửnóivớiTửLộ:“Saongươikhôngđápnhưvầy:Ấylàngườikhisuyngẫmđạolýthìvuisướngđếnquêncácnỗilobuồn;mảichuyêntâmvềĐạođếnchẳnghaycáigiànósắpđến.”(LuậnNgữ,VII,18).

ĐâythựcsựlàmộtbứcchândungvềKhổngTử,vàcònlàhìnhmẫuvềtínhcáchđạođứcmàmọibậctrígiảđềumongmuốnđạtđược.

Khiđượclưutruyền,mụcđíchhọcthuyếtcủaKhổngTửlàđểnuôidưỡng

vàgiáodụcmộttầnglớpưutúgồmcácquanlại-họcgiảvốncónhiệmvụchínhyếulàphụcvụđấtnướcvàpháttriểnnềnvănhóaKhổnghọc.

Trongbài“NhạcDươngLâuký”,PhạmTrọngYêmmô tảvai tròcủađộingũnàylà:“lotrướccáilocủathiênhạ,vuisaucáivuicủathiênhạ”.Đốivớiông,nócónghĩalàmỗingườiquênhếtnhữngthànhcôngvàthấtbạicánhânmàhòamìnhvàotrongnhữnglợiíchtậpthểtolớn.

Nhưngmộtlầnnữa,chúngtathấyrằngsựxáctínvàcảmquansâusắcnàyvềtráchnhiệmđốivớixãhộiđượcđặttrênnềntảngtừnhữngsựviệcđơngiản,mộcmạc,bắtđầungaytronghoàncảnhvàthờiđiểmthựctếcủahiệntại.Xuấtphátđiểmnằmởsựtudưỡngcủachínhbảnthânmỗingười,đểhọtrởthànhphiênbảntốtnhấtcóthểcủachínhconngườihọ.

Vìvậy,khichúngtanghengườitathanphiềnrằngxãhộibấtcôngvàkhómàcưxửđượcvới thếgiớiquanh ta, thì thayvì thanvanvề sốphậncủamìnhhoặctráchcứngườikhácnhưthế,tốthơnhếtchúngtahãynhìnnhậnvàđánhgiá lạichínhmình.Nếuchúng tahiểuđầyđủnhữnggiớihạncủabảnthân,biếtthậntrọngtronglờinóicũngnhưhànhđộng,biếthòanhãvớithếgiới,biếtpháttriểncảtinhthầnvàthểchấtcủata,chúngtasẽbớtgâykhókhănchomình,từđóchúngtasẽbiếtcáchtrởthànhmộtngườitốt,biếtcáchcưxửtốtvớicuộcđời.

Tôikhôngnghĩthamvọngđạođứcnàychỉđơnthuầnlànhữnggiátrịchỉtồntại trongquákhứ.Nó làđạonhânsinhmàmỗingườichúng tađềucó thểthựchànhcảtrongthếkỷ21,vàchúngtacóthểbắtđầungaytừhômnay.Theocáchnày,hạnhphúcmàKhổngTửvàcáchọctròcủaôngđãtheođuổilàmộtsuốinguồnchohạnhphúccủachúngtangàynay.ĐâycólẽlàbàihọclớnnhấtmàKhổngTửcóthểtraochochúngta.

Nếuchúngtacótháiđộlạcquanvàtíchcực,cósựhiểubiếtđúngvềnhữngranhgiớivànhữnggiớihạncủaviệcđốixửvớingườikhác,chúngtacóthểtrởthànhdạngngườimanglạihạnhphúcchomọingười.Khiấy,hạnhphúcriêngcủachúngtasẽtrởthànhmộtnguồnnănglượngchiếusánglênnhữngngườichungquanh,đemlạicuộcsốngtrànngậpniềmvui,tiếngcườihạnhphúcchogiađình,bạnbè,thậmchíchotoànxãhội.Nhưng,vớitưcáchmộtquântử,trướchếtchúngtahãybắtđầutừbạnbè.

PhầnIV:ĐẠOBẰNGHỮU

Trongtấtcảcácmốiquanhệmàtacó,bạnbèchínhlànhữngngườitrựctiếpnhấtchothấytalàloạingườigì.

Nếubạnmuốnhiểuaiđóthìchỉcầnnhìnvàobạnbècủahọ,bạnsẽbiếtcácgiátrịvàưutiêncủahọ.

Bạnbècũngđượcphânchiathànhhailoại:tốtvàxấu.Bạntốtcóthểgiúpbạnrấtnhiều,cònbạnxấusẽmangđếnchobạnvôvànrắcrối,thậmchícóthểdẫnbạnvàoconđườngsai trái.Dođó,việc lựachọnbạnbècủamìnhmộtcáchkhônngoanlàđiềucựckỳquantrọng.

Vậy, loạibạnnào làbạn tốt, loạibạnnào làbạnxấu?Làmthếnàođể tìm

đượcnhữngngườibạntốt?

KhổngTửchorằngtácđộngcủabạnbèlênsựpháttriểncủamộtconngườilà cực kỳ quan trọng.Ngài dạy các học trò củamình chỉ nên giao du vớinhữngngườibạntốtvàtránhxanhữngngườibạnxấu.

TheoKhổngTử,cóbaloạibạncóthểgiúpđỡchúngta.

Loạiđầutiênlànhữngngườibạnngaythẳng.Ngaythẳngởđâycónghĩalàchínhtrực,thiệnlươngvàcôngbình.

Mộtngườibạnngaythẳngthìluônchânthànhvàhàohiệp,họhiểurõgiátrịbảnthânvàkhôngbaogiờcótínhnịnhnọt.Tínhcáchcủahọcóảnhhưởngtốtđếnbạn.Họsẽmangđếnchobạnlòngcanđảmkhibạnnhútnhát,sựquảquyếtvàkiêncườngkhibạndodự.

Loạithứhailànhữngngườibạntrungthànhvàđángtin.

Loạibạnnày thì chân thànhvà tử tế trongcáchcưxửvớingườikhác,họkhôngbaogiờgiảdối.Kếtgiaovớiloạibạnnàychúngtaluôncảmthấydễchịu,yêntâmvàantoàn.Họthanhlọcvànângcaotinhthầnchúngta.

Loạithứbalànhữngngườibạncókiếnthức.Loạibạnnàyrấtamhiểucuộcđờivàcónhiềutrảinghiệmvềthếgiới.

ThờiKhổngTửsốnglàthờiTiên-Tần(trướcnăm221Tr.CN)rấtkhácvớithờiđạingàynay.Chúng tangàynayđược tiếpcậnmọi thứ:máyvi tính,Internet,cácnguồn thông tinđadạngvàmọi loại truyền thông.Còn trongthờiđạicủaKhổngTử,ngườitasẽlàmgìkhimuốnmởrộngtầmnhìncủamình?Cáchdễdàngnhất là tìmmộtngườibạncó tri thức, tiếp thunhữngcuốn sách mà người ấy đã đọc và biến kinh nghiệm của họ thành kinhnghiệmtrựctiếpcủariêngmình.

KhổngTửnói rằng: “Cóba loạibạncó íchvà cóba loạibạncóhại.Bạnngaythẳng,bạntínnghĩa,bạnnghenhiềuhọcrộng:Đólàbaloạibạncóíchchomình.

Bạngiảdối,bạnkhéochiềuchuộng,bạnhayxảomị:Đólàbaloạibạncóhạichomình.”(LuậnNgữ,XVI,4).

Khibạncảmthấydaođộngtrướcmộtvấnđề,khôngthểđiđếnmộtquyếtđịnh chắc chắn, cách tốt nhất là bạnnên tìmmột người bạn cókiến thức.Kiến thứcvàkinhnghiệmsâu rộngcủangườiấysẽgiúpbạncóđược lựachọnđúngđắnvàphùhợpchomình.

Mộtngườibạncókiếnthứccũnggiốngnhưmộtcuốnbáchkhoathư;chúngtacóthểtìmthấynhiềuđiềumìnhcầnvàhọcđượcnhiềubàihọchữuíchtừhọ.

KhổngTửnóirằngcóbaloạibạnxấu,“Bạngiảdối,bạnkhéochiềuchuộng,bạnhayxảomị”.

Quacâu“khéochiềuchuộng”,KhổngTửmuốnnóiđếnnhữngkẻnịnhhótvàadua-tứcnhữngkẻbợđỡvôliêmsỉ.

Chúngtathườnggặpphảiloạingườinàytrongcuộcsống.Bấtkểbạnnóigì,họsẽluôntándương:“Thôngminhquá!”;bấtkểbạnlàmgì,họsẽluôncangợi:“Thậtđángngạcnhiên!”.Họsẽkhôngbaogiờnói“không”vớibạn.Trái lại,họsẽđi theovàaduavớibạn, tándươngvàđưaranhững lờicatụngbạn.

Loạibạnnàycónăngkhiếuđongđolờinóicũngnhưchúýđếntừngbiểulộnhỏnhặtcủabạn.Họnươngtheochiềugióđểđảmbảokhôngbaogiờlàmđiềugìcóthểkhiếnbạnphậtlòng.

Họ là loạingườihoàn toàn tráingượcvớingườibạnchânchính.Lòngdạcủahọkhôngngaythẳng,cũngkhôngchânthật,họkhôngquantâmđếnviệcđúng-sai.Mụctiêucủahọchỉlàlấylòngbạnnhằmkiếmđượccáilợinàođấy.

HầuhếtchúngtacóthểđãbiếtvềvịthamquanHòaThânquamộtloạtphimtruyềnhìnhTrungQuốc.Tên thamquannàyxunịnhHoàngđếCànLongbằngmọi cách có thể.Hắn là loại người nịnh hót tồi tệ nhất và hầu nhưkhôngcógìmàhắnkhôngkhommình.Hắnlàmộtđiểnhìnhcủa loạibạnxấu.

Một người bạn nhưvậy sẽ khiến bạn cảm thấy dễ chịu và vui sướngmộtcáchbấtthường,giốngnhưHoàngđếCànLongtrongloạtphimtruyềnhình

kia:VịvuabiếtrấtrõrằngHòaThânđangăncủađútlótvàlàmsaiphéptắc,nhưng dù vậy Ngài vẫn không thể chịu được cảnh thiếu Hòa Thân. NhưKhổngTửnói,làmbạnvớiloạingườiấylàcựckỳnguyhiểm!

Tạisao?

Làvì saukhibạnđượcnghe tấtcảnhữnggìmuốnnghe,đượcphỉnhnịnhđếnđộthỏamãn;nhữngđiềuvevuốtấybắtđầuđivàotrongđầuócbạnnhưmộtthóiquen,cáitôicủabạnsẽmấtkiểmsoátvàbạnsẽtrởnêntựcaotựđạimột cáchmùquáng, chẳngbiếtđếnaingoài chínhmình.Bạn sẽđánhmất năng lực cơbảnnhất là tựbiếtmình, vàkhông lâu sauđó, bạn sẽ tựchuốclấytaiươngtừsựmùquángnày.

Loạibạn“khéochiềuchuộng”,aduaxunịnhlàđộcdượcngấmtừtừvàgiếtchếtlinhhồnbạn.

LoạibạncóhạithứhailàngườimàKhổngTửgọilà“giảdối”haycòngọilàloạingườihaimặt.

Họtrôngrấtvuivẻvàngọtngàotrướcmắtbạn,hếtsứcrạngrỡkhiđưaranhữnglờikhenngợivànịnhnọt.HọchínhlàloạingườimàKhổngTửgọilà“Kẻmiệngnói lời hoamỹ; cònmặtmày thì trau chuốt”.Nhưng sau lưngbạn,họsẽgieorắccáctinđồnvànhữnglờivukhốngácý.

Chúngtathườngnghengườitaphànnànrằng:“Bạncủatôicóvẻrấttửtếvàđángyêu,lờinóicủaanhtarấthòanhã,hànhvirấtchínchắn,tôitinanhtalàngườibạnthânthiếtnhất,gầngũinhấtcủamình,tôithậtlòngtậntâmgiúpđỡanhta,tôicũngtrúthếttâmtưcủamìnhchoanh,nóichoanhbiếtnhữngbímậtthầmkínnhấtcủamình.Nhưnganhtalạiphảnbộitôi,lạmdụnglòngtin của tôi cho cácmục đích cá nhân; anh ta bắt đầu đàm tiếu về tôi, lantruyềncácbímậtcủatôi,pháhoạithanhdanhtôi.Vàsauđókhitôiđốidiệnanhta,anhtatrơtráophủnhậntấtcảvớivẻmặtngâythơvôtội”.

Đólàloạingườigiảdốivàđạođứcgiả,kháchoàntoànvớingườibạntrunghậuvàđángtin.

Nhữngngườinhưvậythựcsựđềulà“kẻtiểunhân”nhỏnhen,vớilòngdạđentối.

Tuy nhiên, những người này thường đeomột cáimặt nạ là người tốt. Vìmuốnchegiấuđộngcơ củamình,ngoàimặthọ sẽ rất thân thiệnvớibạn,thậm chí có thể tử tế với bạn gấp trăm lần người khác. Vì vậy, nếu bạnkhôngcẩnthậnvàđểnhữngngườinhưvậylợidụng,thìbạnđãtựđeocòngvàomình:bạnsẽkhóthoátkhỏihọkhichưatrảmộtcáigiáđắtnàođó.Đâylàmộtthửtháchchophánđoáncủachúngta,chosựhiểubiếtcủachúngtavềconngườicũngnhưcácquytắccủacuộcđời.

Loại thứ ba đượcKhổngTử gọi là “bạn hay xảomị”, chỉ những kẻ khoekhoangkhoáclác.Tathườnggọihọlà“nhữngkẻbahoa”.

Nhữngngườinàythườngcónhữnglậpluậncóthểcuốnbạntheo,làmbạnkhôngcònbiếtphươnghướngđểnhậnchânsựviệc.Họmuốnbạntinnhữnggìhọnóiđềulàsựthật.Nhưngthựctế,ngoài tàiănnói liếnthoắngra,họhoàntoànchẳngcógìhết.

Cómộtsựkhácbiệtrõrànggiữaloạingườiđượcmôtảởtrênvớingười“cókiếnthức”làhọchẳngcótàinănghaykiếnthứcthựcsựgìhết.Mộtngười“hayxảomị”làngườicómiệnglưỡiliếnthoắng,nhưngbêntronglạirỗngtuếch.

KhổngTử luônnghingờnhữngngười ănnóihuyên thuyênvàgiọngđiệungọtngào.Mộtngườiquântửphảinóiítlàmnhiều.KhổngTửtinrằngvấnđềkhôngphảilàmộtngườinóicáigìmàlàanhtalàmđượccáigì.

Dĩnhiên,xãhộihiệnđạiđãcósựthayđổitrongmộtsốtháiđộvàgiátrị:ngườicótàinăngvàuyênthâmthậtsựcũngcầnbiếtgiaotiếphiệuquảđểkhônggâycảntrởchonghềnghiệpvàcuộcsốngcủahọ.

Tuynhiên,vớingườichỉbiếtnóimàkhôngcónănglựcthựcsựthìđúnglàtồitệ.

Nhưnglàmthếnàođểchúngtacóthểnhậndiệnđượcđâulàngườitốt,đâulàkẻxấu?Làmthếnàochúngtacóthểkếtgiaođượcvớinhữngngườibạntốtvàtránhxanhữngngườibạnxấu?

Nếumuốnkếtgiaobạntốt,tránhbạnxấu,bạncầncóhaiđiều:mộtlà,phảicómongmuốnkếtgiaovớibạn tốt;hai là,phảicókhảnăngđể thựchiệnviệc kết bạn ấy.Chúng ta đã biết “Nhân” và “Trí” là hai phẩmchất quan

trọngnhưthếnào,vànóchínhlàchìakhóađểtakếtgiaovớibạntốt.HammuốnkếtbạntốtđếntừđứcNhânvànănglựcthựchiệnđượcđiềuấyđếntừđứcTrí.

KhiPhànTrì hỏiKhổngTử rằngKhổngTửmuốnnóigì khi nóiđếnđứcNhân,Ngàitrảlờichỉbằnghaichữ:“thươngngười”.

SauđóPhànTrìhỏi,thếthìcáigìđượcgọilàTrí.KhổngTửtrảlời,lầnnàycũngchỉbằnghaichữ:“biếtngười”.BiếtngườilàcóTrí.

Nhưvậylà,nếuchúngtamuốnkếtgiaobạntốt,trướchếttaphảicómộttráitim nhân hậu, ân cần, sẵn lòng thân thiết với con người và có khao khátmuốnkếtbạn;hai là,chúng taphảicókhảnăngphânbiệt.Chỉbằngcáchnày,mộtngườimớicóthểtìmđượcnhữngngườibạnthựcsự.Mộtkhibạncótiêuchuẩncơbảnnày,bạnsẽkếtgiaođượcvớinhữngngườibạntốt.

Cóthểnói,kếtgiaovớimộtngườibạntốtlàbắtđầumộtchươngmớiđẹpđẽtrongcuộcđờicủachúngta.Bạnbècủatagiốngnhưmột tấmgương:khinhìnvàohọ,chúngtacóthểthấykhiếmkhuyếtcủachínhbảnthântanằmởđâu.

Tuynhiên,cómộtsốngườithiếusuynghĩnênsốnggầnhếtcảđờivớibạnbèmìnhmàcóvẻnhưkhôngbaogiờđưarađượcnhữngsosánhấy.

CómộtvídụrấthayvềđiềunàytronglịchsửTrungQuốc:

ÁnTử[ÁnAnh],tểtướngnổitiếngcủanướcTề,làmộtngườithấpbé,cókhuônmặtchấtphác,thôkệch,khôngcóđiểmgìnổibật.Nhưngôngcómộtngườiđánhxengựatrôngrấtcaoráo,bảnhbao.

NgườiđánhxenàyrấtlấylàmtựhàokhiđượcđánhxechoTểtướngnướcTề.Hắnthấytựhàovềđịavịcủamình:mỗingàyngồitrướcxengựa,hắnđánhroilênnhữngconngựacaolớn,trongkhiÁnTửngồitrongbuồngcómái cheở đàng sau.Hắnnghĩ rằng côngviệc của hắn với tư cách làmộtngườiđánhxengựaquảthựclàmộtđiềutuyệtvờinhất!

Mộtngày,ngườiđánhxengựatrởvềnhàthìthấyvợđanggóighémđồđạc,khóclócmộtcáchchuachát.Hắnngạcnhiênhỏi:“Mìnhđanglàmgìđấy?”.Vợhắnđáp:“Tôikhông thểchịuđượcnữa, tôi sẽbỏanh.Tôixấuhổkhi

sốngvớianh”.

