Kısasul Anbiyada Nazmın Gücü

Modern Trklk Aratrmalar Dergisi Cilt 5, Say 2 ( Haziran 2008) Mak. #22, ss. 117-125 Telif HakkAnkara niversitesi Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm

Rabgz'nin Ksas'l-Enbiy'snda Nazmn Gc

Aysu Ata

Ankaraniversitesi,DilveTarihCorafyaFakltesi

ZET Rabgz, Ksasl-Enbiy adl eserini 1310 ylnda yazmtr. Eser, Trk edebiyatnn ilk ve en kapsaml peygamber hikyeleridir. Bu eser iin sylenecek baka bir sfat da dilin btn imknlarnn kullanlm olduudur. Nesirdeki gzellii nazmdaki gzellik ve eitlilik takip etmekte. Manzum paralar sadece din ierikle snrl deil. Konuya gre en az iki dizelik Trke ve Arapa iir syleyiveren Rabgznin eserinde her kssann giriinde yazd kasidelerin yan sra ak, tabiat, burlarla ilgili iirler de bulunur. Kssalarn ierisinde en ok anlatt peygamber doal olarak Hz. Muhammeddir. En fazla kaside yazd da odur. Bu iirler incelendiinde bunlarn, Sleyman elebiye Vesiletn-nect adl mevlidi yazarken ne derece kaynaklk ettii daha iyi anlalacaktr. ANAHTAR SZCKLER Rabgz, Ksasl-Enbiy, Ksas- Rabgz, nazm. ABSTRACT Rabguzi completed his work, the Qisasul-Enbiy in 1310. The work is the first stories of the prophets in Turkish literature. Rabguzi has been used all the possibilities of the Turkish language in his work. The Qisas is written in prose, but there are poems also. The beauty of his prose follows the beauty of his poetry. The poems are not only religious. In the work of Rabguzi, there are qasides at the beginnings of qissa (story of prophet), also love, and nature, zodiacal poems in Arabish or Turkish. Qasidas are mostly for Prophet Muhammad. I think that these poems have become important resource for the Vesiletn-nect of Sleyman elebi. KEY WORDS Rabguzi, Qsasul-Enbiy, Qsas- Rabguzi, poetry.

Modern Trklk Aratrmalar Dergisi Cilt 5 . Say 2 . Haziran 2008

118

Rabgz, yeryznde ilk iiri dem peygambere syletir. Yani Rabgz, iirin gemiini ilk insann yaratlna gtrr. lk iir bir attr, bir haykr. Hazreti demin oullar Kabil ve Habilin kssasnda yer alr. Kabil, birlikte doduu gzeller gzeli klima ile evlenmek ister. dem peygamber eriatince ise Kabilin Habille birlikte doan, gayet irkin olan Ebuda ile, Habilin de klima ile evlenmesi gerekmektedir. Kabil, bu duruma rza gstermez ve Habili ldrr. Bylece yeryznde ilk cinayet, bir kadn yznden ak zerine ilenmi olur. dem ve Havva bu duruma ok alar, dem peygamber taziye tutup ilk iiri bu ekilde syler.

Trk edebiyatnn ilk ve en kapsaml peygamber hikyelerini Rabgz yazar. Eseri sona erdirirken Htime-i aasr-Rabz bal altnda vermi olduu manzumenin bir dizesinde yetti yz on erdi yla kim bitildi bu kitb ile eserini hicr 710 / milad 1310da yazm olduunu reniyoruz. Bu eser iin sylenecek baka bir sfat da dilin ok gzel, btn imknlar ile kullanlm olmas.

