KMJ=:ELUGO&L&&JBCG OWJW=@BELBC=>WF@BO:J ...KMJ=:ELUGO&L&E;&JBCG OWJW=@BELBC=>WF@BO:J=: A CGA&

СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

Улаанбаатар

2020

VI-XIIХИМИ

НҮБ-ын Хүүхдийн Сан, Боловсролын Төлөөх Дэлхий Нийтийн Түншлэл, Дэлхийн Банкны “Боловсролын чанарын Шинэчлэл” төсөл, Азийн Хөгжлийн Банкны “Хөдөлмөр эрхлэх ур чадварыг дээшлүүлэх төсөл”-ийн дэмжлэгтэйгээр боловсруулж, хэвлүүлэв.

Формат 60x84/8Офсет хэвлэл. Офсет хэвлэлийн цаас. 80гр/м2

Хэвлэлийн хуудас 10 x.x

“Бест Колор Интернэшнл” ХХК-д 1329 хувь хэвлэв.





СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ ДЭМЖИХ

АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

Улаанбаатар хот2020 он

Судлагдахууны нэр: Хими

Боловсруулсан ажлын хэсэг:

Ажлын хэсгийн ахлагч: Ноокоогийн Оюунцэцэг, Ph.D. профессор, БХ, ХХС-ийн зөвлөх

Гишүүд:Чармайн Лувсандагва, "Дойче шуле" ЕБС-ийн химийн багш

Даваасамбуугийн Сарангэрэл, Ph.D. МУИС, Шинжлэх Ухааны Сургууль, Химийн тэнхимийн профессор

Жаргалсайханы Энэбиш, БМДИ, химийн багшийн хөгжил хариуцсан арга зүйч

Техник редактор, нарийн бичгийн дарга:Балжиннямын Гэрэлмаа, БХ, ДБМБСС, ЭША

3

ГАРЧИГ

УДИРТГАЛ ...................................................................................................................................................4НЭГ. ЕРӨНХИЙ ЗӨВЛӨМЖ .......................................................................................................................51.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт .......................................51.2. Теле хичээлийн үр дүнгийн оношлох, эргэх холбоо өгөх аргачлал ...............................................6-71.3. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй .........................................................................................8

ХОЁР. СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН ЗӨВЛӨМЖ ............................................................................................96 ДУГААР АНГИЙН TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ ...........................................................106.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт ....................................106.2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик ................................................................................................. 116.3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас ..............................................................................................126.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар ..................................................................................................13-146.5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй ..................................................................................15-16

7 ДУГААР АНГИЙН TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ ...........................................................177.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт ....................................177.2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик .................................................................................................187.3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ ................................................................................................................197.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар ..................................................................................................20-217.5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй ..................................................................................22-24

8 ДУГААР АНГИЙН TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ ...........................................................258.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт ....................................258.2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик .................................................................................................268.3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ ................................................................................................................278.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар ..................................................................................................28-298.5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй ..................................................................................30-32

9 ДҮГЭЭР АНГИЙН TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ ...........................................................339.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт ....................................339.2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик .................................................................................................349.3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ ................................................................................................................359.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар ..................................................................................................36-379.5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй ..................................................................................38-41

ГУРАВ. БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ЗӨВЛӨМЖ ............................................................................4210 ДУГААР АНГИЙН TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ ..........................................................4310.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт ..................................4310.2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик ...............................................................................................4410.3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ ..............................................................................................................4510.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар ................................................................................................46-4710.5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй ................................................................................48-50

11 ДҮГЭЭР АНГИЙН TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ .........................................................5111.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт ...................................5111.2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрикийн хишээ ..............................................................................5211.3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ ...............................................................................................................5311.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар ................................................................................................54-5511.5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй ................................................................................56-58

11 ДҮГЭЭР АНГИЙН СОНГОН СУДЛАХ TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ .........................5911.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт ..............................59-6011.2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик ...............................................................................................6111.3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ ...............................................................................................................6211.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар ................................................................................................63-6511.5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй ................................................................................66-68

12 ДУГААР АНГИЙН СОНГОН СУДЛАХ TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ .........................6912.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт .............................69-7012.2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик ...............................................................................................7112.3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ ..............................................................................................................7212.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар ................................................................................................73-7512.5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй ................................................................................76-78

ДӨРӨВ. ОНОШИЛГОО, БАТАТГАЛ ХИЧЭЭЛИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ МЕНЕЖМЕНТ .......................79-80

4

УДИРТГАЛ

Цар тахлын халдвараас хүн амыг урьдчилан сэргийлж, хамгаалах чиглэлээр авах арга хэмжээний хүрээнд цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургуулийн танхимын сургалтыг түр зогсоосонтой холбогдон 2019-2020 оны хичээлийн жилд теле хичээлийг зохион байгуулсан билээ. 2020-2021 оны хичээлийн жилийн 9 дүгээр сард явуулах өнгөрсөн оны III, IV улирлын химийн теле хичээлийг бататгах, багшлах арга зүйд дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор энэхүү зөвлөмжийг бэлтгэлээ. Энэ хугацаанд III, IV улирлын нийт 133 теле хичээл заасан байна.

Оршин суугаа газар нутаг, нөхцөл, боломжоос шалтгаалан сурагчид теле хичээлд харилцан адилгүй хамрагдсан судалгаа гарчээ. Иймээс эхний 7 хоногт сурагчдын дутуу мэдлэг, ташаа ойлголтыг оношилж үр дүнд шинжилгээ хийж бататгах агуулгаа тогтооно. Оношилгоог сурагчдын бүтээл (гэрийн даалгавар)-ийг рубрикээр үнэлэх, амжилт гүйцэтгэлийг даалгавраар, харин сурагч өөрийн үнэлгээ хийх гэсэн 3 аргаар явуулна. Оношилгооны өгөгдөл цуглуулах, үр дүнг гаргахдаа аль болох үнэлж дүгнэхээс зайлсхийж, сурагчдын алдаа, ташаа ойлголт зэрэг төлөв байдлыг илрүүлэхэд чиглүүлнэ. Оношилгооны өгөгдлийг google form эсвэл exsel програмаар цуглуулах боломжтой. Оношилгооны үр дүнгээр хоёр дахь долоо хоногт сурагч, эцэг эхчүүдэд эргэх холбоо өгнө. Үлдсэн хоёр долоо хоногт нь оношилгооны үр дүнд үндэслэн бататгах хичээлээ явуулна.

Зөвлөмжийн “Ерөнхий хэсэг”-т оношилгоо нь үнэлгээнээс ялгаатай болох, оношилгооны өгөгдөл цуглуулах хүснэгт болон оношилгоог хийх аргачлалыг танилцуулсан. Зөвлөмжид анги тус бүрээр заасан химийн теле хичээлийн товчоо, 9 дүгээр сарын оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, сурагчийн бүтээлийг үнэлэх олон төрлийн рубрик, сурагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас, оношилох даалгавар, бататгах хичээлийн жишиг арга зүйг тусгасан байгаа. Жишиг арга зүйг зайлшгүй бататгах агуулга гэж үзсэн болон цөөн тооны сурагч дээр даалгаврыг туршсан үр дүнд үндэслэн сонгосон болно.

Химийн багш нар цаашид сургалтдаа тогтмол хэрэглэхэд тустай гэж үзээд зөвлөмжид хэд хэдэн төрлийн рубрик болон өөрийн үнэлгээний хэрэгслийг орууллаа. Рубрик бол субъектив үнэлгээг хэмжээсжүүлэх, аливаа даалгавар дахь (бичгийн ажил, төсөлт ажил, эссэ, тайлан, реферат, курсын ажил, бүтээл, презентац гэх мэт) сурагчийн гүйцэтгэлийг үнэлэхэд өргөн хэрэглэгддэг хэрэгсэл юм. Рубрикийг хэрэглэснээр үнэлгээний бодит байдал дээшилж, багш сэтгэлийн хөдөлгөөн, үзэмжээр дүн тавихаас сэргийлэх боломжтой. Рубрик нь даалгаврын гүйцэтгэлийг илүү ойлгомжтой зэрэглэж өгдөг. Эцсийн болон албан үнэлгээнд рубрикийг хэрэглэн суралцагчийн амжилтыг дүгнэх нь илүү ач холбогдолтой. Сурагчийн өөрийн үнэлгээний үр дүнг багш заавал шаардахгүй, хэрвээ сурагч хүсвэл шаардлагатай дэмжлэг үзүүлж туслана.

Өөрийн үнэлгээ нь мэдээллийн зуунд суралцах үйлээ өөрөө удирдах чухал хандлага болж байна. Энэ нь сурагчдад өөрийн сурах үйл явцыг эргэцүүлэн бодох боломж өгдөг. Эргэцүүлэн бодох нь суралцахуйд илүү бодитой хандах шаардлагыг бий болгодог бөгөөд мэдээллийн цуглуулгаар биш харин мэдлэг бүтээх, хэрэглэх, бүтээл гаргахад мэдээллийг тодорхой бодлоготойгоор боловсруулах үйл явц юм. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ нь үнэлэх, эрэгцүүлэн дүгнэх (мэдэхгүй, ташаа ойлгосон г.м.), өөрөө мэдлэг, чадвараа гүйцээн суралцах төлөвлөгөө гаргах, бусад (багш, найз)-аас хүсэх дэмжлэгээ төлөвлөх гэсэн алхмуудаас бүрддэг. Бидний боловсруулсан энэхүү зөвлөмжийг сайтар судлан, амжилттай хэрэгжүүлнэ гэдэгт итгэж байна.

5

ХИМИ

1.1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлтСурагчид өмнөх ангид эзэмших мэдлэг, чадвараа бүрэн эзэмшээгүй бол дараагийн

ангийн хичээлийг судлах боломжгүй. Иймд нөхцөл байдалд уялдуулан 9 дүгээр сарын 4 долоо хоногийн туршид туршид теле хичээлийг бататгах үйл ажиллагааг явуулна. Ингэхдээ тухайн ангид өмнөх ангийн теле хичээлийг судална гэсэн үг. Теле хичээл бүрийг бататгах цаг хугацааны боломжгүй тул анги тус бүрийн теле хичээлийн товчоог санамжийн хамт хүснэгтээр өгсөн. Жишээлбэл, 10 дугаар ангид 9 дүгээр ангийн хичээлийг бататгах тул теле хичээлийн товчоог дараах хүснэгтээр өгсөн болно. 9 дүгээр ангийн теле хичээлийн товчооны санамжаас үзэхэд Х9.5 бүлэг заагдсан боловч 2 улирлын хичээл оржээ. Харин Х9.6, Х9.7 ба Х9.9 бүлгийг заавал бататгана. Х9.9-ийн “Эмпирик ба молекулын томьёо” суралцахуйн зорилт 2019 оны сайжруулсан химийн сургалтын хөтөлбөрт ороогүй агуулга тул бататгал хийхгүй. Х9.8 бүлгийг сурагчид бие дааж судлах боломжтой (45 дугаар талаас үзнэ үү). Анги тус бүрийн теле хичээл бүрийн санамж ялгаатай тул сайтар судалж ойлгох шаардлагатай.

Бүлэг Суралцахуйн зорилт Хичээл (сэдэв) Санамж

Дараа нь 9 дүгээр сард теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлтийг анги тус бүрийн зөвлөмжийн төлөвлөлт хэсэгт тусгаж өгсөн байгаа. 10 дугаар ангид орох 9 дүгээр ангийн теле хичээлийн бататгалын төлөвлөлтийн жишээн дээр тайлбарлая. Суурь боловсролын химийн сургалтын хөтөлбөр нь шинжлэх ухаанч арга барил (ШУАБ)-ыг төлөвшүүлэх зорилтууд, суралцахуйн зорилтоор илэрхийлсэн агуулгатай байгааг хэрэгжилтэдээ мөрдүүлэхийн тулд хүснэгтийн II баганад, долоо хоногт хэрэгжүүлэх сурагчдын суралцах үйл ажиллагааг III баганад, зөвөлгөөг сүүлийн баганад тус тус төлөвлөсөн болно (45 дугаар талаас үзнэ). Харин эхний хичээлээр оношилгоог хийж, хоёр дахь долоо хоногт оношилгооны үр дүнгээр эргэх холбоог өгнө.

7 хоног СЗ, ШУАБ Хичээлийн агуулга, үйл ажиллагаа Зөвөлгөө

I

Теле хичээлийн бүх суралцахуйн зорилт ба ШУАБ

Оношилгоо:Багшийн Сурагчийн өөрийн

1. Багш: оношилгооны даалгавраар, бие даалтыг рубрикээр

2. Сурагч өөрийгөө үнэлэхЭргэх холбоо өгөх Оношилгооны үр дүнгээр

II

Х9.5м; Х9.6а Ш9.1.а,б; Ш9.2.а;в Ш9.3.б; Ш9.4.б,г;

• Химийн урвалын тэгшитгэлийг бичиж, урвалыг өгсөн шалгуурын дагуу ангилах

• Шатах процессоор экзотермийн, задрах урвалаар эндотермийн урвалыг судлах

• Электроны шилжилтээр исэлдэх, ангижрах урвалыг ялгах

Агуулгыг нягтруулан багцлах, холбоо хамаарлыг гаргах

... ...

Дээрх 3 аргаас гадна теле хичээлийг үзэж сурагчдын хөтөлсөн тэмдэглэл, эцэг эхчүүд болон сурагчтай ярилцах, асуулга авах зэргээр нэмэлт оношилгоог хийх боломжтой. Үр дүнгийн оношилгоог бодитой хийж, сурагчдын гүйцэтгэлийн чанар, алдаа, ташаа ойлголтыг бүрэн зөв илрүүлбэл бататгал хичээлийн агуулга, арга зүй тодорхой болно.

ЕРӨНХИЙ ХЭСЭГ

Боловсруулсан: Н.ОЮУНЦЭЦЭГ

I

6

ХИМИ

1.2. ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГИЙН ОНОШЛОХ, ЭРГЭХ ХОЛБОО ӨГӨХ АРГАЧЛАЛ Оношлох үнэлгээ (Diagnostic) нь сурагчдын теле хичээл үзэж суралцах үйл ажиллагаанд

гарсан бэрхшээл, тэдгээрийн шалтгааныг тодорхойлох зорилготой. Оношилгоог хийхийн тулд зорилгод чиглэсэн даалгавар боловсруулна. Хэрэв сурагч теле хичээлээр суралцахуйн зорилт дахь мэдлэг, чадвараа эзэмшиж чадаагүй бол дараагийн ангийн хичээлийг судлах боломжгүй. Оношлох үнэлгээг хийснээр сурагчдын эзэмшилтийн түвшин, гаргаж байгаа алдаа дутагдлыг илрүүлж, улмаар сайжруулах арга замыг багш, сурагч хоёулаа олж мэднэ.

Даалгавар боловсруулсан аргачлал. Теле хичээлийг оношлох үнэлгээний даалгаврыг 2019 оны сайжруулсан химийн сургалтын хөтөлбөрийн үнэлгээний арга зүйг баримталж боловсрууллаа. Уг сайжруулсан химийн сургалтын хөтөлбөрт үнэлгээний зорилт, шалгуурыг тусгаж өгсөн байгаа (СБ-ын сургалтын хөтөлбөрийн 71 дүгээр тал, БДБ-ын хөтөлбөрийн 35 дугаар талаас үзнэ үү).

Үнэлгээ нь А. Мэдлэг, ойлголт, Б. Мэдээлэл боловсруулах хэрэглэх чадвар, В. Туршилт, судалгаа, Г. Хандлага гэсэн 4 үнэлгээний зорилт, зорилт тус бүрт харгалзах үнэлгээний шалгууруудтай. Үнэлгээний арга зүйн хэсэгт үнэлгээний даалгаврын жинг тогтоож өгсөн.

Үнэлгээний зорилт Суурь боловсрол Бүрэн дунд боловсрол

Эзлэх хувь

А. Мэдлэг, ойлголтыг үнэлэх даалгавар 40.0% (20.0%-иас ихгүй сэргээн санах)

50.0% (20.0%-иас ихгүй сэргээн санах)

Б. Мэдээлэл боловсруулах чадварыг үнэлэх даалгавар 30.0% 30.0%В. Туршилт, судалгааны чадварыг үнэлэх даалгавар 30.0% 20.0%

Блупринт. Блупринт бол оношилгоо, үнэлгээг бодитой хийх, сургалтын хөтөлбөрийн стандартыг хадгалах, судлагдахууны агуулга ба суралцагчийн танин мэдэхүйн түвшиний зохистой харьцааг тогтооход чухал үүрэгтэй. Мөн үнэлгээний зорилт, шалгуур, жинг баримтлах, даалгаврын чанар, тархац, багтаамжийг тохируулахад тустай.

Химийн хичээлийн оношлох үнэлгээний даалгаврын жишиг блупринт

ДаалгаварБүлэг,

суралцахуйн зорилт

Үнэлгээний зорилт Танин мэдэхүйн түвшин

Мэд

лэг,

ойлг

олт

Мэд

ээлэ

л бо

ловс

руул

ах

Турш

илт,

су

далг

аа

Сэр

гээн

са

нах,

ойл

гох

Хэрэ

глэх

Задл

ан

шин

жлэх

Үнэл

эх,

бүтэ

эх

А. Сонгох хариултат 1...Б. Богино хариултат 12а2б...В. Бүтээх хариултат 11а1б1в...Даалгаврын онооҮнэлгээний даалгаврын жин

Жич: Оношлох үнэлгээнд заавал оноо, дүн тавих шаардлагагүй.

7

ЕРӨНХИЙ ХЭСЭГ

Сурагчдын гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх аргачлал. Оношилгоог явуулаад дараах алхмын дагуу үнэлж дүгнээд бататгал хичээлийг явуулах агуулга, арга зүйгээ бодитой тодорхойлно. Зөвлөмжид жишиг арга зүйн санаа өгсөн болно. Оношилсоны дараа сурагчдын ойлгоогүй болон дутуу ойлгосон агуулга, алдаа зэрэг нь ялгаатай тул бататгах агуулга, хэрхэн бататгах арга зүй ч өөр өөр байх нь тодорхой.

А. Анхны өгөгдөл цуглуулах. Хэрвээ багш сурагчдын даалгаврын оноо, гүйцэтгэлийг гаргаж оношлох шаардлагатай гэж үзвэл дараах хүснэгтийн дагуу өгөгдлийг цуглуулах боломжтой. Энэ хүснэгтийг аль ч түвшний эцсийн үнэлгээнд хэрэглэхэд тохиромжтой.

№ Сурагчдыннэрс

Даалгаврын авсан оноо Авсан оноо

Гүйц. хувьСонгох хариултат Богино хариултат Бүтээх хариултат

1 2 ... 1 2а 2б а b c d123...Гүйцэтгэлийн хувь

Энэ удаагийн оношлох үнэлгээ нь теле хичээлийн бататгах агуулгыг илрүүлэх зорилготой тул сурагчийн алдаа, ташаа ойлголтыг илрүүлэх нь гол зорилт юм. Дараах жишиг хүснэгтээр оношилгооны баримт нотолгоог цуглуулах боломжтой.

.........аймгийн .....................сургуулийн 7... бүлгийн сурагчдаас 6 дугаар ангийн химийн теле хичээлийн агуулгаар хийсэн оношилгооны өгөгдөл

СХ ба БХ даалгаврын баримт, нотолгооЖич: СХ-сонгох хариултат, БХ-богино хариултат. Чанарын хувьд буюу нийтлэг алдаа, ташаа ойлголтыг тэмдэглэнэ.

№ Сурагчдын нэрсДаалгавар

СХ даалгаврын буруу хариулт, алдаа БХ даалгаврын буруу хариулт, алдаа1 2 3 1 2

123... Гүйцэтгэлийн хувь

А хариулт сонгосонБ хариулт сонгосонВ хариулт сонгосонГ хариулт сонгосон

Бүтээх хариултат даалгаврын баримт, нотолгоо

№ СурагчдынНэрс

ДаалгаварБүтээх хариултат даалгаврын буруу хариулт, алдаа1 2 3

1a 1b 2a 2b 2c ...12...

Б. Буруу хариулт, алдааны шалтгааныг оношлох, таамаглал дэвшүүлэх. Сурагчдын алдаа бүрийн яагаад буруу хариултыг сонгосон, ташаа ойлголтыг харуулсан талаар таамаглан бичнэ. 2018 оны зуны сургалтаар өгсөн даалгаварт шинжилгээ хийх аргыг ашиглаарай.

В. Шийдвэрлэх арга замыг дэвшүүлэх. Даалгаврын гүйцэтгэл, сурагчдын нийтлэг гаргаж байгаа алдаа, ташаа ойлголтод суурилан 9 дүгээр сард анги нийтэд бататгах мөн хэсэг бүлгээр бататгах, сурагч нэг бүрт өгөх эргэх холбоо гэх мэтээр.

Г. Бататгах хичээлийг төлөвлөх. Зөвлөмжийн анги тус бүрийн жишиг төлөвлөлтийг өөрчлөх, нэмэлт хийх зэргээр ашиглана. Бататгал хичээлийг зөвлөмжийн дагуу явуулна.

Д. Хичээлээ сайжруулах. Оношилгооны үр дүн, хэрэгжилтээс хуримтлуулсан туршлагаасаа дараа дараагийн хичээлийг сайжруулах санааг тэмдэглэнэ.

8

1.3. ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙОрчин үеийн дэлхий ертөнц хүний хөгжилд тулгарч буй боломж, сорилтуудын аль алинаар

нь дүүрэн байна. Шинжлэх ухаан, технологийн хурдацтай хөгжил дэвшилтэй холбоотойгоор нийгэм, эдийн засгийн байдал хурдацтай хувьсан өөрчлөгдөж, түүнийг дагаад амьдралын хэв маяг, ажлын байрны зах зээл, хүмүүсийн харилцаа хөгжихийн зэрэгцээ цаг уурын өөрчлөлт, байгалийн гамшиг, цар тахал, хүмүүс, улс үндэстнүүдийн хоорондын зөрчилдөөн зэрэг хөгжилд саад тотгор болох гэнэтийн өөрчлөлт гарч ирж байна. Тэдгээр тулгарч буй бэрхшээл нь сурах, сургах арга барилаа дахин нягталж үзэхийг биднээс шаардаж байна. Үүний нэг бодит жишээ бол цар тахлын үеийн теле хичээл юм. Бид эхлээд танхим дахь хичээл ба цахим хичээлийн бодит ялгааг сайтар ойлгох шаардлагатай.

Танхим дахь хичээл Теле хичээл

• Сурагчийн үйл ажиллагаа голлоно.• Харилцан ярилцах боломж нээлттэй• Багаар хамтран ажиллах боломж нээлттэй• Туршилт, дадлагыг сурагч биечлэн хийнэ• Багш суралцагч бүрийг мэдрэх, ялгаатай

хандах арга зүйг хэрэгжүүлэх боломжтой• Зөвхөн сургуулийн танхимд суралцана.• Давтах боломжгүй• Хамтарч суралцана• Бүх юмс, үзэгдлийг бодитоор харуулах,

амьтдын дүрс, дуу авиаг нь сонсгох боломж хязгаарлагдмал

• Багшийн үйл ажиллагаа голлоно.• Тэр даруй асуулт асууж, харилцан ярилцах

боломжгүй• Багаар хамтран ажиллах боломжгүй• Туршилт, дадлагыг сурагч биечлэн хийх

боломжгүй• Багш суралцагч бүрийг мэдрэх, ялгаатай хандах

арга зүйг хэрэгжүүлэх боломжгүй• Өөрийн боломжтой цагтаа судлана• Олон дахин давтаж үзэх боломжтой• Суралцагч голдуу бие дааж суралцана• Юмс, үзэгдлийг бодитоор харуулах, амьтдын

дүрс, дуу авиаг нь сонсгох боломж нэмэгдэнэ.

Дээрх ялгаатай байдлаас хамаарч танхим дахь хичээл ба теле хичээлийг хэрэгжүүлэх агуулга адил боловч арга зүй ялгаатай байна. Энэ ялгааг суурь боловсролын 7 дугаар ангийн “Төмөр хадаас ямар орчинд хурдан зэврэх вэ?” сэдвийн жишээн дээр тодорхой авч үзье.

ШУАБ-ын үе шат Теле хичээлийн үйл ажиллагаа Танхимын хичээлийн үйл ажиллагааI. Таамаглал дэвшүүлэх шинэ санаа гаргах

• Ямар орчинд хадаас хурдан зэврэх вэ? (5 орчин өгсөн). Сурагчийн өмнөөс багш таамаглал хэлнэ.

• Сурагчид зөв буруу олон хувилбарт таамаглал дэвшүүлнэ.

II. Шинжлэн судлах ажлыг төлөвлөх

• Хувьсагчдыг багш тодорхойлно.• Хэмжилтийг багш хийж үр дүнг

өгнө• Үр дүнгийн хүснэгт, тэмдэглэл

бэлэн өгнө.• Аюулгүй ажиллагааг багш хэлж

өгнө.

• Таамаглалыг шалгах аргаа сурагчид дэвшүүлнэ.

• Туршилтаа өөрсдөө төлөвлөнө (хувьсагчдыг сонгоно).

• Туршилтын үр дүнг бичих хүснэгтийг бэлтгэнэ.

• Аюулгүй ажиллах дүрмээ зохионо.III. Баримт нотолгоог гаргах, тайлагнах

• Үр дүнг хүснэгт, графикаар илэрхийлж бэлэн өгнө (давстай усанд илүү зэврэв г.м )

• Хүснэгтээс график байгуулна.• Үр дүнгээ өөрсдөө гаргана.• Алдаа гарвал дахин туршина.