Người đánh xe sửng sốt: “Nhưngmình không nghĩ là tôi tuyệt vời sao?”.Ngườivợbáclại:“Thếanhnghĩthếnàolàtuyệtvời?HãynhìnôngÁnAnhxem,mộtngười tàinăngnắmquyền trêncảnước,nhưngông ta rấtkhiêmtốn,ngồi trongxengựamàkhôngchútồnàohaytỏmình.Anhchỉ làmộttênđánhxe,màanhlạichorằnghàoquangcủariênganhlàkhôngaisánhđược,điđứngthìkhệnhkhạng,tháiđộthìcaongạovàtrịchthượng!AnhđicảngàyvớimộtngườinhưÁnAnh,nhưnganhlạikhôngcóchút tríkhônnàođểhọcđượcđiềugìtừôngấyđểngẫmlạichínhmình-đóchínhlàđiềulàmtôithấtvọngvềanh.Sốngvớianhlàđiềuhổthẹnnhấttrongđờitôi”.

Saunày,ÁnAnhngheđượcchuyệnấyvànóivớingườiđánhxecủamìnhrằng:“Vìngươicómộtngườivợtốtnhưvậy,tasẽchongươimộtvịtrítốthơn”.Vàôngcấtnhắcchongườiđánhxeấy.

Câuchuyệnnàyngụýrằngnhữngngườiquanhta,với lốisốngvà tháiđộcủa họ trong quan hệ với thế giới xung quanh, có thể trở thànhmột tấmgươngchota.Điềucốtyếulàtaphảibiếtcảnhgiácvềbảnthânmình.

Những con ngườimàKhổngTử tán thành để kết tình bằng hữu là nhữngngườicóthểgiúpíchchota.TuynhiênđiềuđókhôngbaohàmýlàngườibạnấysẽnângđỡtavìKhổngTửkhôngbaogiờủnghộviệcgiaothiệpvớinhữngngườigiàucóhayquyềnthếđểmưulợi.Thayvàođó,Ngàiủnghộviệckếtbạnvớinhữngngườicóthểhoànthiệntínhcáchđạođứccủabạn,giatăngsựtựtudưỡngcủabạnvàlàmgiàubảnngãcủabạn.

TrongkinhđiểnTrungQuốccómột trườngpháigọi là thơđiềnviên.Cácnhà thơ thuộc trườngpháinàynổi tiếngvìkhaokhátmuốnrút luikhỏixãhội để sống trong ẩn dật và hòamình với thiên nhiên.Họ ngợi ca nhữngniềmvuivớitựnhiênvàsốngmộtcuộcđờidândã,giảndị.

Vậy,chúngtacóthểtìmthấysựcảmthôngvớitựnhiênởđâu?Nókhôngnằmnơinúicaorừngsâu,màlàtrongđờisốngthực.Ngườitanóirằng:“Dễtìmthấysựcôliêunơichốnthànhthịhơnlànơihoangdã”.Chỉmộtngườiquyẩnchưahoànthiệnnănglựctựtudưỡngcủamìnhmớiẩnlánhnơinúicaovàtựtạochomìnhmộtnơituđạogiảtạo.Mộtẩnsĩđíchthựckhôngcầnrútluikhỏithếgiớitrầntục,vẫncóthểsốnggiữatrungtâmthànhphốnáonhiệt,ồnào,làmnhữngviệcbìnhthườngnhưmọingườixungquanh,nhưng

chỉkháclàhọcósựđiềmtĩnhvàvữngvàngnộitâm.

ĐàoUyênMinh,một trongnhữngẩnsĩkhôngbaogiờ thỏahiệp lý tưởngcủamình, làngườiđặtnền tảngcho trườngphái thơđiềnviên.ĐàoUyênMinhsốngtronghoàncảnhkhátúngquẫn,nhưngôngrấthạnhphúc.CuốnNam Phương truyện (Southern Histories) còn ghi rằng Đào Uyên Minhkhôngcókiếnthứcgìvềâmnhạc,nhưngôngcómộtcâyđàntamthậplục.Câyđàntamthậplụcnàychỉlàmộtkhúcgỗlớndài,nóthậmchíkhôngcódây.Mỗi lầnôngmờibạnhữuđếnnhà,ôngđềuchơiđànbằngcáchđánhvàokhúcgỗ.Ôngdốchếttâmtrívàoviệcchơiđàn,cókhihànggiờliền.Vàmỗilầnôngđánhđàn,nhữngbạnhữuthựcsựhiểuâmnhạcđềuxúcđộngdângtràncùngnỗiniềmcủaông.ĐàoUyênMinhđánhlênâmnhạctâmhồnôngtrêncâyđàntamthậplụckhôngdây, trongkhibạnhữucủaônguốngrượuvàtròchuyệnvuivẻ.Saucuộcvui,ôngsẽnói:“Tôisayvàbuồnngủrồi,cácngàivềđượcrồi”.Bạnbèravềmàkhônggâyồnào,sauđósẽtiếptụcgặpgỡvàonhữngdịpkhác.Nhữngngườibạnnhưvậylànhữngngườibạnđíchthực,vìtâmhồnbạnbècùngchiasẻmộtsựcảmthôngkhôngcầnnói ra.Và cách sống ấymới là cách sốngmang lại niềm hạnh phúc đíchthực.

Hãykếtgiaovớinhữngngườibạnbiếtsốnghạnhphúcvàvuivẻtrongcuộcđờicủahọnhưhọđangsốnglúcnày.

Cólầntôiđọcđượcmộtbàiviếtcủanhàvănnổi tiếngLâmThanhHuyềncủaĐàiLoan,viếtvềmộtngườibạnhỏixinchữôngđểtreotrongphòngđọcsách.Ngườibạnấyđãnóivớiông:“Viếtcho tôichữgìđó thậtđơngiản,nhưng hữu ích cho tôi khi tôi nhìn nómỗi ngày”.LâmThanhHuyền suynghĩmộtthờigiandài,rồiôngchỉviếtbốnchữbằngtiếngTrungQuốc.Bốnchữấycónghĩa là: “ThườngNghĩvềMộtvàHai”.Ngườibạnđọckhônghiểuvàhỏiôngýnghĩacủacâuấy.LâmThanhHuyềngiảithích:“Chúngtađềubiếtcâunói:“Trongmườiđiều trên thếgiớinày, thìcóđến tám,chínđiềukhôngnhưýtamuốn;vàsốngườitôicóthểgiaothiệpđượcchỉđếmtrênđầungóntay”.Giảthửtachấpnhậncâunóiấy, thìsẽvẫncònítnhấtmộthoặchaiđiềutrongmườiđiềuấycóthểnhưýtamuốn.Tôikhôngthểgiúpbạnquánhiều, tấtcảnhữnggì tôicó thể làmlànóivớibạnrằnghãynghĩvề“mộthoặchai”điềukia thôi,đểhướngtâmtrícủabạnvàonhữngđiềutốtđẹp,đểkhuếchđạiánhsángcủahạnhphúc,đểtránhxasầumuộntrongtâmhồnbạn.Vớitưcáchlàmộtngườibạn,đâylàđiềutốtnhấttôicóthểlàmchobạn”.

CómộtcâutruyệncổphươngTâykểvềmộtôngvuasốnghếtsứcxahoatrongrượu,phụnữ,âmnhạcvànhữngcuộcphiêulưu...Tấtcảmọiđiềuđẹpđẽnhấtvàquýgiánhấttrênthếgiớiđềucósẵnđểôngdùng,nhưngôngvẫnkhônghạnhphúc.Ôngkhôngbiếtđượccáigìđãkhiếnôngkhônghạnhphúcnênđãchogọiquanngựyđến.

Vịquanngựykhámchoông,rồikêramộtphươngthuốcchữabệnh:“Bệhạhãychongườitìmkiếmngườihạnhphúcnhấttrongvươngquốccủamình,mặcáocủangườiấythìnósẽlàmbệhạthấyhạnhphúc”.

Nhàvua liềnpháingườiđi tìmngườihạnhphúcnhấtvươngquốcvàcuốicùnghọcũngtìmthấymộtngườiđànôngthậtsựhạnhphúc.Nhưngcácvịquanlạitrởvềtaykhôngvàtâuvớivuarằnghọkhôngthểnàomangáocủangườiđànôngấyvềđểvuamặcđược.

Nhàvuahỏi:“Tạisaothế?Cácngươiphảimangcáiáoấyvềchota!”.

Cácquanthưa:“Ngườiấylàmộtgãcùngkhổ,gãthậmchíkhôngcónổimộtcáiáo”.

Điềunàycóýnghĩagì?Phảichăngnónhắcnhởchúngtarằngtrongcuộcsốnghạnhphúcđích thựcchính làhạnhphúccủa tâmhồn,vàkhôngnhấtthiếtphảiphụthuộcnhiềuđếncácđiềukiệnsốngvậtchấtbênngoài.KhổngTửsốngtrongmộtthờiđạirấtnghèonànvềvậtchấtvàtrongthờiđạicủaNgài,sứcmạnhcủaniềmhạnhphúcđíchthựcchínhlàđếntừmộtcuộcsốngnộitâmphongphú,từviệccưxửđúngđạo,từnhữngkhátvọng,nhữngkhaokhátvàtừsựhọchỏilẫnnhau.

Khiđãhiểuđượcthếnàolàmộtngườibạntốt,chúngtacũngcầnphảibiếtcáchsốnghòathuậnvớihọ.Nhưngkhicómộtngườibạntốt,cóphảilàlúcnàochúngtacũngphảisátcánhbênhọ?

Bấtkỳthứgìtrênthếgiớinàymàthiếusựcânxứnghoặccácgiớihạnriêngthìcuốicùngcũngsẽđiđếnmộtkếtthúckhôngnhưmongđợi.Dođó,khicư xử với bạn bè, chúng ta phải chú ý đến các giới hạn riêng.Ví dụ, khichúngtakếtgiaovớimộtngườiquântử,chúngtacầnphảibiếtkhinàonênnói,khinàokhôngnênnóivàbiếtchúngtacóthểtiếnbaoxalàhợplý.

KhổngTửnói:“Khimìnhhầuchuyệnvớingườiquântử,nênlưutâmtránhbađiềulỗinày:Ngườichưakịphỏimàmìnhnói,đólàhấptấp.Ngườiđãhỏimàmìnhkhôngnói,đólàgiấugiếm.Mìnhnóimàkhôngxemsắcdiệnngười,coingườiđãđểýnghemìnhchưa,đólàmùlòa.”(Luậnngữ,XVI,6).

Việcxenngangvàovàphátbiểucácýkiếncủamìnhnhằmđạtđượcđiềugìđótrongmộtcuộcnóichuyệnsẽbịxemlàhấptấp,vôýtứ,vàđókhôngphảilàđiềutốt.Tấtcảchúngtađềucónhữngquantâmriêng,nhưngbạnphảiđợichođếnkhi thờigianchínmuồi,khichủđềmàbạn lựachọnđã trở thànhtâmđiểmcủasựchúýchung,vàmọingườiđềuchờđợinghenóivềnó,vàchỉkhiđó,khôngcầnvộivãquámức,hãynóilênquanđiểmcủabạn.

Thời nay, nhiều người có các trangblog cá nhân, hoặc sử dụng các trangwebmàtrênđóhọháohứcthểhiệnnhữngtâmsựsâukínnhấtcủamìnhvớimọingười.Nhưngtrongquákhứ,khôngcónhữngphươngtiệntruyềnthôngnhưvậyvàmọingườiđềuphụthuộcvàolờinóiđểgiaotiếpcũngnhưđểhiểungườikhác.Khichúngtahọpmặtbạnbè,sẽluôncómộtsốngườinóiđinóilạivềnhữngchuyệnriêngcủahọ:ngàyhômtrướctôiđãchơigolf,tôivừamớiđượcthăngchức,v.v.Hoặckhimộtsốphụnữtụlạivớinhau,cóthểsẽcóngườikểlểlêthêvềchuyệnchồngconmình.Dĩnhiên,đólàtấtcảnhữnggìmàcô ta thật sự rấtmuốnnói,nhưngcóaiquan tâmđếnnhữngđiềuấy?Nghĩalà,trongkhicôtalàngườiduynhấtnói,côđãtướcđiquyềnđượcchọnlựachủđềnóichuyệncủangườikhác.Nhảychồmlênvàgiànhphầnnóikhichưađúngthờiđiểm,đóchắcchắnlàđiềukhôngtốt.

Nhưngcómộttháicựckhác:“Ngườiđãhỏimàmìnhkhôngnói”.KhổngTửgọilỗinàylà“giấugiếm”.

Nóikhácđi,cuộctròchuyệntựnhiênsẽcólúcđếnchỗmàbạnphảilàngườiđưacâuchuyệnđixahơn,nhưngbạnlạidèdặtvàtừchốinêulênýkiếncủamình.Vớitháiđộđó,bạnđãbỏmặccảmxúccủamọingười.Vìkhichủđềđãđixađếnđây,tạisaobạnlạikhôngnóigì?Liệuđócóphảilàsựtựvệ?Bạncốýgiữmìnhcáchbiệt?Haybạnđangcốkíchthíchsựtòmòcủangườikhác?Tómlại,việcgiữimlặngkhibạnnênnóicũnglàmộtđiềukhôngtốt.

TìnhhuốngthứbađượcKhổngTửnêuralà“Nóimàkhôngxemsắcdiệnngười,coingườiđãđểýnghemìnhchưa,đólàmùlòa”.Ngàynaychúngtaxemđólàmộtbiểuhiệnkhôngquantâmđếnngườikhác.

“Mùlòa”trongngữcảnhnàylàmộtsựlênánrấtnặng.Mộtngườinóiliêntụcmàkhôngđểýđếnnhữngbiểuhiệncủangườikháclàmộtkẻvôhọctrênphươngdiệnxãhội.Bạnphảiquantâmđếnviệchiểungườimàbạnđangnóichuyệnvàphảicânnhắcxemnênnóigì,vàđiềugìtốthơnlàkhôngnênnói.Đâylàsựtôntrọnglịchthiệpcầncógiữanhữngngườibạn.

Vàkhôngchỉvớibạnbè,trongcácmốiquanhệkhácnhưgiữachồng-vợ,cha-con...chúngtacũngcầnphảikhéoléotránhnhữngtrườnghợpcóthểgâytổnthươngđếnngườikhác.Cuộcsốngcủamỗingườitrưởngthànhđềuchứađựngcảnhữngthànhcônglẫnđaukhổriêng,mộtngườibạnđíchthựcphảihiểuvàkhôngchạmvàonhữngnỗiđauđó.Điềunàychothấysựtinhtếcủabạnthôngquakhảnăngđoánbiếttâmtrạngngườikhác.Dĩnhiên,đâykhôngphảilàcáchđoánýđểxunịnhmànónhằmtạoramộtkhôngkhíthânthiện,hòanhãchobạngiaotiếpthoảimáivàthắmtìnhbằnghữu.

Cómộtvídụnổitiếngchođiềunày.

NữdiễnviênVivienLeighđạtđượcdanhtiếnglẫylừngvớibộphim“Cuốntheo chiều gió”, bộ phim đã giành được 10 giải Oscar sau đó. Phim nàymanglạichocôthànhcôngngaylậptứcvàđưacôlênđỉnhcaodanhvọng.CôđượcmờiđếnthămkhắpchâuÂuvàởđâuLeighđặtchânđếnluôncóhàngngànphóngviênháohứcđổxôđếnkhimáybayriêngcủacôhạcánhxuốngđườngbăng.

Nhưngcómộtphóngviên,dokémhiểubiếtđãdạtmọingườirađểtiếnlêntrướcvàvồvậphỏiLeighkhicôvừamớibướcxuốngmáybay:“Thưacô,cô có thể cho biết cô đã đóng vai nào trong phim đó không?”.Nghe câuhỏi,Leighquaygótngayvàotrongmáybayvàkhôngbướcranữa.

Liệuviệcđặtmộtcâuhỏinhưthếtrongtìnhhuốngấycókhácgìsựmùlòakhông?

Vậycònkhimuốnkhuyênbạnthìtaphảilàmsao?Thậmchíkhicácýđịnhcủabạnlàtốtchăngnữathìbạncũngphảicókhảnănghiểuđượcrằngbạncóthểđixađếnđâu.

TửCốnghỏivềtìnhbằnghữu.KhổngTửđáprằng:“Nếubạncólỗi,mìnhnênhếtlờicangián,màphảinóimộtcáchkhéoléodịungọt.Nếubạnkhôngnghe,thìmìnhnênthôi;đừngnóidaimàmangnhục.”(LuậnNgữ,XII,22).

Tứclà,bạnkhôngnhấtthiếtphảitrởnêngiốngnhưmộtliềuthuốcđắng,bạnkhôngnênbốpchátvàomặthọvàthétlớnvàotaihọ.Điềutốtnhấtlàbạnnênnói lênýkiếncủamìnhmộtcáchthuyếtphụcvàthậtnhãnhặn, tứclà“nóimột cách khéo léo dịu ngọt”.Nếu bạn không thể làm điều ấy và họkhôngmuốnnghethìnênthôi.Đừngđợichođếnkhihọmấtkiênnhẫnvớibạnvàbạnphảichuốclấysựkhóxử.

Ngườitakếtgiaovớinhữngngườibạnkhácnhautrongmỗigiaiđoạncủacuộcđời.

Làmthếnàocóđượcnhữngngườibạnphùhợpnhấtchochúngtavàomỗigiaiđoạnấy?

Dùlàmbấtkỳđiềugì,bạncũngkhôngthểchỉralệnhđểbuộcngườitalàmtheo.Ngàynay,thậmchícácbàmẹcũngkhôngthểmongđợisựtuânlệnhnhư thếởconmình.Mỗicánhânđềuđángđược tôn trọng,vàvớibạnbècàngđặcbiệtphảigiữ sự tôn trọng lẫnnhau.Chohọ lờikhuyên tốt, hoặcmộtlờicảnhbáođúng,bạnlàmbổnphậncủamìnhvàchỉvậythôi;đâylàđiềumànhữngngườibạntốtphảilàm.

KhổngTửnóirằngbảymươi, támmươinămđờingườidườngnhưlàmộtthờigiandài,nhưngnócóthểchiaralàmbagiaiđoạnkhácnhau:thờitrẻ,thờichínchắnvàthờigià.Trongmỗigiaiđoạn,cóbasựviệcmàchúngtacầnphảiđặcbiệtlưuý,màđôikhichúngtagọilàcáccạmbẫy.Nếubạncóthểvượtquađượccảbacạmbẫynày,thìbạnsẽkhônggặpphảibấtkỳtrởngạinàokháctrongcuộcđờimình.Vàđểvượtquabacạmbẫyấy,chúngtacầncósựgiúpđỡcủabạnbè.