Rabgznin kim olduu ile ilgili de bilgi sunmak isterim. nk Rabgz hakknda kaynak eserlerde yer alan bilgi yok denecek kadar azdr. Bunu yaparken de KsaslEnbiy (1997) adl almamdan kk aparmalar olacak. Rabgznin sz konusu eseri hakknda dier bir alma da Semih Tezcan, Hendrik Boeschoten ve M. Van Damme tarafndan 1995 ylnda yaplmtr. Van Damme ile Boeschotenn bizim burada anlattklarmzdan farkl bir ekilde konuyu ileyen, Rabguzinin Ksasl-Enbiysnda iir balkl yazlar 1984te bildiri olarak sunulmutur.

Asl ad Nrd-dn bin Burhnd-dn Rabuz olan yazar, eserinin giriinde Ribt Ouzlu, Burhann olu ve kad olduunu ifade eder. Dil ve edebiyat tarihi almalarnda, KsaslEnbiy ile ilgili olarak ad geen Ribt Ouz iin, henz yeri tam olarak tespit edilememi yerleim birimi ifadesi kullanlm ve yazarn Rabgz mahlasn al da bu yerleim adna balanm.

Faruk Smerin EskiTrklerde ehircilik (1994: 87-88) adl eserinin Ouzlarda ehircilik bal altnda, XII. yyda Ouzlarla meskun Ribtt adl bir yerleim biriminden u ekilde bahsedilmektedir:

Seyhun kylarndan Cend yaknlarnda Sa Dere adl bir mevki olduu gibi, Ribtt (ribatlar) adl bir yer de vard. Bilhassa bu sonuncunun bir ehir, bir kasaba, hi olmaz ise meskn bir yer olduu phesizdir.

Ayn almada, XIII. yy Mool istils ncesinde her biri gerekten kalabalk, mamur ve hareketli ehirler durumuna ykselmi olduu aklanan, Seyhun boylarndaki Ouz ehirleri olarak (batdan douya) unlar gsterilmitir: Yeni Kend, Sarban, Karauk, Sunak, Karnak, Yesi, St Kend.

Fakat F. Smerin Seyhun kylarnda Cend yaknlarnda eklinde yerini belirtmi olduu Ribtt adl mevki, almann sonuna eklemi olduu haritada 42 ve 46. paralelleri kesen 50. meridyen hizasnda irikRibat=Sadere eklinde gsterilmitir.

Rabgznin Ksasl-Enbiysnda Nazmn Gc. Aysu Ata 119

S. P. Tolstovun Po Sledam drevneHorezmiyskoy tsivlizatsii (EskiHarezmMedeniyetiPeinde) adl eserinin sonundaki haritada ise, yukarda irik Ribat olarak tespit ettiimiz yerleim birimi irik Rabat (SagDere) eklinde gemektedir. Ayrca bu almada, 62 ve 64. meridyenler ile 38 ve 40. paralellerin kesitii blgede, Amuderya zerinde Sen Rabat ve Ak-Rabat diye iki yerleim birimi daha tespit edilmi.

Yukardaki iki almada ayn yerleim birimi iin irikRibat ve irikRabat adlar kullanlm. ki adda da asl olan szck, bizce kervansaray anlamna gelen Ribat eklinde okunmal.

Eserin yazarnn kendisi iin kulland Rib Ouzlu ifadesinden yazarn Ouzlarla meskn Ribt mevkiinden olduu anlam karlabilir. Buradaki Ribt ile F. Smerin yukarda XIII. yy Mool istilas ncesi kalabalk, mamur ve hareketli Ouz ehirleri arasnda sralam olduu Ribtt, dier bir adyla irikRibat kasdedilmi olabilir. KsaslEnbiy yazar hakknda syleyeceklerimiz bu kadar.