IV. Баримт нотолгоогоо үнэлэх

• Таамаглалаа үр дүнтэйгээ хэрхэн харьцуулахыг багш хэлж өгнө

• Үр дүнгээ бусдад тохиромжтой аргаар танилцуулах (багш танилцуулна).

• Дүгнэлт нэгтгэлийг багш өгнө.

• Таамаглалаа туршилтын үр дүнтэйгээ харьцуулж, алдааг өөрсдөө олно.

• Хэлэлцүүлгийн танилцуулгаа бэлтгэнэ • Хэлэлцүүлэг явцад буруу зөрүүг бусад

сурагчдаас мэдэж авна. • Мэдлэгээ төрөл бүрийн нөхцөлд

хэрэглэнэ.

Харьцуулалтаас харахад теле хичээлээр сурагчид биеэр гүйцэтгэж байж эзэмших таамаглал дэвшүүлэх, аргаа сонгох, төлөвлөх, мэдээллийг боловсруулах, алдаагаа олж засах, танилцуулах, бусдыг сонсох, асуулт асуух, хариулах, нэгдсэн зөв ойлголтыг бий болгох зөвшилцөлд хүрэх зэрэг суралцахуйн чадвар, хандлага орхигдож байна. Иймд теле хичээлээр эзэмших боломжгүй дээрх мэдлэг, чадвар, хандлагыг зайлшгүй нөхөх хэрэгцээ үүсдэг юм.

9

СУУРЬ БОЛОВСРОЛЫН ЗӨВЛӨМЖ

БҮТЭЦ, АГУУЛГА

6-9 дүгээр ангийн теле хичээлийг бататгах арга зүй1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ4. Оношлох үнэлгээний даалгавар5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй

II

10

6.1. ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨЛТ2019-2020 оны хичээлийн жилд 5 дугаар ангийн Хүн байгаль хичээлийн сургалтын

төлөвлөгөөний химийн хичээлийн залгамж холбоо болох “5.2. Юмс, үзэгдэл” бүлгийн 7 суралцахуйн зорилтыг бүрэн багтаасан 5 теле хичээлийг заасан.

5 дугаар ангийн “Хүн байгаль” теле хичээлийн товчоо


Бодисын төлөвийн шилжилт

5.2а. Ус хатуу, шингэн, хийн төлөвт шилжих үзэгдлийг нөхцөлтэй нь холбон илэрхийлэх

Ямар нөхцөлд усны төлөвийн шилжилт явагдах вэ?

Бүх хичээл туршилтаар мэдлэг бүтээлгэж байгаа.

5.2б. Хайлах, хөлдөх үеийн өөрчлөлтийг бодисын жижиг хэсгээр дүрслэн үзүүлэх Усны төлөвийн

шилжилт

Загварчлах арга барилыг эзэмшиж байгааг голлон анхаарна. 5.2в. Уурших, шингэрэх үеийн

өөрчлөлтийг бодисын жижиг хэсгээр зурж харуулах5.2г. Байгаль дахь усны эргэлтийг хатуу, шингэн, хийн төлөвийн шилжилтээр тайлбарлах

Байгаль дахь усны эргэлт

Харьцуулах арга барилаар хичээл явж байгааг анхаарах

Эргэх ба үл эргэх

өөрчлөлт

5.2д. Үзэгдлийг эргэх, үл эргэх гэж ангилах, жишээ гаргах Эргэх ба үл эргэх

өөрчлөлт5.2е. Лаа шатах нь үл эргэх үзэгдэл болохыг тодорхойлох5.2ж. Төмөр, элс, модны үртсийг холимгоос нь ялгаж, эргэх үзэгдэл болохыг тодорхойлох

Холимгийг ялгах арга: Шүүх

Бодисыг холимгийг ялган салгах, цэвэрлэх арга

Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт

7 хоног I II III IV

СЗ, ШУАБ 5.2а.-5.2ж 5.2а.-5.2г 5.2д.-5.2ж

Хичээлийн агуулга, үйл ажиллагаа

1. Багшийн оношилгоо даалгавраар

2. Бие даалт, гэрийн даалгаврыг рубрикээр

3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ

1. Оношлогооны үр дүн гаргах2. Эргэх холбоо өгөх

• Усны төлөвийн шилжилтийг туршина

• Өөрчлөлтийг бодисын жижиг хэсгийг дүрслэх

• Байгаль дахь усны эргэлтийг тайлбарлах

• Хувирал, өөрчлөлтийг эргэх, үл эргэх үзэгдлээр нь ялгах

• Лаа шатах үзэгдлийг турших

• Шүүх арга барилыг турших

6 ДУГААР АНГИ

TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ


11


Зөвөлгөө

• Өгсөн даалгавраар

• Сурагчийн өөрийн үнэлгээг сурагч өөрөө хийнэ

• Цаашид хүрэх түвшингээ төлөвлөж бие дааж ажиллана.

Анги нийтээр, шаардлагатай бол жижиг бүлгээр нэмэлт бататгал хийнэ.

• Оношилгооны үр дүнгээс бататгах агуулгаа тогтооно.

• 5.2а.-5.2г суралцахуйн зорилтыг бататгах хичээлийн арга зүйн санааг өгсөн.

• 5.2д.-5.2ж суралцахуйн зорилтыг бататгал хичээлийг хэрэгжүүлнэ.

6.2. СУРАГЧИЙН БҮТЭЭЛИЙГ ҮНЭЛЭХ РУБРИКИЙН ЖИШЭЭ Зохион бүтээсэн бодит бүтээлийг үнэлэх рубрикийг бататгал хичээлийн байгаль дахь

усны эргэлтийг загварчлан бүтээл хийх гэрийн даалгаврыг үнэлэх жишээн дээр санал болгож байна. Та бүхэн даалгаврын онцлогт тохируулан өөрчлөн хэрэглэх боломжтой.

Шалгуур Үлгэр жишээ Чадварлаг Боломж байна Хичээх хэрэгтэй

Байгаль дахь усны эргэлт агуулга

Усны эргэлтийн бүх төлөвийн шилжилтийг төгс харуулж нэрлэсэн. Мэдлэг, ойлголтын ямар ч зөрчилгүй

Усны эргэлтийн төлөвийн шилжилтийг бүрэн харуулж нэрлэсэн.Мэдлэг, ойлголтын зөрчилгүй

Усны эргэлтийн төлөвийн шилжилтийг харуулах, нэрлэхдээ зарим талаар өрөөсгөл. Мэдлэг, ойлголтын зөрчилтэй

Алдаатай, сайжруулах шаардлагатай

Зураг дүрслэл, дизайны шийдэл

Бүтээлийн санаа нь маш сонирхолтой, шинэлэг, агуулгад маш сайн нийцсэн. Дүрслэл, чимэглэл нь үлгэр жишээ болохуйц.

Сонирхолтой санаа шийдэл дэвшүүлсэн, агуулгад нийцсэн. Дүрслэл, чимэглэл нь чадварлаг сайн.

Бүтээлийн санаа гаргахдаа жишээ зургуудаас санаа авсан. Дүрслэл, чимэглэл дунд зэрэг

Бүтээлийн санаа, дүрслэл нь энгийн, бэлэн үзүүлсэн загварыг дуурайн хийхийг оролдсон.

Технологийн гүйцэтгэлийн ур чадвар

Бүтээлийг хийхдээ материал болон багаж хэрэгслийг оновчтой сонгосон. Ямар ч алдаагүй, цэвэр нямбай, бүрэн гүйцэд хийж гүйцэтгэсэн.

Материал болон багаж хэрэгслийг оновчтой сонгосон. Цэвэр нямбай, хийж гүйцэтгэсэн боловч зарим зүйлийг дутуу хийсэн.

Бүтээлийг хийхдээ материал сонголт нь тийм ч оновчтой бус. Цэвэр нямбай ажиллагаан дээрээ цаашид анхаарах шаардлагатай.

Бүтээлийг хийхдээ материал сонголт нь оновчтой бус, (амархан урагдах, эвдрэх). Холбох, угсрах, чимэглэх зэрэг ажиллагааг буруу гүйцэтгэсэн.

Сурах арга барил

Бусдаас асуух, зэргээр эрэл хайгуул хийсэн, интернетээс мэдээлэл цуглуулах, төстэй бүтээлийг харьцуулах зэргээр бүтээлчээр судалгаа хийсэн. тэмдэглэл хөтөлсөн.

Бүтээлийг хийхдээ интернетээс мэдээлэл цуглуулж нэмэлт судалгаа хийсэн.тэмдэглэл хөтөлсөн

Хичээлийн болон сурах бичгийн агуулгын судалгаа хийсэн. Зарим талаар тэмдэглэл хөтөлсөн

Бусдын санааг дууриасан, хуулбарласан, бүтээлийг хийхдээ нэмж судлаагүй.Тэмдэглэл хөтлөөгүй.Жишээ загвар:

12


Сурагчдын гүйцэтгэлийг “Үлгэр жишээ”, “Чадварлаг”, “Боломж байна”, “Хичээх хэрэгтэй” гэсэн 4 үзүүлэлтээр дүгнээд сурагч бүрт тохирох зөвөлгөөг бэлтгэж өгнө. Шаардлагатай бол дахин сайжруулах боломжийг олгоно.

6.3. СУРАГЧИЙН ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭӨөрийн удирдлагатай суралцахуйгаа хэрэгжүүлэх нь өөрийгөө үнэлэхээс эхлэнэ.

Өөрийгөө үнэлснээр сурагч улам туршлагажиж, хөгжиж байдаг. Сурагч өөрийн үнэлгээг хийсний дараа өөрийн гүйцэтгэл, сул тал, алдааны талаар эргэцүүлэн бодож дүгнээд, цаашид өөрийгөө хөгжүүлэх зорилгоо тодорхойлно. Дараа нь зорилгоо хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө гаргаж бие дааж суралцана. Сурагчийг өөрийн үнэлгээний арга барилд сургахын тулд ямар ч үед хэрэглэж болохуйц өөрийн үнэлгээний арга техник, хэрэгслийг багш нар сонгож өгөх учиртай. Энэ удаа 6 дугаар ангийг сурагчдад өөрийн үнэлгээний “Ахиц дэвшлээ үнэлэх” (progress check) аргаар үнэлэх арга техникийн дагуу дараах хуудсыг бэлтгэж өглөө.

Өөрийн үнэлгээ хийх алхам:А. Өөрийн үнэлгээг хийх. Дараах хуудсыг ашиглана.

Сурагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас. Хичээл: Хүн байгаль, Бүлэг сэдэв: 5.2. Юмс, үзэгдэл

№ Чадварууд Маш итгэлтэй Итгэлтэй Боломжийн Итгэлгүй

1 Ус хатуу, шингэн, хийн төлөвт шилжих үзэгдлийг нэрлэх

2Хайлах, хөлдөх үеийн өөрчлөлтийг бодисын жижиг хэсгээр дүрслэх

3Уурших, шингэрэх үеийн өөрчлөлтийг бодисын жижиг хэсгээр дүрслэх

4Байгаль дахь усны эргэлтийг хатуу, шингэн, хийн төлөвийн шилжилтээр тайлбарлах

5Үзэгдлийг эргэх, үл эргэх гэж ангилах, жишээ гаргах

6Шатах нь үл эргэх үзэгдэл болохыг тайлбарлах

7

Төмөр, элс, модны үртсийг холимгоос нь ялгах аргыг нэрлэх, эдгээр нь эргэх үзэгдэл болохыг тайлбарлах

Б. Эрэгцүүлэл дүгнэлт (мэдэхгүй, чадахгүй байгаа, дутуу ойлгосон г.м.): ............................................................................................................................................

В. Өөрөө мэдлэг, чадвараа гүйцээн суралцах төлөвлөгөө: ............................................................................................................................................

Г. Бусад (багш, найз нөхөд)-аас хүсэх дэмжлэг:

13


6.4. ОНОШЛОХ ҮНЭЛГЭЭНИЙ ДААЛГАВАР

А. Сонгох хариултат даалгавар1. Аль холимгийг шүүх аргаар ялган салгах вэ?

а. Ус ба тосб. Модны үртэс ба усв. Сүү ба усг. Төмөр ба элс

2. Зурагт үзүүлсэн үзэгдлийг нэрлэнэ үү.

а. Хөлдөхб. Шингэрэхв. Ууршихг. Хатуурах

5. Мөс, ус, усны уурыг хатуу, шингэн, хийн жижиг хэсгийг дүрсэлсэн зурагтай зөв тааруулж зураасаар холбоно уу.

A). Б). В).

Б. Богино хариултат даалгавар3. Усанд элс хийх; цаас шатах; төмөр ба элсийг холих өөрчлөлтийн аль нь үл эргэх

өөрчлөлт вэ? .........................

4. Байгаль дахь усны эргэлтийн зурагт харуулсан А, Б, В төлөвийн шилжилтийн үед явагдах үзэгдлийг сонгож бичнэ үү (уурших, шингэрэх, хөлдөх).

А. .......................Б. .......................

В. .......................

14


В. Бүтээх хариултат даалгавар

6. Сурагч Энхээ лаа шатах туршилтыг явуулж, гарах өөрчлөлтийг ажиглан тэмдэглэл хөтөлжээ. Лааны 1/3 нь шатаж дуусахад туршилтаа дуусгажээ.

Энхээгийн туршилтын ажиглалтын тэмдэглэл:1. Шатаж буй лаанаас хий болон уур дээш дэгдсэн (А1). 2. Дэгдэж буй уур дээр хүйтэн шил барихад ус үүсэж байв

(A2). 3. Лааны шатаж буй хэсэгт хонхойж тэнд нь дэгддэггүй

шингэн бодис үүссэн (Б). 4. Лааны хонхорт үүссэн бодис лааны гадуур гоожин

царцаж байлаа (B).

Лаа шатах туршилтын зураг ба Энхээгийн ажиглалтын тэмдэглэлийг ашиглан дараах асуултад хариулна уу.

Асуулт:а. А, Б, В ажиглалтын лаа (бодис)-ны төлөвийн

шилжилтийг тодорхойлно уу.А1..................→ ..................... А2..................→ .....................,Б. ..................→ ....................., В. ..................→ .....................

б. Явагдсан өөрчлөлтүүдээс аль нь үл эргэх өөрчлөлт вэ? ........................................................................................................в. Үл эргэх өөрчлөлт гэж тогтоосон шалтгаанаа бичнэ үү Учир нь: .............................................................................................г. Эргэх ба үл эргэх өөрчлөлтийн амьдралд тохиолддог тус бүр 1 жишээ бичнэ үү.

Эргэх өөрчлөлт: ............................., Үл эргэх өөрчлөлт ......................................

Даалгаврын зөв хариултХэрвээ оношилгооны үр дүнг оноогоор гаргах бол сонгох хариулттай даалгавар тус

бүр 1 оноо, богино хариултат ба бүтээх хариултат даалгаврын хөнгөн асуулт 1 оноо, эрэгцүүлэн бодох, учир шалтгааныг тайлбарлах асуулт 2 оноотой байна.1.б, 2.в, 3. Цаас шатах, шатаад үлдсэн үнснээс цаасыг буцааж гарган авах боломжгүй. 4. А. Шингэрэх, Б. Уурших, В. Хөлдөх (Тунадасжих)5. Мөс (хатуу)-В, ус (шингэн)-А, усны уур (хий)-Б6а. А1. Хатуу→ Хий; А2. Хий → Шингэн; Б. Хатуу→ Шингэн; В. Шингэн → Хатуу6б. Үл эргэх өөрчлөлт: А.16в. А.2-усны уур шингэрсэн, Б-Лаа хайлсан, В-Шингэн лаа царцсан. Эдгээр өөрчлөлтийг

буцааж болно. Анхны бодис нь өөрчлөгдөөгүй хэвээр байгаа. Харин лаа шатаж усны уур ба хий үүссэн. Үүссэн ус ба хийгээс лааг буцааж гаргах боломжгүй. Тэдгээр нь лаанаас өөр бодисууд юм. Иймд А1 үл эргэх өөрчлөлт юм.

15


“Байгаль дахь усны эргэлтийг судалъя” хичээлийг бататгах жишиг арга зүй

Үе шатҮйл ажиллагааны санаа Зөвөлгөө

Оролцох• Сонирхол

төрүүлэх• Өмнөх

төсөөллийг илрүүлэх

Хичээлийг багаар явуулна. Зургаар сэдэлжүүлэх боломжтой.• Хөвсгөл нуурын өвөл, зуны 2 зураг үзүүлнэ.• Өвлийн зураг үзүүлнэ. Далайн ус яагаад

ялгаатай байгаа талаар асууж ярилцана.

Үзүүлэх видео:The Water Cycle | The Dr. Binocs Show | Learn Videos For Kids (https://www.youtube.com/watch?v=ncORPosDrj)

Видео анализийн аргаар бататгалыг хийх (3’08’’). 1. Видеог бүхэлд үзнэ. Видеоны үйл явдлыг

хэсэглэн хувааж судлана. 2. Зорилгоо тодорхойлно (эхний хэсэг буюу

0.00-0.25’).Чиглүүлэх асуулт: Бид юуг судлах гэж байна вэ?

3. Уурших үзэгдлийг бататгах (0.25’-1.00’). Уурших үзэгдлийн ахуй амьдралын жишээ

гаргаж ярилцах боломжтой Ус ууршуулах туршилтыг ажиглана.

Видеонд хэдэн хэсэг агуулга байгааг ярилцаад хэсэг хэсгээр зогсоож үзнэ. Нэг хэсгээс нөгөөд шилжихэд дараах тэмдэг зураг гарна:

6.5. ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ

Оношилгооны үр дүнд суурилан хоёр бүлэг сэдэв тус бүр нэг ээлжит хичээлээр бататгана. “Эргэх ба үл эргэх өөрчлөлт” бүлэг сэдвийн бататгалыг оношилгооны бүтээх хариултат даалгавраар алдаа, оноог дүгнэх замаар явуулах боломжтой. Энэ удаа “Бодисын төлөвийн шилжилт” бүлэг сэдвийн агуулгыг бататгах арга зүйн нэгэн хувилбарыг танилцуулж байна.

«Бодисын төлөвийн шилжилт» бүлгийн суралцахуйн зорилт, сурах арга барил

Суралцахуйн зорилт Үндсэн нэр томьёо Сурах арга барил/шинжлэн судлах арга барил

5.1а. Ус хатуу, шингэн, хийн төлөвт шилжих үзэгдлийг нөхцөлтэй нь холбон илэрхийлэх

5.2б. Хайлах, хөлдөх үеийн өөрчлөлтийг бодисын жижиг хэсгээр дүрслэн үзүүлэх

5.2в. Уурших, шингэрэх үеийн өөрчлөлтийг бодисын жижиг хэсгээр зурж харуулах

5.2г. Байгаль дахь усны эргэлтийг хатуу, шингэн, хийн төлөвийн шилжилтээр тайлбарлах

• Бодисын төлөв• Төлөвийн шилжилт• Бодисын эргэлт

• Өөрчлөлтийг ажиглах, турших• Өөрчлөлтийг загвараар

дүрсэлнэ• Өөрчлөлтийг зургаар

илэрхийлэх• Юмс, үзэгдлийг өгсөн

шалгуураар ангилах, ялгах• Юмс, үзэгдлийг харьцуулах,

ялгаатай ба ижил талыг илрүүлэх

Оношилгооны шинжилгээний үр дүн:

Даалгавар 2.


16


Судлан шинжлэх/ хэлэлцэх үе шат:

Судлан шинжлэх• Түлхүүр үзэл

санааг барих• Ташаа

ойлголтоо залруулах

• Асуултад хариулах

• Өөрсдийн сэтгэн бодохуйг шалгах

• Үндсэн ухагдахуун, ойлголтын харилцан хамаарлыг ойлгох

Тайлбарлах/хэлэлцэх• Алдаагаа

залруулах• Хоорондоо

харилцан мэдлэг ойлголтоо нэгтгэх

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Гол, далайн ус нарны илчээр халж усны уур болж агаарт дэгддэг.Уурших нь байгаль дахь усны эргэлтийн эхний шат

4. Шингэрэх үзэгдлийг бататгах (1.00’-1.34’). Усаа халааж буй савны дээр хүйтэн таглаа

тавьж, хэсэг хугацааны дараа таган дээрх усны дусал гоожихыг сурагчид харна.

Асуултыг багш оношилгооны үр дүнгийн дагуу ярилцана.

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Усны уур тэнгэрт хүрч усны жижиг дуслууд болж хувирдаг.Эдгээр усан дуслууд хийн уур болон бусад жижиг хэсгүүдтэй нэгдэн нийлж үүлийг үүсгэнэ. Бодис хийн төлөвөөс шингэн төлөвт шилжих энэ үзэгдлийг конденсац буюу шингэрэх гэдэг.5. Тундасжих (хөлдөх) үзэгдлийг бататгах,

(1.34’-2.04’).Орсон бороо, мөндөр, цасны ус нь нуур, гол мөрөнд цуглардаг.Мөн ус газрын хөрсөнд шингэж хөрсний усыг бий болгодог талаар ярилцана.

Хөлдөх гэдэг нэр томьёогоор судалсан байгаа. Тундасжих гэдэг нэр томьёог тайлбарлана.

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Үүл ихсэж хүндрэхээрээ дотор агуулж байгаа усаа хадгалж чадахгүйд хүрдэг. Тэрхүү үүлнээс ус нь мөндөр, цас, (бороо) болж буудаг.Энэ үзэгдлийг тундасжих гэдэг (ус шингэн төлөвөөс хатуу төлөвт шилжинэ).

6. Байгаль дахь усны эргэлтийг нэгтгэн дүгнэх (2.04-2.15’).

Цикл үзэгдэл гэдэгт анхаарна.

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Байгаль дахь усны эргэлт бол тасралтгүй явагддаг уурших, шингэрэх, тунадасжих үзэгдэл юм.

Нарийвчлах• Мэдлэгээ

тодорхой асуудалд хэрэглэх

• Сайжруулах

7. Мэдлэгээ хэрэглэх (2.15-2.30’).

Мэдлэгээ амьдралтай холбох. Ургамлыг гялгар уутаар битүү ороож хонуулаад ажиглаж болно.

Ургамлууд хүртэл хөлөрдөг гэдгийг та нар мэддэг үү? Яагаад? Үндсээрээ сорж авсан ус нь фотосинтезэд зарцуулагдахаас гадна навчийн доод гадаргууд ихэвчлэн байх эсээр дамжин ууршдаг (биолог транспираци гэдэг). Ийм учраас их ой модтой газар бороо ордог. 8. Хатуугаас хийд шилжих (сублимац)

үзэгдэлтэй танилцах. Ийм хувирал хүйтэн бүсийн улс оронд ихэвчлэн тохиолддог (2.30’-2.42’).Манайд ч ийм үзэгдэл ажиглагддаг. Энэ талаар кейс ярилцаж болох юм (Төгсгөл: 2.50’ хүртэл үзнэ).

Энэ үзэгдлийг ахлах ангидаа судлахыг хэлж өгнө.How To Make A 3D Water Cy-cle Model (https://www.you-tube.com/watch?v=8EKKe-JZCFe8)https:/ /www.youtube.com/watch?v=H6gZ7TrPvEw

• Гарын доорх материал ашиглан байгаль дахь усны эргэлтийг загварчлан бүтээх

• Кейсийг уншаад усны эргэлтийг харуулахЖишээ кейс: Хоньчин Найдан зуны нартай нэгэн өглөө хонио бэлчээхэд тэнгэрийн хаяанд хэдэн цагаан үүл байлаа. Үд хүрэхэд үүл улам томорсоор, бороо орж эхлэв. Удалгүй тэнгэр харанхуйлан ширүүн мөндөр орлоо. Гэнэт тэнгэр онгойж хурц нар гарав.

Үнэлэх

Мэдээлэл Тийм/үгүй1 Уур бол усны нэгэн төлөв юм2 Далайгаас ус уурших нь шингэрэх үзэгдэл юм3 Гол, далайн ус халж усны уур болж ууршин агаарт дэгддэг.4 Бодис хийгээс шингэн төлөвт шилжих үзэгдлийг тунадасжих гэдэг.

17



Боловсруулсан: Ч.ЛУВСАНДАГВА

7.1. ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨЛТ 2019-2020 оны хичээлийн жилд 6 дугаар ангийн химийн хичээлийн сургалтын

төлөвлөгөөний 8 суралцахуйн зорилтыг бүрэн багтаасан 10 теле хичээлийг заасан.

6 дугаар ангийн теле хичээлийн товчоо

Суралцахуйн зорилт Хичээлийн сэдэв Санамж

Хатуу, шингэн, хий

Х6.1а. Бодисын төлөв байдал I, II улирлын хичээл тул бататгахгүй. Х6.1б. Буцлах ба уурших үзэгдлийн ялгаа

Материалыншинж

Х6.2а. Металл материалын шинжХ6.2б. Металл биш материалын шинж

Хүчил ба суурьХ6.3а. Материалын хүчиллэг, суурилаг шинж

Уусмалын орчинг илрүүлэгчээр тодорхойлохХ6.3б. Саармагжих үзэгдэл

Хими ба амьдрал Х6.4а. Х6.4б.

Хүчиллэг борооУргамлын үрийн өсөлтөд хөрсний орчин хэрхэн нөлөөлөх вэ?6-р ангийн бататгал хичээл


7 хоног

СЗ, ШУАБ Агуулга, үйл ажиллагаа Багшид өгөх зөвлөгөө

I 1. Багшийн оношилгоо даалгавраар2. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ3. Бие даалт, гэрийн даалгаврыг рубрикээр

Эргэх холбоо өгөх

Анги нийтээр бататгал хичээлээр, шаардлагатай бол жижиг бүлгээр нэмэлт бататгал хийж болно.