KhổngTửnói:“Tronglúccònđầuxanhtuổitrẻ,khíhuyếtđươngbồngbột,chưayênđịnh,nênphòngngừaviệcnữsắc.” (LuậnNgữ,XVI,7).Nhữngngườitrẻcóxuhướngnghiêngvềcáchànhvimangtínhbốcđồng,trongđórắcrốivềtìnháilàdễvướngphảinhất.Chúngtathườngthấycáchọcsinhphổthôngtrunghọcvàsinhviênđạihọcvướngvàonhữngtìnhcảmrắcrối.Vàothờiđiểmnàycủacuộcđời,mộtngườibạntốtsẽcưxửnhưmộtngườingoàicuộcđểxemxétcácsựviệckháchquanvàrõrànghơn,sauđó,họcóthể đưa ra những giải pháp cho các vấn đề nan giảimà người trong cuộckhôngthểtựmìnhgiảiquyếtđược.

Khicạmbẫynàyquađi,chúngtachuyểntiếpquagiaiđoạngiữa.KhổngTử

nóirằng:“Đếnlúc trángniên,bấygiờkhíhuyếtđãđầyđủ,mạnhmẽ,nênphòngngừaviệctranhđấu”.

Khingườitabướcđếntuổitrungniên,cuộcsốnggiađìnhthườngđãvững,vàhọđãlậpthântrongsựnghiệpcủamình,vậytrongtâmtríhọlúcnàyđiềugì là đángquan tâmnhất?Đó chính là hammuốn thăng tiến,mở rộng sựnghiệpcủamình.Tuynhiên,nhữngđiềunàyđềucókhảnănggâyranhữngmâuthuẫnvàxungđộtvớingườikhác,vàcóthểdẫnđếnchỗđốiđầu.Thayvìđấutranhvớinhữngngườikhác,tốthơnlànêntranhđấuvớichínhmìnhvàcốgắngtìmnhữnghướngđimớiđểhoànthiệnbảnthân.Nếucuốicùng,bạnmấtcơhộithăngtiếnấy,bạnnêntựhỏimìnhliệuđócóphảilàvìbạnkhôngthểlàmtốthơnởmộtvàiphươngdiệnnàođóhaykhông.

Thayvìđấutranhvớinhữngngườikhác,tốthơnlànêntranhđấuvớichínhmìnhvàcốgắngtìmnhữnghướngđimớiđểhoànthiệnbảnthân.

Vìthế,tronggiaiđoạnnày,bạnphảikếtbạnvớinhữngngườiđiềmtĩnhvàcó đầu óc thực tế.Họ sẽ giúp bạn có được cách nhìn sâu rộng về nhữngthắnglợicũngnhưnhữngthấtbạitạmthời,vượtquanhữngcámdỗcủavậtchất, đạt được sự thoảimái tinh thần, tìmđượcmột chỗnghỉ ngơi và thưgiãnchotâmhồn.

Vàđếnnhữngnămthángcuốiđời,chúngtanênphòngtránhđiềugìđểcócuộcsốngthanhthản?TheoKhổngTử“Kịplúctuổigià,khíhuyếtlầnlầnsuyyếu,nênphòngngừaviệckycóp”.

Khiđếntuổigià,tâmtríconngườicóxuhướngchậmlại.TriếtgiaBertrandRussell so sánh giai đoạn này với một dòng sông đang chảy nhanh, laoxuyênquanhữngngọnnúirồikhiđếncuốinguồnchuẩnbịhòavàobiểncả,nóchảychậmdần,dòngchảyrộnghơnvàyênbìnhhơn.Tạigiaiđoạnnàycủacuộcđời,ngườitaphảihọccáchhànhxửvớinhữnggìmìnhđangcóvàđãgặtháiđượctrongcảcuộcđờimộtcáchthậntrọng.

Khi trẻ, chúng ta sốngmột cuộc sốngcủa sự thuvàonhưngđếnmột thờiđiểmnhấtđịnhnàođó,chúngtaphảihọccáchsốngcủasựloạira.

Xãhộimanglạichotatìnhbạn,tiềntài,thànhcôngcùngcácmốiquanhệconngười,vàquathờigian,bạngiàđi,khiấybạnđãđạtđượcnhiềuđiều,giốngnhưmộtngôinhàdầndầnđượcchấtđầyđồđạc.Nếutâmhồncủabạn

bịcảntrởbởinhữnggìmìnhđangcó,thìsaucùngchúngcũngsẽkéobạnlại.

Nhữngngườibạngiànóigìkhihọpmặt?Đasốthờigianlàhọcàunhàuvớinhau.Họthanphiềnconcáikhôngdànhthờigianchămsóchọ,rằng:“Tôiđãlàmviệccậtlựcđểnuôidạychúng,tôiđãlàmđủmọiviệcchochúng-tắmrửa,thaytã!-nhưnggiờchúnglạibậnbịu,thậmchíkhôngcóthờigianghéquathămtôi”.Họcàmràmvềsựbấtcôngxãhội:“Vàothờitôi,chúngtôisaymêvớilýtưởng,làmviệcquênthânmàchỉnhậnđượcmộtđồngmỗitháng, bây giờ thử nhìn cháu gái tôi xem, nó làm việc trongmột công tynướcngoàivàkiếmđượcngaymỗithángba,bốnngànđồng.Liệucócôngbằngđốivớinhữngngườinhưchúngtavốnđãlàmviệctậntâmtậnlựchếtsứckhông?”.

Nếubạncứbịdằnvặtvànhắcđinhắclạinhữngđiềunhưthế, thìngaycảnhữngđiềuhạnhphúcđếnvớibạncũngcóthểtrởthànhđaukhổ,mộtgánhnặng tiềm ẩn đangkéo lê bạn xuống.Vào thời điểmnày, bạn bè chính lànhữngngườibạncần,đểgiúpbạnbiếtchấpnhậncuộcđời,họccáchbuôngbỏnhữngđiềukhôngnhưývànhữngnỗithấtvọng.

Mộtđiềumàchúng tôi chúýquaviệcđọcLuậnNgữ là trongđó thực sựkhôngcónhiềuvídụchỉđơnthuầnnóivềtìnhbằnghữu,màviệcchọnbạnbaohàmcảviệcchọnlựamộtcáchsống.Loạibạnbèmàchúngtakếtgiaotrướchếtsẽphụthuộcvàochínhtâmtrívàsựtựtudưỡngcủata;rồisauđólàvàonhómbạnbèriêngcủata,dùđólàbạnbècóhạihaycólợitrongcuộcsống.

Tómlại,khichúngtatậptrungvàochínhtráitimvàtâmhồnmình,vàvàonhữngngườiquanhta,chúngtaphảilưutâmđếnnhữngmụctiêumàtađãđặtratrongđời.

PhầnV:ĐẠOCỦACHÍHƯỚNG

Trởthànhngườitốtnhấtmàchúngtacóthể;cómộtgiađìnhtốt,trởthànhngười có ích cho đất nướcmình,mang lại hòa bình cho thế giới: Đây lànhữngviệcmàtấtcảchúngtađềunêntheođuổi.

KhiKhổngTửbànvềChívớicáchọc tròcủamình,NgàikhôngcóýnóirằngChícàngcaothìcàngtốt.MàđiềuNgàithựcsựmuốnnóilàbạnphảikiênđịnhtrongmụcđíchvàgiữtháiđộkiêntrìđốivớisựxáctínnội tâmcủamình.

Dùcácmụctiêucủabạnvĩđạihaynhỏbéthìcơsởđểhiệnthựchóachúngvẫnnằmởviệctìmranhữngđiềugầngũinhấtvớitâmhồnbạn.Việcđểtâmhồn bạn dẫn đường quan trọng hơn việc theo đuổi những thành tích bênngoài.

Ngàynay,chúngtahiểunhưthếnàovềChí?Liệucóxungđộtnàogiữacác

tháiđộcủaKhổngTửvớicácmụcđíchhiệnđạicủachúngtakhông?

KhổngTửnóirằng:“Mộtvịnguyênsoái thốnglĩnhbaquân,người tacònbắt được; chứ cái chí khí củamột kẻ tầm thường thì chẳng ai đoạt nổi.”(LuậnNgữ,IX,24).Câunóinàychochúngtabiếtmụcđíchcủamộtcánhâncótầmquantrọngvôcùng,vìchúngxácđịnhsựpháttriểnvàhướngđicủatoànbộcuộcđờihọ.

Vìvậy,khiKhổngTửdạyhọc,Ngàithườngbắtcáchọctrònóivềchíhướngcủahọ.TrongcuốnLuậnNgữcómộtvàiđoạntươngđốidàithuậtlạicuộcchuyệntrògiữaKhổngTửvàcáchọctròvềchủđềnày.

Mộthôm,chungquanhKhổngTửlàbốnhọctròTửLộ,TăngĐiểm,NhiễmCầu,CôngTâyHoa.KhổngTửnóivớihọhếtsứcthântìnhrằng:“Tuytacóhơntuổicácngươi,nhưngcácngươiđừngvìtamànệ,chímìnhthếnào,cứthẳngmànói.Cácngươibình thườnghaynói: chẳngaibiếtđếnmàdùngđếnmình.Nếunhưcóngườibiếtmàdùng,thìcácngươiđịnhlàmsao?”.

TửLộ,vốncó tínhhấp tấp,vộiđứng lên thưa: “Mộtnướcnghìncỗxe,ởchẹtvàovớinước lớn,mà lại thêmcóviệcbinhđaocùngsựđóikém,giáchoDonàyđượctrịnướcấy,thìchỉđộbanăm,cóthểkhiếnchodânnướcấycólòngdũngcảmvàbiếtđạolý”.

CóthểchúngtanhậnthấyTửLộlàngườirấtcóChívàhẳnsẽnghĩrằngmộtngười thầynhưKhổngTử,vốnđánhgiárấtcaoviệccai trịđấtnướcbằngcácnguyêntắclễnghĩavàsựtựtudưỡng,sẽrấtlấylàmvừalòngkhithấymột trong những học trò củaNgài có thể thực hiện được những điều ấy.NhưngTửLộkhôngngờ rằngphảnứngcủaKhổngTửchỉ là “NgàimỉmcườivớiTửLộ”.Ngàicườinhẹvà lạnhnhạt,khôngđưaramộtphảnứngtrựctiếpnào,rồiNgàiquaysanghỏingườihọctròthứhai:“NhiễmCầuthìsao?”.

CâutrảlờicủaNhiễmCầukhiêmtốnhơnnhiềusovớicâutrảlờicủaTửLộ.Ôngkhôngdámbànvềmộtnhànướcquárộnglớn,hayquánhiềuvấnđề.Nhiễm Cầu thưa: “Một nước vuông độ sáu bảy mươi dặm, hay năm sáumươidặm,giáchoCầunàytrịnướcấy,thìchỉđộbanămcóthểkhiếnchodânđượcnođủ.Cònđếnviệclễnhạc,xinđểđợibậcquântử”.Ôngcóýnóirằngtrênphươngdiệnvậtchất,ôngcóthểlàmgiàuchodânvàchohọtấtcảnhữnggìhọcần,nhưngđốivớiniềmtinvàođấtnướccùngviệcmanglạisự

thịnhvượngbằngLễ,Nhạc, thìquá sứccủaông.Tốtnhất là chờđợimộtngườiquântửthôngtuệhơnông.

Khiôngnóixong,KhổngTửcũngkhôngcóphảnứngtrựctiếpgì.Ngàitiếptụchỏiđếnngườihọctròthứba:“CôngTâyHoathìsao?”.

CôngTâyHoacàngkhiêmtốnhơnnữa.Ôngđáp:“Tôikhôngnóirằngtôicókhảnăngnhưng tôi sẵnsànghọchỏi”.Câunàycónghĩa là trướchết,ôngtrìnhbàytháiđộriêngcủamình:Tôikhôngcótuyênbốgìchoriêngmình,nhưngvìthầyhỏitôiđiềuấy,nênmọiđiềutôicóthểnóilàtôimuốnhọc.Sauđó,ôngnóirằng:“GiáđếnviệcnhàTôngmiếu,nhưlễHộiđồng,mặcáo huyền đoan, đội mũ chương phủ, thì Xích này xin làmmột chức tiểu

tướng[15]

”.Ônghoàntoànkhôngđềcậpđếnviệccaitrịmộtđấtnướchoặcngườidâncủanướcấy.

Bạn thấy rằng từng người trong ba học trò củaKhổngTử, người sau đềukhiêmtốnhơnngườitrước,giảmnhẹhơnngườitrước,mỗingườiđềugầnhơn với xuất phát điểm trong cuộc sống riêng của Ngài và xa hơn khỏinhữngmụctiêutốihậucủaNgài.

Theocáchnóingàynay,điềuquan trọngnhất trongsựphát triểncủamộtconngườithườngkhôngphảilàchíhướngtốihậucủahọcaobaonhiêu,màlàcơsởmàhọđangcóngaylúcnày.Chúngtathườngkhôngthiếugìnhữngkếhoạchlớnvàkhátvọnglớn,nhưngchúngtathiếumộtconđườngthựctếđểdẫnta,từngbướctừngbước,đếnnhữngkhaokhátcủamình.

Đếnlúcnàythìchỉcònmộtngườivẫnchưanóigì,KhổngTửlạihỏi:“CònĐiểmthìsao?”.

TăngĐiểmkhôngđưaracâutrảlờingaylậptức.Ngônngữđượcsửdụngđểmiêu tả khoảnhkhắc sinhđộngđáng chúý ấy chỉ bằngba từ:CổSắtHy[Gảyđànsắt],môtảâmthanhcủamộttiếngnhạcđanghãycònngân.TăngĐiểm đang tập trung hoàn toàn vào cây đàn nămmươi dâymà ông đangđánh,đếnkhinghethầyhỏi,ôngtừtừngưngđàn,đểtiếngđànngânhếtâmđiệusaucùng.SauđóTăngĐiểmthongthảvàhòanhã“bỏđànxuống,đứngdậymàthưa”.Vàothờiấy,ngườitathườngngồiđất,vàkhingườihọctrònghethầynóihoặcgiảng,họsẽquỳxuống,ngồilênhaigótchân,nhưnghọphảiđứngdậykhitrảlờithầy,đểtỏlòngtônkính.TăngĐiểmbỏđànsang

mộtbên,rồinhónmìnhđứnglênvàtrảlờithầy.

Quamộtvàitừmôtảởtrên,chúngtacóthểthấyrằngTăngĐiểmthuộcvàoloạingườiđiềmđạmvàtựchủ;ôngkhôngtrảlờimộtcáchhấptấp,vộivàngnhưTửLộ,mà thayvàođóôngnói rấtkhoan thai, saukhiđãngẫmnghĩthấuđáo.TrướctiênôngkhẩnnàiýkiếncủaKhổngTửrằng:“Chítôikháchẳnbaanhkia.Thầycóchophéptôinóikhông?”.KhổngTửnói:“Cóngạigì,chẳngquangườinàocũngnóichíngườiấycả”.

Chỉkhiđó,TăngĐiểmmớiđiềmtĩnhnói:“Vàocuốixuântiếtthángba,áomùaxuânđãmayxong,cùngvớinămsáubạnthanhniên,sáubảycậuthiếuniênrủnhauđitắmsôngNghi,hónggióởđànVũVu,rồicavịnhvớinhaumàvề,đólàChícủatôivậy”.

Nghexong,KhổngTửthởdàimàthanrằng:“TacũngthíchnhưĐiểmvậy”.Tứclà,chíhướngcủariêngKhổngTửcũnggiốngnhưchíhướngcủaTăngĐiểm.ĐólànhữngtừngữđánhgiáduynhấtmàKhổngTửnóiratrongsuốtcuộcnóichuyện.

Saukhimỗingườiđềuđãnóilênchíhướngcủamình,bahọctròkiaravề,riêngTăngĐiểmcònnánlạivàhỏiKhổngTử:“Đốivớilờicủabaanhkia,thầynghĩthếnào?”.

Lúcđầu,KhổngTửđãkhéoléotránhcâuhỏikhitrảlờirằng:“Cũngđềuchobiếtcáichícủamìnhvậythôi”.NhưngTăngĐiểmlạihỏi:“NhưngtạisaongheanhDonóithầylạicười?”.

KhổngTửbènnói:“Bậctrịquốccầnphảicólễnhượng;màtronglờinóicủaDo,chẳngcómộtđiểmlễnhượng.Vậynêntamớicười”.ĐiềuKhổngTửmuốnnóilànếubạnmuốncaitrịmộtđấtnướcbằngcáclễnghithìtrướchếtbạn phải có lòng tốt, tính hòa nhã vàmột thái độ tôn kính làm xuất phátđiểm.TrongkhiđóTửLộlạihấptấpđứngratrảlờinhưthếchothấythiếusựtôntrọnglễ.

TăngĐiểmlạihỏi:“CònanhCầuchẳngphảinóiviệctrịnướcsao?Saothầykhôngcườianhấy?”.

Khổng Tử nói: “Một địa phương dẫu vuông vức sáu, bảymươi dặm haynăm,sáumươidặm,đóchẳngphảilàmộtnướcnhỏ,chớlàgì?”.

ÔngTăngĐiểmlạihỏi:“CònanhXíchchẳngphảinóivềviệctrịnướchaysao?Saothầykhôngcườianhấy?”.

KhổngTửnói:“Việctếtôngvàviệchộiđồng,đóchẳngphảiviệccủanướcchưhầu,chớ làviệccủaai?TròXíchkhiêmnhượngxindự là tiểu tướng,vậychớaicóthểlàmđạitướng?”(LuậnNgữ,XI,25).

ĐiềuKhổngTửmuốnnóilàNgàikhôngcườiTửLộvìTửLộthiếutàinăngđể cai trị một nước, mà là vì nội dung trong lời nói và sự thiếu khiêmnhượngcủaTửLộ.Vấnđềkhôngphảilàdiệntíchnướcđượccaitrịlàlớnhaynhỏ,hoặcnócóphảilàmộtnướchaykhông;màlàvềtháiđộcủamỗingườihọctrò.VìtháiđộcủaNhiễmCầuvàCôngTâyHoakhiêmtốn,đồngthờihọcũngcónănglựcthậtsự,nênKhổngTửkhôngcườihọ.