KsaslEnbiy, bata Hz. Muhammed olmak zere slm dininin dorulad peygamberler ve ehl-i beyte ait kssalarn yannda Avac bin Annak ile Harut ve Marut kssalarn da iermekte. Rabgz, kssalara balamadan nce btn slm eserlerde olduu zere Tanrya hamd sena ile balar. Bu arada Trk yaz dilinin orta k corafyas olan douda, yazl tarihi bilinen slm nitelikli eserler ortaya kal da ok olmamt. Rabgzye kadar gelen bu trden eserler olarak sayacamz, KutadguBilig, AtabetlHakyk ve Ahmed Yesevnin hikmetleri vardr. Bunlar da manzumdur. DvnuLgtitTrk ve MukaddimetlEdeb adl szlkler ile btn bu saydmz eserlerden nce yazldn ileri srdmz Rylands nshas Kuran Tercmesi farkl trden eserler. Gerek KutadguBilig gerekse AtabetlHakyk ile Rabgz arasnda yazm teknii bakmdan benzerlikler zerinde daha sonra durulacak.

Tanrya hamd senadan sonra Hz. Muhammede filtn filtn filtn filn vezni ile kaside nazm eklinde yazd 7 beyitlik bir nat ile eserin sunulduu Tok Bugaya yazlm mstefiln mstefiln vezninde ve xab-xab uyakl 3er dizelik 10 lkten olumu manzumeler gelmekte. Rabgz, asl konuya yani dem peygamber kssasna yukardaki manzumelerin ardndan yaratl anlatt blmden sonra gemekte.

Yazarn dilinin gzelliinden kastmz yukarda szn ettiimiz ve yaz boyunca da edeceimiz manzum ksmlar deildir. Rabgz, nesirde de pekl din konuyu ilemesine ramen ona bedi bir ekil vermeyi baarm. rnein dem peygamber kssasna, sz konusu peygamberi karakterize eden u ifadelerle balam:

An topradn yaratan, udret birle trtgen, ediz kkke aan, uma ire kirgen, avv teg cft brilgen, blis vesvesesie ilingen, yaru umadn


120

adrlan, arau dnyge ingen, yz yl alemn enfsen (VII-23) tp ylaan, ve ltarebhzihi eecere (II-35) ibn iitgen, smme ectebayehurabbh (XX-122) tcn bana uran, innellhe safdeme (III-33) ilatin kedgen, escedldem (II-34) kermeti birle mkerrem bolan, ve allemedemelesmiklleh (II-31) terfini bulan dem-i af ol alfe-i vef. (5r21-5v5)

rnek paradan anlalaca zere, Kurandan ayet paralar, gerektiinde hemen metne dhil edilmekte. Bunun nedeni, esere daha inandrc bir ekil vermeye almaktan te deil. Yukardaki ekilde son derece ssl ifadeler, her kssann balangcnda var. Secili bu trden ifadelerin yannda, onun hemen arkasndan, anlatlacak peygamberle ilgili 5 ya da 7 beyitlik (1er tane 4 ve 6 beyitlik) olmak zere yukarda sylediimiz vezinle yazlm ksa bir kasideyle kssaya giri yaplmtr.

Rabgz nesirdeki sz ustaln, toplam 484 dize tutan Trke iirlerde de gstermitir. Bu iirler sadece peygamberlere yazlm kasidelerle snrl deildir. zellikle Ysuf peygamber kssasnda Zelihann akn konu alan lirik gazeller vardr. Bu gazellerden ikisinde ortak olan zellik, Arapa beyit altnda Trke tercmesinin yer alm olmas ve xa-xa . eklinde kafiyelenmesidir. Burada ayn zamanda Rabgznin Trke kadar Arapaya hkimiyetinden sz edilebilir. Sz konusu gazellerde Rabgznin mahlas, makta beyitlerinde yle gemektedir:

Rabz Nr orsa yz ewrmes dn Beg nie buup skerse ul aan klin yar (77v6)

Rabz ul Nrd-dn ab trlg sz tzer Klirip esrk ley kz basa uyma adn (83v1)

Bunun yannda yine Zelihann akn konu alan 7 beyitlik Trke bir gazelin ilk beyti yledir:

Ekki nedin seni swdm ey kller ziyneti Ermedi oynalkmdn ubu nefsim rabeti (110r21)