II Х6.3аШ6.1.а,б.Ш6.2. а, б, в, г.

Ш6.3.б.

• Хүчиллэг, суурилаг, саармаг орчинд индикаторууд ямар өнгө үзүүлэхийг тодорхойлох.

• Хүчиллэг, суурилаг, саармаг шинжтэй материалын аюулгүй байдлыг хэлэлцэх

• Өнгөтэй хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, цэцэгнээс индикатор бэлтгэх, бэлтгэсэн индикатораа турших

Сорилт туршилтын чадваруудыг суурь боловсролд эзэмшүүлэх учраас сурагчдаар туршилтыг ангид заавал хийлгэх.

III Х6.3а,бШ6.1.б.Ш6.2.в.Ш6.3.б.Ш6.4.в.

• Өдөр тутмын хэрэглээний материалыг уусмал болон цаасан индикаторын тусламжтай хүчиллэг, суурилаг шинжийг турших, ангилах

• Хүчил суурийн хооронд явагдах саармагжих үзэгдлийг тодорхойлох, хэрэглээг нь жишээгээр тайлбарлах

Суралцахуйн зорилтыг бататгах хичээлийн арга зүйн санааг өгсөн.

IV Х6.4аШ6.1.а.Ш6.2.бШ6.3.вШ6.4а, г

• Хүчиллэг бороо барилга байшин хөшөө дурсгалд хэрхэн нөлөөлдгийг цуу, нимбэгний хүчлийн шохойтой харилцан үйлчлэх урвалаар турших

• Хүчиллэг борооны эх үүсвэр болон түүний ургамлын өсөлтөд үзүүлэх нөлөөг тодорхойлох

Цуу, нимбэгний хүчлийн шохойтой харилцан үйлчлэх урвалыг ангид турших бөгөөд хүчиллэг бороо ургамлын өсөлтөнд хэрхэн нөлөөлдгийг тодорхойлохдоо бэлэн туршилтын өгөгдөл дээр ажиллах

Х6.4аШ6.1.а.Ш6.2.б,г.Ш6.3.г.

• Усны бохирдлыг тодорхойлох,механик бохирдол бүхий усыг цэвэрлэх аргыг хэлэлцэх.

• Бохирдлын шалтгааныг хэлэлцэх

18


7.2. СУРАГЧИЙН БҮТЭЭЛИЙГ ҮНЭЛЭХ РУБРИКИЙН ЖИШЭЭ

Зорилго: Сурагчдын сурах барил, гүйцэтгэлд шинжилгээ хийхБүлэг сэдвээр:

ХүрээТүвшин

Огт хийгээгүй Хангалтгүй Дунд зэрэг Сайн

Хичээлийн тэмдэглэл Тэмдэглэлгүй

Агуулгыг цэгцгүй,

ойлгомжгүй тэмдэглэсэн

Агуулгыг ойлгомжтой тэмдэглэсэн жишээ даалгаврын бодолт

бүрэн бус, ойлгомжгүй

Хичээлийн агуулгыг ойлгомжтой, жишээ даалгаврыг бүрэн

гүйцэд тэмдэглэсэн

Гэрийн даалгавар (бататгал,

явцын үнэлгээний

даавгаврууд)

Даалгавар хийгээгүй

Даалгаврын 30% хүртэл

алдаагүй зөв гүйцэтгэсэн

Даалгаврын 30%-иас дээш 60%-иас доош алдаагүй зөв

гүйцэтгэсэн

Даалгаврын 60%-иас дээш алдаагүй зөв

гүйцэтгэсэн

Рубрикийг нэгтгэх:Бүлэг сэдвийн нэр: Анги бүлэг:

№ Сурагчийн нэр

Хичээлийн тэмдэглэл Гэрийн даалгавар

Огт

хий

гээг

үй

Хан

галт

гүй

Дун

д зэ

рэг

Сай

н

0 <30% <60% 60%<

1 2 Нийт дүн Эзлэх хувь

Сурагчдын гүйцэтгэлий хувьд үндэслэн зөвлөгөө өгөх, хамтарч ажиллах, хяналтаа сайжруулах:

...................................................................................................................................................

19


7.3. СУРАГЧИЙН ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭ

Өөрийн үнэлгээ хийх алхам:А. Өөрийн үнэлгээг хийхХичээл: Хими-6, Бүлэг сэдэв: 6.3. Хүчил ба суурь Сурагчийн өөрийн үнэлгээний хуудас.

СЗ Чадварууд Маш итгэлтэй Боломжийн ИтгэлгүйX6.3а Дурын индикаторыг хүчиллэг, суурилаг,

саармаг материалд ямар өнгө үзүүлдэг болохыг туршилтаар тодорхойлж чадна.Лакмусын хөх болон улаан цаасыг ашиглан хүчиллэг, суурилаг материалыг ялган таниж чадна.Фенолфталейн, метилоранж индикаторыг ашиглан хүчиллэг, суурилаг материалыг ялган таниж чадна. Хүрэн байцаанаас индикатор бэлтгэж чадна.Хүрэн байцаанаас бэлтгэсэн индикатор нь хүчиллэг, суурилаг материалд ямар өнгө үзүүлэхийг туршиж чадна.Хүчил, суурийн уусмалтай ажиллах аюулгүй ажиллагааны дүрэм баримтлаж чадна.

X6.3б Хүчлийн уусмал, суурийн уусмалын хооронд явагдах саармагжих урвалыг универсаль индикатор ашиглан тодорхойлож чадна.Саармагжих үзэгдлийн хэрэглээг ахуй амьдралд тохиолдох жишээгээр тайлбарлаж чадна.

Б. Эрэгцүүлэл дүгнэлт (мэдэхгүй, чадахгүй байгаа, дутуу зүйл г.м.): ........................................................................................................................................

В. Цаашид өөрийгөө хөгжүүлэх зорилго: ........................................................................................................................................

Д. Багш (найз нөхөд)-аас хүсэх дэмжлэг: ........................................................................................................................................ ....................................................................................................................................... .......................................................................................................................................

20



А. Сонгох хариултат1. Исгэлэн амттай, лакмусын хөх цаасыг улаан өнгөд хувиргадаг бодис аль нь вэ?

a. саармаг бодис б. хүчиллэг бодис в. суурилаг бодис г. б ба в хариулт

2. Хэдгэний хатгуураас ялгардаг хор нь бага зэрэг суурилаг байдаг. Түүнд хатгуулсан үед ямар бодисоор саармагжуулах вэ? а. Содын уусмалаар б. Шүдний ооны уусмалаар в. Лимоны хүчлийн сулруулсан уусмалаар г. Савантай усаар

3. Хүчил агуулсан савны гадна талд яагаад ийм дүрс бүхий тэмдэг байрлуулсан бэ? а. Хүчил нь дэгдэмхийб. Хүчил асгарч болзошгүйв. Хүчил исгэлэн амттай, лакмусд улаан өнгө үзүүлдэг.г. Хүчил нь арьс салстыг түлдэг учраас

Б. Богино хариултат 4. Мэдээллийг шалгаад үнэн, худлыг сонгоно уу.

Мэдээлэл Үнэн Худал Лакмусын улаан цаасан индикатор нь суурилаг орчинд хөх өнгө үзүүлдэг.Хүчиллэг материалд фенолфталейн индикатор нь ягаан өнгө үзүүлдэг. Хүрэнбайцааны индиктор нь хүчиллэг материалд ногоон өнгө үзүүлдэг. Хүнсний содын уусмалд фенолфталейн нь ягаан өнгө үзүүлдэг.

5. Ахуйн нөхцөлд болон химийн лабораторид энгийн аргаар илрүүлэгч бэлтгэхдээ хүрэн байцааг өргөнөөр ашигладаг. Зургийг ажиглаад дараах даалгаваруудыг гүйцэтгэнэ үү.a. Хүрэн байцаанаас индикатор бэлтгэх

алхмуудыг төлөвлөнө үү.1..........................................2..........................................3.........................................4.........................................

б. Хүрэн байцаагаар хийсэн илрүүлэгч улаан өнгөтэй болох уусмалуудыг сонгон доогуур нь зурна уу.

Үүнд: Содын уусмал, Алимны цуу, шүдний ооны уусмал, хоолны давсны уусмал, усан үзэм.

В. Бүтээх хариултат даалгавар

6. Мэдээлэл: Нэгэн тариачин гурван өөр талбайд лууван тарьжээ. Намар луувангаа хураахад талбай бүрийн ургац харилцан адилгүй байжээ. Зарим талбайн лууван харлаж муудсан (зураг харна уу) байдалтай байжээ. Энэ үзэгдлийн шалтгааныг олохын тулд тариаланч нэгэн химичид ханджээ. Химичийн судалгаа, зөвлөсөн аргыг хэрэглэснээр дараагийн жил сайн чанартай лууванг арвин ихээр хурааж авчээ.

21


Асуулт:6.1.Химич хөрсний хүчиллэг эсвэл суурилаг чанарыг универсал индикатораар шалгаж үзжээ.

Химичийн илрүүлсэн үр дүн болох индикаторын өнгөд үндэслэн хөрс тус бүрийн хүчиллэг (хүчиллэг, суурилаг, саармаг)-ийг тодорхойлж хүснэгтийн өгсөн баганад нөхөж бичнэ үү.

Талбай Индикаторын өнгө Шинж чанарI улаан ...II шар ...III хөх ...

6.2.Химич энэ үзэгдлийн шалтгааныг дараах зургаар илэрхийлэн тариачинд тайлбарлаж өгчээ. Зурагт дээрх гурван өөр шинж чанартай хөрсөнд ургасан луувангийн ургацын хэмжээг дүрслэн үзүүлсэн байна. a. Ямар шинж чанартай хөрс болохыг өгсөн зайд нөхөж

бичнэ үү. /хүчиллэг, суурилаг, саармаг/б. Хүнсний ногоог ямар шинжтэй хөрсөнд таривал илүү

ургац өгөх вэ?......................................................................в. Химич I талбайн хөрсийг луувангийн тариалтад бэлтгэхийн тулд нэгэн аргыг зөвлөсөн

байна. Энэ аргыг нэрлэнэ үү. Энэ арга химийн ямар үзэгдэлд үндэслэж байна вэ?Арга: .................................................., Химийн үзэгдэл: .....................................................

Даалгаврын зөв хариултХэрвээ оношилгооны үр дүнг оноогоор гаргавал сонгох хариулттай даалгавар тус бүр 1

оноо, богино хариултат ба бүтээх хариултат даалгаврын хөнгөн асуулт 1 оноо, эргэцүүлэн бодох, учир шалтгааныг тайлбарлах асуулт 2 оноотой байна. 1б, 2в, 3г

4. Мэдээлэл Үнэн Худал Лакмусын улаан цаасан индикатор нь суурилаг орчинд хөх өнгө үзүүлдэг. √Хүчиллэг материалд фенолфталейн индикатор нь ягаан өнгө үзүүлдэг. √Хүрэн байцааны индиктор нь хүчиллэг материалд ногоон өнгө үзүүлдэг. √Хүнсний содын уусмалд фенолфталейн нь ягаан өнгө үзүүлдэг. √

5а. 1. Байцаагаа жижиглэж хэрчинэ. 2. Саванд хийж далд ортол ус нэмнэ. 3. 30 мин орчим зөөлөн буцалгана. 4. Шүүнэ, 5б. Алимны цуу, Усан үзэм, 6.1. хүчиллэг,саармаг, суурилаг, 6.2а. саармаг, суурилаг, хүчиллэг 6.2б.саармаг, 6.2в. Хөрсөнд шохой хийх, саармагжих үзэгдэл.

22


7.5. ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙЭнэ удаа “Хүчил ба суурь” бүлэг сэдвийн Х6.1а, б суралцахуйн зорилтыг бататгах арга

зүйн нэгэн хувилбарыг танилцуулж байна.

Х6.1а,б суралцахуйн зорилт ба хүрэх үр дүн

Суралцахуйн зорилт Үндсэн нэр томьёо Сурах арга барил/шинжлэн судлах арга барил

• Индикатор ашиглан бодисыг хүчиллэг, суурилаг шинжээр нь ангилах

• Саармагжих үзэгдэл, түүний зарим хэрэглээг бодит амьдралын жишээгээр тайлбарлах

• Илрүүлэгч буюу индикатор, түүний хэрэглээ

• Материалын хүчиллэг ба суурилаг шинж

• Саармагжих үзэгдэл, түүний хэрэглээ

Ш6.1.а,Ш6.1.бШ6.2.а, Ш6.2.бШ6.2.в, Ш6.2.гШ6.3.б


Даалгавар 2....



Үе шат Үйл ажиллагааны санаа Зөвөлгөө

Оролцох

1. Сэргээн санах• Нэгэн уусмалд лакмусын хөх цаасан индикатор дүрэхэд

улаан өнгөтэй болсон бол фенолфталейн индикатор дусаахад ямар өнгө үзүүлэх вэ? Яагаад?

• Индикатор гэж юу вэ?Үр дүн: Индикатор нь материалын хүчиллэг суурилаг шинжийг тодорхойлдог бодис.

Судлан шинжлэх

1. Таамаглал дэвшүүлэх• Өдөр тутмын хэрэглээний материалын аль нь хүчиллэг,

саармаг, суурилаг болохыг таамаглан хүснэгтэнд бичнэ.Хүчиллэг Саармаг Суурилаг

*** *** ***

• Таамаглалаа батлах санаа гаргуулахҮр дүн: Индикатор ашиглан туршилт хийх замаар материалын хүчиллэг суурилаг шинжийг туршиж батлана.

2. Турших • Заавартай танилцаж, аюулгүй ажиллагааг хэлэлцэнэ.• Индикатораа сонгоно. • Туршилтаа гүйцэтгэнэ. • Үр дүнг тэмдэглэх, боловсруулна.

Индикатор: хөх, улаан лакмус, фенолфталейн, метилоранжыг ашиглана.

Хэрэглэх материал:лимон, тараг, мандарин, нэрмэл усхүнсний сод, шингэн саван, кола, шүдний оо

23


Хэлэлцэх

Материал Аргачлал Сонгосон индикатор

Туршилтын үр дүн

Лимон Лимоны шүүсийг бэлтгээд сонгосон и н д и к а т о р хэрэглэн хүчиллэг суурилаг шинжийг турших

... ....

... ... ... ...

3. Таамаглалаа шалгах• Таамаглал ба туршилтын үр дүнгээ харьцуулах• Дүгнэлт гаргах

Индикатор ашиглан материалын суурилаг болон хүчиллэг шинжийг тодорхойлдог.Исгэлэн амттай лакмусын хөх цаасыг улаан өнгөнд хувиргадаг материалыг хүчиллэг шинжтэй, исгэлэн биш амттай лакмусын улаан цаасыг хөх өнгөнд хувиргадаг материалыг суурилаг шинжтэй гэдэг.

Туршилтын зааврыг тарааж өгнө.Хэд хэдэн индикатор сонгуулахДүгнэлтийн төгсгөлд “Хүчиллэг шинжтэй материалуудад ижил төстэй талууд юу байна вэ?” асуултаар хүчиллэг матералиуд исгэлэн амттай байдаг болохыг тодорхойлох.Эхний 40 минутын хичээл туршилтаа хийж, дүгнэлт гаргаснаар дуусна. Дараагийн 40 минутад нарийвчлах үе шатанд Х6.1б с у р а л ц а х у й н зорилтыг бататгана.

Нарийвчлах • Даалгавруудыг гүйцэтгэх (багаар)• Хэлэлцүүлэг хийх

ҮнэлэхМэдээллийг уншаад үнэн, худлыг тэмдэглэнэ үү.Мэдээлэл Үнэн Худал Лакмусын улаан цаасыг хөх өнгөнд хувиргадаг бодисыг суурь гэнэ.Хүчиллэг бодис, суурилаг бодистой урвалд орж саармаг орчинтой болохыг саармагжих үзэгдэл гэнэ.Хүрэн байцаанаас бэлтгэсэн индикатор нь хүчиллэг материалд ягаан өнгө үзүүлдэг.Шүдээ угаахад суурилаг орчинтой шүдний оо хүчилтэй харилцан үйлчлээд амны хөндийг саармаг болгодог.

Даалгавар-1.

Ходоод давсны хүчлийг ялгаруулж байдаг. Энэ хүчлийн оролцоотойгоор ходоодонд хоол боловсордог.Их хэмжээний давсны хүчил ялгаруулбал цээж хорсож, ходоод өвддөг. Энэ тохиолдолд эмч алмагель эмийг уухыг зөвлөдөг.

Универсаль индикаторын өнгө Ходоодны хүчил УлаанАлмагель эм Хөх

Асуулт:• Ходоодны хүчил болон алмагель эмийн шинж чанарыг тодорхойлно уу.• Алмагель эмийг хэрэглэсэнээр цээж хорсох, ходоод өвдөх зовиур арилдаг. Үүний шалтгааныг

явагдах үзэгдэлтэй нь холбон тайлбарлана уу?

24



Нэг л унасан, өвчилсөн бол насан туршдаа нөхөн сэргээгддэггүй эрхтний нэг нь шүд юм. Шүд хорхойтох буюу цоорох гэдэг нь шүдний хатуу эдийн эрдэсжилт алдагдсаны улмаас хатуу эд зөөлөрч, шүдэнд хөндий үүсэх эмгэг процесс юм. Шүдний цоорлын гаралтай өвчин нь эрүүний ясны үрэвсэл хүртлээ хүндэрдэг.

Орчин үеийн хоол хүнс хэт чихэрлэг болсон тул чихэр идэхээс аль болох зайлсхийх, шоколад, кофе, зайрмагнаас татгалзах хэрэгтэй. Чихэр, чихэрлэг зүйл идэх үед таны шүдний дээр байрлах бактер нь заримдаа сахарыг боловсруулаад хүчил үүсгэдэг. Ингэснээр шүлс хүчиллэг болоход нянгийн идэвхжил ихэсч, эрдсийн алдагдал үүсгэснээр цоорол үүсэх нөхцөл нэмэгддэг.

Асуулт: • Чихэр идсэний дараа шүлс нь хөх лакмусын цаасыг ямар өнгөнд хувиргах вэ?• Амттан идсэний дараа шүдээ угаах нь шүдний пааланг гэмтэхээс сэргийлдэг сонгодог арга юм.

Үүний шалтгааныг явагдах үзэгдэлтэй нь холбон тайлбарлана уу.


Үйлдвэр, машин, гэрийн яндангаас ялгарч буй хорт хий болон галт уулын дэлбэрэлтийн үр дүнд үүссэн хий нь агаарт дэгдэн, агаарт агуулагдах устай харилцан үйлчилж хүчиллэг шинжтэй бодисыг үүсгэнэ. Энэ нь үүлтэй хамт салхиар туугдан нэг газраас нөгөөд шилжин, тунадас байдлаар газрын гадаргад бууна. Үүнийг хүчиллэг бороо гэнэ.

Хүчиллэг бороо орсноор хөрсний хүчиллэг шинж ихэснэ. Ингэснээр ургамлын өсөлтөд сөргөөр нөлөөлдөг учраас ой модны навч хагдран унаж өсөлт зогсдог.

Асуулт: • Хүчиллэг борооны ус нь метилоранж индикаторын өнгийг хэрхэн өөрчлөх вэ?• Хүчиллэг болсон ус болон хөрсийг хэвийн болгохын тулд шохой нэмдэг. Үүний шалтгааныг

явагдах үзэгдэлтэй нь холбон тайлбарлана уу.

Даалгавар-4. Зун цагт зөгийд хатгуулах вий гэсэн аюул айдас төрүүлдэг. Зөгийн хор нь химийн маш нарийн бүтэцтэй, уураг, өөх тос, нүүрс ус, хүчил, чухал макро болон микро элементүүд агуулдаг. Хатгасан газрыг маажих, самнах эрс хориотой. Эргэн тойрон хор тархахад нөлөөлнө. Нүүр, уруул, амны хөндий зэрэгт хазсан бол аминд халтай харшлын шинж тэмдэг илэрч болзошгүй. Амьсгал боох, харааны хэвийн ажиллагааг тасалдуулах хаван үүснэ. Зөгийд

хатгуулсан даруйд хүнсний содын уусмалаар арчих, жин тавих, оо түрхэх зэргээр хорыг аюулгүй болгодог. Асуулт: • Зөгийн хор нь хүрэн байцаанаас бэлтгэсэн индикаторыг ямар өнгөнд хувиргах вэ?• Зөгийд хатгуулсан даруйд хүнсний содын уусмалаар арчих, оо түрхэх зэргээр хорыг аюулгүй

болгодог шалтгааныг явагдах үзэгдэлтэй нь холбон тайлбарлана уу.

25


TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ ЗӨВЛӨМЖ

Боловсруулсан: Д.САРАНГЭРЭЛ

8.1. ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨЛТ2019-2020 оны хичээлийн жилд 8 дугаар ангийн химийн хичээлийн залгамж холбоо болох

“7.3. Химийн урвал” бүлгийн 3, “7.4. Хими ба амьдрал” бүлгийн 6 суралцахуйн зорилтыг нийт 10 теле хичээлээр заасан билээ. Теле хичээлүүд бүгд сорил туршилтаар мэдлэг бүтээлгэх төрлийн хичээлүүд болно.

7 дугаар ангийн “Хими” теле хичээлийн товчооБүлэг СЗ Хичээл (сэдэв) Санамж

Материалын өөрчлөлт. Химийн

урвал

Х7.2бХ7.3аХ7.3б

Оксидыг судлах Ялгаатай валенттай элементийг энэ ангид үзэхгүй ахлах ангид орно гэдгийг сануулах

Х7.2бХ7.3а Давс ба гидроксидыг судлах Уусдаг, уусдаггүй суурийг ялган таних

шаардлагагүй. Х7.3б Индикатор, түүний хэрэглээХ7.2бХ7.3а Химийн урвалын үгэн тэгшитгэл Шатах урвал нь исэлдэх урвалын нэг төрөл

болохыг заавал тайлбарлахХ7.2бХ7.3а

Металлын хлорид, сульфат, гидроксид гарган авах

Материалын өөрчлөлт. Төмрийн

зэврэл

Х7.3в Хадаас ямар орчинд зэврэх вэ? ШУАБ-ын 4 алхмыг сурагчдад зааж хэлэх шаардлагагүй, зөвхөн үйлийг сорил туршилт, ажиглалтаар эзэмшүүлэхХ7.3в Ургамлын өсөлтөд нөлөөлөх

хүчин зүйл

Хими ба амьдрал. Хөрс, хөрсний

бохирдол, бохирдлыг

бууруулах арга зам

Х7.4а Хөрсний химийн найрлага ба бүрдэл хэсэг

Хөрсний органик нэгдэл, эрдэс хэсгийг ялган тогтоох талаар нэмэлт тайлбар өгөх

Х7.2б Химийн урвал сэдвийн бататгалХ7.4б Хөрсний бохирдол Сурагчдын бүтээлд урьдчилан боловсруулалт

хийж нэгтгэн дүгнэх, нэгдсэн ойлголтонд хүргэхХ7.4б Хөрсний бохирдол

Хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт7

хоног СЗ, ШУАБ Хичээлийн агуулга, үйл ажиллагаа Зөвөлгөө

I Х7.2-Х7.4

1. Багшийн оношилгоо, даалгавраар 2. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ3. Бие даалт, гэрийн даалгаврыг

рубрикээр

• 1-ийг эхний хичээл дээр өгсөн даалгавраар авна.• 2-ийг сурагч бүр бүтээл дээрээ хийж, хоцрогдлоо

нөхөх төлөвлөгөө гаргаж бие даан ажиллана. • 3-ийг сурагч, багш хоёулаа хийнэ.

I Х7.2-Х7.41. Оношилгооны үр дүнг танилцуулах 2. Эргэх холбоо өгөх

• Анги нийтээр бататгал хичээлээр • Шаардлагатай бол хэсгээр нэмэлт бататгал,

давтлага хийж болноII

Х7.2б, Х7.3аШ7.2г

• Өгсөн бүдүүвчийн дагуу химийн урвалыг турших, видео үзүүлэх

• Явагдсан урвалын үгэн тэгшитгэлийг бичүүлэх

• Урвалын ерөнхий бүдүүвчтэй нь таацуулах

• Урьдчилан үзсэн бүх урвалын ерөнхий бүдүүвчийг урьдчилан хэвлэх

• Хичээлийг видео үзүүлэх эсвэл туршилт хийх хэлбэрээр зохион байгуулна.

• Хүчил, суурьтай ажиллах аюулгүй ажиллагааны идэмхий, цочроох гэсэн тэмдгийг хоногшуулах

II

III

IIIХ7.3в

Ш7.2а-вШ7.4а-д

• Зэврэлийн үгэн тэгшитгэлийг бичүүлэх, исэлдэх урвал болохыг тогтоох

• Зэврэлийн нөхцөл, зэвэрсэн эдлэлийг дахин хэрэглэх талаар зураг ашиглан ярилцах

• Сурагчдад урьдчилан мэдээлэл өгч зурагт хуудас бэлтгүүлэх

• Зэврэлээс хамгаалах арга нь зөвхөн энэ ангид судлах учраас суралцахуйн зөвлөмж дэх агуулгыг орхигдуулахгүй заах

IVХ7.4а

Ш7.2а-вШ7.4а-д

• Асуудал шийдвэрлэх даалгаврыг хичээлийн эхэнд өгөх

• Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх• Туршилт шинжилгээний дүнд

шинээр дэвшүүлсэн асуудал, түүнийг шийдэх арга замын тухай ярилцах

• Дараагийн шинэ асуудлыг дэвшүүлэхэд анхаарах (Жишээлбэл, лимоны агуулгыг ихэсгэж багасгах нь ургамлын ургалтад нөлөөлөх үү?)