KhổngTửkhôngthíchnhữngkẻkhoekhoangmàrỗngtuếch,nhưNgàiđãnói:“Kẻnàomiệngnóilờihoamỹ;cònmặtmàythìtrauchuốt,hìnhdạngthìkiểucách,áoquầnthìlòeloẹt,hẳnkẻấykémlòngnhân.”(LuậnNgữ,I,3).Ngàichorằngngườiquântửchânchínhphải“nóithìchậmrãimàlàmthìnhanh.”(LuậnNgữ,IV,23).Vìthế,nhìnbềngoài,mộtngườiquântửcólẽkhônggâynhiềuấntượng,nhưngtâmhồncủangườiấylàhếtsứcmạnhmẽ,cươngquyếtvàkiênđịnh.

Theomộtcâuchâmngônxưa,cóbaviệckhôngthểlấylạiđược:mộtmũitênđãbắn,mộtlờiđãnóivàmộtcơhộiđãbịbỏqua.Ngôntừmộtkhiđãđược nói ra cũng khó lấy lại như nước chảy khỏi bình, vì vậymột ngườiquântửchânchínhluônlàmtrước,rồisaumớinóivềnó.

KhổngTửnóirằng:“Hứanhiềumàlàmít,ngườiquântửlấylàmhổthẹn.”(LuậnNgữ,XIV,29).Ngàynaychúng tavẫn thấycónhiềukẻ“nóinhiềulàm ít”.Mộtngườiquân tử sẽ lấy làmhổ thẹnkhi lờinóinhiềuhơnhànhđộngcủamình.

Mộtngườiquântửkhôngnóivềnhữngviệchọmuốnlàmhoặccácmụcđíchmàhọmuốnđạtđược;mộtngườiquântửluônchờchođếnkhihọđãlàmxong cái gìmà họ định làm trước khi tình cờ nhắc đến nó trong cuộc tròchuyện.Đâylàđiềuđượcnóiđếnquacâu:“Mìnhmuốndạyngườitađiềugì,trướchếtmìnhhãylàmđiềuđóđi.Rồisaucứtheođómàdạy.Nhưvậymớiđánglàquântử.”(LuậnNgữ,II,13).

Cómộtvấnđềnữaởđâylà,dùKhổngTửkhôngbấtđồngvớichíhướngcủaTửLộ,NhiễmCầuvàCôngTâyHoa,nhưngtạisaoôngchỉniềmnởkhuyếnkhích một mình Tăng Điểm? Chúng ta có thể thấy được điều gì từ việcKhổngTửủnghộTăngĐiểm?

HọcgiảvĩđạivềKhổngTửđờiTốnglàChuHycómộtlýgiảikhảtínvềcuộcchuyệntrònày.ÔngnóirằngchícủaTăngĐiểmchẳnggìkháchơnlà“hài lòngvớivị trímà tôiđangở lúcnày, tìmniềmvui trongnhữngcôngviệchàngngày, tôi không cóýđịnhhy sinhbản thânmìnhvì lợi ích củangườikhác”.

CuộcđờicủaTăngĐiểmlànhữnghoạtđộngrấtbìnhthườnghàngngày,ôngkhôngcómongướclớnlaolàhysinhbảnthânmìnhchonhữngngườikhác,nhưngôngcómộtnội tâmphongphú.Đốivớiông, sựhoànhảocủa tínhcáchriêngcủabảnthânônglàmộtxuấtphátđiểmcơbản,vàchíhướngcủaônglànhìntoànbộtựnhiêntrongđúngvịtrícủanó.Điềunàycónghĩalànhữngthànhtựucôngviệccủaônghẳnsẽởmộtmứcđộcaohơnbangườikia,khiýhướngcủahọvốnchỉthuầncôngviệc.

ĐâylàđiềumàKhổngTửmuốnđềcậpkhiNgàinóirằng:“Ngườiquântửkhôngphảilàmónđồkhícụ.”(LuậnNgữ,II,12).Mộtngườiquântửchânchínhkhôngbaogiờgắngsửdụngnhữngthành tựu trongcôngviệcđểcómộtđịavịxãhộitốthơn.Trái lại,ngườiquântửphảixemsựtựtudưỡngnhưmộtxuấtphátđiểm;phảibắtđầubằngnhữngviệcgầngũinhấttrongsựthốngnhấttrọnvẹncủatâmhồn.

TheoquanniệmcủaKhổngTử,tráchnhiệmxãhộicủangườiquântửmangdáng vẻ của chủ nghĩa lý tưởng, tức là một trạng thái cao hơn trình độchuyênmôn.Ngườiquântửkhôngbaogiờbịgiớihạnbởimộtcôngviệccụthểnào.Vìvậy,Ngàinói:“Ngườiquân tửkhôngphải làmónđồkhícụ”.Mộtkhí cụ trongngữcảnhnàycónghĩa làngườinàođóđạtđến trìnhđộđángmơước, tuân thủcácquy tắcvàchỉ làmcôngviệcmàhọđượcgiaophó,ngoàirakhôngcòngìkhác.

Chúng taphải luônnhớ rằngconngười lànhữngsinhvậtđặcbiệt; các tưtưởngcủachúngtaquyđịnhhànhđộngcủata,tứclà,tháiđộcủataquyđịnhtấtcảmọithứ.Nhữngviệcmàmỗingườichúngtalàmhàngngàytrongxãhội là tương tựnhau, nhưngmỗi chúng tađều có sự lýgiải khácnhauvề

chúng.

Có lần tôi đọcmột cuốn sách củamột nhà cải cách tôngiáoở thếkỷ15,trongđóôngkểmộtcâuchuyệnxảyratừkhiôngcònnhỏ.Câuchuyệnấyđãthayđổitoànbộcuộcđờiông.

Ôngviếtrằngmộtngàynọôngđidạongangquamộttòanhàlớnđangxâydưới ánhmặt trời nóng đến rộp cả da, quanh đó là những người đàn ôngđangbưngbêgạchđá,tấtcảđềuướtđẫmmồhôi.

Ôngđếnbênngườiđànôngđầutiênvàhỏi:“Anhđanglàmgìđó?”.

Ngườiđànôngnóivớimộttháiđộrấtgắtgỏng:“Màymùà?Laođộngkhổsai-bêgạch!”.

Ônghỏicâuhỏiấyvớingườithứhai.Tháiđộcủangườinàyđiềmtĩnhhơnngườitrước.Ôngtaxếpnhữngviêngạchthànhmộtcộtngayngắn,lướtmắtnhìnchúng,rồinói:“Tôiđangxâymộtbứctường”.

Sauđóôngđếnhỏingười thứba.Dườngnhưcómột luồngánh sángnhẹnhàng,phấnkhởitrongmắtngườiđànôngnàykhiôngđặtnhữngviêngạchxuống, ngẩng đầu lên, lau mồ hôi và nói rất hãnh diện: “Anh hỏi tôi à?Chúngtôiđangxâymộtcôngtrìnhvĩđại,mộtnhàthờđấy!”.

Chúng ta có thể thấy rằng cả ba người này đều đang làmmột công việcgiốngnhau,nhưngnhữnglýgiảicủahọlạihoàntoànkhácnhau.

Tôigọitháiđộcủangườiđànôngthứnhấtlàbiquan.Anhtaxemcôngviệcmìnhlàmchỉnhưmộtthứgánhnặngtrongcuộcđờicựcnhọc;anhtachỉbiếtchăm chăm nhìn vào sự gian khổ của khoảnh khắc này (dĩ nhiên khoảnhkhắcnàylàcóthực).

Thái độ của người đàn ông thứ hai là cáimà tôi gọi là tinh thần chuyênnghiệp.Anhtabiếtmìnhđangxâymộtbứctường,bứctườngấylàbộphậncủamộtsảnphẩmhoànchỉnhvàanhtaphảilàmhếtsứcđểkiếmtiền.Đólàmộtbổnphậnnghềnghiệpvàtháiđộcủaanhtaphụthuộcnhiềuvàotrìnhđộchuyênmôn.Đây là trạng tháimàKhổngTửgọi là“mộtmónđồkhícụ”,anhtakhôngcóbấtkỳthiênhướngnàocaohơn.

Tôigọitháiđộcủangườiđànôngthứbalàtháiđộlýtưởngchủnghĩa.Bởivìanhtabiếtmỗiviêngạchvàmỗigiọtmồhôimìnhđangđổrasẽđónggópvàoviệcxâydựngnênmộtchốnthiêngliêng-mộtnhàthờ.Anhtathấymỗiđónggópcủamìnhđềucógiátrịvàanhđãnhìnthấykếtquảtrongcôngviệcgiankhổmìnhđanglàm.Anhlàmviệckhôngphảivớitưcáchcủamộtmónđồkhícụ.Nhữngviệcanhtalàmđượcnốikếtvớithếgiớicủachúngta,vớicác ướcmơ của chúng ta và như anh ta nói, đó làmột thứ hiện hữu vớichúngta:mộtnhàthờ.Vàtạicùngthờiđiểmấy,vìanhtađắmmìnhtronggiấcmơvềmộtnhàthờ,nêntưtưởnganhtavượtrakhỏinhữngthànhquảmangtínhcánhânđểđạtđếnnhữnggiátrịtinhthầntuyệtvờihơnnhiều.

Vaitròcủamộtngườiquântửtrongxãhộicũngthế.Điềuquantrọngkhôngnằmởcáchànhđộngcủamộtngườiquântửmànằmởchínhcácđộngcơđằngsaucáchànhđộngấy.Ngườiquântửlàlươngtâmcủaxãhội.Nhưnglàmmộtngườiquântửlàđiềumàmọingườiaicũngcóthểđạtđếnđược.Giấcmơấy,mụctiêuấy,vừacaolạivừakhóvớitới,nhưngnókhôngvượtkhỏitầmvớicủachúngta,thựctếnótồntạiởđâyvàngaylúcnày,trongnộitâmcủamỗingườichúngta.

Mỗingười trongchúngtađềucónhữngmụctiêuriêng,nhưngtrongvòngtuầnhoànvànhữngnhịpđiệuvộivã, lặpđi lặp lạikhôngngừngcủacôngviệc,chúngtaphảibỏrabaonhiêuthờigianvàkhônggianđểquantâmđếnthếgiớinộitâmcủamình?Phầnconngườimàtathựchiệntrongvaitròxãhội thìcó thể thấyđược rõ ràng,nhưngchúng ta lạixóamờvàbópnghẹttiếngnóicủachínhtinhthầnmình.

Cólầntôiđọcđượccâuchuyệnngắnvềmộtngườiđànôngcảmthấymìnhrấtbấthạnh trongđời.Ôngtangờrằngcó lẽđó lànhữngtriệuchứngbanđầucủasựtrầmcảm,vìvậyôngtađigặpbácsĩtâmthần.

Ôngtanóivớibácsĩrằng:“Mỗingàytôiđềurấtsợcảmgiáctrởvềnhàsaugiờlàmviệc.Khitôilàmviệc,mọithứđềubìnhthường,nhưngngaykhivềđếnnhà,tôitoàncảmthấynghingờvàlosợ.Tôikhôngbiếttâmhồnmìnhđangđivềđâu;tôikhôngbiếtphảinênlựachọngìnữa.Càngvềđêm,cảmgiácsợhãiấycàngdângcaovàáplựccànglúccàngmạnhhơn.Suốtđêm,tôithườngkhôngthểchợpmắtđược.Nhưngvàosánghômsaukhitôiđilàmvàbướcvàovaitròchuyênmôncủamình,cáctriệuchứngấylạibiếnmất.Nếuđiềunàytiếpdiễnlâuhơnnữa,chắctôisẽphátđiênmất”.

Khingheôngtanóixong,bácsĩđưaramộtđềnghị:“Cómộtdiễnviênhàikịchnổitiếngtrongthànhphố,ôngtadiễnxuấtsắclắm,mọingườixemôngấydiễnđềuphálêncườivàquênhếtmọiphiềnmuộncủamình.Đểbắtđầu,tạisaoanhkhôngthửđếnxemmộtbuổidiễncủaôngấy?Sauđó,chúngtacóthểcómộtbuổinóichuyệnnữa,đểxemliệunócógiúpíchgìchoanhkhông.Rồichúngtasẽbànđếnmộtkếhoạchchữatrị”.

Khinghexong,ngườiđànôngkhôngnóigì.Mộtlúclâusau,ôngngẩngmặtlênnhìnthẳngvàovịbácsĩ,nướcmắtlưngtròng,khókhăncấttiếng:“Tôichínhlàdiễnviênhàiấyđây”.

Đâychỉlàmộtcâuchuyệntưởngtượngnhưngýnghĩacủanólàrấtthật,làtìnhtrạngcóthểdễdàngxảyratrongcuộcsốngcủachúngtangàynay.Hãynghĩxem:khimộtngườitrởnênquenthuộcvớimộtvaitròvàđóngvaitròấymộtcáchvuivẻ,họsẽtinrằngnólàchíhướngcủamình,vàhọcóthểrấtthành công trong sự nghiệp. Nhưng khi đó, còn bao nhiêu chỗ trống chonhữngkhaokháttinhthầncủahọđây?Chúngtacònbaonhiêukhoảngtrốngbênngoàivaitròcủata,đểchúngtathậtsựbiếtđếntâmhồncủamình?Đâylà gốc rễ của sự hoangmang vàmất phương hướngmà nhiều người trảinghiệmkhihọbướcrakhỏicácvaitrònghềnghiệpchuyênmôncủahọ.

Cómộtcâuchuyệnngắnthúvịnữalà:

Ngàyxưa,cóbachúchuộtđồngsốngchungvớinhau.Khimùađôngsắpđến,cảbachúchạyngượcchạyxuôiquacáccánhđồngđểtìmthứcăndựtrữ.

Thànhcôngtrongnghềnghiệpchuyênmôncủachúngta

khônghẳnlàýhướngthựcsựcủatâmhồnta.

Chúchuộtđồngthứnhấtsụcsạotìmkiếmđồdựtrữ,nóthađủmọiloạihạtvềhang.

Chúchuộtđồngthứhaisụcsạotìmnhữngthứđểgiữấm,nótharấtnhiềurơmvàhạtmầmcólôngtơvềhang.

Cònchúchuộtđồngthứbathìsao?Nócứnhởnnhơrongruổiquacáccánhđồng,ngắmnhìnbầutrời,rồinhìnmặtđấtvàchốcchốclạinằmxuốngnghỉ

ngơi.

Haianhbạnlàmviệcchămchỉkiaquởmắngchúchuộtthứba:“Màylườiquá,khôngchịudựtrữthứcănchomùađông,đểxemmàyxoayxởthếnàokhimùađôngđến!”.

Nhưngchúchuộtđồngthứbakhônggiảithíchgìcả.

Sauđó,khimùađôngđến,cảbachúchuộtđềunằmnáumìnhtrongcáihangnhỏhẹp.Chúngkhôngthiếuthứcănvàđãcóđủmọithứchúngcầnđểgiữấm,nhưngcảngàychúnglạikhôngcógìđểnóivớinhau.Dầndần,sựbuồncháncũngđến,chúngkhôngbiếtlàmsaođểgiếtthờigian.

Lúc này, chú chuột thứ bamới bắt đầu kể chuyện cho hai chú chuột kianghe:vềviệcchúgặpmộtđứatrẻởrìacánhđồngvàomộtbuổichiềumùathunhưthếnào,đứatrẻấyđanglàmgì;vềmộtngườiđànôngmàchúthấyngaybờaovàomộtbuổisángmùathunọvànhữngviệcôngtalàm.Chúkểchohaichúchuộtkianghevềnhữngcuộcchuyệntròmàchúthamgia;vềmộtbàihátmàchúngheđượctừmộtchúchim...

Chỉđếnlúcấyhaingườibạnkiamớinhậnrarằngchúchuộtđồngnàyđãthunhặtánhnắngmặttrờiđểgiúpchúngsốngquamùađông.

NếubâygiờchúngtanhìnlạivàochíhướngcủaTăngĐiểm:giữlễđểthanhtẩybảnthânvàđếngầnhơnvớithiênnhiênkhimặtđấtđãrũbỏlớpáomùađôngvàtấtcảthiênnhiênđềuđangvuimừnghoanhỉ.Dùđiềuấycóvẻnhưkhônghềcóchútýnghĩathựctếnào,nhữngnghilễấycóthểmanglạisựthanhbìnhvàtrậttựchonộitâm.Đểđónnhậnmộtsựthanhbìnhvàổnđịnhnhưvậy,chúng taphảihòanhịpvàobầu trờivàmặtđất,phảinhiệt thànhđónnhậnnhững sự thayđổi trongnhịpđiệucủa tựnhiên,vàcảmnghiệmđượcbốnmùa,củacảnhđẹptựnhiêntrănggiónúisông.

Đốivớichúngtangàynay,việchòamìnhvớithiênnhiêndườngnhưlàmộtviệclàmquáxaxỉ.Trongthếgiớihiệnđại,chúngtađượctrangbịquánhiềuđếnnỗikhócóthểcảmnhậnđượcthiênnhiên:dướicáinóngcủamùahè,nhàcủatađượcmáyđiềuhòanhiệtđộlàmmátbằngnhữnglànhơilạnh;khimùađônglạnhgiáđến,hệthốngsưởitrungtâmlàmngôinhàcủataấmápnhưmùaxuân...Khiquáđầyđủvàtiệnnghi,cuộcsốngcủachúngtacũngtrởnênquáđơngiản,ảnhhưởngcủasựluânchuyểngiữabốnmùalêncuộc

sống của chúng ta bị xóa nhòa; sự thay đổi mùa và những chu kỳ biếnchuyểnhàngnămcủatựnhiênkhôngcòntạođượccảmxúctrongtâmhồntanữa.ChúngtamấtđisựnhạycảmcủaTăngĐiểm-sựnhạycảmđãkhiếnông ao ước mình được thời khắc đẹp nhất của mùa xuân gọt giũa, địnhhướngchotâmhồn.Vàvìthế,chúngtamấtđinềntảngmàtừđótacóthểđểchochíhướngrộnglớncủamìnhcấtcánhbaylên.

Mốiquanhệgiữacácmụctiêuvớicáchànhđộngcủatacũnggiốngnhưmốiquanhệcủacondiềuvớisợidây.Điềuquyếtđịnhđểmộtcondiềucóthểbaybaoxalànằmởsợidâytrongđôitaybạn.Tâmtríbạncàngđiềmtĩnh,kiênđịnhvà thực tếbaonhiêu, thìbạncàngdễbỏđinhững tácđộngbênngoàivàcàngbiếtlắngnghemộtcáchtôntrọngtiếngnóiyênbìnhtrongtâmhồn bạn bấy nhiêu.Điều này có nghĩa là khi bạn đảm nhiệmmột vai tròtrongxãhội,bạnsẽkhôngđánhmấtquanhệvớibảnthânmình;bạnsẽcóthể gánh vác trách nhiệm củamìnhmột cách vui vẻ và đạt được điều tốtnhất.

NhiềungườicảmthấyrằngcácchíhướngđượcnóiđếnởtrênhơikhácvớisựhiểubiếtthôngthườngcủachúngtavềđiềumàKhổngTửvàcáchọctrò

củaNgàiđãnóiđến.Chẳnghạn,tráivớicâunóicủaTăngTử[16]

:“Kẻsĩcầnphảicóchíkhírộnglớnvàcươngnghị.Làvìgánhthìnặngmàđườngthìxa.”(LuậnNgữ,VIII,8).

Nhưng nếu chúng ta ngừng lại và suy nghĩ về nómột chút, thì những tưtưởngđượcnóiđếnởđâythựcsựlànhữngcáicâymàtrênđónhững“gánhnặng”,nhữngchíhướngcánhânvàxãhội,sẽlớnmạnhvàrahoakếttrái.Nếutrongvai trònghềnghiệpchuyênmôncủamình,mộtconngười thiếumấtcảmthứcvềsựđiềmtĩnhnày,hoặcthiếumấtsựthấuhiểuvềnộitâmmình,thìhọsẽchỉgiỏiđưaracácmệnhlệnh,chứkhônghyvọnggìchoviệctựhoànthiệnbảnthân.

Điềucốtyếucầnghinhớlàsựtự-hoàn-thiệnnàykhôngvịkỷ.SựnhấnmạnhcủaKhổngTửđốivớiviệctudưỡngnộitâmkhônghềgợiýrằngchúngtaphải từbỏtráchnhiệmđốivớixãhội;màđúnghơn,chúngta tựtudưỡngbảnthânđểcóthểphụcvụxãhộitốthơn.

Dođómàcókháiniệm“kẻsĩ”vớiýnghĩarấtcaoquý.Đólà tầng lớp tríthứccaonhất,nhữngngườixemxãhộimàhọsốnglàtráchnhiệmcủachính

bảnthânhọ.

KhổngTử từngnói rằng: “Kẻ sĩmàmongđượcănởcho sung sướng, thìchẳngđánggọi làkẻ sĩvậy.” (LuậnNgữ,XIV,3).Nóikhácđi,nếuaiđóngàyngàysốngmàtrongđầukhôngcóchỗchobấtkỳđiềugìkhácngoàivòngtròngiađìnhnhỏhẹpcủariênghọvànhữngcôngviệcthườngnhậtcủariênghọ,thìhọkhôngthểtrởthànhmộtkẻsĩđíchthực.

ĐâychínhlàphươngdiệntráchnhiệmmàhọctròcủaKhổngTửlàTửCốngbànđếnkhiônghỏiKhổngTửrằng:“Phảilàmthếnàomớiđánggọilàkẻsĩ?”.

KhổngTửđáp:“Trongmọicửchỉvàhànhđộngcủamình,phảibiếthổthẹn,đểtránhnhữngviệctráilễnghĩa;khiđisứđếncácnước,đừnglàmnhụccáimạnglệnhmàvuagiaophóchomình;nhưvậycóthểgọilàkẻsĩđược”.

Điều Khổng Tửmuốn nói là người ta phải hiểu sự khiêm nhượng và sựchínhtrực.Họphảilàngườicóthểkiềmchếđượchànhvicủamình;cómộttâmhồnkiênđịnh,vữngchắcvàkhôngxarờinhữngchuẩnmực,trongkhiđồngthờiphảicóíchchoxãhội.Nóicáchkhác,khimộtngườiđạtđượcsựtudưỡngnộitâmnày,họsẽkhôngchophépbảnthântrởnêncaongạo;họsẽtiếptụcdấnthânvàlàmnhữngđiềucóích;sẽtrungthànhvớisứmệnhcủamìnhvàsẽ“khônglàmnhụccáimạnglệnhmàvuagiaophóchomình”.TheoKhổngTử,đólàtiêuchuẩncaonhấtcủakẻsĩ.Vàđiềunàykhôngdễ,vìkhôngcócáchnàobiếttrướcđượcsứmệnhcủabạnsẽlàgì.

TửCốngnghĩ tiêuchuẩnấy làquácao,nênônghỏi tiếp:“Kẻsĩbậcdướihơnthìthếnào?”.Liệucótiêuchuẩnnàothấphơnmộtchútkhông?

KhổngTửđáp:“Ấylàngườimàhọhàngkhenlàthảocha,làngxómkhenlàthuậnanh”.Nóikhácđi,đólàngườiđượchọhàngkhenlàsốngtốtvớichamẹ củamình, và được làng xómbiết tiếng là có cách cư xử tôn kính vớingườidân trong làng.Nếubạncó thểbắtđầu từnhữnggìquanhbạn,nếubạncóthểtỏasángvớiánhsángcủatìnhyêuconngườivàcácmốiquanhệcon người, và sử dụng sứcmạnh của tình yêu ấy khiến cho những ngườixungquanhphảikhenngợi,vàkhônglàmxấuhổtổtiêncủamình,đólàcấpbậcthứhaicủakẻsĩ.

TửCốnghỏinữa:“Dámhỏikẻsĩbậcthứbalànhưthếnào?”.Liệucócấp

bậcthấphơnnữakhông?

KhổngTửnói:“Ngườinóirathìgiữlời,làmviệcthìquảquyết,tuylàngườihaychấpnhất,nhưngcũngcóthểsắpvàobậcthứbađó.”(LuậnNgữ,XIII,20).

Cólẽnhữngđộcgiảhiệnđạisẽngạcnhiênvìđiềunày.Nhữngtiêuchuẩncưxửcaonhưvậymàchỉđặtvàohạngkẻsĩbậcbasao?Mộtngườicóthểkiênđịnhgiữlấylờicủamìnhvàxemxétnhữnghànhđộngcủamìnhtừđầuchícuối,ngườimàmộtkhiđãquyếtđịnh làmđiềugì, sẽ làmđếncùng - conngườicónhữngphẩmchấtấymàchỉcóthểmiễncưỡngđượcliệtvàohạngkẻsĩbậcbasao?Liệucóbaonhiêungườingàynaycóthểlàmđúngnhữnggìmìnhđãnóivàbiếtxemxéthànhđộngcủamìnhtừđầuchícuốiđây?

KhổngTửnói:“Kẻsĩchuyên tâmcầuđạo,nhưngcòn thẹnvìnỗiáoxấu,cơmthô,thìchưađángnghetabànluậnđạolý.”(LuậnNgữ,IV,9).

Mặcdùbatiêuchuẩnấykhómàđạtđược,nhưngđốivớiKhổngTử,chúnglàbađiềukháiquátchonhữngcánhântrưởngthànhcóthểđảmnhiệmthànhcôngmọivịtrítrongxãhội.

CómộtcâuchuyệnvềLạnTươngNhư,mộtchínhkháchnổitiếngcủanướcTriệuthờiChiếnquốc(475-221TCN);câuchuyệnnàysẽminhhọachotiêuchuẩncaonhấtcủakẻsĩ,đó làngười“không làmnhụccáimạng lệnhmàvuagiaophóchomình”.

Chuyệnkểrằng,vuanướcTriệuđượcviênngọcbíchcủahọHòa[17]

nướcSở,một bảo vật quý hiếmkhông thể lượng giá được, đáng giá hơn nhiềuthànhtrì.VuanướcTầnkhaokhátmuốncótrongtayviênngọcấy,liềncửsứthầngặpvuanướcTriệu,nóirằngôngsẵnsàngđổimườilămthànhcủamìnhđểlấyviênngọcấy.VuanướcTriệubiếtrằngnướcTầnlàmộtnướclớnnhưngthamlamvàtànnhẫn:mộtkhingọcđãđếnnướcTầnthìkhôngthểnàođòilạiđượcnữa.NhưngLạnTươngNhưtâurằng:“TầnđemthànhđổilấyngọcmàTriệukhôngcho,thìđiềutráilàởTriệu.TriệuchongọcmàTầnchẳngchothành,thìđiềutráilàởTần.XétlạikếđóthìthàchongọcđểTầnchịuphầntrái...Nếunhàvuathiếungười,thìthầnxinmangngọcbíchđisứ.ThànhcóvềtaynướcTriệuthìngọcmớiởlạiđấtTần,nếuthànhkhôngvề,thầnxingiữnguyênvẹnviênngọcmangvềTriệu”.

KhiLạnTươngNhưmang theongọchọHòanướcSởđếnnướcTần,vuaTầnđóntiếpôngởmộtsảnhbênkhôngcógìlàtrangtrọngvàđểcácquanlạicùngcácmỹnữtrongtriềuchuyềntayxemviênngọcquývôgiáấyrồicườiđùavớinhau.LạnTươngNhưthấyvậy,nhậnrarằngvuaTầnkhôngcóýgiữlờimàchỉmuốnlừađểlấyviênngọcquý.Tuynhiên,lấylạibảovậtấylà việc không dễ dàng gì.Vì vậy, ông nói với vuaTần: “TâuĐại vương,ngọcbíchcóvết,tôixinchỉchođạivươngxem”.KhivuaTầntraolạiviênngọcbíchvàotayông,LạnTươngNhưnhâncầmlấyngọcđứnglùivàibướctựavàocột.Ôngđứngđó,giữchặtlấyviênngọc,nổigiậnnóivớivuaTầnrằng:“Đạivươngmuốnđượcngọc,saingườiđemthưđếnvuaTriệu.VuaTriệuchomờiquầnthầnđếnbànbạc,tấtcảđềunói:“NướcTầntham,cậymìnhmạnh,đemlờinóisuôngđểcầulấyngọc,chưachắcđãgiaothànhchota”.HọbànkhôngmuốnđưangọcbíchchoTần.Thầnchorằng:“Kẻáovảichơivớinhaucònkhôngdốinhau,huốngnữalànướclớn.VảchăngvìmộtviênngọcmàlàmnướcTầnmấtvuithìkhôngnên”.VìvậynênvuaTriệutraigiớinămngày,saithầnmangngọcbíchđi,váimàđưaởgiữatriềuđình.Tạisaothế?Vìtrọngcáiuycủanướclớnđểtỏlòngtônkínhvậy.Naythầnđến,đạivươngtiếpthầnởnơitầmthường,lễtiếtrấtkhinhmạn.Đượcngọc,đạivươngđưachocácmỹnhânđểđùabỡn.ThầnxemđạivươngkhôngcóýđổithànhấpchovuaTriệu,chonên,thầnlấyngọcvề.Nếuđạivươngthậtsựmuốnlấyngọc,đạivươngcũngnêntraigiớinămngày,đặtlễcửutân,thìthầnmớidámdângngọc.Nếuđại vươngcứmuốnbứcbách thần, thì đầuthầnvàviênngọcđềuvỡởcáicộtnày!”.VuaTầnlosợ,vộivãthuậntheocácyêucầucủaông.

LạnTươngNhưbiếtrằngvuaTầnkhôngmuốngiữlời,vì thế,ôngsaigiađinhnửađêmlẻnmangngọcvềTriệu.Tuyvậy,ôngvẫnở lạiTầnvà thúnhậnvớivuaTầnmọiviệc.Ôngnói:“ThầnbiếtđạivươngkhôngcóýtraothànhchoTriệu,nhưnglúcnàythìngọcđãnguyênvẹntrởvềđếnTriệurồi”.

Những câu chuyện thế này không hiếm trong sách xưa và các sử ký kinhđiểncủaTrungQuốc.Cáchthứcmàmộtngườinàođótiếpcậnmộtnhiệmvụnghềnghiệpchuyênmônkhimọithứquanhhọthayđổibấtngờlàmộtthửtháchtốtchosựchínchắncủahọ.Làmthếnàomộtngườicóthểchếngựnỗisợ;làmsaohọcóthểgiữbìnhtĩnh,tựchủvàkhôngdaođộng?Vềđiềunày,chúngtacầntìmđượcđiềugìđómàtacóthểđặthyvọngvào.Cóthểnókhôngnhấtthiếtphảilàmộtthamvọnglớn:quyềnlực,tiềnbạchaybấtkỳcáigì thuộcloạiấy.Tacóthểnóirằngmỗingười trongchúngta trong

vòngquaylớncủacuộcđờiđềucómộtmụctiêumàchúngtaquantâmhơntấtcảmọithứ.Vàngườinàocóthểtìmđượcmộtlýtưởngđểđặthyvọngcủamìnhvàosẽcómộtmỏneochocảcuộcđờihọvàmộtnềntảngvữngchắcchonộitâmhọ.

ĐốivớiKhổngTử,mọimụctiêuvĩđạiđềuđượcdựnglêntrênnhữngnềntảng giản dị và đơn sơ như vậy.Tư duy tích cực làmột trong những sứcmạnhlớnnhấttrênthếgiới,vàcáimàtấtcảchúngtađềukhaokhátlàthờigiandànhđểtrầmtưsuyngẫm-khôngphảilàsựxahoavậtchất,màlàsựphonglưucủacuộchànhtrìnhtinhthần.

KhổngTửcó lầnnói rằngôngmuốnđếnởvùnghẻo lánhngoài ranhgiớimiềnđôngTrungQuốc,nơikhôngcócưdânngườiHánmàvàothờiấylàđấtcủa“nhữngkẻmandi”.

Có người nói với ông rằng: “Phong tục họ thô lỗ, làm saoNgài ở với họđược?”.

KhổngTửđápđơngiảnrằng:“Bậcquântửởvớihọthìgiáohóahọ,làmsaohọcònthôlỗđược?”(LuậnNgữ,IX,13).

CóhailýgiảichocâutrảlờicủaNgài.Mộtlà,“sứmệnh”củangườiquântửđốivớitoànthếgiới;đốivớingườiquântử,bấtkỳmộtnơinàocũngkhôngkhácgìmộtmôitrườngbênngoài,dùgiàucó,xahoa,haygiảndịvàthôlỗ.Hailà,tinhthầncủamộtngườiquântửcómộtnănglượngổnđịnh,thườnghằng,vốncóthểtácđộngkhiếnnhữngsựvậtquanhhọtốthơnlên.Luồngkhímàhọtạoraquanhmìnhvàbêntrongcuộcsốngriêngcủahọcóthểbiếnđổithậmchícảmộtnơilạchậu,thôlỗ.

CómộtbàithơĐườngrấtnổitiếngởTrungQuốccótênlà“Lậuthấtminh”(Bàiminh về căn nhà quêmùa) của LưuVũTích, trong đó tác giả tả vềphongtháiungdungcủacácđạihọcsĩTrungQuốcquacácthờiđạiđốivớicuộcsốngtrongmôitrườngbầnhànxungquanh.Ôngnóirằngchúngtacóthể không có khả năng thay đổi môi trường vật chất mà chúng ta sống,nhưngkhôngcần thiếtphảiquáđòihỏi trongcácnhucầucủa ta,vìchínhnhữngngườiquanhtamớitạonênmôitrườngquantrọngnhấtcủata.

Ôngnóivề“tiếngcườisảngkhoáicủangườicóhọcvàbậchiềnnhân”,môtảlàmthếnàođể“khôngcóbấtkỳsựthôtụcnàocóthểlenvàođược”.Nói

khácđi,ngôinhàcủamộtngườicóthểráchnát,nhưngnólànơimàtrongđóhọvàbạnbècủahọđàmluậnvềnhữnghoàibãovàchíhướngcủamình.Vìthếđiềukiệnsốngdùcóthếnàocũngkhôngphảilàđiềuthựcsựquantrọng.

Vậy,làmthếnàochúngtacóthểđạtđượcmụctiêucủamình?Chúngtaphảicómộtxuấtphátđiểmbìnhdị,đơngiản,mộtxuấtphátđiểmsẽđưatađếnniềmhạnhphúctinhthần.

Khi chúng ta thực sựhiểuđượcquanniệmvềcáiChí củaKhổngTử;khichúngtađãđọcnhữnglờichânthànhrằng“TacũngthíchnhưĐiểmvậy”;khi chúng tabiết rằngmộtbậchiềnnhânnhư thế,mộthìnhmẫuchomọingườichúngtaquacácthờiđại,lạiướcmơmộtcuộcsống“tắmsôngNghi,hónggióđànVũVu”,rồisauđóđược“cavịnhvớinhaumàcùngvềnhà”,thìchúngtasẽthấyrằngnhữngkhaokhátấyrấtgiốngvớisựđồngcảmcủangườiẩnsĩvớicácthầnlinhtrêntrờivàdướiđấtđượctriếtgiaTrangTửnóiđến.

Đạo“chíhướng”sẽmanglạichotamộtxuấtphátđiểmcốđịnhvàcóthểtiếpcậnđược,mộtsuốinguồnvàkhochứaniềmhạnhphúcbêntrong.

Nóikhácđi,nhữngbậccóTrívànhữngngườicóĐứcngàyxưa,tấtcảđềubắtđầucuộcduhànhtinhthầncủamìnhtừmộtcốtlõicốđịnh,đólà:cácgiátrịcánhâncủariênghọ.Trướchết,họđiđếnchỗhiểunhữngkhaokháttinhthầncủabảnthânvàchỉsauđó,họmớicóthểvạchranhữngkếhoạchlớnlaohoặcđưaranhữngchíhướngcaorộng.

Tấtcảchúngtađềumuốntìmnhữngđiểmcốđịnhtrongcuộcđờimình,đểchúngtacũngcóthểtìmđượcmộtxuấtphátđiểmchocuộcduhànhdàiphíatrước.Hãyxâydựngchochúngtasựhiềnminhtrongtâmhồn,đượcđặtnềntảngtrênsựhiềnminhđếntừsựtự-nhận-thức.HãyđểchúngtabướcvàosựhiềnminhcủaKhổngTử,đểchúngtacũngcóthểlàcáchọctròkhoanhòacủaNgài, vượt qua những thay đổi và những khuấy động của thời thế đểnhìn thấygươngmặt thanhbình,kiênnghị, trầm lắngcủaNgàingàyhômnay.ChúngtahãynhớđếnsựkhuyếnkhíchđếngầnvớitựnhiêncủaNgàivàtrongnhữngđợtngưngnghỉhiếmhoicủacuộcsốngbậnrộn,lotoancủata,hãy thếtđãimìnhbằngmộtnghi lễ riêng,nhonhỏcủa tâmhồn,khôngnhưnhàhàikịchkia,ngườimànhâncáchđãbịnứtgãyvàkhôngcòndámnhìnvàochínhtâmhồnmình.Thựctế,trongkỷnguyênhiệnđạicủachúngta, sự trầm lắngmà chúng ta gặp được nơi những khái niệm căn bản của

KhổngTử,sựtrongsángvàchânlýtừcácýtưởngcủangài,vàsứcmạnhmàtathấybêntrongđósẽgiúptacócanđảmnuôidưỡngtâmhồnvànhậnrarằngnhữnggốcrễcủamọiýhướngvàmụctiêucủatađềuđượctìmthấynơisâuthẳmbêntrongta.