Rabgznin Ysuf peygamber kssasnda geen akn dnda konu ettii bir baka din d konu ise Ysufun kardeleriyle ilgili olarak on iki burcun anlatld gazeldir:


On eki kek yeti arn l E ilki oz uy erendend ar Kr arslan ma buday ba lg ol yan hem yay ola knek hem bal Yana yetti yulduz bularda yrir

Sekendiz onay ol krd hem ya Sewit arzu yal ya teg bolur Toudn usanma kediben yar (66v8-12)

Bu manzum para ile KutadguBiligin Arat metninde 138. beyit ve onu takip eden beyitler arasndaki benzerlik dikkat ekici. Yine KsaslEnbiy ile Kutadgu Bilig arasndaki baka bir benzerlik de bahar anlatan iirdedir. Rabgzde 2 beyitlik Arapa iirden sonra sylenen 11 beyitlik Trke gazelin bir beyti u ekilde gemektedir:

Ta atarda esneyr trt buludn iml ab Kin tzer kindik ypar yd ydlanur ybn yaz (68r20)

KutadguBiligde ise bu beyte kar gelecek beyit yledir:

ab yili opt aranfl ydn Ajun bara btr ypar burd kin (71)

Rabgz, kssalarn yazarken zellikle unutulmamasn, bir baka anlatmla srekli hatrlanmasn istedii konular iir dili ile anlatm. Geni halk kitlelerinin okur-yazarlk oran ile kitabnn oaltlp datlmasnn zorluklarn bylece amaya alm. Rabgznin iirlerinde geen konular sralamak pek mmkn deil. yle ki, yeri geldiinde szlerini dizelere dkvermi. Buna rnek olarak, smaili babas kurban etmeye gtrrken annesi Hacere sylettii u dizeleri verebiliriz.

Ey klm awunas orap yraa barmal Yarla yaluz anan barn ulturmal Ubu kitmekdin lmekimni tiler erse sen- Men nde leyin sen iimni yandurmal (50v10-11)


122

Kefzznna gre Arap edebiyatnda ilk ksasl-enbiy yazar, Vehb ibn

Mnebbih (. 728)dir. Bu, 9. yyda Ksa, 10 ve 11. yyda Saleb (. 1035) ile devam eder. Salebnin eserinin Trkeye tercme edilmi nshas bulunmakta. Nurettin Demir ve Emine Ylmaz, 2005 ylnda kan Mustafa Canpolat Armaannda bu nshalar hakknda bilgi verirler. Nshalardan en eskisi 14. yya ait olan TDK nshas. A. Cevat Emre, Ondrdnc yzyl betikleri (1942)de bu nshay tantm ve baz blmlerinden rnekler vermi. Salebnin eserinde de manzum ksmlar var. Bu manzumeler, Arapas verildikten sonra Trkesi verilerek yazlm. Aynen Rabgzde olduu gibi kimi zaman Trkeye tercme etmeden brakt Arapa iirler de var. Ancak Rabgzden fark manzum ksmlara az rabet etmesi ve Rabgzde her kssann banda geen kasidelerin Salebide olmamasdr.

Ksas Rabgzde geen manzumelerde ekil bakmdan da farkl yaplarla karlalmakta. Bunun iin imdiye kadar verdiimiz rnek Tok Bugaya yazlan mehdiye. Bunun dnda DvnuLugtitTrkte verilen iir rnekleri arasnda ve AtabetlHakykta halk edebiyat etkisiyle karlatmz mani-tuyu eklindeki drtlklere KsaslEnbiyda da rastlyoruz. rnein aadaki mstefiln faln vezni ile yazlm drtlk ayn zamanda 4+3=7li hece lsne, syleyi bakmndan daha yatkndr.