• Сорил туршилт хийхдээ яагаад гэсэн асуултанд заавал хариулж явах ёстой. Туршилтын гол санаанд анхаарч, асуудлыг шийдвэрлэсний дараа шинэ санаа, асуудал гарч байвал ШУАБ хэрэгжиж байгаа гэж үзнэ.

26


8.2. СУРАГЧИЙН БҮТЭЭЛИЙГ ҮНЭЛЭХ РУБРИКИЙН ЖИШЭЭЭнэ ангид үзсэн теле хичээлийн сүүлийн 5-6 хичээл нь сурагчийн шинжлэх ухаанч

арга барилыг хөгжүүлэх зорилготой байгаа тул Та бүхэнд сурагчийн шинжлэх ухаанч арга барилыг үнэлэх рубрикийг санал болгож байна. Энэ рубрикийг суурь боловсролын аль ч ангид хэрэглэж болохуйц байдлаар боловсруулсан болно.

Шалгуур Түвшин 1 Түвшин 2 Түвшин 3 Түвшин 4

Асуудлыг томьёолох, таамаглал дэвшүүлэх

Асуултанд хариулж, шалгаж болохуйц таамаглалыг томьёолоогүй

Өөрийн сэтгэгдэл, ташаа ойлголтоороо асуултанд хариулж болохооргүй таамаглалыг томьёолсон

Асуултанд хариулж болохуйц, уялдаа холбоотой, зарим хэсгийг өмнөх мэдлэгтээ суурилсан, шалгаж болохуйц таамаглалыг томьёолсон

Асуултанд бүрэн хариулж чадах, уялдаа холбоо бүхий, шалгаж болохуйц таамаглалыг томьёолсон

Туршилт шинжилгээг төлөвлөх, явуулах

Таамаглалтай үл хамаарал бүхий туршилтыг төлөвлөж, явуулсан; Алхмууд нь логик дараалалгүй, бүрхэг; Хувьсагч болон тогтмол хэмжигдэхүүнийг орхигдуулсан, туршилтыг давтан явуулаагүй

Таамаглал болон туршилтын хоорондох хамаарал дутмаг, тодорхой биш; Алхмууд нь орхигдсон, дагаж хийхэд хүндрэлтэй; Хувьсагч болон тогтмол хэмжигдэхүүнийг нийцгүй байдлаар тогтоосон; туршилт нь таамаглалыг шалгах боломжгүй байсан

Төлөвлөж, хийсэн туршилт нь дэвшүүлсэн таамаглалтай шууд хамааралтай; Алхмууд нь логик дарааллын бага зэргийн алдаатай; Хувьсагч, тогтмол хэмжигдэхүүнийг бага зэргийн алдаатай тогтоосон боловч үр дүнд төдийлөн нөлөө үзүүлээгүй; Давтан туршилт хийж нотолсон

Төлөвлөж, хийсэн туршилт нь дэвшүүлсэн таамаглалтай шууд хамааралтай; Алхмууд нь логик дараалалтай; Хувьсагч болон тогтмол хэмжигдэхүүнийг бодитой тогтоосон; Давтан туршилтаар үр дүнг баталгаажуулсан

Өгөгдөл цуглуулах, тэмдэглэхдээ тохирох арга хэрэгсэл хэрэглэх

Тохирохгүй багаж, хэрэгсэл сонгох; Лабораторийн багаж хэрэгсэл, бодис урвалжтай ажиллах аюулгүй ажиллагааг дагаж мөрдөөгүй; Технологи, математикийн концепцийг үр бүтээлтэй хэрэглээгүй; Цуглуулсан өгөгдөл ноцтой алдаатай, зөрүүтэй байх

Багаж хэрэгслийг буруу хэрэглэсэн; Лабораторийн багаж хэрэгсэл, бодис урвалжтай ажиллахдаа аюулгүй ажиллагааны алдаа гаргасан; Технологи, математикийн концепцийг үр бүтээлтэй хэрэглээгүй; Цуглуулсан өгөгдөл алдаатай байсан

Багаж хэрэгслийг зөв сонгож, аюулгүй хэрэглэсэн; Тохирох технологи, математикийн концепцийг сонгож хэрэглэсэн; Өгөгдөл цуглуулахдаа бага зэргийн хазайлттай, субъектив хүчин зүйлийг тусгасан; Тэмдэглэж авсан өгөгдөлд үл нийцэл байх

Багаж хэрэгслийг зөв сонгож, аюулгүй хэрэглэсэн; Тохирох технологи, математикийн концепцийг үр бүтээлтэй сонгож, хэрэглэсэн; Өгөгдлийг системтэй, бодитой, зорилготойгоор цуглуулж тэмдэглэсэн

Нотолгоо ашиглан логиктой шинжлэх ухааны тайлбар, загварыг томьёолох, сайжруулах

Тайлбар/загвар нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэй биш, өгөгдлийн задлан шинжилгээнд тулгуурлаагүй; таамаглалыг няцаасан өгөгдлийг тооцохгүй орхисон; Үр дүн ба таамаглалын хооронд холбоосгүй; дахин засах, хувилбарт тайлбар хийх нотолгоо байхгүй

Тайлбар/загвар нь өгөгдлийн алдаатай шинжилгээ, шинжлэх ухааны ташаа ойлголтод үндэслэсэн; Хязгаарлагдмал хүрээнд сайжруулах, засах хувилбарыг томьёолсон

Тайлбар/загвар нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, туршилт шинжилгээг баримт нотолгоо болгон тусгасан; Таамаглалыг батлах, эсвэл няцаахдаа үр дүнг хэрэглэсэн; Засах, сайжруулах боломжит хувилбарыг томьёолсон

Тайлбар/загвар нь шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, туршилт шинжилгээнээс гарсан баримт нотолгоог тусгасан; Таамаглалыг батлах, эсвэл няцаахдаа үр дүнг хэрэглэсэн; Засах, сайжруулах боломжит хувилбар, хувилбарт тайлбарыг томьёолсон

Харилцах, шинжлэх ухааны үүднээс хамгаалах

Арга аргачлалыг тодорхой, үндэслэлтэй илэрхийлээгүй;

Судалгаа шинжилгээ ба шинжлэх ухааны бодит мэдлэгийн хоорондох холбоо хамаарал байхгүй

Арга аргачлалыг тодорхой, үндэслэлтэй илэрхийлээгүй; Судалгаа шинжилгээ ба шинжлэх ухааны бодит мэдлэгийн хоорондох холбоо хамаарал сул

Арга аргачлалыг давталттай хийхээр бодитой, цаашдын судалгааны боломжийг гаргаж чадахуйцаар илэрхийлсэн; Судалгаа шинжилгээ ба шинжлэх ухааны бодит мэдлэгийн хоорондох холбоо хамаарлыг ерөнхийд нь гаргасан боловч логик алдаатай.

Арга аргачлалыг давталттай хийхээр тодорхой, бодитой, цаашид судалгаа хийж хөгжүүлэхүйц байдлаар илэрхийлсэн; Судалгаа шинжилгээ ба шинжлэх ухааны бодит мэдлэгийн хоорондох холбоо хамаарлыг ойлгомжтой харуулсан, логик зүй тогтолтой

27


8.3. СУРАГЧИЙН ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭЭнэ ангид теле хичээлээр шинжлэх ухаанч арга барилыг хөгжүүлэх зорилгоор шинжлэн

судлах туршилт шинжилгээний даалгавар ажиллуулж, хэд хэдэн ханан илтгэл, эсээ бичих гэрийн даалгавар өгсөн. Сурагчийн шинжлэн судлах болон шинжлэх ухаанч арга барилыг хөгжүүлэхдээ хичээлийн явцад үндсэн 4 алхмыг сурагчдад өгөх шаардлагагүй. Гэхдээ суурь боловсролын химийн хичээлийг судалж дууссаны дараа 1) Шинээр асуулт гаргах, 2) Асуулт асуух, 3) Таамаглал дэвшүүлэх, 4) Шинжлэн судлах, 5) Шинэ мэдлэг бүтээх, 6) Хэлэлцэх, эргэцүүлэн бодох, 7) Шинээр олж авсан мэдлэгээ өөрийн амьдралд хэрэглэх замаар аливаа асуудалд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, баримт нотолгоонд суурилан ханддаг болгон төлөвшүүлэх зорилготой. Энэ төрлийн хичээлийг явуулахад сурагч асуудлыг шийдвэрлэсний дараа шинэ асуудал, асуулт гаргаж, хэрхэн шалгахаа тайлбарлаж чадвал шинжлэх ухаанч арга барил хөгжсөнийг илтгэх эхний илрэл болно. Тухайлбал, 4 дүгээр сарын 7-ны хичээлийн төгсгөлд сурагч усанд нэмсэн хүчлийн их багаас ургалтын өндөр хамаарах болов уу? гэсэн асуулт гаргаж байвал хичээл үр дүнтэй боллоо гэж ойлгож болно.

Сурагчийн өөрийн үнэлгээний хуудасХичээл: Ургамлын өсөлтөд нөлөөлөх хүчин зүйлБүлэг сэдэв: Хими ба амьдралБие даалтын гарчиг: _____________________________________Шалгуурт тохирсон оноог дугуйлна уу.

Шалгуур Маш хангалттай, 3

Хангалттай, 2

Хангалтгүй, 1

Шинжлэн судлах үйл явцЗорилго товч, тодорхой байна 3 2 1Таамаглал товч, тодорхой байна 3 2 1Сонгосон аргаар туршилтыг явуулах боломжтой 3 2 1Үл хамаарах, хамаарах хувьсагч, тогтмол хэмжигдэхүүнийг томьёолж чадсан

3 2 1

Гарган авсан өгөгдлийг хүснэгт, график, фото зураг, бүдүүвч, зураг зэргээр товч тодорхой харуулж чадсан

3 2 1

Гарган авсан өгөгдөлд тохирсон дүгнэлт хийж чадсан

3 2 1

Таамаглалыг шалгасан дүгнэлт хийсэн 3 2 1Гүйцэтгэсэн ажил (тайлан, эсээ, зурагт хуудас гэх мэт)-ын чанарАнхны дэвшүүлсэн сэдэвтэй тохирсон байдал 3 2 1Бүтээлийн харагдах байдал, Өнгө үзэмж 3 2 1Сурагчийн илтгэлБүтээлээ ойлгомжтой, товч тодорхой тайлбарлаж чадсан

3 2 1

Өөрийн мэдлэг, ойлголтоо ойлгомжтой, энгийнээр харуулж чадсан

3 2 1

Нийт оноо

Сурагчийн оноо: Багшийн оноо: Сурагчийг шагнах туузны өнгийг дугуйлна уу. Алт Мөнгө Хүрэл Маш сайн Сайн Дунд

28


8.4. Оношлох үнэлгээний даалгавар А. Сонгох хариултат даалгавар. Тохирох нэг зөв хариуг дугуйлна уу. 1. Аль нь химийн үзэгдэл вэ?

а.Шатаж буй зомгол унтарч, тэсрэх чимээ гарна

в.Кальцийн гидроксидын уусмалд нэвтрүүлбэл

булингар үүснэ

б.Цогшсон зомгол ойртуулахад асна

г.Улаан лакмусын цаас хөх болно

4. Дараах урвалын аль нь гидроксид гарган авах урвал вэ?а. Кальцийн карбонат + хүчил→ кальцийн хлорид + нүүрсхүчлийн хийб. Зэсийн хлорид + натрийн гидроксид→ зэсийн гидроксид + натрийн хлоридв. Төмөр + хүчилтөрөгч → төмрийн оксидг. Натрийн гидроксид + устөрөгчийн хлорид → натрийн хлорид + ус

5. Дараах зурагт универсаль индикаторын цаасны өнгөний хуваарийг харуулжээ. Суурилаг орчинтой үед универсаль индикаторын цаас ямар өнгөтэй болох вэ?

2. “Металлын карбонат + устөрөгчийн хлорид → Металлын хлорид + ус + нүүрстөрөгчийн диоксид” урвалын бүдүүвчид тохирсон урвалын үгэн тэгшитгэлийг зөв сонгоно уу. а. Натрийн карбонат + Устөрөгчийн сульфат → Натрийн сульфат + Ус + Нүүрстөрөгчийн

диоксидб. Натри + Устөрөгчийн хлорид → Натрийн хлорид + Устөрөгчв. Натрийн карбонат + Устөрөгчийн хлорид → Натрийн хлорид + Ус + Нүүрстөрөгчийн

диоксидг. Кальцийн карбонат + Натрийн гидроксид → Кальцийн гидроксид + Натрийн карбонат

3. Устөрөгчийн хийг хэрхэн таних вэ?

а. Мөс хайлах б. Нүүрс шатах в. Мод жижиглэх г. Давсыг усанд уусгах

а. Улаан б. Ногоонв. Шар г. Хөх

Поп хийх чимээ

29


Даалгаврын зөв хариулт1б, 2в, 3а, 4б, 5г6а. Үнэн, 6б. Худал, 6в. Худал7. Химийн үзэгдэл: Мод шатах, мах чанах8. Үл хамаарах хувьсагч: усны температур Хамаарах хувьсагч: ууссан элсэн чихрийн

масс Тогтмол хэмжигдэхүүн: Усны эзлэхүүн,

хутгах хурд гэх зэрэг9а. Натрийн гидроксид, 9б. Саармагжих урвал, 9в. Ууршуулах (Зураг харах)9г. г

Б. Үнэн / худал даалгавар6. Дараах илэрхийллийг уншиж, үнэн, худал аль нь болохыг тогтоож, тохирох хариултыг гэж тэмдэглэнэ үү.

Илэрхийлэл Үнэн Худала. Төмөр зэврэхэд өнгө нь бор хүрэн болдог.

б. Металл ба хлор урвалд орж металлын оксид үүсгэнэ. в. Хөрсний сүвэрхэг бүрэлдэхүүнийг эрдэс бодис, органик нэгдэл эзэлдэг.

В. Богино хариултат даалгавар7. Ус уурших, зайрмаг хайлах, мод шатах, шил хагарах, цаас норох, мах чанах, салют

буудах зэрэг үзэгдлээс химийн үзэгдлийг ялгана уу.Химийн үзэгдэл: 8. Аягатай усыг халааснаар уусгах элсэн чихрийн хэмжээг нэмэгдүүлэх туршилтын санааг

туршихдаа хамаарах, үл хамаарах хувьсагч болон тогтмолоор ямар хэмжигдэхүүнийг сонгон авах вэ?

Үл хамаарах хувьсагч: Хамаарах хувьсагч: Тогтмол хэмжигдэхүүн:

Г. Бүтээх хариултат даалгавар9. Сурагч устөрөгчийн хлоридын уусмал авч нэгэн туршилтыг явуулж, туршилтаар

явагдсан урвалын тэгшитгэлийг үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлжээ.устөрөгчийн хлорид + натрийн гидроксид → натрийн хлорид + ус

а. Уусмалын хүчиллэг шинжийг өөрчлөхөд ямар бодис ашигласан бэ?б. Өгсөн урвалыг ямар урвал гэж нэрлэдэг вэ?в. Туршилтаас үүссэн давсыг уусмалаас нь ямар аргаар ялгаж авах вэ? Дүрсэлж

зураарай.г. Хүчил нь идэмхий шинжтэй бодис юм. Идэмхий шинжтэй бодисын шошгон дээр

аюулгүйн ямар тэмдэглэгээ байх вэ? Тохирох хариултыг сонгоорой.

а. б. в. г.

Шаазан аягаДавсны уусмалШөрмөсөн чулуун тор

3 хөлт тавиур

Халаагуур

30


7.5. ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ 7 дугаар ангид дараах 3 багц үйл ажиллагааг явуулсан байна. Үүнд:

• Физикийн болон химийн үзэгдлийг ялган таних, зарим түгээмэл урвалын үгэн тэгшитгэлийг бичих, холбогдох урвалыг турших, устөрөгч болон нүүрстөрөгчийн диоксид хийг таних, хүчил, суурьтай ажиллах аюулгүй ажиллагааны дүрмийг баримтлах, индикатор ашиглан хүчил, суурийг ялган таних

• Төмөр эдлэлийн зэврэл явагдах орчин нөхцөлийг тогтоох, зэврэлээс хамгаалах, бууруулах арга замыг дэвшүүлэх сорил туршилтыг шинжлэх ухаанч арга барилын чадварыг хөгжүүлэх байдлаар төлөвлөх

• Хөрсний бүтэц, химийн найрлага, хөрсний бохирдлыг туршиж, хөрсний бохирдлын үүсгүүр, бохирдлыг бууруулах арга замыг дэвшүүлэх чиглэлээр зурагт хуудас, эсээ бичих бие даалтын даалгавар гүйцэтгэжээ. Оношилгооны үр дүнд суурилан 3 бүлэг сэдвийн цагийн хуваарилалтыг “Хичээлийн үр

дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт” хүснэгтээс харна уу.


Даалгавар 4.В хариултыг сонгох: Натрийн гидроксид + устөрөгчийн хлорид → натрийн хлорид + ус

Сурагчийн алдаа, (ташаа ойлголт): Үгэн тэгшитгэлийг бичих ерөнхий зарчмыг ойлгоогүй. Урвалын үгэн тэгшитгэлд баруун гар талд биш зүүн гар талд урвалаас үүсэж байгаа, эсвэл гарган авч байгаа бодисыг бичдэг гэж ойлгож байна. Даалгавар 6б. Металл ба хлор урвалд орж металлын оксид үүсгэнэ.Сурагчийн алдаа, (ташаа ойлголт): Металл + Хлор (chlorine) → Металлын хлорид (chloride) бүдүүвчээр үүсгэсэн нэгдлийг нэрлэхдээ хлор- үндэс дээр -ид дагавар залгаж байгааг ойлгоогүй.

“Металлын оксид ба урвалын үгэн тэгшитгэл” хичээлийг бататгах арга зүйн санаа Хичээлийнзорилго. 1) Элемент хүчилтөрөгчтэй урвалд орж оксид үүсгэдэг болохыг

үгэн тэгшитгэлээр илэрхийлэх, 2) Шатах урвал нь исэлдэх урвалын нэг төрөл болохыг мэдэх

Үе шат Арга зүйн санаа Зөвлөгөө

Оролцох

Элемент болон оксидын өнгө, төлвийг харуулсан зураг харуулж хэрхэн гарган авч болох талаар ярилцах. Жишээ:• Металл (натри, магни, зэс) – шатах болон

исэлдэх урвалын ялгааг харуулах зорилгоор • Металл биш (хүхэр, фосфор) – хүхэр,

фосфорын шатах урвалыг харуулах зорилгоор• Натрийн оксид, магнийн оксид, хүхрийн

оксид, фосфорын оксид – үүссэн нэгдлүүд эх бодисоос ялгаатай төлөв, өнгөтэй байгааг ажиглуулах зорилгоор

www.wikipedia.org сайтаас металл (натри, магни, зэс), металл биш (хүхэр, фосфор), оксид, хлорид (натрийн, магнийн, зэсийн, хүхрийн, фосфорын оксид) фото зураг авах

Судлан шинжлэх

Мөнгөлөг цагаан өнгөтэй металл натри хүчилтөрөгч дотор дөл үүсгэн шатаж цагаан өнгөтэй натрийн оксид үүсгэдэг. Үүнтэй зэрэгцэн өгсөн видеоны 0:14-0:45 үеийн бичлэгийг үзүүлнэ. Энэхүү өөрчлөлтөд анх ямар ямар бодис авсан бэ? Химийн урвал явагдсаны дараа ямар бодис үүссэн бэ? зэрэг асуулт асууна.Урвалын эх бодис, бүтээгдэхүүн, урвалын үгэн тэгшитгэлийг дараах байдлаар тайлбарлана.

Натри, магнийн шатах урвалhttps://bit.ly/2zPnG66 Урвалын үгэн тэгшитгэл анх удаа орж байгаа, сурагчид нэр томьёо бичиглэлд дасал болоогүй гэдгийг анхаарах ёстой

31


Эх бодис 1 + Эх бодис 2 Бүтээгдэхүүн 1

Натри + Хүчилтөрөгч (oxygen) Натрийн оксид (oxide)Мөнгөлөг цагаан

хатууӨнгөгүй

ХийЦагаан, талст

ХатууЭх бодис: Урвалыг эхлүүлэхэд авсан бодисҮргэлж зүүн гар талд бичнэ.

Химийн урвал явагдсаныг илэрхийлнэ

Бүтээгдэхүүн: Урвал явагдсаны дараа үүссэн бодисҮргэлж баруун гар талд бичнэ.

Жич: оксид гэдэг үг нь хүчилтөрөгчийн англи нэр (oxygen)-ийн эхний үеэс үүсэлтэй.Химийн урвалд хэд хэдэн эх бодис урвалд орж нэг бүтээгдэхүүн бодис үүсгэхийг нэгдэх урвал гэнэ.1

Яг үүнтэй адил металл магнийн шатах урвалын видео бичлэг (видеоны 0:45-1:06 секундын хооронд)-ийг харуулан үгэн тэгшитгэлийг бичүүлж бататгана.Урвал явагдаж, усанд уусгахад суурилаг орчинтой гидроксид үүсгэдэг болохыг ангид үзүүлэх туршилтаар харуулж болнo. Боломжгүй бол видео бичлэгийн 1:06-1:13 хэсгийг үзүүлж универсаль индикаторт хөх өнгөтэй уусмал үүсгэж байгааг үзүүлж болно.

1. Хэдийгээр энэ ангид урвалын төрөл, ангилал орохгүй ч гэсэн ерөнхий урвалын бүдүүвч бичиж байгаа тохиолдолд саармагжих урвал, шатах урвал, нэгдэх урвал зэргээр ялган таниулах үйл хийлгэх боломжтой.

2. Сурагч дулааныг харж мэдрэх боломжгүй тул багш хэлж өгөх нь зүйтэй

Тайлбарлах /хэлэлцэх

Металл бишүүд мөн адил шатах урвалд орох уу? Видео бичлэгийг үзүүлж харгалзах урвалын үгэн тэгшитгэл бичүүлж бататгана. Үүссэн оксидыг устай урвалд оруулахад уусмалын орчин универсаль индикаторт улаан өнгөтэй болж хүчиллэг шинжийг үзүүлж байгааг ярилцана (видеоны 1:05-1:30 хэсэг)Шатах урвалын нийтлэг шинжүүд юу байна вэ? Энэ асуултаар сурагчдаас гэрэл цацарч, дулаан ялгарч, ялгаатай өнгийн дөл үүсгэж байна гэсэн хариулт авах зорилготой. Харлаж өнгөө алдсан зэс эдлэлийн зураг харуулан яагаад ийм өөрчлөлт болдог талаар ярилцана.

Хүхэр, фосфорын шатах урвал, усанд уусгаад үүссэн уусмалын орчныг тодорхойлох: https://bit.ly/2YoMOu9 Аль ч тохиолдолд эх бодис, бүтээгдэхүүний шинж чанар өөрчлөгдөж байгаа нь химийн урвал явагдаж байгаагийн нотолгоо болохыг хэлж өгнө.

Нарийвчлах Зэсийн исэлдэх урвалын видеог харуулан үгэн тэгшитгэлийг бичүүлнэ.

Зэсийн исэлдэх урвалhttps://bit.ly/3eoscHI

Эх бодис 1 + Эх бодис 2 Бүтээгдэхүүн 1

Зэс + Хүчилтөрөгч (oxygen) Зэсийн оксид (oxide)Улаан шар

хатууӨнгөгүй

ХийХар өнгөтэй талст

ХатууНатрийн шатах урвалтай зэрэгцүүлэн самбарт бичих бөгөөд үгэн тэгшитгэлийг жишиж хоёулаа хүчилтөрөгчтэй урвалд орж оксид үүсгэж байгаа тухай дүгнэлт хийнэ.

Урвалын үгэн тэгшитгэл Урвалаар ажиглагдах шинж тэмдэг Урвалын төрөл

Натри + Хүчилтөрөгч → Натрийн оксид Хурц дөл, дулаан үүснэ Исэлдэх урвал Шатах урвалЗэс + (oxygen) → Зэсийн оксид Дөл, дулаан үүсэхгүй1 Исэлдэх урвал

Багш дээрх 2 урвал хоёулаа исэлдэх урвал бөгөөд дөл үүсгэн, дулаан ялгарч явагдаж байгаа урвалыг шатах урвал гэдэг болохыг тайлбарлаж өгнө.Зэс, мөнгө зэрэг металлууд хүчтэй халаалтын нөлөөгөөр хүчилтөрөгчтэй урвалд ордог бөгөөд оксидыг нь халааж задлахад металл, хүчилтөрөгч үүсдэг тухай тайлбарласан https://bit.ly/37NEFlO бичлэг (мөнгөний оксидын задралаар мөнгө, хүчилтөрөгч үүсэх ба үүссэн мөнгийг өнгөөр нь, хүчилтөрөгчийг цогшсон зомгол асах шинжээр нь танина)-ийг үзүүлэн ярилцаж, урвалын үгэн тэгшитгэлийг бичүүлнэ. Нэг бодис задарч хэд хэдэн бодис үүсгэж байвал задрах урвал болохыг хэлж өгнө. Бичсэн бүх үгэн тэгшитгэлийг уншуулах дасгал хийлгэх нь зүйтэй. Өмнө теле хичээлээр үзсэн тул танил биш, дараачийн хичээлээр үзэх жишээгээр бататгал дасгал ажиллуулж болно. Ялангуяа эх бодис, бүтээгдэхүүн, гарган авах, үүсэх, нэмэх гэх зэргээр түгээмэл хэрэглэгддэг нэр томьёог ашигласан байхад анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал:

32


а) Төмрийг хүчилтөрөгчтэй урвалд оруулан төмрийн оксид гарган авчээ. б) Туяа мөнгөлөг өнгөтэй цайрыг авч шар ногоон өнгөтэй хий байдалтай хлортой урвалд оруулж цагаан

өнгийн хатуу төлөвтэй цайрын хлорид гарган авчээ. Явагдах урвалын үгэн тэгшитгэлийг бичээрэй.в) Тэрээр мөн мөнгөлөг өнгөтэй цайрыг устөрөгчийн хлорид болон устөрөгчийн сульфатын уусмалд

нэмж устөрөгч хий ялгарч байгааг туршилтаар ажиглажээ. (https://bit.ly/315atS8 видеоноос шаардлагатай хэсгийг таслан харуулах) Явагдах урвалын үгэн тэгшитгэлийг бичнэ үү. Устөрөгч хийг хэрхэн таньсан бэ?