KhổngTửcũngbiếtnhữngđiềunàykhóthựchiệnthếnào,nhưnglờigiảngcủaNgàidẫnchúngtaxuyênquanhữngtháchthứckhácnhaumàchúngtasẽphảiđốimặtkhibướcquatừngtuổiđời.Ngàigiúptahiểucáigìcầnchotatạimỗigiaiđoạntrongcuộchànhtrìnhđiquacuộcđờinày.

PhầnVI:ĐẠONHÂNSINH

KhổngTửmôtảcuộcđờicủaNgàiquasáugiaiđoạn.

CuộcduhànhcủaKhổngTửquacuộcđờivẫncómộttầmýnghĩarất lớnchochúngtatrongthếgiớihiệnđạingàynay.

Điềucốtyếulà taphảinhậnranhữnggìNgàimuốngửigắmquasựminhtriếttrongtưtưởngcủamình,đểlàmchocuộcsốngcủatahiệuquảvàcógiátrịnhiềuhơn.

Tronglịchsử,conngườithườngkêuthanvềsựvuộttrôicủathờigiannhiềuhơnbấtkỳđiềugìkhác.

NgườiTrungQuốcđềubiếtcâuđốidoTônNhiêmviết trênđôicộtởLầu

ĐạiQuanvùngCônMinh[18]

.Câuđầutiênviết:“NămtrămhảilýhồĐiềnTrìtrảirộngtrướcmắtta”.Câuthứhaiviết:“Ngànnămvậtđổisaodờitrảiquatrongnháymắt”.

Đối vớimột triết gia, dòngnước triều dâng, trôi chảy củamột dòng sôngkhôngchỉlàmộthiệntượngtựnhiên.Cómộtthứnữacũngtrôichảygiốngnhưnướccủamộtdòngsôngvàkhôngbaogiờcóthểbịngănlạihoặcquaylạinhưcũđược,ấylàthờigian.

Trongbài thơAigiangđầu(Thươngđầusông)củamình,nhà thơĐỗPhủ

viết:“Việcđờinghĩlạilệướtngực;hoa,nướctrênsôngđâucùngcực”[19]

.VàtrongbàithơTâyTáisơnhoàicổ(NghĩlạichuyệnxưaởnúiTâyTái),LưuVũTíchviết:“Nhân thếbao lần thươngchuyệncũ:hìnhnoncòngối

lạnhdòngsâu”[20]

.

Cuộcđờiconngườichỉnhưmộtgangtay,trongkhitựnhiênlàvĩnhcửu;sựtươngphảnghêgớmấycũngđủlàmtinhthầnrungcảm,mắtrơilệsầu.

KhôngngạcnhiêngìkhinhàthơđờiĐườngTrươngNhượcHưđãđặtmộtcâuhỏimuônđờichoTrăngtrongbàithơ“Xuângianghoanguyệtdạ”[Đêmtrănghoatrênsôngxuân]rằng:

...

Trongsuốttrờisôngsuốtmộtmàu,

Trênsôngvằngvặcmộttrăngcao.

Aingườiđầuđãtrôngtrăngấy?

Trăngấysoingườitựthuởnao?

Ngườicứđờiđờisinhnởmãi,

Trăngđãnămnămsôngnướcgiãi.

Soiainàobiếtđượclòngtrăng,

Chỉthấysôngdàiđưanướcchảy.[21]

...

KhổngTử cũng không ngoại lệ. “KhổngTử đứng bên bờ sông, nói rằng:‘Cũngnhưnướcnàytrôichảy,mọivậtđềuđiqua.Ngàyvàđêm,khôngcóvậtchingừngnghỉ.’” (LuậnNgữ, IX,16).Tuy làmộtcâunóikhámơhồ,nhưngchứađựngbêntronglàmộtsựthươngtiếcsâusắcvềnhữngbiếnđổicùngnhữngkhónhọccủađờingười.

Giữavũ trụbao lavô tậnnày,giữanhữngvòng tuầnhoànbất tậncủaTựnhiên,cuộcđờicủamỗiconngười làquánhỏbé, trôiqua trongmộtchớpmắt.Vậy,tanênhoạchđịnhcuộcsốngngắnngủicủatanhưthếnàođây?

CùnglúcKhổngTửthởdàibêndòngsôngkhinóchảyqua,NgàicũngnóivềmộtđạoNhânsinhquacuộcđờicủachínhmìnhchocáchọctròvàchohàngngànthếhệsaunàybiết,rằng:

Ta,mườilămtuổiđểtâmtrívàosựhọc;bamươituổivữngchímàlậpthân;bốnmươi tuổi thì tâm trí sángsuốt,hiểu rõviệcphải trái, chẳngcònnghihoặc;nămmươi tuổi thìbiếtmệnhtrời;sáumươi tuổi thìhiểuthông, thấuđáonhữnggìngheđược;bảymươituổi,trongtâmdầucómuốnsựchicũngchẳnghềsaiphéptắc,lễnghi.(LuậnNgữ,II,4).

Đây là một chuỗi sắp xếp đơn giản về từng giai đoạn của cuộc đời conngười, trongđómỗigiaiđoạnđềuđượcnhấnmạnhbởinhữngsựviệcđặcbiệt.Thửliếcnhanhquaconđườngcuộcđờimàbậchiềnnhânđãmôtảcho

ta,đểxemcóthểrútranhữngbàihọcgìtừđó,vànócóýnghĩagìđốivớitangàynay.

Mộtcuộcđờicủaconngườikhôngkhácgìmộtkhoảnhkhắcngắnngủiđượcvaymượn từ thờigian; khinăm tháng trôi qua, chúng tanắm lấymộtvàinămngắnngủiấyvàkhắcchúngthànhmộthìnhdạngnàođó,hyvọngsẽtạoramộtvậttrườngcửu,đểtađượctưởngnhớmộtkhiquađời.

Nhưtađãthấy,tấtcảchúngtađềucócácýhướngvàcácsựviệcthúcđẩyta,nhưngtaphảibắtđầubằngviệcbiếtchấpnhậnxãhộimàtađangsống.Việchọcbắtđầubằngsựbiếnđổimộtconngười tựnhiên thànhmộtconngườiđượcnhàonặnbởicácquytắcxãhội.KhiKhổngTửnóirằng:“Tamườilămtuổiđểtâmtrívàosựhọc”,thìNgàiđangnóiđếnxuấtphátđiểmcủaNgàitrênhànhtrìnhấyvàđócũnglàđiềuNgàiđòihỏinơicáchọctròcủamình.

KhổngTửthườngtựnóirằng:“Chẳngphải tasinhra là tựnhiênhiểubiếtđạolý.Thậtratalàngườihâmmộkinhthicủathánhhiềnđờixưa,chonêntacốgắngtầmmàhọcvậy.”(LuậnNgữ,VII,19).Dĩnhiên,KhổngTửđâuphải sinh ra đã biếtmọi thứ.Nhưng vì quan tâm sâu sắc đến văn hóa vànhữngkinhnghiệmcủangườixưa,nênNgàicóthểlàmviệckhôngbiếtmệtmỏiđểhọcmộtcáchchuyêncần.

Ngàynay,chúngtamuốnxâydựngmộtxãhộicónềngiáodụcmàaicũngcóthểtựdotiếpcận.Nhưngloạihọcvấnnàomớilàhọcvấntốtđây?

Trongthờiđạithôngtinngàynay,thựcsựcóquánhiềuđiềuđểhọc.Trẻemngàynaykhôngcònđợichođếntuổimườilămmớibắtđầu“đểtâmtrívàosựhọc”nữa;nhiềuemđãbắtđầuhọctrướckhichúnglênnăm.Nhưngthựcsựthìchúnghọcđượcgì?Mộtvàiđứatrẻnhớđượccáctrịsốcủasốπ(pi)đếnrấtnhiềuđơnvịđằngsaudấuchấmthậpphân;nhữngđứakhácthìcóthểđọcthuộclòngnhữngbàithơdàitrongkinhđiểnTrungQuốcđểgópvuitrongcácbuổitiệc.Nhưngnhữngđiềuấycóthựcsựcóíchchophầncònlạicủacuộcđờichúngkhông?Cóbaonhiêu“xuhướnghamhọc”củangàynaylàcáimàKhổngTửnóiđếnnhư“họcđểtựhoànthiệnbảnthân”?Vàcóbaonhiêusựhọcđểsửdụngnhữnggìmàchúngtađãhọcđược?

Trongthờihiệnđại,điềugâylolắngnhấtchochúngtalàcóquánhiềuthôngtin;khókhănlớnnhấtcủatalàcóquánhiềuchọnlựa.Chúngtarấtcầnmột

kếhoạchđượcsắpđặttốtđẹpđểhướngdẫnchúngtađiquamêcungcủasựlựachọnđểcóthểhọcđượccáimàthậtsựcầnhọc.

TháiđộcủaKhổngTửluônluônlà“điquáxathìcũngtệnhưđiquágần”.Tấtcảnhữngđiềutốtnhấtcũngđềuphảicóchừngmực;nếubạnthamăn,bạnsẽcắnmộtmiếngquátonhưngbạnkhôngnhaiđược;haykhibạnnhậpquánhiềudữliệuvàonão,bạnsẽtrởnêngiốngnhưổcứngcủamộtmáyvitính,đầynhữngthôngtinthụđộngvốnchẳngđểlàmgìcả.Bạnsẽlàmtốthơnnếubiếtsửdụngnhữngtrithứccógiớihạncủamìnhvàhọccáchthànhthạochỉmộtvấnđềthôi,đểhấpthụnóvàotrongcuộcđờicủabạn.

KhổngTử nói rằng: “Họcmà chẳng chịu suy nghĩ, thì chẳng được thôngminh.Suynghĩmàchẳngchịuhọc,thìlòngdạchẳngyênổn.”(LuậnNgữ,II,15).Bạnphảihọc,songsongvớiviệcsuynghĩvàsửdụngnhữnggìbạnđãhọcđược.

Thôngquaviệchọc,kinhnghiệmvàluyệntập,chúngtasẽdầndầntiếnbộ,điđếnchỗhiểuđượccácsựviệccảvềmặttrítuệlẫnvềmặttrựcquan.Đấylàtrạngtháimàtacóđượckhiđếntuổibamươi.

“Bamươituổivữngchímàlậpthân.”

Cólẽ“Tamthậpnhilập”vẫnlàmộtcâunóimàbạnthườngđượcnghe.Vàotuổinày,gầnnhưtấtcảmọingườiđềunhìnlạibảnthânvàtựhỏi:“Vịtrícủatôilàởđâu?”.

Vậy,vị trí củamộtngười cóđược làgì?Cóphảibạnphải cóxe, cónhà,hoặccósựnghiệptrướckhibạncóthểđượcxemlàcómộtvịtrí?Vàquanniệm“tamthậpnhilập”cóảnhhưởngđếntanhưthếnào?

Ngàynay,dườngnhưchúng tangàycàngđạtđến tuổi trưởng thànhchậmhơn,đặcbiệtlàtrongcácthànhphốlớn,nơinhữngngười30tuổivẫncònbịgọilà“nhữngcôbé,cậubé”.Vậy,chúngtaphảiđánhgiámộtngườicóhaykhôngcó“vịtrí”trongthếgiớinàynhưthếnàochothỏađáng?Vàviệc“cóvịtrí”baohàmnhữngtráchnhiệmgì?

Vídụ,khitrẻembắtđầuđếntrườngmẫugiáo,chúngtinrằngmặttrờithìsáng, hoa thì tươi thắm đẹp đẽ, tâm hồn con người đều tốt, thế giới đầynhững tìnhcảmyêu thương,một thếgiớimàhoàng tửvàcôngchúa sống

bênnhauhạnhphúctrọnđời,khôngcóbấtkỳphiềnnãohayđaubuồnnào.

Nhưngkhiđến tuổi thiếuniên,ở trẻsẽxuấthiệnxuhướngmuốnnổi loạnmạnhmẽ,vàđếntuổihaimươi,khitrẻbắtđầubướcvàoxãhộicủangườilớn,chúngsẽcảmthấyrằngthếgiớinàykhôngdiễnranhưchúngnghĩ,thếgiớicủangườilớnđãlừagạtchúng,cuộcsốngchỉtoànnhữngđiềuxấuxa,tồitệvàgiảdối.Đólànhững“ngườitrẻgiậndữ”màchúngtathườngnghenóiđến.Thờigiantrưởngthànhnàycósựtrốngvắngđặcbiệt,làkếtquảcủamộtphảnứngkhôngthểtránhđượctrongtâmtríngườitrẻ.Nhưngkhiđếntuổibamươi,chúngtađạtđếnmột trạngtháihiểubiếtđầyđủ,nghĩa là takhôngcònnghĩrằngmọithứtrướcmặttađềuđẹpđẽvàtươisángnhưkhimườituổinữa,vàcũngkhôngnghĩrằngmọithứđềuxấuxađentốinhưlúctaởđộtuổihaimươi.

“Tamthậpnhilập”trướchếtvàtrênhếtlàmộtthếđứngnộitâm;cònviệctìmkiếmmộtvịtrítrongxãhộilàhệquảtừđó.

Từđiểmnhìncủasựđộclậptinhthầnnộitâm,sựhọcthậtsựtốtcónghĩalàápdụngtấtcảnhữnggìchúngtađãhọcvàochobảnthânta,đểnhữnggìtađãhọctrởthànhvốnriêngcủamình.ĐâylàquanniệmvềviệchọcmàvănhóaTrungQuốctừxưađãđặtravàcòngiátrịmãiđếnhômnay.

Vìvậy,khoảngthờigiantừ15tuổiđến30tuổilàkhoảngthờigiandànhchoviệchọc.Nhưnglàmthếnàomộtngườiđạtđếnđượctrạngtháithốngnhất,nơimàmọiđiềuchúngtađãhọcđượctrởthànhcủariêngta?

Theotruyềnthống,ngườiTrungQuốctiếpcậnviệchọctheohaicách:mộtlà

cáimàchúngtagọilà“TôicắtnghĩaLụckinh[22]

”,cáchkháclà“Lụckinhcắtnghĩatôi”.

Phươngphápđầuđòihỏimộtsựhọccảđờivềcáckinhđiển,kéodàimãichođếnlúcgià;vàolúctócđãbạctrắngvàđãđọchếtmọisáchvở,bạnsẽđủsứcđểbìnhgiảivềcáckinhđiển.

Nhưngphươngphápthứhai,tức“Lụckinhcắtnghĩatôi”,nóichunglànằmởmộtmứcđộcaohơn.NógồmviệcsửdụngtinhthầncủacácKinhđiểnđểcắtnghĩavàthểhiệntoànbộcuộcđờicủachínhbạn.

Bamươilàtuổibắtđầuxâydựngsựtựtinnộitâm.Sựtựtinnàykhôngđượcđưaratrongsựđốilậpvớinhữngsựvậtbênngoài.Đúnghơn,nótạoramộtsựhàihòa,trongđócáibêntrongvàcáibênngoàiđềuđượcnânglên.ĐiềunàygiốngnhưhaicâuđốitrênnúiTháiSơn:“Biểnvươnxatậncùngcực,trời làbờ;Leođếnđỉnhcaonhấtcủangọnnúi, ta trởthànhđỉnhcủangọnnúi đó”. (“Hải đáo tận đầu thiên tố ngạn; Sơn đăng tuyệt đỉnh ngã viphong.”)ĐâylàmộttrongnhữngcáchthứcmàngườiTrungQuốcthểhiệnsựcảmthôngvớisôngnúi.Mụctiêucủachúngtakhôngphảilàchếngựhaykhuấtphụcchúng,màthayvàođó,núivàsôngđềuđượcxemnhưnângcaochúngtalên.Giốngnhưbiểntrảidàivôtận,khôngcóbờbếnnàongoàibầutrời, làmchochúng tacócảmgiácnhư toànbộ thếgiớiđược trải rộng ratrướcmắtta;vàkhitalênđếnđỉnhcaonhấtcủamộtngọnnúi,vấnđềkhôngphảilàtađangđạpchânlênngọnnúicaomàlàđỉnhngọnnúiđãnângtalênmộttầmcaomới.

Đâylàtrạngtháimàchúngtagọilà“Lụckinhcắtnghĩata”.

KhổngTửluôndạycáchọctròcủamìnhphảisốngmộcmạcvàgiảndị:tứclàmtốthếtmứccóthểđốivớinhữnggìcóngaytrướcmắtmình;khôngcầnphảilolắnggìvềcácsựviệckhác.

Vídụ,chúngtađềubiếtrằng,“KhổngTửkhônggiảngluậnvềbốnviệcnày:Quái dị, dũng lực, phản loạn, quỷ thần.” (LuậnNgữ,VII, 20).KhổngTửkhông thíchnóivềnhữngviệcnhưquỷ thần,vìsựquan tâmcủaNgài tậptrungvàonhữnghànhvihữuhình,cóthực.

Có lầnkhiTửLộhỏiNgàivềđạo thờquỷ thần,KhổngTửbình thảnnói:“Đạothờngườicònchưabiết,saobiếtđượcđạothờquỷthần?”(LuậnNgữ,XI,11).Trongtâmtrícủamình,thậmchíbạncònchưathểhiểuđúngđượcviệccủanhữngngườiđangsống; thì làmthếnàobạnnghĩđếnviệcđi thờnhữngngườiđãchết?Nghĩalà,trướckhibạnbắtđầuhọc,bạnphảiluônghinhớvàbắtđầuvớinhữnggìđangcótrướcmắtbạn.Đừngsuynghĩngayvềnhữngđiềuthâmsâu,khónắmbắt.

TửLộvẫnchưatừbỏ,ônghỏitiếp:“Dámhỏithầyvềsựchết?”.

Lầnnữa,KhổngTử lại trả lời rất từ tốn: “Sựsốngcònchưabiết, saobiếtđượcsựchết?”.

LờiKhổngTửchođếnnayvẫncòndạytađượcnhiềuđiều:Khihọc,trướchếtphảigắnghếtsứcđểhiểunhữngsựviệctrongcuộcsốngmàchúngtacóthể với đến được.Đừngvươnmìnhquá xa để suy nghĩ về nhữnggì vượtkhỏigiớihạncủabạnhaynhữnggìquáthâmsâu.Đếnkhinàođạtđếntuổi“nhilập”,thìchínhthôngquaviệchọcmỗilầnmộtítmàchúngtathựcsự“lậpthân”được.