Kz krgeni ceml ol Sewmek an ell ol Anda ceml krben Kim sewmese vebl ol (78v18)

Aruz vezni kullanmnn eserin yazld dnemde henz tam olgunlamamas, dilin yzyllardr gelen hece veznine yatknl nedeniyle Rabgznin iirlerinde pek ok aruz hatas ile karlayoruz. rnein Mekke kfirlerinin Bedr sava cnn alnmas iin syledikleri aadaki drtlkler, 8li hece ls ile deerlendirildiinde, aruz hatas da ortadan kalkm oluyor.

Zhre amer irmz rz tay tawarmz Ykdr kedik yparmz

Yin gevher nigrmz (223r20)

KsaslEnbiydaki iirlerin veznini tespit etmek hususundaki kargaa, aada


ilk iki dizesi ile son iki dizesinde farkl sayda hecenin bulunduu drtlkte daha iyi grlyor:

ab esneyr ya ye salar Bulut ylar eekler kler Bu munda eeklikde klm bu kn Seni birle bolup avunma tiler (80r12)

Yaz kapsamnda zerinde durmak istediim bir konuya gemeden nce Rabgznin eserinin konusunda ilk olduunu hatrlatrm. Daha nceki eserlerden bazs ya direkt din metinle ilgili idi Rylands Nshas Kuran Tercmesi gibi- ya da Kutadgu Bilig ve AtabetlHakykta olduu gibi yer yer din konular iliyordu. Ahmed Yesevnin hikmetlerinin tamam tasavvuf. Yani sflikle ilgili. Anadolu sahasnda XIII. yyda ortaya kan Yunus Emre de bir mutasavvf air. Hem hece hem de aruz veznini kulland iirleri Dvn iinde yer almaktadr.

Trklk sahasnda peygamber hikyeleri konusunda son eser, Ahmed Cevdet Paaya (1822-1895) ait. Onun ksasl-enbiyasnda iir yer almaz, yani anlatm deiikliine gidilmi. Ahmed Cevdet Paa, dier eserlerinden farkl bir anlatm sergilemi bu eserinde. Bu farklln amac ise, halkn daha kolay anlamasn salamaktr.

Peygamberler ve onlarn hayat hikyeleri konusunda, Rabgzde en fazla varak saysn ieren kssa, Hz. Muhammede ait. Kitabn balangcnda dier slm eserlerde olduu gibi Hz. Muhammede vgnn bulunduundan bahsetmitik. 249 varaklk eserin 181r5. sayfasnda balayan Hz. Muhammed ile ilgili kssann balangcnda da nat- Muammed Musaf ve nat- irn-neb aleyhis-selm diye balklarn altnda birinde 7 beyitlik birinde 22 beyitlik iki kaside yer almakta. Ayrca daha sonraki varaklarda Hz. Muhammedin lm zerine 7 beyitlik bir kaside daha var. Bunlar dikkatli bir ekilde incelenecek olursa, buradaki dizelerin Sleyman elebiye (812/1409) Vesiletnnect adl mevlidi yazarken kaynaklk ettiini rahatlkla syleyebiliriz.

1409da doan Sleyman elebi, kendisinden sonra mevlid yazacaklar iin derin ve srekli bir etki yaratm. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde 1950 ylnda TrkeMevlidMetinleri adyla Necla Pekolcay tarafndan doktora tezi hazrlanm. Pekolcay, bu tezinde stanbul ktphanelerini tarayarak Sleyman elebi ile birlikte otuz ayr mevlid metni tespit etmi. Hocamz Hasibe Mazolu ise Trk Edebiyatnda Mevlid Yazan airler balkl yazsnda 59 air ad tespit ediyor. Yani zellikle dine ve tasavvufa bal olup mevlid yazan airler, Sleyman elebinin mevlidinin etkisi altnda kalmlar. Bugn Trkiyede mevlid denildii zaman ilk akla gelen Sleyman elebinin mehur manzumesidir. Sleyman elebinin mevlidinin


124

bugne kadar yaamasnn, halk topluluklar tarafndan sevilip okunmasnn nedeni ise; dilinin sadelii ve anlatmnn gzelliidir.