1. Төмөр шатах – https://bit.ly/2YVfYjw, лити шатах – https://bit.ly/3fKre93 туршилтыг ажиглан явагдаж буй үгэн тэгшитгэлийг бичиж, исэлдэх урвалын аль нь шатах урвал болохыг тогтоогоорой.

2. Дараах дүрсийг эвлүүлж зөв гурвалжин бүтээгээрэй.

Үнэлэх:

ЗааварЭхний 2 дүрсийг томруулан тэнцүү гурвалжин хэсэгт хувааж хайчлан баг бүрт 16 гурвалжин бүхий хэсгийг өгнө. Багууд зөв харгалзуулах замаар зөв гурвалжин бүтээх ёстой. Даалгаврыг хүндрүүлэхийн тулд 12 талд тохирохгүй хариулт, нэр томьёо бичиж оруулсан болно.

Зөв хариу

Фос

фор

ын

окси

дыг у

санд

уу

сгах

ад ү

үссэ

н уу

смал

Эле

мен

тийн

окс

ид

Хүхр

ийн

окси

дС

аарм

агжи

х ур

вал

Универсал индикаторг

хөх өнгөтэй болно.

Цайрын сульфат + Устөрөгч

Натрийн оксидын усанд

уусгахад үүсэх уусмал

Исэлдэх урвал

Натрийн оксид

Элементийн хлортой үүсгэсэн нэгдэл

Кальци + Хүчилтөрөгч

Үл хамаарах хувьсагч

Хий ялгарна

Хөрсний бохирдол

Давс усанд уусах

Хромын оксид

Улаан

Цайрын хлорид + Устөрөгч

Хөрсний химийн найрлага

Химийн урвалын үгэн тэгшитгэл

Индикатор

Хөх лакмус

Зэсийн хлорид

Элем

ент + Хүчилтөрөгч

Хүхэ

р+Хү

чилт

өрөг

ч М

өнгө

ний

окси

д М

өнгө

+Хүч

илтө

рөгч

Нүү

рсни

й ш

атал

таар

нү

үрст

өрөг

чийн

дио

ксид

үүс

нэУн

ивер

сал

инди

като

рт

улаа

н өн

гө ү

зүүл

нэ.

Цайр+Устөрөгчийн хлорид

Зэс хүчилтөрөгчтэй урвалд орох

Хөх

Цайр + Устөрөгчийн сульфат

Кальцийн оксид

Физикийн үзэгдэл

Хамаарах хувьсагч

Элементийн сульфат

+Устөрөгч

Натри+Хүчилтөрөгч-Натрийн

оксид урвалын бүтээгдэхүүн

Элементийн хлорид

Цайр устөрөгчийн хлоридтой

урвалд орж байгааг ямар шинэ

тэмдгээр мэдэх вэ?

Элемент + Устөрөгчийн

сульфат

Натри, Хүчилтөрөгч

Натри+Хүчилтөрөгч-натрийн

оксид урвалын эх бодис

Төмрийн зэврэл

Эх ба бүтээгдэхүүн бодисын нэрийг ашиглан

химийн урвалыг үгээр илэрхийлсэн хэлбэр

Мөнгөний оксиды

н задрах урвал

Шатах урвал

Ассан зомгол ойртуулахад

поп хийх чимээ гарна

Устөрөгч хийг таних арга

Улаан

Химийн урвалын үгэн тэгшитгэл

Исэлдэх урвал

Цайрын хлорид+УстөрөгчИндикатор

Нүүрсний шаталтаар нүүрстөрөгчийн диоксид үүснэ

Устөрөгч хийг таних арга Универсал индикаторт улаан өнгө үзүүлнэ

Элемент + Хүчилтөрөгч

Элемент оксид

Ассан зомгол ойртуулахадпоп хийх чимээ гарна

Шатах урвал Мөнгөний оксид Мөнгө +Хүчилтөрөгч

Хүхэр+Хүчилтөрөгч

Фосфорын оксидыг усанд уусгахад үүссэн уусмал

Мөнгөний оксидын задрах урвал Хүхрийн оксид

Хөх лакмус Саармагжих урвал Зэсийн хлорид

Хөрсний химийн найрлага

Цайр+Устөрөгчийн сульфат

Элементийн хлортой

үүсгэсэн нэгдэв

Натрийн оксид

Элемент+Устөрөгчийн

сульфат

Цайр устөрөгчийн урвалд орж

байгааг яаж шинэ тэмдгээр мэдэх вэ?

Физикийн үзэгдэл

Кальцийн оксид

Цайр

ын су

льф

ат+У

стөр

өгч

Натр

и+Хү

чилт

өрөг

ч

натр

ийн

окси

д ур

валы

н эх

бод

ис

Унив

ерса

л ни

дика

торт

хөх

өнгө

тэй

болн

о

Цайр

+Уст

өрөг

чийн

хлор

ид

Зэс х

үчил

төрө

гчтэ

й ур

валд

оро

х

Эх б

а бүт

ээгд

эхүү

н бод

исын

нэри

йг

ашиг

лан х

имий

н урв

алыг

илэр

хийл

сэн х

элбэ

р

Төмрийн зэврэл

Хөх

Натри, Хүчилтөрөгч

Хөрс

ний

бохи

рдол

Элем

енти

йн хо

орид

Үл ха

маар

ах ху

вьса

гч

Хром

ын о

ксид

Хама

арах

хувь

сагч

Натр

и +

хүчи

лтөр

өгч

Н

атри

н

окси

д ур

валы

н бү

тээг

дэхү

үн

Элем

енти

йн су

льф

ат+У

стөр

өгч

Хий

ялга

рна

Давс

усан

д уу

сах

Каль

ци+х

үчил

төрө

гч

33

9 ДҮГЭЭР АНГИ


Боловсруулсан: Ж.ЭНЭБИШ

9.1. ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨЛТ2019-2020 оны хичээлийн жилд 8 дугаар ангийн химийн хичээлийн 8 суралцахуйн

зорилтыг 15 хичээлээр заасан билээ.

8 дугаар ангийн теле хичээлийн товчооСуралцахуйн

зорилт Хичээлийн сэдэв Санамж

Мат

ериа

лын

өөрч

лөлт

X8.4а Эндотерм, экзотерм урвал Түлшний илчлэгийг харьцуулах туршилт хийгдэж байгааТүлшний илч

X8.5а. Металлын идэвх Металлын идэвхийг туршилтаар харьцуулан судалж, металлын идэвхийн эгнээ ба халах урвалыг холбон тайлбарлаж буйг анхаарах

X8.5б. Халах урвалX8.5б. X8.5в. Халах урвал ба металлын идэвхийн эгнээ

X8.5г. Урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлс (концентрац, гадаргуугийн талбай) Туршилтын үр дүнг зургаар

загварчлан илэрхийлэх замаар тухайн ойлголт ухагдахууныг тайлбарлаж байгааг анхаарах

Урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлс (катализатор, температур)Химийн урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлс (бататгал)

Хим

и ба

ам

ьдра

л

X8.6б. X8.6в.

Ус, агаарын бохирдолАгаарын бохирдолУсны бохирдол

X8.6а. Судлаачдын мөрөөр ШУАБ-ын алхамтай судлаачийн нээлтийг холбон тайлбарлаж буйг анхаарах

Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт7

хоногСуралцахуйн зорилт, ШУАБ Хичээлийн агуулга, үйл ажиллагаа Зөвөлгөө

I 8.4а –8.5г

1. Багшийн оношилгоо даалгавраар 2. Бие даалт, гэрийн даалгаврыг

рубрикээр3.Сурагчийн өөрийн үнэлгээ

1-Өгсөн даалгавараар3-Сурагчийн өөрийн үнэлгээг сурагч өөрөө хийнэ.Цаашид алдаа, хоцрогдлоо нөхөх төлөвлөгөөг гаргаж бие дааж ажиллана.

1. Оношлогооны үр дүн гаргах2. Эргэх холбоо өгөх

Анги нийтээр бататгал хичээлээрШаардлагатай бол жижиг бүлгээр нэмэлт бататгал, давтлага хийж болно.

II

X8.4а

Нүүрс болон модны түлшний илчлэг чанарыг талаар ярилцахТүлшний илчлэг чанарыг харьцуулах туршилт гүйцэтгэх1 гр түлш шатахад үүсэх температурын өөрчлөлтийг туршилтын үр дүнгээс харьцуулах замаар түлшний илчлэгийг тодорхойлох

• Оношилгооны гүйцэтгэлээс сурагчдын гаргасан нийтлэг алдаа, ташаа ойлголтыг бататгана.

X8.5а, X8.5б, X8.5в

Металлын ус, сулруулсан хүчил, хүчилтөрөгчтэй урвалд орох идэвхийг туршилтаар харуулах, металлын идэвхийн эгнээг бүтээхМеталл хүчил, ус, идэвхитэй металлтай халалцах урвалд ордог болохыг загвараар тайлбарлах

• 8.5-8.5г суралцахуйн зорилтыг бататгах хичээлийн арга зүйн санааг зөвлөсөн.

• 8.4а суралцахуйн зорилтыг бататгах хичээлийг багш төлөвлөж хэрэгжүүлнэ.

• 8.6а-8.6в суралцахуйн зорилтыг бататгах хичээлийг багш 9-р ангийн “Хими ба амьдрал” агуулгад шингээнэ.

• 8.5а – 8.5г Нэгдсэн бататгал

IIIX8.5г.

Урвалын хурдад концентрац, гадаргуу, катализаторын нөлөөг туршиж, мөргөлдөлтийн онолоор тайлбарлахIV

34


9.2. ОЮУНЫ ЗУРАГЛАЛЫГ ҮНЭЛЭХ РУБРИКИЙН ЖИШЭЭОюуны зураглал нь таны тархин дахь аливаа зүйлийн талаарх ойлголтыг ухаж ойлгоход,

хадгалахад тусалдаг оюуны схем юм. Энэ нь асар их хэмжээний мэдээллийг хадгалж бүтэцчилдэг. Мэдээллийн шатлалыг харуулах ба нэг сэдвүүдийн хоорондын харилцааг харуулдаг бөгөөд тухайн зүйл, юмс үзэгдлийг талаарх “Том зураг”-ийг нэг дор харах боломжийг танд олгоно. Арга зүйн санаанд оюуны зураглалаар бататгах шийдэл хэрэглэж байгаа учир энэ ангид оюуны зураглалыг рубрикээр үнэлэх жишээ орууллаа.

Оюуны зураглалыг рубрикээр үнэлэх жишээ:

Түвшин 1 Түвшин 2 Түвшин 3 Түвшин 4

Агуулгын хүрээ (Мэдлэг)

Агуулгын хамгийн бага хамжээг харуулсан. Гол санааг өргөтгөн харуулаагүй.

Зөвхөн гол санаануудын үндсэн түвшинг харуулна.Цөөн санааг өргөтгөн харуулахыг оролдсон.

Агуулгын ихэнх хэсгийг харуулна.Гол санаануудыг өргөтгөн харуулсан.

Бүх агуулгын багтаасан. Гол санаануудыг өргөжүүлэх нь агуулгын талаар гүнзгий ойлголттой байгааг харуулна.

Харилцаа холбоо

Гол санаа нь бусад мэдээллээс ялгарч харагдахгүй

Бүрдэл хэсгийг танилцуулах боловч гол санаатай тодорхой холбоогүй.

Гол санаатай холбоотой зураг, дүрсийг тодорхой ашигласан.

Метафорын тусламжтайгаар гол санаагаа төсөөлж харуулсан.

Санааг түлхүүр зургаар илэрхийлсэн байдал (Харилцан

холбоо)

Зургаар гол санаагаа бага зэрэг харуулсан. Цөөн түлхүүр үгтэй.

Зураг, түлхүүр үгс ашигласан боловч, хэтэрхий цөөн эсвэл зарим нь тохиромжгүй.

Зураг, түлхүүр үгс нь агуулгын талаарх ойлголтыг тодорхой харуулдаг.

Зураг, түлхүүр үгс нь агуулгын талаарх ойлголтыг тодорхой бөгөөд динамикаар харуулдаг.

Санаануудын хоорондох холболтыг дүрслэхэд өнгө, код ашигласан байдал (Бодохуй)

Санаануудын хоорондын холболтыг харуулахын тулд өнгө, код, эсвэл холбоосыг бага ашигладаг.

Оюуны зураглалын зарим хэсэг нь дэс дараалалгүй, тохиромжгүй байна. Тодорхой хэсгийг, харуулахын тулд өнгө, эсвэл код, холбоосыг ашиглахыг хичээсэн.

Оюун зураглалын ихэнх хэсгийг өнгө, код, холбоос зэргийг тодорхой ашиглан харуулсан.

Оюуны зураглалын бүх талын холболтыг тодорхой болгохын тулд өнгө, код, эсвэл холбоосыг үр дүнтэй ашигладаг.

Үндсэн санаа нь төвдөө, түүнээс бусад санаа нь цацрах байдлаар дүрслэгдсэн байдал (Хэрэглэхүй)

Зарим санаа нь төвтэй холбогдож цацарсан. Үндсэн цацрагаас дэд агуулга болох өргөжүүлж буй хэсэг рүү шилжихэд алдаа гарсан.

Бүх санаа төвөөс цацарсан. Үндсэн цацрагаас ялгарч буй дэд цацраг буюу гол санааг өргөжүүлж буй ихэнх хэсэг нь алдаатай.

Санаанууд нь үндсэн санаа ба дүрслэлтэй, шууд холбогддог. Үндсэн цацрагаас ялгарч буй дэд цацраг буюу гол санааг өргөжүүлж буй ихэнх хэсэг нь оновчтой.

Санаанууд нь үндсэн санаа ба дүрслэлтэй, шууд холбогддог. Үндсэн цацрагаас ялгарч буй дэд цацраг буюу гол санааг өргөжүүлж буй хэсэг нь оновчтой.

35


9.3. СУРАГЧИЙН ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭӨөрийн удирдлагатай суралцахуйг хэрэгжүүлэх нь өөрийгөө үнэлэхээс эхлэнэ. “Химийн

урвалын хурдад концентраци, гадаргуу, катализаторын нөлөөг мөргөлдөлтийн онолоор тайлбарлах” суралцахуйн зорилтын хүрээнд сурагчид багаараа өгөгдсөн оюуны зураглалын хэсгийг эвлүүлэх байдлаар ажиллана. Иймээс энэ удаа багийн ажилд сурагч өөрийн оролцоог үнэлэх өөрийн үнэлгээний хуудсыг орууллаа. Энэхүү өөрийн үнэлгээг багийн ажил дууссаны дараа хийнэ. Эхлээд сурагч тухайн хичээлийн туршид хийсэн зүйлээ жагсаан бичнэ. Үүнд үндэслэн багийн ажилд өөрийн оролцоог үнэлнэ.

Сурагч та өөрөө хичээлийн туршид хийсэн зүйлээ жагсаан бичнэ үү.

Багийн ажилд өөрийн оролцоог үнэлэх хуудас: “Химийн урвалын хурдад концентраци, гадаргуу, катализаторын нөлөө” сэдэвт хичээлийн бататгал

Сурагч: .............................................. Огноо:.....................Даалгавар:Урвалын хурд ба түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийг харуулсан зургийг эвлүүлж, схем бүтээж тайлбарлах

Тийм Заримдаа Үгүй

1. Би багийн ажилд зурган картуудыг эвлүүлж диаграмм үүсгэхэд тусалсан.

2.Би зурган картуудыг эвлүүлэхэд урвалын хурд, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл болох катализатор, концентраци, гадаргуугийн талаарх ойлголтоо ашигласан.

3. Би өөрийн санаагаа бусадтайгаа хуваалцаж байсан.4. Би бусдын санаа, санал, зөвлөмжийг анхааралтай сонссон.5. Миний санааг бусад маань хүлээн зөвшөөрч байгааг мэдэрч байсан.

6. Би багийн ажлын явцад теле хичээлийн дэвтэр, сурах бичгээ ашигласан.

7. Би картуудыг хэрхэн хурдан эвлүүлэх талаар буюу хамтдаа хурдан, үр дүнтэй ажиллах тухай санаа гаргасан

8.Багаар ажиллаж байхдаа тулгарсан бэхшээлийг шийдэхэд би тусалсан. Жишээ нь, картыг эвлүүлэхэд гарсан алдааг зөв болгон зассан

9. Надад багийн бусад гишүүд хүндэтгэлтэй хандаж байсан. Манай баг гайхалтай байсан учраас

Бид сайжруулах шаардлагатай байсан

Бусад санал, сэтгэгдэл байна.

Багш та энэ хуудсанд дүн шинжилгээ хийснээр сурагчдын багийн ажиллагааг илүү үр дүнтэй, бүтээлч байлгах олон шинэ санааг олж харна гэж найдаж байна

36


9.4. ОНОШЛОХ ҮНЭЛГЭЭНИЙ ДААЛГАВАРВ. Бүтээх хариултат даалгавар1. Дулмаа, Бат, Дорж гэсэн 3 сурагч “Металл цайр сулруулсан давсны хүчилтэй харилцан

үйлчлэх урвалын хурдыг эзлэхүүний өөрчлөлтөөр хэмжих туршилт”–ыг гүйцэтгэжээ. Эдгээр сурагчид нь багажийг 3 ялгаатай байдлаар угсарсан байна. Эдгээр багаж тус бүрийн тохиромжтой эсэхийг тодорхойлж, тайлбар бичнэ үү.

Багаж 1 Тохиромжтой эсэх: Тайлбар:

Багаж 2 Тохиромжтой эсэх:Тайлбар:

Багаж 3 Тохиромжтой эсэх:Тайлбар:

2. Түлшний ялгаруулж байгаа энергийг харьцуулан судлах багажийг дараах байдлаар угсарч бэлтгэсэн.

Түлш шатаж, ялгарсан дулаан нь усыг халааснаар усны температурын заалт өснө. 1г түлш шатах үеийн дулаан нь усыг халаах үеийн температурын өөрчлөлтийг нь хэмжиж түлшний илчлэг чанарыг тодорхойлдог. Усны температурын өөрчлөлтийг T2 –T1 томьёогоор тооцоолно.

4 өөр түлшний ялгаруулж байгаа энергийг харьцуулан шалгахдаа багажаа дараах байдлаар угсарч бэлтгэсэн байна.

Хоёр өөр түлшний ялгаруулж байгаа дулааныг харьцуулан туршиж, үр дүнг хүснэгтэд харуулсан байна.

Түлш Түлшний шатахдаа зарцуулагдсан масс, г

Усны эхний температур, T1 (⁰C)

Усны эцсийн температур, T2 (⁰C)

A 2 20 26В 1 20 25

а. Усны температур хэдэн градусаар өөрчлөгдсөн бэ? А түлш: ............ В түлш: .............б. 1 түлш шатахад үеийн температур хэдэн градусаар өөрчлөгдөхийг тооцоолно уу. А түлш: .......................... В түлш: ..........................в. Аль түлш нь хамгийн их илчлэгтэй вэ? Хариултаа тайлбарлан бичнэ үү. ..................................................

..................................................................................................................г. Энэ туршилтад ямар хэмжигдэхүүнийг тогтмол авах вэ? Яагаад?

37


А. Сонгох хариултат даалгавар3. Хуруу шилэнд ижил хэмжээтэй сулруулсан хлорт устөрөгчийн

хүчил хийж, түүн дээр ижил масстай А,Б, В гэсэн 3 өөр металлыг нэмжээ. Б металл нь А металлаас идэвхи багатай, В металл нь хлорт устөрөгчийн хүчилтэй үйлчилдэггүй. Б металл аль хуруу шилэнд байсан бэ?А. I хуруу шил II хуруу шил III хуруу шил

4. Концентраци гэдэг нь өгсөн эзэлхүүнд агуулагдаж байгаа бодисын тоо хэмжээ, агууламжийг хэлнэ. 20 мл устөрөгчийн хлоридын уусмалыг өөр өөр концентрацитайгаар бэлтгэсэн байна. Уусмалд агуулагдаж байгаа устөрөгчийн хлоридыг дүрсээр тэмдэглэв. Аль уусмал нь концентраци ихтэй вэ?

а. б. в. г.

5. Сурагч Даваахүү урвалын хурдад гадаргуугийн талбай хэрхэн нөлөөлж буйг туршжээ. Ингэхдээ тус бүр 2 г кальцийн карбонатыг нунтаг, бүхэл, жижиглэсэн байдлаар авч дээр нь ижил хэмжээтэй устөрөгчийн хлоридын хүчлийг тус тус нэмсэн байна. Зурагт хүчил нэмэхэд ялгарч буй нүүрсхүчлийн хийн эрчмийг цагаан дугуйгаар дүрслэн харуулсан байна.

Аль тохиолдолд урвал хурдан явагдах вэ?а. Бүхэлб. Нунтагв. Жижиглэсэнг. Бүгд ижил

Сонгох хариултат даалгаврын зөв хариу: 3в, 4в, 5Cв,

Бүтээх хариултат даалгаврын зөв хариу: Даалгавар 1. Багаж 1: Тохиромжгүй. Ялгарсан хийн эзлэхүүнийг хэмжих боломжгүй. Хий ялгарч буйг

шаар үлээгдэж буй байдлаар нь мэдэх боломжтой. Багаж 2. Тохиромжгүй. Ялгарсан хийн эзлэхүүнийг хэмжих боломжгүй. Таглаатай учир

урвал явагдаж буй саван дотор хий хуримтлагдана. Багаж 3: Тохиромжтой. Ялгарсан хийн эзлэхүүнийг тариурын бүлүүр шахагдсан

хэмжээгээр хэмжиж байна.

Даалгавар 2. а. 2 г А түлш шатахад температур 60C – ээр өөрчлөгдсөн. 1 г В түлш шатах үед температур

50C–ээр өөрчлөгдсөн.б. 1 грамм А түлш шатах үед 30C – ээр усыг халаана. 1 г В түлш шатах үед 50C – ээр усыг

халаана. в. 1 г В түлш шатах үеийн температурын өөрчлөлт нь их байгаа учраас шатах үеийн дулаан

их байна гэсэн үг юм. Иймээс В түлш нь илүү илчлэгтэй.г. Усны хэмжээ эзлэхүүнийг тогтмол авна. Ижил хэмжээний усыг аль түлш нь илүү халааж

байгаагаар нь түлшний илчлэгийг тодорхойлно.

38


9.5. ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ Энэ ангид “Материалын өөрчлөлт” бүлэг сэдвийн бүх 8 теле хичээлийн агуулгыг

нэгтгэн 80 минутаар судлах ээлжит хичээлийг бататгалаар оюуны зураглал хийх арга зүйн хувилбарыг зөвлөж байна. Өгсөн картуудыг сурагчид агуулгаар нь багцлан эвлүүлэх замаар багаар хамтран ажиллаж асуудлыг хэлэлцэх, өөрсдийн өмнөх мэдлэгээ цэгцэлж, системчилнэ. Химийн урвалыг макро болон субмикро түвшинд холбож ойлгуулахад чиглүүлнэ. Макро түвшин гэдэгт нүдэнд үзэгдэж буй туршилтын үр дүнг авч үзэх бол субмикро түвшинд макро түвшний ажиглалтыг загварчлах тухай ойлгоно.


“Материалын өөрчлөлт” бүлэг сэдвийн агуулгыг бататгах хичээлийн арга зүйн санаа (80’)

Үе шат Үйл ажиллагааны санаа Зөвөлгөө

Оролцох• Сонирхол төрүүлэх• Теле хичээлийн

мэдлэгийг сэргээх• Өмнөх мэдлэгтэй

холбох• Өмнөх төсөөлөл

(misconceptions)-ийг илрүүлэх (оюуны шуурга)

• Батагал хичээлийн гол санааг барих (зорилго)

Хичээлийг багаар явуулна. Сурагчдад “Бодисын төлөв” сэдвийн хялбар оюуны зураглалыг харуулж, дараах асуултын дагуу харилцан ярилцана. 1. Яагаад хатуу, шингэн, хий гэсэн үгийг хүрээлж буй

шулуун нь ялгаатай байна вэ?Тасралтгүй шулуунаар хүрээлэгдсэн хэсэгт бодисын ямар төлөвтэй холбоотой мэдээлэл байна вэ?2. Яагаад, хатуу, шингэн, хий гэсэн үгнээс гурван

сум буюу гурван дэд цацраг зурсан бэ?3. Яагаад төвд нь “Бодисын төлөв” гэдэг үгийг бичсэн бэ?4. Оюуны зураглалын “Хатуу” төлөвийн хэсгийг гүйцээж

зурна уу.5. Оюуны зураглалын “Шингэн” төлөвийн хэсгийг

гүйцээж зурна уу.

Сурагчид оюуны зураглалын талаар ойлголт бага байгаа нөхцөлд жишээгээр өгсөн хялбар оюуны зураглалыг харуулж, бүтцийг тайлбарлана.