Dođó,đốivớitôi,“tamthậpnhilập”khôngphảilàmộtphươngtiệnđểđánhgiáliệubạncóxứngđángvớinhữngtiêuchuẩnxãhộibênngoàihaykhông.Màđúnghơn,nó làmộtcáchđánhgiácuộcđờicủabạndựavàocác tiêuchuẩnbêntrongcủaTâmvàHồn,đểxácminhxembạnđãbắtđầuđạtđượcnộiquansángrõ,điềmtĩnhvàkhôngvộivãhaychưa.Quađóchobiếtbạnđãđạtđếnmộttrạngtháimàbạncóthểtựtingiảiquyếtnhữngcôngviệccủachínhmìnhhaychưa.

Vượtkhỏilợilộcvậtchấtvàtậptrungvàonhữngđiềubêntrong,đốivớitôi,đólàminhchứngvĩđạinhấtrằngmộtngườiđã“nhilập”.

TrongvănhóaTrungQuốc,chúng tacó thểbắtgặprấtnhiềuminhchứngchotháiđộsốngnhưvậy.Thơcacóhìnhảnhônglãocâucátrongbàithơ“Giangtuyết”(Sôngtuyết)củaLiễuTôngNguyên,đang“mộtmìnhngồithảcâutrongtuyếttrênsônglạnh”,đuđưalưỡicâucủamìnhmàchẳngvìcáigìcả.HaychẳnghạnnhưchuyếnđicủađạithihàovàhọcgiảVươngHyChitrênmộtchiếcthuyềnnhỏtrongmộtđêmtuyếtphủđểđếnthămngườibạnĐớiQuỳcủaông:khiôngđếntrướccửanhàngườibạn,ôngquaytrởvềmàkhôngbuồngõcửa.Tạisaovậy?Vìđầutiênôngcómộtđộnglựcthúcđẩy,đólàviệcnhớngườibạnấy;nhưngkhiđếntrướccửanhàbạn,độngcơấybiếnmất,thếlàôngđivề.Nhữngngườixưađềurấttrungthựcvớitâmhồncủariênghọ;hướngđimàtâmhồnchỉrachohọquyđịnhhướngđi trongcáchànhđộngcủahọ.

Giữatuổibamươivàbốnmươi,ngườitađitừnhữngnămtháng“lậpthân”đểđếncáimàKhổngTửgọilànhữngnămtháng“chẳngcònnghihoặc”.

Đâyhẳnlànhữngnămthángđẹpnhấttrongcuộcđờicủata.

Nhưngcóphảilàaicũngcóthểđạtđếnviệc“chẳngcònnghihoặc”khiđếntuổibốnmươi?

Trongxãhộihiệnđạicủachúngta,nhữngngườiởtuổibốnmươilàđãđạtđếnnửađờingười.Họđãcótiếngtămvàđượctôntrọngtrongnghềnghiệp,nhưngtrênhọcómộtthếhệgiàhơn,dướihọcómộtthếhệtrẻhơn,điềunàygây áp lực rất lớn lên họ.Vậy, trong tình huống thử thách ấy, đâu là conđườngtốtnhấtđểgiúptâmhồntachẳngcònnghihoặcvàlosợ?

KhổngTửthườngxuyênđàosâuýtưởng“chẳngcònnghihoặc”.Làmthếnàomộtconngườicóthểthoátkhỏinhữngnghihoặcvàlosợ?NóđòihỏiphảithậtsựcóTrí.

Nhữngnămtháng từ lúc“lập thân”đếnkhi“chẳngcònnghihoặc” là thờigianýnghĩanhấtcủađờingười.Trướckhiđếntuổibamươi,ngườitasốngbằngsựthêmvào,khôngngừngtiếpnhậntừthếgiới:kinhnghiệm,củacải,nhữngmốiquanhệ,danhtiếng,v.v.Nhưngcàngcónhiềucủacảivậtchất,chúngtacàngtrởnênnghihoặcvàbốirối.

Sautuổibamươi,chúngtaphảibắtđầuhọccáchsốngbằngsựloạira-tứcbạnphảihọccáchbuôngbỏnhữngđiềumàtâmhồncủabạnthựcsựkhôngcầnđến.

Tâmhồncủabạngiốngnhưmộtngôinhà:khingườichủvừamớidọnvàoở,họmuốnbàybiệnđầyđồđạc,rèmcửa,nhữngđồtrangtríkhác.Kếtquảlà,ngôinhàbịchồngchấtđầynhữngthứlinhtinhđếnnỗitakhôngcònchỗđểchứachínhbảnthânmình.Chúngtatrởthànhnôlệchotàisảncủamình.

Họccáchsốngbằngsựloạiracónghĩalàbỏđinhữngngườimàtakhôngmuốnlàmbạn,từchốilàmnhữngviệcmàtakhôngmuốnlàm,khôngmàngđếntiềntàimàtakhôngmuốnkiếm.Chỉkhichúngtadámbuôngbỏvàbiếtcách buông bỏ, thì chúng ta mới có thể thực sự giải thoát bản thân khỏinhữngnghihoặc.

Vậy,việcthoátkhỏinhữngnghihoặclàgì?Đólàkhimộtngườicóthểnghĩvàlàmtheonhữngýtưởngđượctrìnhbàytrong“họcthuyếtTrungdung”.

TrungdunglàmộttrongTứThư[23]

vốnđãtrởthànhnhữngbảnvăncốtlõi củahọcvấnNhogia, giúpxácđịnhnhững chuẩnmực cưxử caonhấttrongxãhộiTrungHoacổđại.Nóitheotriếthọc,nóliênquanđến“chừngmực”đúngđắnnhấtmànhờđómộtsựvậtđượctạora.Ngàynay,nóthường

bịhiểusailàámchỉđếnsựtầmthường,sựranhmãnhhaysựxảotráthấphèn;đasốnhìnnhậnthuyếtTrungdungnhưlàđạidiệnchosựthỏahiệpvềnguyêntắclàcólợi,thậmchícókhilàmmờđiranhgiớigiữacáiđúngvàcáisai.

ThuyếtTrungdungnóirằng:“Nhữngtìnhcảmnhưvuimừng,hờngiận,đauthương,khoáilạckhichưaphátsinhnơitâmta,thìgọilàTrung;khimàcáitâmta tựnhiênởmứcgiữa,khôngchênhbênnày,khônglệchbênkia, tớichừngđốicảnhmàchúngphátsinhmộtcáchphảithế,thìgọilàHòa...Trunglàcộilớncủathiênhạ...Hòalàđạothôngđạtcủathiênhạ.”(TrungDung,1).Nghĩa là, trạng thái lý tưởng làmột trạng tháimàmọi sựvậtđềunằmtrongsựhàihòa,vớitrời,đấtvàvạnvậttrongtựnhiên,mỗicáiđềuannhiêntrongvịtríriêngcủamình.Tháiđộnàycónghĩalàthậmchínếuthếgiớibênngoài đối xửkhông côngbằngvới bạn, thì lúcnàybạn cũngbiết nơi bạnđangđứngvàviệcbiếtấysẽgiúpbạnxửlýnhữngtaihọa,nhữnghối tiếcnàyđểtìmlạichobạnmộtchỗđứngvữngchắctrongcuộcđời.

NhàtriếthọclớnPhùngHữuLancólầnnóirằng:“Họctừcáctriềuđạitrongquákhứđểgiúptrậttựmới;cáclýtưởngcủachúngtaphảicựccao,nhưngcáchànhđộngcủataphảiđitheoĐạoTrungdung”.ĐạoTrungdungthựcsựbaohàmviệcđạtđếnmộttrạngtháiđạođứcrấtcaobằngphươngphápthíchhợpnhất.NhưngườiTrungQuốcxưađãnói:“Khiđếncựcđiểm,vinhquangsẽquaylạiconđườngTrungdung”.Khiởtuổihaimươivàbamươi,chúng ta xông pha trong cuộc đời, nhưng phải đến độ tuổi bốnmươi, tứcnhữngnămthángchẳngcònnghihoặc,chúngtamớicóthểtỏracósựđiềmtĩnhthảnnhiênvàmộtcảmthứcvềtráchnhiệm.Vàkhiaiđóđạtđếntrạngtháinày,mộtsựthayđổisẽdiễnratrongcácchuẩnmựccủangườiấy.

Vàotuổinămmươi,KhổngTửnóirằng,Ngài“biếtmệnhtrời”.Ngàimuốnnóigì?Liệucóphảilàđiềumàchúngtacóýđềcậpkhinóirằng:“Nếumộtsựvậtcósố,thìtrướcsaugìnócũngxảyranhưvậy,nếumộtsựvậtkhôngđược định trước, thì đừng có ép nó” chăng?Liệu điều ấy có nghĩa là khichúngtađếntuổinămmươi,chúngtaphảinhượngbộtrướcsốmệnh?

Sauđó,khimườinămnữatrôiqua,chúngtađếntuổinămmươi,nhiềuthayđổihơnnữasẽxảyra.

Nếuchúngtamuốntrảlờicâuhỏinày,trướchếttaphảihiểurõKhổngTửmuốnnóigìquacâu“Trithiênmệnh”.

KhổngTửnóirằng:“TakhôngoánTrời,takhôngtráchngười.Cònvềđạolýthìtakhởihọctừmứcthấpđểđạtlầnlênmứccao.Biếttachăng,chỉcóTrời.”(LuậnNgữ,XIV,37).HọcgiảngônngữhọccổđiểnHoàngKhảnđãgiảngvềýnàynhưsau:“Khởihọctừmứcthấplàhọcnhữngvấnđềcủaconngười; đạt lần lênmức cao là đạt đến việc biếtmệnh trời. Tôi đã cómộtnghiêncứuvềnhữngvấnđềcủaconngười:nhữngvấnđềcủaconngườicócáimayvàcáirủi,vìthếtôikhôngtráchngười;bêntrênlàmệnhTrời,mệnhTrờicóthểủnghộhoặcchốnglạitôi,vìthếtôikhôngoánTrời”.Nhưchúngtađã thấy,chìakhóachođiềunàylà từ“Tri”(biết):bạnphảicókhảnăngbiếtchấpnhậnnhữnggìsốmệnhđãdànhsẵnchobạn.Khibạncóthểlàmđiềuấylàbạnđãnhậnratấtcảnhữngthuậnlợihaykhókhăn,điềutốthayxấu trongđờiđều làhoàn toàn tựnhiên;nhờđó,bạncó thểkhắcphụcnómộtcáchhợplývàphảnứnglạinómộtcáchđiềmtĩnh.

“Ta không oánTrời, ta không trách người” có lẽ là câu nói ta rất thườngđượcnghe, thậmchícả trongxãhộingàynay.Nhưngnói thìdễhơn làm.Nếubạncóthểthôikhôngphànnàn,nếubạncóthểkiềmchếmọisựchêbaivàchỉ tríchnơi tâmhồnmình, thìbạncũngsẽ trở thànhngườikhôngcòntráchmócnhữngngườikhácnữa.

Ýtưởnggiữimlặngnàycòncóquanhệđếnviệcnóixấungườikhác.KhổngTửnóirằng:“Ngươiquântửthìtấnlênmứccao;còntiểunhânthìchỉgiữđượcmức thấpmà thôi.” (LuậnNgữ,XIV, 24). Chỉ có kẻ tiểu nhânmớidànhhếtthờigianđểngồilêđôimáchvàcãinhauvìnhữngchuyệncánhânvặtvãnh.Bậcquântử,tráilại,quantâmnhiềuhơnđếnnộitâm,đếnviệcxâydựngnhữngsựxáctínchomìnhvàtheođuổisốmệnhcủamình.KhổngTửnóirằng:“Chẳnghiểumệnhtrời,chẳngđánggọilàquântử.Chẳngbiếtlễ,khôngthểđứngđượcvớingười.Chẳngbiếtphânbiệtlờinóicủangười,thìchẳnghiểungười.”(LuậnNgữ,XX,3).

Ngàitinrằngsựhoànhảonộitâmcủamộtngườivàkhaokhátcủahọmuốntuântheosốmệnhlàquantrọnghơnrấtnhiềusovớiviệcápđặtnhữngmệnhlệnhcủamìnhlênxãhộihoặcbắtngườitacưxửtheomộtcáchnhấtđịnh.

ĐốivớiKhổngTử,bagiaiđoạncuộcđời - “hiểumệnh trời”, “biết lễ”và“biếtphânbiệtlờinóicủangười”-xuấthiệntheotrìnhtựngượclại.Chúngtahọcănhọcnóirồiđiđếnchỗhiểungườikhác,hiểuxãhộibằngcáchgiaotiếpvớingườikhácvàđọcsáchvở.Nhưngchỉmộtmìnhviệcbiếtphânbiệt

lờinóicủangườikhôngthôithìchưađủđểbiếtlễnghi-tứcmọiviệcgiúpbạnbiếttôntrọngngườikhác.Nếusựtôntrọngnhiềuhơnmộtchútsẽgiúpbạnítphànnànhơn.Cấpđộcaonhấtlàhiểumệnhtrời.Hiểumệnhtrờilàtrởthànhmộtbậcquântử-lýtưởngcủaKhổngTử.Khitrởthànhngườiquântử,bạnsẽtạorađượcmộthệthốngcácgiátrịcủabảnthân,nộitâmbạnsẽtrànngậpmộtsứcmạnhđiềmtĩnh,thựctế,vàchúngtacóthểsửdụngsứcmạnhấytrongmọisựtươngtácvớithếgiớibênngoài.

Trithiênmệnhcónghĩalà,đếntuổinămmươi,bạnsẽcómộtsựkiênđịnhnộitâm.Bạnsẽđạtđếntrạngthái“khôngoánTrờivàkhôngtráchngười”:bạnsẽkhôngbịdaođộngbởinhữngsựviệcbênngoài.

TriếtgiacổđạiTrangTửcũngcómộtquanđiểmtươngtự:“Khicảthiênhạnịnhbợ,cũngkhônglàmhắnnỗlựcthêmchútnào,khicảthiênhạchêcười,hắncũngkhônglấylàmchánnản.Kẻấyvạchramộtranhgiớirõrànggiữacáibêntrongvàcáibênngoài,đồngthờihiểuđượcsựkhácbiệtgiữasựvẻvangvàhổthẹnđíchthực,nhưnghắndừnglạiởđây”.

Nóikhácđi,khicảthếgiớicangợibạn,bạnsẽkhôngphảnứnglạivớisựcangợiấy,ngượclại,khimọingườixungquanhsoimóisailầmcủabạn,bạncũngkhônggụcngã,màsẽkiêntrìtheođuổinhữngđiềubạntintưởng.Đâylàđiềuđượcnóiđếnquacâu“vạch ramột ranhgiới rõ rànggiữacáibêntrongvàcáibênngoài”vàhiểuđược“sựvẻvang”cùng“sựhổthẹn”.

Điềuđóđượcchúngtagọilàsựtrưởngthànhvàchínchắn.Nólàmộttiếntrìnhmàtâmhồnchúngtadầntrởnênmạnhmẽhơnquakinhnghiệm,vàtacóđượcnănglựcdẫndắtnhữngsựviệcbênngoàivàbiếnchúngthànhsứcmạnhbêntrongcủata.

Trạngthái“trithiênmệnh”làđiềugìđóthườngkhiếnchúngtatựnhiêncóxuhướngliêntưởngđếncáctiểuthuyếtvõhiệpcủaKimDung.

TrongcáctiểuthuyếtvõthuậtTrungQuốc,khimộtkiếmsĩtrẻlầnđầuxuấthiện,họthườngcầmmộtthanhbảokiếmsắcbénvôcùng,khắpnơikhôngcóđịchthủ,vàbiểudiễnkiếmkhícủamìnhvớimộtdángvẻphongnhã,nhưvũđạo.Nhưngquathờigian,khianhtađãthuầnthụccáckỹnăngvõthuậtbằngsựchuyênchúvàrènluyện,thựcsựmuốnsốngmộtcuộcđờikiếmsĩ,và trở thànhmột taykiếmcóchút tên tuổinàođó, thanhkiếmmàanh sửdụng có lẽ chỉ là một thanh kiếm cùnmà anh không buồnmài sắc. Tuy

nhiên,đếngiaiđoạnnày,sựbénnhọncủathanhkiếmkhôngcònquantrọngvớianhnữa,khitrítuệbêntrongvàkinhnghiệmcủaanhđãtrởnênphongphúhơnvàvữngchắchơn.Vàquathờigian,anhtrởthànhmộtkiếmsĩbậcthầydanhtiếng,vàkỹnăngcủaanhđãvượtquamọikiếmthủđếnđấuvớianh.Đốivớianh,sựsắcbénvàchấtlượngcủakimloạilúcnàykhôngcònquantrọngnữa;tấtcảnhữnggìanhcầmtrongtayđềulàkiếmcả.Anhđãđạtđếntrạngtháicaonhất- trạngtháiĐộccôcầubại,ngườianhhùngđãtìmkiếmkhôngmệtmỏimộtđốithủcóthểđấuvớimìnhmộttrận-anhkhôngmangvũkhínàocả:mọikỹnăngkiếmthuậtcủaanhđãhòavàotrongtâmhồnvàtâmtríanhquanhữngthángnămtậpluyệnmiệtmài,vàanhtacóthểtạoramộtthanhkiếmchỉbằngcáchduỗicánhtaycủamìnhra.Vàolúcnày,nhữngkẻ thùcủaanhkhôngcóchiến lượchoặcmưumẹonàođểđấuvớianh,vìanhđãđạtđếntrạngtháikhôngcầngìnữarồi.Vìanhchiếnđấumàkhông cóbất kỳ chiến lượchoặcmưumẹonào, đối thủ của anhđều thuacuộc, không thể đoán được anh sẽ làm gì, và bất lực không thể đánh bạiđượcanh.

TrongvănhóaTrungQuốc,trạngtháicaonhấtmàaicũngcóthểđạtđếnlàtrạng thái tinh thông.ĐiềumàKhổngTửgọi là“tri thiênmệnh”đạtđượcthôngquanhữngnămthánghọctậpvàluyệntậpmiệtmài,hấpthụmọichânlývàcuốicùngthôngquachúngđạtđếnsựhàihòacaonhã.Vàchỉkhiấybạnmớisẵnsàngđạtđếntrạngtháicaohơnnữa.