Rabgznin etkisini grdmz baka bir eser de Menkblrifndir. Eser, Anadolu tarihinin bilhassa on ve on drdnc yzyllardaki toplum haytna, dn ve gnlk yaaya yer vermesi bakmndan nemli bir kaynak. Ayrca bu eserde, Mool istilas ile Harzemahlar hakknda bavuru nitelikli geni bilgiler var. Ahmed Eflknin Farsa olarak yazd bu kitapta asl olarak anlatlmak istenen Mevlev ulularnn yaam ykleri, erdemleri. Mevlnay salnda grenlerden, Sultan Velede, kz Mutahhara Hatuna, Ulu rif elebinin annesi Ftma Hatuna yetimi. Bu nedenle onun kitabnda naklettii hikyelerin deeri bir kat daha artmakta. Eflk, hakknda bilgi ok azdr. Babasnn Altn-Orda Devletinin bakenti Sarayda ld ve kendisine byk bir servetle birlikte ktphane brakt bilinmekte. Mevlnnn torunu Ulu rif elebinin mridi olan Eflk, eserini eyhinin buyruu ile derlemeye 1318de balam, 1358de tamamlam. lmnden yedi yl nce. Eser, btnyle ilk kez 1400de Zahid bin rif tarafndan Trkeye evrilmi. AriflerinMenkbeleri adyla, Tahsin Yazc tarafndan 1953te geni bir incelemeyle Trkiye Trkesine evrilmi ve Farsasyla birlikte baslm. Eflknin bu eseri dnda drt Trke gazeli var. Bu gazellerin dilinde Yunus Emrenin etkisi grlr. Gazellerindeki bu aklk ve sadelik Menkblrifnde de aynen kullanlm. Anlatm olarak kimi yerlerde iire bavurmas ve biimsel dzenlemesi asndan baknca da Rabgznin KalEnbiysna benzeliini grebiliriz. O da unutulmamasn istedii, kabul kolayca hatrlanmasn istedii dnceleri iir olarak dile getirir.

Yani slm motiflerin kullanlnda bata Sleyman elebinin mevlidi olmak zere pek ok eserde Rabgznin KsaslEnbiy etkisini grebiliriz.

Kaynaklar

ATA, Aysu (1997) KsaslEnbiy, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. TEZCAN Semih, Hendrik BOESCHOTEN ve M. van DAMME (1995) Thestoriesoftheprophets:

QisasalanbiyaEasternTurkishvarsion.AlRabghuzi, Leiden-Brill. BOESCHOTEN Hendrik ve M. van DAMME (1984, 1991) The Poetry in Rabghuzis Qisas, Paper

Presentedatthe3rdEuropeanSeminarCentalAsianStudies,Paris,June22251984, R. Dor (d.), LAsieCentraleetsesVoisins.InfluencesRciproques.Paris: Inalco, 9-36.

SMER Faruk, (1994) EskiTrklerdeehircilik, Ankara. ARAT, R R. (1947) KutadguBilig, Metin, Ankara: Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. DEMR Nurettin ve Emine YILMAZ (2005), Bir Salebi evirisi: Ksas- Enbiya, International

JournalofCentralAsianStudies, Volume 10:1, Mustafa Canpolat Armaan, Seoul 2005: 1-8. EMRE A. Cevat (1942) Ondrdncyzylbetikleri, Ankara. PEKOLCAY Necla (1950) Trke Mevlid Metinleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi

doktora tezi. MAZIOLU Hasibe, Trk Edebiyatnda Mevlid Yazan airler, TrkolojiDergisi, 6. cilt, 1. Say.


Aysu Ata

Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm Adres: Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, Shhiye-ANKARA/ TRKYE e-posta: [email protected]

Yaz bilgisi :

Alnd tarih: 26 Mays 2008 E-yayn tarihi: 15 Austos 2008 kt sayfa says: 8 Kaynak says: 8

Aysu Ata Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi

Documents

Kısasul Anbiyada Nazmın Gücü