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн): • Оюуны зураглалын цацраг (хэсэг) тус бүр нь өөр өөр өнгөтэй байна. Бодисын

төлөв гэдэгт хатуу, шингэн, хий гэсэн 3 төлөв хамаарагдах учир гурван цацрагтай.

• Эдгээр 3 цацраг нь төлөв тус бүрийн тодорхойлолт, түүний шинж чанарыг харуулж байгаа учир оюуны зураглалын төвд нь үндсэн ойлголт болох бодисын төлөв гэдэг үгийг бичсэн байна.

• Нэг цацраг нь тухайн төлөвийг зураг, түлхүүр үгээр харуулж, түүний шинж чанар, жишээг, хэмжих багажийг харуулсан байна.

• Хий нь шахагдах шинжтэй, агуулж буй савны хэмжээгээр эзлэхүүн нь байдаг учир хоёр дэд цацраг гарч байна.

Судлан шинжлэх/ хэлэлцэх үе шат: Судлан шинжлэх• Түлхүүр үзэл

санааг бариулах• Ташаа мэдлэг,

чадвараа залруулах

Химийн урвалын хурд, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийн талаарх мэдээлэл, зураг бүхий картуудыг сурагчид ажлын хуудсанд нааж эвлүүлнэ.

• Ингэхдээ мэдээлэл, зургийг ижил болон төстэй шинж чанараар дэд бүлгүүдэд хувааж, хэдэн цацраг үүсэхийг тодорхойлно.

• Бүлэг тус бүр дэх түлхүүр үг, зурагнуудыг шинж чанараар нь дахин эвлүүлэн, эрэмбэлж, тухайн цацрагаас хэдэн дэд цацраг үүсэхийг тодорхойлно. Жишээлбэль, хий төлөвтэй бодис нь шахагдах болон савны хэмжээгээр эзлэхүүн нь тодорхойлогдох гэсэн хоёр шинж чанартай учир хий гэсэн үндсэн цацрагаас хоёр дэд цацраг үүснэ.

Хэд хэдэн удаа оюуны зураглал хийж байсан тохиолдолд ажлын хуудас ашиглах шаардлагагүй.

39


• Видеог хэсэгчлэн үзээд асуултад хариулах туршлагажих

• Өөрсдийн сэтгэн бодохуйг шалгах

• Химийн урвалын хурд, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлийн талаарх ухагдахуун, ойлголтын харилцан хамаарлыг ойлгох

Тайлбарлах/хэлэлцэх• Алдаагаа

залруулах• Хоорондоо

харилцан мэдлэг ойлголтоо нэгтгэх

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн): • Химийн урвалын хурдыг массын болон эзлэхүүний өөрчлөлтөөр хэмжих

боломжтой бөгөөд графикаас урвал дууссан хугацаа, үргэлжилсэн хугацаа, урвалд орсон хэмжээг харж болно.

• Химийн урвалын хурдыг концентраци, гадаргуугийн талбайг ихэсгэх замаар ашигтай мөргөлдөлтийг ихэсгэн, нэмж болно.

• Катализатор нэмэхэд урвалын хурд ихсэх боловч урвалын эцэст өөрчлөгдөхгүй.• Химийн урвалын хурд нь металлын идэвхиэс хамаарна. Химийн урвалын хурд, түүний хэмжилтийн талаарх оюуны зураглалын хэсгийг хэлэлцэх:

III/31 теле хичээлийн 16:16–17:30, 17:39-18:06 хэсгийг, хурдыг массын бууралтаар хэмжих тухай ойлголтыг IV/16 теле хичээлийн 07:20-8:10 хэсгийг үзүүлээрэй. Эзлэхүүний өөрчлөлтөөр хурдыг хэмжих тухай тайлбарлахдаа сурах бичгийн 96-р хуудсыг ашиглана уу.

Дахин бататгах шаардлагатай бол III.13–ны хичээлээс металл устай харилцан үйлчлэх туршилт, тайлбарыг үзүүлж болно. Video:https://www.you-tube .com/watch?v=s-sa3wh3RNt0

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):• Химийн урвалын хурд гэдэг нь нэгж хугацаанд болох масс болон эзлэхүүний

өөрчлөлтөөр хэмжиж болно.• Масс болон эзлэхүүний өөрчлөлт гарахгүй болсон нөхцөлд урвалыг дууссан

гэж үзнэ. • Урвал явагдах тусам эх бодисын хэмжээ буурч, бүтээгдэхүүний хэмжээ

ихэснэ.

“Химийн урвалын хурдад металлын идэвхи (бодисын шинж чанар)–ийн нөлөө” хэсгийг хэлэлцэх:

III.13–ны теле хичээлийн 3:52-7:51 сек үзүүлээрэй. Металлыг хүчилд нэмэхэд ялгарч буй хийн эрчим ялгаатай байгааг ажиглуулж энэ нь урвал харилцан адилгүй хурдтай явагдаж байна гэсэн санааг гаргахад чиглүүлнэ.

Хэлэлцэхдээ сурагчдаар оюуны зураглалын хэсгийг тайлбарлуулж, алдааг нь засуулна.Картыг ямар дарааллаар эвлүүлэх вэ? гэсэн асуултаар чиглүүлнэ.

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Металл нь хүчил, ус, хүчилтөрөгчтэй харилцан үйлчлэхдээ ялгаатай. Металл хүчилтэй харилцан үйлчлэхдээ ялгарч буй хийн эрчим ялгаатай байгаа нь металлын идэвхитэй холбоотой. Металлын идэвхиэс хамаарч урвал өөр өөр хурдтай явагдаж болно.

“Химийн урвалын хурдад концентрацийн нөлөө” хэсгийг хэлэлцэх:

Концентраци гэдэг ойлголт нь шинэ ухагдахуун учраас III.31 6:10–9:03 хэсгийг үзүүлж бататгаарай. III.13 –ны теле хичээлийн 9:05-11:47 хэсгээс концентрацийн үзүүлэх нөлөөг харуулах боломжтой. Тухайн уусмал дотор байгаа ууссан бодисын хэмжээ ихсэхэд урвал хурдан явагдаж буйг туршилтаас ажиглуулж, концентраци гэсэн ухагдахууныг тайлбарлана.

Туршилтын үр дүнг ажиглуулж, концентраци ихэсхэд жижиг хэсгийн тоо ихэсдэг гэдгийг загвараар харуулж, холболт хийх шаардлагатай. Концентраци гэдэг нь тухайн уусмалд агуулагдаж буй ууссан бодисын хэмжээ гэдгийг тодруулж өгөөрэй.

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Концентраци ихсэхэд жижиг хэсгийн тоо хэмжээ ихэсдэг учраас ашигтай мөргөлдөлтийн тоо ихэсч, урвал илүү хурдан явагдана.

“Химийн урвалын хурдад гадаргуугийн нөлөө” хэсгийг хэлэлцэх:

III.31–ны теле хичээлийн 11:48–16:09 хэсгийг үзүүлэн гадаргуугийн талбай ихэсхэд урвал илүү хурдан явагдаж буйг ажиглуулна. Мөргөлдөлтийн онолтой холбон тайлбарлана.

Гадаргуугийн талбай ихсэхэд урвалд орж буй бодисууд хоорондоо шүргэлцэх талбай нь ихэсч байгаа учраас ашигтай мөргөлдөлтийн тоо олширно гэдгийг тодруулж тайлбарлана.

40


Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Урвалд орж байгаа бодисын гадаргуугийн талбай ихсэхэд химийн урвал илүү хурдтай явагдана. “Химийн урвалын хурдад катализаторын нөлөө” хэсгийг хэлэлцэх:4-р сарын 09–ны теле хичээлийн 11:27–18:54 хэсгийг үзүүлэн катализатор нь урвалын эцэст хэвээр байдаг гэдгийг ажиглуулахХүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Катализатор нь урвалын хурдыг ихэсгээд, урвалын эцэст хэвээр хадгалагдан үлддэг бодис.“Химийн урвалын хурдад температурын нөлөө” хэсгийг хэлэлцэх:4-р сарын 09–ны 3:01–10:37 хэсгийг үзүүлж, хурдад гарч буй өөрчлөлтийг ажиглуулна.

Хүрэх нэгдсэн мэдлэг, ойлголт (үр дүн):Жижиг хэсгийн кинетик энерги ихэсдэг учраас хөдөлгөөн нь хурдасч, мөргөлдөлтийн тоо илүү олширч, урвал хурдан явагдана.

Нарийвчлах• Мэдлэгээ

тодорхой асуудалд хэрэглэх

• Сайжруулах

Оюуны зураглал хийхэд гаргасан алдаагаа хэлэлцэх:• Ямар алдаа гаргасан бэ? Яагаад?

Багшийн оюуны зураглалтай өөрсдийн анхны хувилбарыг харьцуулан хараад хэлэлцэнэ.

Энэ хэсэгт хоёр төрлийн алдааны талаар сурагчидтай ярилцах боломжтой. Оюуны зураглал хийхтэй холбоотой, онолын алдааны талаар

Хүснэгтэд өгсөн эдгээр картуудыг хэвлэж, сурагчдаар эвлүүлүүлнэ.

.............. ихэсгэхэд хурд ихэснэ. Нэгж хугацаан дахь урвалын эх эсвэл бүтээгдэхүүн бодисын тоо хэмжээний өөрчлөлт

Жижиг хэсгийн хөдөлгөөн ихэсч, ашигтай мөргөлдөлт ихэснэ.

Гадаргуугийн талбай ихэсгэхэд ашигтай мөргөлдөлт ихэснэ.

Температур ихэсгэх

.............. ихэсгэхэд хурд ихэснэ.

Гадаргуугийн талбай ихэсгэх

Металлын идэвхи (Бодисын шинж чанар)-ийн нөлөө

Уусмалд агуулагдаж байгаа уусан бодисын жижиг хэсгийг тоо хэмжээ ихэснэ. Ашигтай мөргөлдөлт ихэснэ.

Урвалын хурдыг ихэсгээд урвалын эцэст өөрийн найрлага, бүтэц шинж чанараа хадгалан үлддэг бодис

............. ихэсгэхэд хурд ихэснэ.

Концентраци ихэсгэх Катализатор

Металл нь идэвхи ихтэй байвал урвал илүү хурдан явагдана.

....... бууралтаар хурд хэмжих

Жишээ нь магни туузын хэмжээг багасгах нь гадаргуугийн талбайг ихэсгэх хэсэгт хамаарна.

Ашигтай мөргөлдөлтийг ихэсгэхэд ............. ихэсдэг.

Химийн урвалын хурдыг ихэсгэх

Жишээ нь: Төмс, элэг, манганы диоксид нь катализатор юм.

Эвлүүлэх карт1

6

11

16

2

7

12

17

3

8

13

18

4

9

14

19

5

10

15

20

41


“Бодисын төлөв” сэдвийн оюуны зураглал

Эзэлхүүнийг хэмжихдээ ашиглана.

Агуулж буй савтайгаа адил хэлбэр дүрстэй

Бүтцийг нь жижиг хэсгээр харуулбал Хий Хатуу

Бүтцийг нь жижиг хэсгээр харуулбал

Хэлбэр Шинж чанар

Бодисын 3 төлөв

Шингэн

Шинж чанар

Бүтцийг нь жижиг хэсгээр харуулбал

Нэгж нь

мл лНэгж нь

х 1000

Хэлбэр Шинж чанар

Шахагддаг

Урсдаг

Эзэлхүүн хэмжихдээ

42

БҮРЭН ДУНД БОЛОВСРОЛЫН ЗӨВЛӨМЖ

III

БҮТЭЦ, АГУУЛГА

10-12 ДУГААР АНГИЙН TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ

(Заавал ба сонгон судлах)1. Теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны

төлөвлөлт2. Сурагчийн бүтээлийг үнэлэх рубрик3. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ4. Оношлох үнэлгээний даалгавар5. Теле хичээлийг бататгах агуулга, арга зүй

43




10.1. ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨЛТ2019-2020 оны хичээлийн жилд 9 дүгээр ангийн теле хичээлээр нийт 11 суралцахуйн

зорилтыг хамарсан 16 хичээл заасан.

9 дүгээр ангийн теле хичээлийн товчоо


Х9.5. Химийн холбоо. бодисын бүтэц

*Х9.5б. 1. Ионт нэгдлийн томьёо бичих, нэрлэх 02.07

2-р улирлын хичээл тул бататгахгүй. Ороогүй: бусад бүх суралцахуйн зорилт

*Х9.5ж. 2. Молекулын загвараас түгээмэл нэгдлийн томьёо бичих, 02.14

Х9.6. Химийн энерги

Х9.5м; Х9.6а

3. Химийн үзэгдлийг ялган таних Х9.6б.4. Урвалын тэгшитгэл бичих Х9.5м. сургалтын хөтөлбөрт

техникийн шалтгаанаар хэвлэг-дээгүй, удирдамжийн 36-р талд бий.

5. Солилцох, задрах урвал 6. Исэлдэн ангижрах урвал

Х9.7. Хүчил, суурь, давс

Х9.7а. Х9.7б. Х9.7в.

7. Хүчил, суурийг индикатораар таних “Агаар ба ус” бүлэг сэдвийг сурагчид төсөлт ажлын хэлбэрээр бие даан судлах боломжтой.

8. Хүчил, суурь хэрхэн үүсдэг вэ? 9. Хүчил ба суурь 10. Хүчил, суурийн бататгал, дасгал

Х9.9. Органик хими 1

Х9.9а. Х9.9б.Х9.9в. Х9.9г.

11. Органик бодис 12. Бататгал + Спирт 13. Байгууллын томьёо 14. Гомологи, шинж чанар 15. Изомер 16. Эмпирик ба молекулын томьёо Хөтөлбөрт байхгүй тул бататгахгүй


7 хоног СЗ, ШУАБ Хичээлийн агуулга, үйл ажиллагаа Зөвөлгөө

I

Теле хичээлүүдийн суралцахуйн зорилт ба ШУАБ

Оношилгоо:Багшийн Сурагчийн өөрийн

1. Багш: оношилгооны даалгавраар, бие даалтыг рубрикээр

2. Сурагч өөрийгөө үнэлэхЭргэх холбоо өгөх Оношлогооны үр дүнгээр

II

Х9.5м; Х9.6а Ш9.1.а,б; Ш9.2.а;в Ш9.3.б; Ш9.4.б,г;

• Химийн урвалын тэгшитгэлийг бичиж, урвалыг өгсөн шалгуурын дагуу ангилах

• Шатах процессоор экзотермийн, задрах урвалаар эндотермийн урвалыг судлах

• Электроны шилжилтээр исэлдэх, ангижрах урвалыг ялгах

Агуулгыг нягтруулан багцлах, холбоо хамаарлыг гаргах

III

Х9.7а; Х9.7б; Х9.7в; Ш9.1.а, бШ9.2.в, г;Ш9.3.а.Ш9.4.г.

• рН-ийг хэмжих, рН-ийн утгаар саармаг, хүчиллэг, суурилаг болохыг таних

• Өгсөн индикаторын тусламжтайгаар хүчил, суурийн титрлэх

• Оксидыг ангилах (pH-аар)

Хүчил, суурийн титрлэлтийг чанарын урвалын хувьд явуулна.

IV

Х9.9а; Х9.9б; Х9.9в; Ш9.2.г.Ш9.1.б.Ш9.2.в.Ш9.4.в.Ш9.4.г.

• Молекулын масштаб, иштэй бөмбөлөг загвар угсрах, нэрлэх, загвараас томьёо бичих

• Дүрмийн дарааллаар нэрлэх• Гомологийн буцлах цэгийн зүй тогтлыг

илрүүлэх• Өгсөн байгууллын томьёог бичиж, изомерийг

тодорхойлох, нэрлэх.

Томьёог аргачлалын дагуу бичихЛавлах ашиглахЗүй тогтлыг нүүрстөрөгчийн атомын тооны өсөлтөөс хамааруулан тайлбарлана.

44


10.2. СУРАГЧИЙН БҮТЭЭЛИЙГ ҮНЭЛЭХ РУБРИКСурагчдад тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэх чадварыг илрүүлэх, эргэх холбоо өгөх

зорилгоор энэ рубрикийг ашиглана. Энэхүү рубрик туршилтын болон судалгааны ажлын тайланг үнэлэхэд өргөн хэрэглэгддэг.

Шалгуур 0-Чадвар суугаагүй 1-Хөгжиж байгаа 2-Хангалттай 3-Чадварлаг

Асуудал шийдвэрлэх стратеги (АШС)-ийг сонгох

АШС-ийг сонгож чадаагүй

АШС-ийг сонгож чадаагүй боловч асуудлын талаарх зарим ойлголтыг харуулсан

АШС-ийг зөв сонгосон

АШ үр ашигтай стратегийг сонгосон

Хэрэгцээтэй хувьсагч болон тогтмолыг ялгах

Хувьсагч болон тогтмолыг ялгаагүй/олоогүй эсвэл алдаатай олсон

Зарим хувьсагч болон тогтмолыг ялгасан/олсон

Ихэнх хувьсагч болон тогтмолыг ялгасан/олсон

Бүх хувьсагч болон тогтмолыг ялгасан/олсон

Асуудал шийдвэрлэхээр олсон санаагаа баримтжуулах

Баримтжуулаагүй

Зарим баримт гаргасан боловч холбоогүй, логик дараалалгүй

Баримт логиктой боловч асуудлыг гүйцэд шийдвэрлэж чадаагүй

Асуудал шийдвэрлэлт нь зохион байгуулалтай, бүрэн баримттай

Мэдээллийг зөв ашигласан

Хэрэгцээт мэдээллийг ашиглаагүй эсвэл ашигласан мэдээлэл нь оновчгүй

Зарим хэрэгцээт мэдээллийг зөв ашигласан

Ихэнх хэрэгцээт мэдээллийг зөв ашигласан

Бүх хэрэгцээт мэдээллийг зөв ашигласан

Асуудлыг бүрэн дүүрэн дуусгах

Аль ч хэсгийг эхлээгүй

Хэдхэн хэсгийг эхэлсэн

Ихэнх хэсгийг хариулсан

Бүх хэсгийг хариулсан

Асуудлыг учирлан үндэслэх

Асуудал/асуулт нь хүлээн зөвшөөрөх үндэслэлгүй

Асуудал/асуулт нь үндэслэлтэй боловч хүлээн зөвшөөрөх нотолгоогүй

Асуудал/асуулт нь үндэслэлгүй боловч шийдлээ тэмдэглэсэн

Асуудал/асуулт нь үндэслэлтэй, хүлээн зөвшөөрөхүйц

Тайлбарлах/дүгнэх Тайлбар/дүгнэлтгүй Тайлбар/дүгнэлт логик алдаатай

Тайлбар/дүгнэлт бага зэрэг логик алдаатай

Тайлбар/дүгнэлт логик алдаагүй зөв

Үнэлэх, дүгнэх:

Марк 0-Чадвар суугаагүй 1-Хөгжиж байгаа 2-Хангалттай 3-Чадварлаг

Сурагч А...

Зөвөлгөө:....................................................................................................................................................................................................................................................................................................

45


10. 3. СУРАГЧИЙН ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭ“Шударгаар үнэлэх”–өөрийн үнэлгээний арга нь суралцагч одоо ямар түвшинд байгаа

шалтгаан, дараагийн түвшинд ахихын тулд юу хийх хэрэгтэй талаар эргэцүүлэн бодох боломжийг олгоно.

Жишээ: “Органик хими бүлгийн мэдлэг чадварыг үнэлэх

Хүрэх зорилт Хүрсэн түвшин

Тайлбар/задлан шинжилгээ/ Жишээ гаргах Нэр томьёо

хэрэглэхМолекулын бөмбөлөг ба иштэй бөмбөлөг загвар угсрах, загвараас томьёо бичих

I 0-3 Сайн ойлгоогүй 0-3 Маш цөөн 0-1 Маш багаII 4-5 Ерөнхийд нь

дүрслэнэ4-5 Хязгаарлагдмал 2 Боломжийн

III 6-7 Заримыг нь чадна 6-7 Зарим хамаатай хэсэгт

3 Хангалттай

IV 8-10 Сайн ойлгосон 8-10 Өргөн хүрээнд 4-5 Сайн

2. Дүрмийн дарааллаар нэрлэх

I 0-3 Сайн ойлгоогүй 0-3 Маш цөөн 0-1 Маш бага

II 4-5 Ерөнхийд нь дүрслэнэ

4-5 Хязгаарлагдмал 2 Боломжийн



IV 8-10 Сайн ойлгосон 8-10 Өргөн хүрээнд 4-5 Сайн Гомологийнэгнээний дагуушинж чанарөөрчлөгдөхзүй тогтлыгтайлбарлах






Байгууллынизомерийгтодорхойлох






Дүгнэлт:Яагаад эдгээр түвшинг сонгон авсан бэ?...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Дараагийн түвшинд хүрэхийн тулд юу хийх вэ?...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

46



А. Сонгох хариултат даалгавар1. Ca + H2O → Ca(OH)2 + Б. Урвалаас үүссэн Б бодис аль нь вэ?

а. CaO б. CaOH в. O2 г. H2

2. Өргөн хэрэглэгддэг, өнгөгүй тунгалаг уусмалд фенолфталейн индикатор нэмэхэд ягаан өнгийг үзүүлсэн байна. Уусмал ямар орчинтой вэ? а. Хүчиллэг б. Саармаг в. Суурилаг г. Аль нь биш

3. Өгсөн нэгдлийн зөв томьёо, нэрийг сонгоно уу

H3C C C C OH

CH3

H H

H

H

H

А. С5Н12О ба 2-метилбутан-ол-4Б. С5Н12О ба 1-метилбутан-ол-1B. С5Н12О ба 3-метилбутан-ол-4Г. С5Н12О ба 3-метилбутан-ол-1

4. Бутан (CH3CH2CH2CH3)-ы молекулын томьёо өгчээ. а. Бутаны үүсгэх салбарласан изомерийн байгууллын томьёог бичнэ үү.

б. Изомер гэж юу вэ? ……………………………………………………………………………………………

Б. Богино хариултат даалгавар5. H2SO4-ийн байгууллын томьёо бичиж, бүтцийг иштэй бөмбөлөг загвараар дүрсэлнэ үү.

BaCI

CI+ +

H

H

H

H

O

O

O

O

O

O

O

OBaS S

CI

CI

Байгууллын томьёо: Иштэй бөмбөлөг загвар:

6. Нэгэн урвалын тэгшитгэлийг загвараар дүрсэлжээ. Энэ урвалын химийн тэгшитгэлийг бичнэ үү. .................................................................................................................................................

7. Өгсөн оксидуудыг дараах 2 багананд ангилан ялгаж бичнэ үү.MgO, СО2, Na2O, FeO, SO2, P2O5, SiO2

Хүчлийн оксид Суурийн оксид

8. Дараах хүснэгтийг гүйцээнэ үү.

Уламжлал Ерөнхий нэр Функциональ бүлэг

Функциональ бүлгийн нэр Нэрний төгсгөл

Спирт ? -OH Гидроксил бүлэг ?Альдегид R-CHO -CHO ? -альКарбон хүчил R-COOH ? Карбоксилийн бүлэг -ны хүчил

47


В. Бүтээх хариултат даалгавар9. Нэгэн исэлдэн ангижрах урвалыг

туршжээ (зураг үзнэ үү). Урвал явагдахад шилэн савны ероол бүлээн болсон байв.

Исэлдэхүйн хэмийн өөрчлөлттэй явагдах урвалыг исэлдэх, ангижрах урвал гэнэ. Исэлдэхүйн хэмийг олоход дараах дүрмийг баримтлана. Үүнд:1. Химийн элементийн исэлдэхүйн хэм тэгтэй тэнцүү

байна.2. Энгийн ионы исэлдэхүйн хэм нь ионы цэнэгтэй тэнцүү

байна. 3. Нийлмэл ионыг бүрдүүлэгч атомуудын исэлдэхүйн

хэмийн алгебрын нийлбэр нь тухайн ионы цэнэгтэй тэнцүү байна.

4. Химийн нэгдэл дэх атомуудын исэлдэхүйн хэмийн алгебрын нийлбэр нь тэгтэй тэнцүү байна.

Урвалд нэг атом нь электроныг нэгдүүлж ангижирдаг.𝐴𝑔+ + 1𝑒−→ 𝐴𝑔0

Урвалд өөр нэг атом электроныг алдаж исэлддэг.𝐶𝑢0→ 𝐶𝑢2+ + 2𝑒−

а) Явагдах урвалын тэгшитгэл бичиж тэнцүүлнэ үү. ..................................................................................................................................................................

б) Урвалын төрлийг ангилна уу. Эх болон бүтээгдэхүүн бодисын тоо, найрлагын өөрчлөлтөөр нь: ....................................................Химийн урвалын дулааны илрэлээр нь: ...............................................................................................Электроны шилжилтээр нь: ...................................................................................................................

в) Урвалын төрлийг тодорхойлсон үндэслэлээ тоочин бичнэ үү. ...........................................................................................................................................

10. Алканы гомологийн эхний 7 гишүүний буцлах цэгийн график өгчээ. Мэдээллийг ашиглан дараах асуултад хариулна уу.

Асуулт:а. Гомологийн 1 ба 4-р гишүүний томьёог бичнэ үү...................................................................................................б. Гомологийн ерөнхий томьёог бичнэ үү....................................................................................................

в. 4, 5, 6-р гишүүний төлөв байдлыг тодорхойлно уу. ...............................................................г. Алканы гомологийн буцлах цэгийн зүй тогтлыг илрүүлнэ үү. ............................................Яагаад?...............................................................................................................................................