KhổngTửnóirằng:“Sáumươituổithìhiểuthông,thấuđáonhữnggìngheđược”.Nhưngđiềunàycónghĩalàgì?Nhưtađãthấy,mộtsự“hiểuthông,thấuđáonhữnggìngheđược” lànăng lựcbiết lắngnghemọiđiều,bấtkểnhữngđiềuấythuộcloạinào,vàkhixemxétbấtkỳvấnđềnàocũngluônđứngtrênquanđiểmcủangườiđangnóinhữngđiềuấy.

Tuy nhiên, trong cuộc sống thực, chúng ta thường gặp những điều khôngnhưýmuốnvànghenhữngđiềumìnhkhôngmuốnnghe.Làmsaotacóthểthựcsựđạtđếnviệc“hiểuthông,thấuđáonhữnggìngheđược”?

Mộtkhibạncósựhiểubiếtthấuđáovềthiênmệnhvàcómộtsứcmạnhkiênđịnhnộitâm,bạnsẽđạtđếntrạngtháimàKhổngTửmôtảlà“hiểuthông,thấuđáonhữnggìngheđược”.Bạnsẽđạtđếnnănglựccaonhấtcóthểkhibiếttôntrọngngườikhác,bạncóthểhiểulậpluậnđằngsaumọivấnđề,bạncóthểnghemọiđiềubằngmộttinhthầncởimở,biếtđặtmìnhvàovịtrícủangườikhác,đểhiểunhữngđiềuhọnói.

“Trithiênmệnh”làtháiđộkiênđịnhtheođuổimộtmụcđíchmàchúngtacóthểdùngđểứngđốivớithếgiớibênngoài.

CómộtthànhngữTrungQuốcthườngđượcdùngđểmôtảđiềunàyđạiýlà“buồnchođờivàtiếcchongười”.Nóikhácđi,quaviệchiểunhữngđộngcơvàhammuốncủamọingười,bạnsẽđạtđếnmộtsựhiểubiếtvàkhoandungnhiềuhơn.

Khichúngtanhìnlốisốngcủanhữngngườikhácbằnghệthốnggiátrịcủariêngmình,chúngtacóthểbịsốc;nhưngnếuchúngtabiếtđiềugìđãđưangườiấyđếnchỗđứnghiệntạithìcólẽchúngtasẽhiểuhọhơn.

Châmngôncổcócâu: “Haiđámmâychỉ có thểhội tụđể tạo ramưakhichúnggặpnhauởcùngmộtđộcao”.

Vậy,ailàngười“hiểuthông,thấuđáonhữnggìngheđược”?Họlànhữngngười,dùđámmâycủahọở5.000hay500métđộcao,họcũngluônýthứcvềnơingườikhácđangđứng.ĐâylàcáchmàKhổngTửđãápdụngvớimọihọctròcủamình,giúpchomỗibàihọcphùhợpvớitừnghọctrò.

Nhữngngườimuốnđạtđếntầm“hiểuthông,thấuđáonhữnggìngheđược”phảiđểlòngmìnhrộngmởđểgặpgỡnhữngtinhthầnkhácởnhiềuđộcaokhácnhau;chứkhôngbámvàonhữngchuẩnmựcbấtbiếncủariêngmìnhvàngoancốbảovệchúng.

Saukhiđãcóđủkiến thứcvàđược tôi luyệnquanhững trảinghiệmcuộcsống,mọi sựhọchỏivà laođộngvấtvảcủa ta sẽmang lạicho ta sự tinhthông thật sự. Trạng thái “hiểu thông, thấu đáo những gì nghe được” củaKhổngTửlàsựhộitụnhữngquytắccủathếgiớibênngoàivàobêntrongtâmhồnta.

Cólầntôiđọcđượccâuchuyệnsau:

Ngày xưa, trong một ngôi đền có một bức tượng Phật được khắc từ đágranitehết sức tinhxảo.Hàngngàyđềucónhiềungườiđếnkhấnvái,cầunguyện.NhữngbậcthangdẫnđếnbứctượngPhậtcũngđượccắtgọttừcùngloạiđáđãlàmrabứctượngấy.

Đếnmộtngàynọ,nhữngbậcthangtrởnênbấtmãnvàđưaralờiphảnkhángrằng:“Chúngtavốnlàanhem,cùngsinhratừmộttảngđá.Cớgìmàhọcóquyềnchàđạplênchúngtôimàlạicúiđầutrướcanh?Anhcógìhaynào?”.

“Hiểuthông,thấuđáonhữnggìngheđược”làmộtsựcảmthôngvớithếgiớivàvớimọingườitrongthếgiớiấy,tứclàtháiđộthấuhiểuvàkhoandung.

Phiếnđá tạonênbức tượngPhậtđiềm tĩnh trả lời: “Đó làvì anhchỉphảichịubốnnhátdao làđãcóhìnhdángnhưngàynayrồi,nhưng tôiđãphảichịumườingànnhátcắtvàđụcthìmớitrởthànhmộtbứctượngPhật”.

HãynhìnvàotrạngtháicủacuộcđờiconngườimàKhổngTửđãnói,chúngtacàngđixatrongcuộcđời,chúngtacàngcónhiềuhơncáimàNgàinhấnmạnhlànội tâm,vàchúngtacàng trởnênđiềmtĩnh, thư tháihơn.Nhưngtrướckhibạncóthểđạtđếntrạngtháiđiềmtĩnhnày,bạnphảiđượctruirènvàphảibịbiếnđổihàngtrăm,hàngngànlần.

Chúngtanênxemsựtiếnbộcủacuộcđờiconngườitừtuổimườilămđếntuổi bảymươimàKhổngTử đã nói nhưmột tấm gương nâng đỡ cho ta,trongđó chúng ta có thểkiểm thảobản thânmình tạimỗi giai đoạnkhácnhaucủacuộcđờimình.Thôngquađó,chúngtasẽcóthểthấyliệutinhthầncủa riêng ta cóvữnghaykhông, chúng ta códầnbớtđi sựnghihoặchaykhông,chúngtacóbắtđầugặtháiđượcnhữngchânlýlớnlaocủathếgiớihaykhông,chúngtacóthểtỏrahiểubiếtvàcảmthôngvớinhữngthấtbạicủangườikháckhông,hoặcchúngtacóthểđitheokhaokhátcủatâmhồnmìnhkhông.Nếuvàotuổihaimươihoặcbamươi,chúngtacóthểđạtđến,vượtkếhoạch,trạngtháimàchúngtasẽcóởtuổibốnmươi,nămmươi,vàđãxâydựngđượcmộthệthốngcácgiátrịrõràngvàsángsủa,cókhảnăngbiếnnhữngáplựccủaxãhộilêntathànhmộtsứcmạnhlinhđộngchophéptaphụchồilại,vànếuchúngtacókhảnăngđạtđếnsựđiềmtĩnh,vữngvàngcủakhaokháttâmhồnmàtađangtheođuổinhưngkhôngđiquáranhgiới...thìchúngtacóthểchắcchắnnóirằngmìnhđãsốngmộtcuộcsốngthậtsựcóýnghĩa.

Cácnhàkhoahọccólầnđãtiếnhànhmộtthínghiệmsau:

Đểđạtđượcmộtsựđolườngchínhxáckhảnăngchịuđựngcủaquảbíngô,họđặtmộtvậtnặnglênmấyquảbí-tronghạnmứccaonhấtmàmỗiquảcóthểchịuđựngđược.

Trongsốquảbíngôđượcthínghiệmcómộtquảđặcbiệtchịuđượcnhiềuáplựcnhất.Từmộtvàigrammộtngàychođếnmườigramchongàytiếptheo,đếnhàngtrămgram,rồicuốicùnglàhàngkilogram.Khiquảbíngôấylớn,nóchịuđượcmộtsứcnặnghàngtrămkilogramđặtlênnó.

Kết thúc cuộc thí nghiệm, các nhà khoa học cắt trái bí ngô ấy và các tráikhácrađểxemcógìkhácthườnggiữachúng.

Họcắtnhữngtráibíngôkhácrấtdễdàngngaynhátdaođầutiên,nhưngđếntráibíngôđặcbiệtkiathìcondaocứnảyngượctrởlại,cuốicùnghọphảidùng một cưa gỗ để cắt nó. Ruột của nó cứng như một thân cây trưởngthành!

Đâylàthínghiệmgì?Nólàmộtthínghiệmvềcuộcđời,mộtbứcchândungvềtấtcảchúngta trongmôi trườnghiệnđạimàchúngtađangsốngvàvềsứcmạnhlinhđộngtrongtâmhồnta.

Học về Luận Ngữ của Khổng Tử, về bất kỳ kinh điển nào, về mọi kinhnghiệmcủanhữngbậchiềnnhân,nhữngnhàthôngtháixưa,saucùngđềucómộtmụcđíchthiếtyếulàlàmchocuộcsốngcủatacóýnghĩahơndướiánhsánghiềnminhcủahọ.Nhờđó,tacóthểrútngắnconđườngtaphảiđi,giúptabắtđầusuynghĩvàcảmnhận,pháttriểnlòngnhânáivàsựbaodungnhưngười quân tử càng sớm càng tốt. Chúng ta sẽ có khả năng sống tốt vớinhữngtiêuchuẩncôngbằngxãhộicủabậcquântử,cókhảnăngđứngdậyvớisựkiêuhãnh,cânbằngvềnộitâmvànhữngbổnphậnxãhội,bổnphậnnghềnghiệpcủata.

Tôitinrằngđiềuquantrọngnhấtvềnhữngbậchiềnnhânlàcáchhọmôtảcuộcduhànhlớncủađờingườibằngngônngữgiảndị-cáchmàconcái,cháuchắtvànhữnghậuduệsaunàycủahọđãthựchành,từthếhệnàyquathếhệkhác,dùcóýthứchaykhông,dùkhổđauhayvuisướng.Theoconđườngnày,tâmhồncủamộtdântộcđãđượcthànhhình.

Dùbạnởđâu,bạncũngcóthểđểsứcmạnhtinhthầncủacáckinhđiểnxưahòaquyệnvớinhữngluậtlệvàcácquytắcđươngđại,đểnótrởthànhmộtthànhtốkhôngthểthiếutrongcuộcsốngcủabạn,đểmỗingườicóthểxâydựngchomìnhmộtcuộcsốngcógiátrị.Đâychắcchắnlàýnghĩatốihậumà tư tưởng củaKhổngTửmangđến cho chúng ta trong cuộc sốnghôm

nay.

VÀINÉTVỀTÁCGIẢVUĐAN

TácgiảVuĐanlàngườiBắcKinh,thạcsĩvănhọccổđiểnTrungQuốc,tiếnsĩngànhđiệnảnh-truyềnhình;hiện làgiáosư, trợ lýgiámđốcViệnNghệthuật và Truyền thông, Chủ nhiệm Khoa Điện ảnh và Truyền hình củaTrườngĐạihọcBắcKinh.

Bà dạy cácmôn: văn học cổ điển Trung Quốc, khái luậnmôn điện ảnh-truyềnhìnhvàtràolưutưtưởnglýluậntruyềnhình.Bànổi tiếnggiỏidàndựngvàviếtbài chocácchương trìnhđiệnảnh-truyềnhình.VuĐan từngđượctặngcácdanhhiệuGiảngdạyưutúcủathànhphốBắcKinh.

SinhratrongmộtgiađìnhcóchalànhànghiêncứuvănhọccổTrungQuốc,từnămlên4 tuổi,VuĐanbắtđầunghiệnđọcsách,đọccảLuậnNgữcủaKhổngTử;8tuổi,đọcHồngLâuMộngvàtiểuthuyếtcủaBalzac...

Trongdịp lễQuốckhánhTrungQuốcnăm2006,VuĐanxuấthiện trongchương trìnhDiễn đàn trăm nhà củaĐài Truyền hình Trung ương TrungQuốc, thuyết trình7buổi liềnvềchủđềThuhoạch từviệcđọcsáchLuậnNgữ,đượchàngtrămtriệungườixemhoannghênh.Cuốitháng11,cácbàinóinàyđượcinthànhsách.Ngaytrongtuầnlễđầutiên,600nghìncuốnđãbánhếtveo;chỉtrongvàitháng,consốđãnânglên3triệubản,vàđếnnayđã làhơn10 triệubản trên toàn thếgiới.Thật làmộthiện tượnghiếmcó,

nhấtlàđốivớiquyểnsáchbànvềtưtưởngcủamộttriếtgiasốngcáchnayhơn2.500nămnhưKhổngTử!

Sau thành côngđặcbiệt từ cácbài giảngvàquyển sáchvềKhổngTử, bàthựchiệnmộtloạtbàigiảngkhácvềtriếthọccủaTrangTử,sauđócũngtrởthànhsáchbánchạynhấttạiTrungQuốcvớihơn1triệubảntronglầninđầutiên.

[1]MộtsốcâudịchLuậnNgữtrongquyểnsáchnàyđượcchúngtôitrích

lạihoặcdựa trênbảndịchTứThư (trọnbộ):ĐạiHọc,TrungDung,LuậnNgữ,MạnhTử.ĐoànTrungCòndịch,NXBThuậnHóa,2006.Chúng tôixinchânthànhcảmơndịchgiảĐoànTrungCòn.[2]

1trượng=3,33mét.

[3]GNP(ViếttắtcủatừGrossNationalProduct):Tổngsảnlượngquốc

gia, là chỉ tiêuđánhgiá sựphát triểnkinh tế củamộtnước.Nóđược tínhtheotổnggiátrịbằngtiềncủacácsảnphẩmcuốicùngvàdịchvụmàcôngdâncủamộtnướclàmratrongmộtkhoảngthờigiannàođó,thôngthườnglàmộtnămtàichính,khôngkểlàmraởđâu(tronghayngoàinước).[4]

ĐàoTiềm(365-427):Hiệu làUyênMinh,sốngđờiĐôngTấn, làmột trong những nhà thơ lớn của TrungQuốc. Ông nổi tiếng làmột conngườitrongsạch,vuithúvớicuộcsốngđiềnviên,đượcngườiđờingợikhengọiônglà“Tĩnhtiếttiênsinh”.[5]

TheohệđolườngTrungHoa:1dặm=500mét.[6]

Thương:TêncủaTửHạ,mộthọctrògiỏicủaKhổngTử.[7]

PhuTử:CáchgọitônkínhcủacáchọctròđốivớiKhổngTử.[8]

Tagore tênđầyđủ làRabindranathTagore(1861-1941):Nhà thơ,triếtgiaBàLaMônvànhàdântộcchủnghĩaẤnĐộ,đượctraoGiảiNobelVănhọcnăm1913,trởthànhngườichâuÁđầutiênđoạtgiảiNobel.[9]

TôThứchiệuĐôngPhacưsĩnêncòngọi làTôĐôngPha(1037-1101):Nhàvăn,nhàthơnổitiếngTrungQuốcthờiTống.ÔngđượcmệnhdanhlàmộttrongBátđạigiaĐườngTống.[10]

Hàn Tín (? - 196 TCN):Một danh tướng của Hán Cao Tổ LưuBangthờiHánSởtranhhùng,ôngcócôngrấtlớngiúpLưuBangđánhbạiHạngVũlậpnênnhàHánkéodài400năm.[11]

RoninlànhữngsamuraikhôngcònchủtướngtrongthờikỳphongkiếnởNhậtBản.Mộtsamuraimấtchủtướngdochủcủaôngtabịchết,bịmất quyền lực, hoặc chỉ domất đi sự tin tưởng của chủ tướng. Từ roninnghĩalà“conngườitrôidạt"(lãngnhân).ThuậtngữnàybắtđầucótừthờikỳNaravaHeian.[12]

Nguyênvăn:“non-lovingbehaviour”.[13]

ĐỗPhủ(712-770):Đượcmệnhdanh“thiThánh”củaTrungQuốc,

làtácgiảnổibậtthờinhàĐường,cùngvớiLýBạch,ôngđượcxemlàmộttronghainhàthơvĩđạinhấtTrungQuốc.[14]

PhạmTrọngYêm (989 - 1052):Nhàvăn, nhà thơ, nhà chính trị,nhàquânsựthờiBắcTống,nguyênvănđoạnđượctácgiảVuĐantríchởđâylấytừtácphẩm“NhạcDươngLâuKý”củaPhạmTrọngYêm:“cưmiếuđườngchicao,tắcưukỳdân;xứgianghồchiviễn,tắcưukỳquân.Thịtiếndiệcưu,thốidiệcưu;nhiêntắchàthìnhilạcgia?Kỳtấtviết:“Tiênthiênhạchiưunhiưu,hậuthiênhạchilạcdư”.(Dịchnghĩa:Ởmiếuđườngtrêncao,tấtlochodân;ởsôngnướcngoàixa,tấtlochovua.Dùtiếncũnglo,luicũnglo;vậythìvuiđượckhinàođây?Tấtnóilà:Lotrướccáilocủathiênhạ,vuisaucáivuicủathiênhạvậy).[15]

Tiểutướng:Quanphụgiúpviệctếlễ.[16]

TăngTửtênthậtlàTăngSâm(505-435TCN),tựTửDư,làcontraicủaTăngĐiểm.TăngSâmnhỏhơnKhổngTử46tuổi,nhưnglàmộthọctròxuấtsắccủaKhổngTử,đượcngườiđờikínhtrọngtônxưnglàTăngTử.[17]

ThờiXuânThuởnướcSởcóngườihọHòa tìmđượcngọcquý,mangdângSởLệVương.LệVươngcholàngọcgiả,bènchặtchânHòatrịtội lừa dối. SởVũVương lên ngôi, Hòa lạimang dâng, VũVương cũngkhông tinvàchặtnốt chânkiacủaHòa.TớiđờiSởVănVương,Hòavẫnmangdânglầnnữa.VănVươngnhậnralàngọcquý,bèntrọngthưởngHòa.TừđóngọcquýđượcgọilàngọchọHòanướcSở.[18]

ThuộctỉnhVânNam,TrungQuốc.[19]

BảndịchcủaHoàngTạo,TươngNhư.[20]

BảndịchcủaTrầnTrọngSan.[21]

BảndịchcủaKhươngHữuDụng.[22]

Lụckinh:Sáubộkinh sách cổđiển củaTrungQuốc, gồm:KinhThi,KinhThư,KinhLễ,KinhDịch,KinhXuânThu,KinhNhạc.SaunàyKinhNhạcbịthấtlạcnêncácbộsáchkinhđiểnnàythườngđượcgọilàNgũkinh.

[23]TứThư:Bốn tác phẩmkinhđiển củaNhohọcTrungHoa, gồm:

ĐạiHọc,TrungDung,LuậnNgữ,MạnhTử.CùngvớiNgũKinh,TứThưhợpthànhbộ9bộsáchchủyếucủaNhogiáo, thườnggọi tắt là“TứThư,NgũKinh”.