Даалгаврын зөв хариулт

1-г; 2-б; 3-г; 4б-Адил молекул томьёотой, байгууллаараа ялгаатай нэгдлүүдийг изомер гэнэ.; 7-Хүчлийн оксид: СО2, SO2, P2O5, SiO2;

9. а) Урвалын тэгшитгэл: Cu(хат) + 2AgNO3(уус) → Cu(NO3)2(уус) + 2Ag(хат)

б) Халах урвал; б. Исэлдэх ангижрах урвал; в. Экзотерм урвал

в). Элемент химийн нэгдэлтэй харилцан үйлчилж шинэ химийн нэгдэл, шинэ элемент үүсгэсэн. Зэс мөнгөний исэлдэхүйн хэм өөрчлөгдөж электроны шилжилт явагдаж байна; Дулаан ялгарсан учир экзотермийн урвал юм.

10. а. СН4; C4H10 б. CnH2n+2 в. 4-хий, 5,6- шингэн, г. Өсөх, д. Нүүрстөрөгчий атомуудын тоо нэмэгдэхэд буцлах цэг өснө.

48


10.5. ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ Энэ ангид “Х9.9. Органик хими 1” бүлэг сэдвийн бүх 5 теле хичээлийн агуулгыг нэгтгэн

80 минутаар судлах ээлжит хичээлийг бататгах даалгаварт суурилсан арга зүйн хувилбарыг зөвлөж байна. Сурагчид энэ даалгаврыг хүлээн аваад багаар хамтран ажиллаж асуудлыг хэлэлцэх, өөрсдийн өмнөх мэдлэг, туршлагадаа суурилан таамаглал дэвшүүлэх, дараа нь анги нийтээр хэлэлцүүлэг хийх, төлөвлөх, санаагаа турших судлах, харин багш сурагчдын санал бодлыг сонсох, сурагчдаас асуулт асуух, шаардлагатай үед дэмжлэг үзүүлэх зэргээр гол санааг сэдэвт чиглүүлнэ.

Суралцахуйн зорилт Үндсэн нэр томьёо Сурах арга барил / шинжлэн

судлах арга барилХ9.9а; Х9.9б; Х9.9в; Ш9.2.г.

• Органик бодис• Нүүрсустөрөгч• Нүүрсустөрөгчийн уламжлал• Функциональ бүлэг• Изомер

Ш9.1.б.Ш9.2.в.Ш9.4.в.Ш9.4.г.

Оношилгооны шинжилгээний үр дүн (тохирох даалгаврын ташаа ойлголт, алдаа):

Даалгавар 3.• Томьёог 2-метилбулан-ол-4 гэж үндсэн хэлхэээг буруу талаас дугаарлаж нэрлэхДаалгавар 4.• Ижил төстэй томьёотой боловч ялгаатай бүтэцтэй нэгдэл эсвэл молекулыг изомер гэнэ (өрөөсгөл).• Бутаны салбарласан изомерийг бичиж, нэрлэж чадахгүй байгаа. Хэлхээг буруу талаас дугаарласан.Даалгавар 8• Спиртийг -аны хүчил гэхДаалгавар 10.• Зарим сурагч огт хийгээгүй • Гомологийн ерөнхий томьёог бичиж чадахгүй байгаа• Зүй тогтлыг илрүүлж чадаагүй, 60 гэх мэтээр бичсэн

“Х9.9. Органик хими 1” бүлэг сэдвийн агуулгыг бататгах хичээлийн арга зүйн санаа (80’)

Үе шат Сурагчийн үйл ажиллагаа Зөвөлгөө

Оролцох (engage) • Үзэл баримтлалтай

танилцах• Ойлгосон эсэхийг

шалгах• Том санааг тодруулах• Мэдсэн, мэдэх зүйлээ

тодруулах• Зорилтыг дэвшүүлэх

Теле хичээлийг сэргээн сануулах.Хичээлийн эхэнд оношилгооны 3,4,8-р даалгаврын гүйцэтгэлийн алдаа, ташаа ойлголтыг залруулж ярилцана. Үүний тулд молекулын загвар (3-метилбутан-ол-1) дээр ажиллуулж болох юм.

Чиглүүлэх асуулт:• Байгууллын томьёог бичих, нэрлэх• Органик нэгдлийн ямар анги бүлэгт хамаарахыг

тодорхойлох• Бусад изомерийг тодорхойлох, изомерийг

нэрлэх г.м.

Ангилах:Органик нэгдэл → нүүрс-устөрөгчийн уламжлал → спирт → спиртийн гомологийн 5-р гишүүн гэх мэтээр.

49


Судлан шинжлэх• Гол ойлголтыг тоймлох• Багт оролцох• Боловсруулах• Багийн хэлэлцүүлэгт

оролцох• Багийн мэдээллийг

харьцуулах, жиших • Нэмэлт асуулт гаргах

Өгсөн мэдээллийг ашиглан даалгаврыг гүйцэтгэх (багаар)1. Томьёо бичих, ангилах2. Өгсөн жишээнээс ялгааг гаргах3. Өгсөн нэгдлийн тодорхойлолт гаргаж, бичих4. Хүснэгтэн мэдээллээс гомологийн бусад

гишүүдийг тодорхойлох, нэрлэх5. Гомологийн ялгааг тодорхойлох, ялгаанд

үндэслэн молекул массын ихсэх зүй тогтлыг тайлбарлах

6. Гомологи, гомологийн эгнээ гэсэн хоёр тодорхойлолт бичих

Тайлбарлах• Үзэл баримтлал,

зарчим,онол, загварчлал г..м.

• Санал болгож буй шийдэл, асуудлууд

• Тайлбарыг бүрдүүлэх, хийх

• Мэдээлэл, харилцаа холбооны технологийг ашиглах

• Ангийн хэлэлцүүлэгт танилцуулах

7. Гомологийн буцлах цэг ба нүүрстөрөгчийн атомын тооны хамаарлын график байгуулах• Х, У тэнхлэгт параметрийг зөв сонгож

байрлуулах• Тэмдэглэх• Буцлах цэгүүдээ олох• Цэгүүдээ холбох• 8. Графикаас буцлах цэгийн зүй тогтлыг

илрүүлж, шалтгааныг тайлбарлах• Тайлбараа бэлтгэх (дизайны шийдэл)• Танилцуулгаа бэлтгэх (аргаа сонгох)• Танилцуулах, асуултад хариулах

Бүтээх/нарийвчлах• Асуудлууд ба хэрэглээг

тодорхойлох, дахин тодорхойлох

• Өөр өөр нөхцөл байдалд авч үзэх

• Тайлбар хийх

9. Алканы гомологийн буцлах цэгийг спиртийн гомологийн буцлах цэгтэй харьцуулах тайлбарлах• График дээр бүхэлд нь харьцуулах• 4 нүүрстөрөгчтэй бутан ба бутанолын буцлах

цэгийг харьцуулах• Ялгаатай байгаа шалтгааныг тайлбарлах

Теле хичээлийн харьцуулсан графикийг ашиглана.Бутанол-1-ийн буцлах цэг 118 ΟС.

Гүнзгийрүүлэх, сайжруулах• Шинэ зүйлд хэрэглэх• Ойлголтыг баяжуулах• Өөр өөр контекстэд

хэрэглэх• Тохиромжтой судалгаа

нэмж хийх г.м.

Сурагчид дараах судалгааг нэмж хийх боломжтой. Үүнд:• Алкан ба спиртийн хэрэглээний талаар

мэдээлэл цуглуулж, харьцуулах • Гарган авах аргуудыг харьцуулах• Энэ судалгааг тодорхой жишээн дээр авч үзвэл

тохиромжтой. ЖишээлбэлАлкан (бутан) Спирт (этанол)

Мэдээллийг өөрсдөө цуглуулна.

50


Үнэлэх (evaluate)• Сэдвийн мэдлэг ойлголт• Шийдэл дэх үнэ цэнэ• Өөрийгөө үнэлж сурсан

эсэх• Мэдэх,хийх,

боловсруулах чадвар• Дуусгасан ба

хэлбэржүүлсэн байдал• Нотолгоо, • Суралцах зорилгодоо

хүрсэн, ахиц г.м.

• Гарах тасалбар (Exit ticket) арга• Богино хугацааны үнэлгээний аргуудаас

хэрэглэж мэдлэг, ойлголтыг тандах боломжтой. Жишээлбэл, тодорхойлолт бичих арга.

Нэр томьёо ТодорхойлолтАлканИзомерГомологийн эгнээГомологийн ялгааСпирт

Сурагч гарах тасалбараа улаан (тусламж хэрэгтэй), шар (дадлага хэрэгтэй), ногоон (итгэлтэй) өнгийн тэмдэглээ тавина. Гарах тасалбараа үнэлгээний хэрэгсэл болгохгүй. Мөн багаар бөглөж болно.

Гүйцэтгэх даалгавар

Органик нэгдлийн талаар дараах 2 төрлийн мэдээлэл өгчээ. Мэдээлэл 1. Органик нэгдлийн жишээ, тэдгээрийн төрөл

Альдегида. Метаналь

б. Бутен

в. Пропин

г. Бутанол - 1

д. Этан

е. Бутаны хүчил

Алкен

Алкин

Алкан

Карбон хүчил

Спирт

Мэдээлэл 2. Алканы гомологийн эхний 5 гишүүний зарим физик шинж чанар

№ Нэр Томьёо Молекул масс Төлөв Буцлах

цэг 0С

1 Метан CH4 16 Хий -162.02 Этан C2 H6 30 Хий -89.03 Пропан C3 H8 44 Хий -42.04 Бутан C4 H10 58 Хий -0.55 Пентан C5 H12 72 Шингэн 36

Гомологийн 15-р гишүүнээс эхлэн хатуу төлөвт оршдог.

Асуулт.1. Өгсөн жишээ тус бүрийн байгууллын томьёог бичиж яагаад органик бодисын энэ ангилалд

хамаарч буйг тайлбарлах2. Алкан ба алкены хоорондын бүтцийн ялгааг (д), (б) жишээнээс гаргах3. Спиртийн тодорхойлолтыг бичих4. Мэдээлэл 2-ыг ашиглан алканы эхний 10 гишүүний томьёог үргэлжлүүлэн бичих, нэрлэх,

гомологийн ерөнхий томьёог олох5. Гомологийн аль нэг гишүүн нь дараагийн гишүүнээс найрлагын ямар ялгаатайг тодорхойлох,

гомологийн дагуу молекул масс яагаад нэмэгдэж байгааг тайлбарлах6. Гомологи, гомологийн эгнээ гэж юу вэ?7. Гомологийн буцлах цэг ба нүүрстөрөгчийн атомын тооны хамаарлын график байгуулах8. Графикаас буцлах цэгийн зүй тогтлыг илрүүлж, шалтгааныг тайлбарлах9. Алканы гомологийн буцлах цэгийг спиртийн гомологийн буцлах цэгтэй харьцуулах тайлбарлах

Жишээ: Хичээлийг 6Е загвараар төлөвлөнө.

51

11.1. ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨЛТ 2019-2020 оны хичээлийн жилд 10 дугаар ангийн зааал судлах хөтөлбөрийн 24

суралцахуйн зорилтыг бүрэн багтаасан 15 теле хичээлийг заасан.

10 дугаар ангийн теле хичээлийн товчоо

Суралцахуйн зорилт Хичээлийн сэдэв

Органик биш хими

10.8.1а. Металлын идэвхийн эгнээ10.8.2а. Металл гарган авах арга10.9a. Шохойн чулууны эргэлт ба шохой үйлдвэрлэл10.9б. Шохойн чулууны хэрэглээ10.10a Хүхэр түүний нэгдлийн хэрэглээ

Органик хими

10.11.1а,10.11.2а,б Түлш тэдгээрийн шинж чанар, хэрэглээ10.11.3а Биотүлш 10.12.1а,б,10.12.2а,б Алкан болон алкены хими шинж 10.13.1а,б Этанол, түүний шинж чанар 10.13.1в Этанол түүний хэрэглээ (Уусгагч)10.13.2а. Карбонхүчил ба нийлмэл эфир 10.12.2в, 10.14.1a,б Полимержих урвал10.14.1в Поликонденсацийн урвал 10.14.1г,д Хуванцар, зохиомол мяндасны хэрэглээ, хүрээлэн буй

орчинд үзүүлэх нөлөө 10.14.2а Цардуул

Хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах үйл ажиллагааны төлөвлөлт

7 хоног СЗ Хичээлийн агуулга, үйл ажиллагаа

I Оношлох Эргэх холбоо

II

10.8.1а 10.8.2а

Металлын холбоо, физик шинж чанарыг тодорхойлох, тайлбарлах. Металлын идэвхийн эгнээг хүчил, ус, усны уур, O2-той харилцан үйлчлэх урвалаар тодорхойлох.Хүдрээс металл гарган авах арга, хайлмалын электролиз, С-ээр ангижруулах аргуудыг тайлбарлах.

10.9a, 9б10.10a

Шохойн чулууны эргэлтийг тодорхойлох, хэрэглээг нэрлэх,шохойн үйлдвэрлэлийг тодорхойлох.Хүхрийн байгалийн эх үүсвэр, тэдгээрийн найрлага дахь хүхрийн исэлдэхүйн хэмийг тодорхойлж, нэрлэх, SO2-ийн хэрэглээг нэрлэх.

III

10.11.1а 10.11.2а,б 10.11.3а

Нүүрс, байгалийн хий, газрын тос, биотүлшний найрлагыг харьцуулан тодорхойлох.Газрын тосыг хэсэгчлэн нэрэх аргаар ашигтай фракцуудад ялгах аргыг тайлбарлаж, фракцын хэрэглээг нэрлэх.

10.12.1а,б10.12.2а,б

Алкан, алкены бүтэц, нэршлийг харьцуулан судлах, химийн шинж чанарын ялгааг бүтэцтэй нь холбон тайлбарлах, холбогдох урвалын тэгшитгэлийг бичих.

IV

10.13.1а10.12.1б, в10.12.1в

Спирт, карбон хүчлийн бүтэц, нэршлийг харьцуулах.Этены усны ууртай нэгдэх урвал болон ферментацаар этанол үүсэхийг тодорхойлох, болон эфир үүсэхийг тодорхойлох

10.12.2в10.14.1a, б

Алкенаас полиалкен үүсэх урвалаар полимержих, найлон,териленийг гарган авах урвалаар поликондинсацийн урвалыг тодорхойлох.



Боловсруулсан: Ч.ЛУВСАНДАГВА

52


11.2. СУРАГЧИЙН БҮТЭЭЛИЙГ ҮНЭЛЭХ РУБРИКИЙН ЖИШЭЭ Зааварчилгаа: Эдгээр шалгууруудыг ашиглан ханын сонинг 1-5 оноогоор үнэлнэ. (1 = хамгийн муу; 3 = дундаж; 5 = хамгийн сайн).

Харагдах байдал Оноо

1. Өнгө үзэмж сайтай байх 1 2 3 4 5

2. Загвар, дизайн сайтай байх 1 2 3 4 5

3. Үг нь уншихад харагдахуйц байх 1 2 3 4 5

4. Зураг хуудас эмх цэгцтэй, тайлбар нь энгийн байх 1 2 3 4 5

5. График, зураг, хүснэгт гэх мэт бусад зүйлүүдээр баяжуулсан байх 1 2 3 4 5

Агуулга 1 2 3 4 5

6. Агуулга нь тодорхой, ойлгоход хялбар байх 1 2 3 4 5

7. Асуулт нь тодорхой байх 1 2 3 4 5

8. Асуулт болон үр дүнд нь хүний анхаарлыг татахуйц байх 1 2 3 4 5

9. Гол таамаглал нь батлагдсан байх 1 2 3 4 5

10. Үр дүнг нь ойлгоход хялбар арга, жишээгээр тайлбарласан байх 1 2 3 4 5

11. Шаардлагагүй олон мэдээлэл агуулаагүй байх 1 2 3 4 5

12. Дүгнэлт нь тодорхой батлагдсан байх 1 2 3 4 5

13. Дүгнэлт нь үр дүнгээр дэмжигдсэн байх 1 2 3 4 5

Танилцуулга 1 2 3 4 5

14. Илтгэгчийн асуултанд хариулж байгаа хариулт нь тухайн сэдвийн хүрээн дэх мэдлэгээр хариулагдсан байх

1 2 3 4 5

15. Илтгэгч нь хураангуй байдлаар 2-3 минутанд багтаан илтгэлийн чухал зүйлүүд, гол ололт амжилтууд, зөвлөмжүүдээ тайлбарласан байх

1 2 3 4 5

15. 5 минутанд багтаагаад зурагт хуудсаа дэлгэрэнгүй тайлбарласан байх 1 2 3 4 5

Ханын сонингийн давуу талууд:...................................................................................................................................................Ханын сонинг сайжруулах санал:......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

53


11.3. СУРАГЧИЙН ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭ11 дүгээр ангийн “Хүчилтөрөгч агуулсан органик нэгдэл”, “Макро молекулт органик

нэгдэл” дэд бүлгийн хүрээнд өөрийн үнэлгээний тэмдэглэх (чеклист) аргыг орууллаа.

Мэдлэг, чадвар 3

Хүчилтөрөгч агуулсан органик нэгдэлЭтенаас этанол үүсэх урвалын тэгшитгэлийг бичиж чадна.

Этанаас этанол үүсэх урвал, ферментацаар этанол үүсэх урвалуудыг химийн холбоо, идэвхжлийн энергийн хувьд харьцуулан тайлбарлаж чадна.

Пентанол хүртэлх шугаман болон салбарласан бүтэцтэй спиртийг нэрлэж чадна. Согтууруулах ундаа уусан эсэхийг шалгах төхөөрөмж рүү архи уусан хүн үлээх үед явагдах химийн урвалыг бичиж чадна. Пентаны хүчил хүртэлх шугаман болон салбарласан бүтэцтэй спиртийг нэрлэж чадна.Иод, зэсийн сульфат, калийн хлорид, циклогексан, ургамлын тос зэргийн аль нь этанолд уусдаг болохыг туршилтаар илрүүлж чадна.Этанолыг зөвхөн нам температурт уусгагчаар хэрэглэдэг шалтгааныг тайлбарлаж чадна. Этаны хүчил нь хүчиллэг (сул хүчиллэг) шинж чанартай болохыг урвалын тэгшитгэл бичих замаар тайлбарлаж чадна. Хүчил ба спиртээс нийлмэл эфир үүсэх урвалын тэгшитгэлийг бичиж чадна. Нийлмэл эфирийн томьёог хараад нэрлэж чадна.

Нийлмэл эфирийн хэрэглээг хэлж чадна. Макро молекул органик нэгдэлПолимержих болон поликонденсацийн урвалын ялгааг жишээн дээр тайлбарлана.

Дурын алкенээс үүсэх полимерийн бүтцийг дүрсэлж чадна.

Полимерийн бүтцээс мономерийн бүтцийг тодорхойлж чадна. Найлон үүсэх поликонденсацийн урвалыг бичиж чадна.Полимерийн бүтцээс бүтцийн нэгжийг тодорхойлж чадна.

Өөр өөр мономерээс үүсэх полимерийн бүтцийг дүрсэлж чадна.

Хуванцарын ахуй амьдралд дахь хэрэглээг нэрлэж чадна.

Хуванцар савны тэмдэглэгээ, тэдгээрийг хэрхэн хэрэглэх, хаях зааврыг хэлж чадна.

Хогийг шатаах, булахын хүрээлэн буй орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөг хэлж чадна.

Полимер материалын давуу талыг нэрлэж чадна.

Глюкозоос поликонденсацийн урвалаар цардуул үүсэх урвалын үгэн тэгшитгэлийг бичиж чадна.

Глюкозоос поликонденсацийн урвалаар цардуул үүсэх урвалын тэгшитгэлийг бичнэ.

Б. Эрэгцүүлэл дүгнэлт (мэдэхгүй, чадахгүй байгаа, дутуу ойлгосон г.м.):...................................................................................................................................................В. Цаашид гүйцээн суралцах төлөвлөгөө:...................................................................................................................................................Г. Бусад (багш, найз нөхөд)-аас хүсэх дэмжлэг:......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Чадна - , Чадахгүй -

54


11.4. ОНОШЛОХ ҮНЭЛГЭЭНИЙ ДААЛГАВАРА. Сонгох хариултат даалгавар

1. Аль нь алканы ерөнхий томьёо вэ? а. CnH2n б. CnH2n-2 в. CnH2n+1OH г. CnH2n+2

2. Хүйтэн ус, сулруулсан хүчилтэй эрчимтэй урвалд ордог мөнгөлөг цагаан өнгөтэй металлыг сонгоно уу. а. Al б. Na в. Ag д. Сu

3.

а. 3-метилпентан-2-ол б.3-этилбутан-2-ол в. 3-метилпентан-3-ол г. 2-этилбутан-3-ол

4. Өгсөн полимерийг үүсгэсэн мономерыг сонгоно уу.

* C C C C *

F

F

F

F

F

F

F

F

A. F2HC-CHF2 Б. F2C=CF2

B. H2C=CH2 Г. FC≡CF

Б. Богино хариултат даалгавар5. Байгаль дахь шохойн чулууны эргэлтэд оролцдог кальцийн нэгдлүүдийн томьёог,

нэртэй нь харгалзуулна уу. Томьёо Нэр

1 Ca(OH)2(уус) а Түүхий шохой

2 CaCO3(хат) б Шохойн ус 3 CaO(хат) в Гөлтгөнө4 CaCO3(хат)*MgCO3(хат) г Кальцийн карбонат

д Доломит1........... 2............... 3........... 4...............

6. Лабораторт төмөр(II)-ийн сульфидыг давсны хүчлээр үйлчлэн А хийг гарган авсан бол: А. Явагдах урвалыг бичиж, А хийг нэрлэнэ үү.

.............................................................................................., .........................7. Алкан болон алкены томьёо, нэр, шинж чанар өгчээ.

1. Бромын усны өнгийг арилгана. 2. C2H4 3.CH2=CH2 4.CH4 5.C3H8 6. Ханасан

7. CH3-CH2-CH2-CH3 8. Пропен 9. Этан

Алкан, алкенд харгалзах мэдээллийг дараах хүснэгтэд өгсөн үзүүлэлтийн дагуу ялгаж дугаарыг нь бичээд, тэдгээрийн химийн идэвх, идэвхийн шалтгааныг тайлбарлана уу.

Үзүүлэлт Алкан АлкенХолбогдох мэдээлэл ... ....ИдэвхИдэвхийн шалтгаан

8. Сурагч хөнгөнцагаан, бари, лити, магни зэрэг металлуудыг авч эдгээр металлын нитратын уусмалд дэс дараалуулан дүрж ажиглалтаа хүснэгтэд тэмдэглэсэн үр дүнг гарган авчээ.Уусмал Al Ba Li MgХөнгөцагааний нитрат √ √Барийн нитрат √ xЛитийн нитрат xМагнийн нитарт x √ √

нэрлэнэ үү. [1 оноо] (ойлгох)

55


Хүснэгтэд урвал явагдаагүй бол x, урвал явагдсан бол √ тэмдэглэгээ хийсэн болно.Хүснэгтийн үр дүнд үндэслэн металлуудыг идэвх нь буурах дарааллаар жагсаана уу...........................................................................................................

В. Бүтээх хариултат даалгавар9. Хоёр органик нэгдлийн томьёо өгчээ.

Нүүрсустөрөгчийн нэгэн хүчилтөрөгчит уламжлал нь натрийн гидрокарбонаттай урвалд ордоггүй бөгөөд энэ нэгдлийн дэлгэмэл томьёо:

C C C H

H

OH

H

H

H

H

H

Нүүрсустөрөгчийн өөр нэг хүчилтөрөгчит уламжлал нь натрийн гидрокарбонаттай урвалд ордог бөгөөд энэ нэгдлийн дэлгэмэл томьёо:

C C C O H

H

H

O

H

H

H болно.C2H5COOH +NaHCO3→ C2H5COONa +CO2↑+ H2O

а. Өгсөн нэгдлүүдийг нэрлээд, байгууллын хураангуй томьёог бичнэ үү. ...................................................................................................................................................б. Өгсөн органик нэгдлүүд натрийн гидрокарбонаттай харилцан үйлчлэхдээ харилцан

адилгүй байгаа шалтгааныг тэдгээрийн молекулын бүтцэд нь үндэслэн тайлбарлана уу. ...................................................................................................................................................в. Өгсөн нэгдлүүдийн өөр хоорондоо харилцан үйлчилж үүсгэх нийлмэл эфирийн томьёог

бичнэ үү. ................................................................................................................................................... г. Өгсөн спирт (C3H7OH)-ийг алкены усны ууртай нэгдэх урвалаар гарган авах урвалын

тэгшитгэл бичнэ үү. Урвалд хэрэглэгдэх катализаторыг нэрлэнэ үү. ...................................................................................................................................................

Даалгаврын зөв хариултХэрвээ оношилгооны үр дүнг оноогоор гаргавал сонгох хариулттай даалгавар тус бүр 1

оноо, богино хариултат ба бүтээх хариултат даалгаврын хөнгөн асуулт 1 оноо, эрэгцүүлэн бодох, учир шалтгааныг тайлбарлах асуулт 2 оноотой байна.

1г, 2б, 3а, 4б, 5. 1б, 2г, 3а, 4д6. FeS(хат) + 2HCl(уус)→ FeCl2(уус) + H2S(хий), H2S-устөрөгчийн сульфид

7. Үзүүлэлт Алкан Алкен

Холбогдох мэдээлэлCH4, C3H8 , CH3-CH2-CH2-CH3, Этан, ханасан

Бромын усны өнгийг арилгана. CH2=CH2 , C2H4 Пропен

Идэвх Идэвхгүй Идэвхтэй

Идэвхийн шалтгаан Давхар (ханаагүй) холбоо агуулсан

8. Li, Ba, Mg, Al9. a. Пропанол, CH3-CHOH-CH3, пропаны хүчил, CH3-CH2-COOH

б. Карбон хүчил нь –COOH бүлэг агуулсан тул сул хүчиллэг шинжийг үзүүлж, натрийн гидрокарбонаттай харилцан үйлчилдэг.

в. CH3-CH2-COOH + CH3-CHOH-CH3→ CH3-CH2-COO-CH(CH3)2 +H2O пропилпропаноат г. CH3-CH=CH2 + H2O → CH3-CHOH-CH3 (катализатор нь фосфорын хүчил)

56


11.5. ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ10 дугаар ангийн 15 теле хичээлийг 9 дүгээр сард 6 цагийн хичээлээр буюу 6 дэд

бүлгээр бататгахаар “Хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах төлөвлөгөө”-ний хэсэгт тусгасан. “Металл”, “Карбонат ба хүхэр” дэд бүлгүүдтэй холбоотой туршилтууд нь 11, 12 дугаар ангид хийгдэхгүй тул бататгал хичээлээр турших эсвэл видео хэлбэрээр үзүүлнэ.

“Макро молекулт органик нэгдэл” дэд бүлэгт 10.12.2в буюу полимержих урвалаар полиэтен үүсэхийг тодорхойлох суралцахуйн зорилтыг нэгтгэсэн.

Энэ ангид “Нүүрсустөрөгчид” дэд бүлгийн хичээлийн агуулгыг нэгтгэн 40 минутаар судлах ээлжит хичээлийг бататгах даалгаварт суурилсан арга зүйн хувилбарыг зөвлөж байна.

Суралцахуйн зорилт Нэр томьёо • Алканы молекул дахь химийн холбоо, түүнд үндэслэн алканы урвалын

идэвхгүй шинж чанарыг тодорхойлох• Алканы хлортой халалцах урвалыг тодорхойлох• Алканы крекингээр алкен гарган авах аргыг тодорхойлох• Ханасан болон ханаагүй нүүрсустөрөгчдийн бромын устай харилцан

үйлчлэх урвал, молекулын бүтцийн ялгааг олж харах

• Алкан• Халалцах урвал • Крекинг • Алкен • Нэгдэх урвал


Даалгавар 1. 1а,1бСурагчийн алдаа, (ташаа ойлголт,)Алканы ерөнхий томьёог алкен болон алкины ерөнхий томьёотой андуурах


Сурагчийн алдаа, (ташаа ойлголт,)Алкан болон алкены бүтцийн томьёонд үндэслэн ангилж чадаж байгаа боловч молекулын томьёонд үндэсэлэн ангилах чадвар сул байна.

“Нүүрсустөрөгч” дэд бүлгийн агуулгыг бататгах хичээлийн арга зүйн санаа

Үе шат Сурагчийн үйл ажиллагаа Зөвөлгөө

Эхлэл

Теле хичээлийг сэргээн сануулах.

Чиглэл:• Дэлгэмэл, хураангуй, молекулын томьёо,ерөнхий томьёо

зэрэгт үндэслэн органик нэгдлийг ангилах • Органик нэгдлийг нэрлэх

Ангилах:Нүүрсустөрөгч, спирт, карбон хүчлийн гомологийн 5-р гишүүн хүртэл нэрлэх.

Өрнөл

Өгсөн мэдээллийг ашиглан асуултанд хариулах (багаар)1. Алкан болон алкены хими шинжийг илэрхийлсэн урвалын

төрлийг тодорхойлох2. Алкан болон алкены хими шинж чанарын ялгаатай болон

төсөөтэй талуудыг тодорхойлох 3. Химийн идэвхийг харьцуулах 4. Химийн идэвхээрээ ялгаатай байгаа шалтгааныг

тэдгээрийн молекулын бүтцэд нь үндэслэн тайлбарлах

57


Төгсгөл

Өгсөн мэдээллийг ашиглан даалгавар гүйцэтгэх 5. Алкан болон алкены хими шинж чанарыг тодорхой

жишээгээр бичиж харуулах6. Нүүрсустөрөгчдийн шатах урвалаар үүсэх бүтээгдэхүүнийг

тодорхойлох7. 2-оос олон нүүрстөрөгчийн атом агуулсан алкены устай

нэгдэх урвалаар байрлалын изомер болох 2 төрлийн бүтээгдэхүүн үүсэж болохыг тодорхойлох, тайлбарлах

2 од, нэг хүсэл*............................*...........................?...........................

Гүйцэтгэх асуулт болон даалгаврууд

Алкан болон алкены хими шинж чанарууд өгчээ.Алкан тодорхой нөхцөл бүрдсэн үед халалцах, крекингийн урвалд ордог бол алкен нь давхар холбоо тасарч нэгдэх, исэлдэх урвалд маш идэвхтэй ордог.

Алкан АлкенI. Хлортой халалцах урвал: Алкан нь

гэрэлтэй нөхцөлд хлортой урвалд орох бөгөөд урвалаар алканы молекул дахь устөрөгчийн атом нь хлороор халагдана.

II. Крекинг:Алкан нь хөнгөнцагааны оксидон катализатортай, өндөр температурт халаахад С-С холбоо тасарч алкан болон алкен үүсгэдэг.

I. Бромт нэгдэх урвал: Алкены молекул дахь С=С холбоо тасарч бромтой нэгдэх урвалд орно.

II. Алкен нь фосфорын хүчил катализаторын оролцоотой усны ууртай нэгдэж спирт үүсгэдэг.

III. Полимержих урвал

Шатах урвал: CH4 + 2O2 →CO2 + 2H2O 2C3H6 + 9O2 →6CO2 + 6H2O

Асуулт:1. Алкан болон алкены химийн шинж чанарыг илэрхийлсэн урвалын төрлийг

тодорхойлно уу?2. Алкан болон алкены хими шинж чанарын төсөөтэй болон ялгаатай талыг

тодорхойлно уу?3. Алкан болон алкены химийн идэвхийг харьцуулна уу?4. Химийн идэвхээрээ ялгаатай байгаа шалтгааныг тэдгээрийн молекулын бүтцэд нь

үндэслэн тайлбарлана уу?

Даалгавар: 1. С5H12 томьёотой алканы крекингийн урвалаар хоёр нүүрстөрөгчийн атом агуулсан

А алкан ба В алкен үүссэн. А ба В органик нэгдлийн бүтцийг дэлгэмэл томьёогоор бичнэ үү.

58


2. А алканы хлортой халалцах урвал, В алкены хлортой нэгдэх урвалыг дэлгэмэл томьёогоор бичиж, урвалын төрлийг тодорхойлно уу.

3. А алкан ба В алкены шатах урвалын тэгшитгэлийг бичиж тэнцүүлээд нүүрсустөрөгчдийн шатах урвалаар ямар ямар бүтээгдэхүүн үүсдэг болохыг бичнэ үү.

4. В усны ууртай нэгдэх урвалаар байрлалын изомер болох хоёр өөр бүтээгдэхүүн үүсдэг бол явагдах урвалыг бичиж, яагаад хоёр бүтээгдэхүүн үүсэж байгааг тайлбарлана уу.

Даалгаврын зөв хариу:

1.

2.

Халалцах урвал

Нэгдэх урвал

3. C2H6 + O2 → CO2 + H2O , C3H6 + O2 → CO2 + H2O Нүүрсустөрөгчийн шатах урвалаар нүүрсхүчлийн хий ба ус үүсдэг.4.

Давхар холбоо тасарч нэгдэх урвал учраас давхар холбоо бүхий хоёр нүүрстөрөгчийн атом дээр Н атом болон ОН бүлэг очиж холбогдох хоёр боломж байна.

59

11.1. ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨЛТ2019-2020 оны хичээлийн жилд 10 дугаар ангийн химийн сонгон хичээлийн 14 суралцахуйн

зорилтыг 9 хичээлээр заасан билээ.

10 дугаар ангийн сонгоны теле хичээлийн товчоо

Суралцахуйн зорилт Хичээлийн сэдэв Гэрийн даалгавар

Металл

10.8.3в10.8.2г

Металлын идэвхийн эгнээ ба ангижруулагч шинж (II.06) Сурах бичгийн 79-р талын 1-3-р дасгал

Металлын нэгдлийн шинж чанар ба ган үйлдвэрлэл (II.11) Сурах бичгийн 86-р талын 8-р дасгал

Хүхэр 10.10б Контактын арга (III.26) Сурах бичгийн 98-р талын дасгал 9-14-р дасгал

Түлш

10.11.4а Түлш, тэдгээрийн шинж чанарын хэрэглээ (IV.03)

Сурах бичгийн 113-р хуудасны дасгал 1-5

10.11.4б10.11.4в

Нүүрсний төрөл ба найрлага (IV.06)

Коксхимийн үйлдвэрийн талаар дэлгэрүүлэн судлаарай

Хүчилтөрөгч агуулсан органик нэгдэл

10.13.1а10.13.1б

Этанол, түүний шинж чанар (IV.17)

Сурах бичгийн 126-р талын дадлага ажил, 128-р талын дасгал 8-10

10.13.1в Этанолын хэрэглээ: Түлш (IV.22)

Макро-молекулт органик нэгдэл

10.14.2в10.14.2г10.14.2д10.14.2е10.14.2ж

Байгалийн полимер (V.20)

Цардуулын гидролиз (V.28) 143-р талын дасгал 8-9


7 хоног

Суралцахуйн зорилт

Хичээлийн агуулга, үйл ажиллагаа Зөвөлгөө

I

10.8.2г -10.14.2ж

1. Багшийн оношилгоо даалгавраар

2. Бие даалт, гэрийн даалгаврыг рубрикээр

Сурагчийн өөрийн үнэлгээ

• Багш өгсөн даалгавраар• Сурагчийн өөрийн үнэлгээг сурагч

өөрөө хийнэЦаашид алдаа, хоцрогдлоо нөхөх төлөвлөгөөг гаргаж бие дааж ажиллана

Оношлогооны үр дүн гаргахАнги нийтээр бататгал хичээлээрШаардлагатай бол жижиг бүлгээр нэмэлт бататгал, давтлага хийж болно.

10.8.3в10.8.2г

Сурагчдаар “Гангийн найрлага, бат бөх чанар, түүний хэрэглээ” сэдэвт бие даасан судалгаа хийлгэхСудалгааны үр дүнг хэлэлцэх

Гангийн найрлагыг өөрчлөхөд түүний бат бэх чанар, хатуу чанар өөрчлөгддөгийг таниулах зорилготой. Өөр металлын атомыг нэмэхэд талст оронт торын гулсах чанар алдагддаг болохыг багш нэмж тайлбарлах шаардлагатай.


СОНГОН СУДЛАХ TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГБАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ

Боловсруулсан: Ж.ЭНЭБИШ

60


II

10.10б

“Химийн тэнцвэр, түүний шилжилт” – ийн талаарх өмнөх мэдлэгийг сэргээн сануулахХүхрийн хүчлийг үйлдвэрлэх шатыг ярилцаж, гарцыг тооцоолно. Гарцыг их байлгахын тулд тэнцвэрийг хэрхэн удирдах вэ? гэсэн асуултаар конверторт явагдах урвалын мөн чанарыг таниулах

Хүхрийн хүчлийн үйлдвэрлэлд хүхэр (VI) оксид үүсэх урвал нь эргэх урвал учраас энэ шатанд гарцыг их байлгахын тулд урвалын нөхцөлийг тохируулах шаардлагатай гэдгийг, хүхрийн хүчлийг пирит, хүхэр зэрэг өөр өөр түүхий эдээс үйлдвэрлэхэд түүхий эдийг цэвэрлэх шат нь ялгаатай гэдгийг таниулна.

10.11.4а “Яагаад Хятад улс нь манай улсаас коксжих нүүрсийг их хэмжээгээр импортолдог вэ?”, “Монгол улсад коскхимийн үйлдвэр ач холбогдолтой юу” гэсэн асуудал дэвшүүлэн бие даасан судалгаа хийлгэх

Нүүрсний коксжилтийн бүтээгдэхүүний хэрэглээг импортын хэмжээтэй нь холбож, нүүрсийг коксжих аргыг тайлбарлан таниулна.

10.11.4б10.11.4в

III

10.13.1а10.13.1б

Этанолын хэрэглээнээс түүний хими шинж чанарыг таниулах: Теле хичээлээс хэсэгчлэн үзүүлэхЭтанолын исэлдэх урвал, шатах урвалын тэгшитгэл ашиглан стехиометрийн тооцоо хийх Этанолын уусгагч шинж чанарыг туршиж, уусах чанарын тоон өгөгдөлтэй холбон тайлбарлах

Теле хичээл үзэж судалсан сурагчдад “Монгол орны хувьд улаан буудайг исэлдүүлэн гаргаж авсан этанолыг түлшээр ашиглаж болох уу?” гэсэн асуултаар бие даасан судалгаа хийлгэх боломжтой.

10.13.1в

10.14.2в10.14.2г10.14.2д

Бидний өдөр тутам хэрэглэгдэг хүнсний болон бусад бүтээгдэхүүнд уураг, нүүрс ус, өөх тос агуулагддагийг шошгоноос харуулахУургийн гидролизоор амин хүчил, нийлмэл нүүрсний гидролизоор энгийн нүүрс ус үүсэхийг теле хичээлийн туршилтын хэсгээс ажиглуулна.

IV

10.14.2е10.14.2ж

10.8.2в - 10.11.4в

Нэгдсэн бататгал: Оганик бус химиБодлого дасгал

10.14.2в – ж Нэгдсэн бататгал: Органик химиБодлого дасгал

61

СОНГОН СУДЛАХ TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ

11.2 ТУРШИЛТЫН АЖЛЫН ТАЙЛАНГИЙН РУБРИК10 дугаар ангиас “Хүчил, суурийн титрлэлт”, “Хроматографи” зэрэг химийн нарийн

туршилтууд орж эхэлсэн. Иймээс туршилтын ажлын тайланг үнэлэх рубрикийг санал болгож байна. Энэ рубрикийг ашиглахын тулд туршилтын ажлын жишээ тайланг сурагчдаар үнэлүүлж, тайлан бичих талаар ойлголт өгөх шаардлагатай. Мөн рубрикийн тодорхой хэсгийг хэсэгчлэн ашиглах, сурагчид өөрийн бичсэн туршилтын тайланг үнэлэхдээ өөрийн үнэлгээ хийх байдлаар ашиглаж болно. Мөн шинжлэх ухаанч арга барилыг төлөвшүүлэх хичээлд ашиглаж болно.

Түвшин4 3 2 1

Танилцуулга: Судалгааны асуулт ба таамаглал

Судалгаанд үндэслэсэн таамаглал дэвшүүлэх өөрөөр хэлбэл туршиж үзэх боломжтой таамаглалыг дэвшүүлэх. Тайлангийн гарчиг нь асуулт эсвэл таамаглалыг тусгасан.

Судалгаанд үндэслэсэн таамаглал дэвшүүлэх өөрөөр хэлбэл туршиж үзэх боломжтой таамаглалыг дэвшүүлэх. Тайлангийн гарчигт судалгааны асуулт, таамаглалыг тусгаагүй.

Таамаглалын үндэслэл нь тодорхойгүй эсвэл таамаглалыг турших боломжгүй. Тайлангийн гарчиг нь асуулт эсвэл таамаглалыг тусгаагүй.

Таамаглал дэвшүүлээгүй. Тайлангийн гарчиг нь тухайн агуулга, эсвэл даалгаврын талаар ерөнхий томьёологдсон, эсвэл тодорхойгүй байна.

Явц: Туршилтын дизайн, төлөвлөлт

Туршилтыг хэрхэн хийх талаар нарийвчлан тодорхойлж, үйл ажиллагааг алхам алхмаар оруулсан. Бүх алхамуудыг оруулсан.

Туршилтыг хэрхэн хийх талаар нарийвчлан тодорхойлж, үйл ажиллагааг алхам алхмаар оруулсан. Гэвч бүх алхамуудыг оруулаагүй.

Туршилтыг хэрхэн хийх талаар үйл ажиллагааны алхам нь тодорхой бус. Туршилтыг өөр хэн нэгэн давтан хийхэд хүндрэлтэй.

Тайлбар тодорхойгүй, дутуу байгаа тул туршилтыг давтаж болохгүй.

Үр дүн: Өгөгдөл цуглуулалт

Үр дүн, мэдээллийг нарийвчлан бүртгэж, бүтэцчилж харуулсан тул уншигчдад туршилтын өгөгдлийн өөрчлөлт, хандлагыг харахад хялбар болно. Бүх тохирох тэмдэглэгээг ашигласан.

Үр дүн нь тодорхой бөгөөд тохирох тэмдэглэгээг ашигласан байна. Туршилтын өгөгдлийн өөрчлөлт, хандлага нь тодорхойгүй.

Үр дүн нь тодорхойгүй, хаяг тэмдэглэгээ ашиглаагүй, туршилтын өгөгдлийн өөрчлөлт, хандлага нь тодорхойгүй.

Үр дүнг харуулахыг оролдсон боловч эмх цэгцгүй, дутмаг тэмдэглэсэн.

Өгөгдлийн шинжилгээ

Өгөгдөл болон ажиглалтад нарийвчлан задлан шинжилгээ хийсэн. Өгөгдлийн өөрчлөлтийг тэмдэглэсэн. Дүгнэлт гаргахын тулд хангалттай өгөгдөл ашигласан.

Таамаглалын талаар дүгнэлт гаргахад ашигласан өгөгдлийг нэгтгэн харуулсан. Зарим логик болон өгөгдлийг ашигласан байдал нь тодорхойгүй.

Шинжилгээний талаарх ойлголт дутмаг. Өгөгдлийн өөрчлөлтийг тодорхойлохын тулд хангалттай мэдээлэл цуглуулаагүй. Эсвэл өгөгдөлд задлан шинжилгээ хийгээгүй.

Шинжилгээ нь нарийвчлалгүй, хангалтгүй хэмжээний мэдээлэлд үндэслэсэн.

Үр дүнг тайлбарлаж, дүгнэлт гаргах

Өгөгдлийг нэгтгэн харуулж, таамаглалын талаар логик дүгнэлт гаргахад ашигласан.

Өгөгдлийг нэгтгэн харуулж, таамаглалын талаар дүгнэлт гаргахад ашигласан.

Өгөгдлийг ашиглан таамаглалын талаархи дүгнэлт гаргаагүй.

Таамаглалын талаар дүгнэлт гаргаагүй байна.

62


11.3 СУРАГЧИЙН ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭ

Эргэлзээтэй(Дахин судлах шаардлагатай)

Итгэлтэй(Нэмэлт дасгал

даалгавар шаардлагатай)

Маш итгэлтэй

Мет

алл

Өгсөн металлын гидроксид, нитратуудын дулааны задралын тэгшитгэлийг бичиж чадна. Металлаас катион үүсэх хандлагыг идэвхийн эгнээтэй холбон тайлбарлаж, урвал бичиж чадна. Металлын ангижруулагч шинж гэдэг нь ....... юм. Металл агуулсан хүдрээс түүнийг гарган авах аргыг тайлбарлан бичиж чадна. Гематитаас төмрийг эктсракцилж гарган авах урвалыг тайлбарлан бичиж чадна. Металлын хайлшийн бүтцийг дүрслэн зурж, металлаас ялгаж чадна.

Металлыг дахин боловсруулахын давуу ба сул талыг нэрлэж чадна.

Хүх

эр

Хүхрийн хүчлийн үйлдвэрлэлийн контактын аргын шат тус бүрийн нөхцөл, явагдах урвалыг тайлбарлаж чадна. Хүхэр (VI)–ийн оксид үүсгэх урвал нь эргэх урвал учраас гарцыг их байлгах тохиромжтой нөхцөл тогтоохдоо ............ – г ашигладаг.

Түлш

Түлшийг нэрлэх бөгөөд бензиний найрлаганд агуулагддаг нүүрсустөрөгчийн хольцыг хэсэгчилсэн нэрлэгийн аргаар ялгадагийг мэднэ. Нүүрсний төрөл, найрлагыг нэрлэж, коксжих нүүрсний хэрэглээг тайлбарлаж чадна.

Коксжих аргын нөхцөл, бүтээгдэхүүнийг хэрэглээтэй нь холбон тайлбарлаж чадна.

Хүч

илтө

рөгч

агу

улса

н ор

гани

к нэ

гдэл

Этенийг гарган авах ферментацийн арга, этенийг усны ууртай үйлчлүүлэх аргын ялгааг тайлбарлаж чадна. Шошгоноос этанолыг уусгагчаар ашигладагийг нэрлэж чадна. Уусах чанартай нь холбон тайлбарлаж чадна. Этанолыг түлшээр ашигладагийг тодорхойлж, шатахын дулааныг нь тооцоолж чадна. Этанолыг калийн перманганатаар исэлдэхэд этанолын хүчил үүсдэгийг тодорхойлж, үүнийг индикатор ашиглан илрүүлж чадна.

Мак

ром

олек

улт

орга

ник

нэгд

эл

Өөх тос макромолекулт органик нэгдэлд хамаарагддаг боловч полимер биш гэдгийг тайлбарлаж чадна. Нийлмэл нүүрсус, уургийн гидролизийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэж чадна.

Уургийн бүтцийн томьёоноос түүнийг найлонтой адил амидын холбоотой гэдгийг ялгаж чадна.

63


11.4 ОНОШЛОХ ҮНЭЛГЭЭНИЙ ДААЛГАВАР

Сонгох хариултат даалгавар1. Металлын нэг буюу хэд хэдэн элементтэй үүсгэсэн холимгийг хайлш гэнэ. Өгсөн

бүтцээс аль нь хайлшийг харуулсан байна вэ? а. б. в. г.

а. б. в. г.2. Аль хуруу шилэнд цайр исэлдсэн бэ?

3. Органик урвалыг схемээр харуулсан байна.

Y бодисын байгууллын хураангуй томьёо ба нэрийг сонгоно уу.Нэр Байгууллын томьёо

а. Метил метаноат HCOOCH3б. Метил этаноат HCOOCH2CH3в. Этил метаноат HCOOC2H5г. Этил этаноат CH3COOC2H5

4. Найлон нь диамин, дикарбон хүчлийн поликонденсациар үүсдэг полимер юм. Аль диаграммд найлоны бүтцийг харуулсан байна вэ?

а.

б.

с.

г.

5. X эфир нь этаны хүчилтэй ижил молекул томьёотой. Аль нь Х эфирийн томьёо вэ?

64


6. Дараах нэгдлүүдээс аль нь макромолекул болон полимерт зэрэг хамаарагдах вэ?а. б. в. г.

7. X, Y, Z урвалын аль нь исэлдэх урвалд хамрагдах вэ?

8. X мономерийн бүтцийг доор харуулав.

X полимерийг поликонденсацийн урвалд оруулж, Y полимерийг гарган авсан. Y полимерын хэсгийг доор харуулав.

Дараах мэдээллийн аль нь зөв бэ?а. X нь дикарбон хүчил б. X полимержиж Y үүснэ. в. Устөрөгч ялгарна. г. Ус үүснэ.

Бүтээх хариултат даалгавар9. Маш олон металлын карбонатыг халаах үед задардаг.

9.1 Энэ нь ямар төрлийн урвал вэ?....................................................................................9.2 Металл карбонатыг задлах явцад үүсэх хийг нэрлэж, энэ хийг таних туршилтыг

тайлбарлан бичнэ үү. ...............................................................................................9.3 Сурагч Дулмаа дараах багажийг ашиглан 5 өөр металлын карбонатын задралыг

судалжээ.

Дулмаа нь карбонат тус бүрээс 0.01 моль дээж авч, тариурт 100 см3 хий хуримтлуулахад зарцуулагдах хугацааг хэмжсэн байна. Энэ туршилтын үр дүнг хүснэгтэд харуулав.

Карбонат 100 см3 хий хуримтлуулахад зарцуулагдсан хугацаа (Сек)А металлын карбонат 20В металлын карбонат 105С металлын карбонат 320X металлын карбонат 1000 секундээс хойш хий ялгараагүй.Е металлын карбонат 60

65


Үнэндээ Дулмаа нь кальцийн карбонат, зэс (II)–ийн карбонат, магнийн карбонат, натрийн карбонат, цайрын карбонатын дээжийг ашигласан. Метал илүү идэвхтэй байх тусам металын карбонатыг задрал удаан явагдаж, их энерги шаарддаг бол хүснэгтийг бөглөж A, B, C, X, E металл тус бүрийг тодорхойлно уу.

Металл Металлын нэр Металлын карбонатын томьёоА ............................................. ...............................................В .............................................. ...............................................С ............................................... ...............................................X ............................................... ...............................................E ................................................ ...............................................

9.4 Цайрын карбонат халаалтын нөлөөгөөр задрах урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү...........................................................................................................................................

10. Диаграммд хүхрийн хүчил үйлдвэрлэх гурван үе шатыг харуулав.Хүхрийн хүчлийг гарган авахдаа нэг боломжит эх үүсвэр болох шингэн хүхрийг ашигладаг. Шатаах зууханд хүхэр шатаж, хүхрийн диоксид үүсдэг. а. Шатаах зууханд явагдах урвалын тэгшитгэлийг бичнэ үү. ...........................................................б. Конверторт хүхэр (IV)–ийн оксид ба хүчилтөрөгчийг

катализаторын хэд хэдэн үеэр дамжин ойролцоогоор 4200С температурт урвалд ордог.

2SO2 (х) + O2(х) 2SO3(х) ∆H = -196 кжДаралтыг ихэсгэх үед хүхэр (VI)-ийн оксидын гарц өсдөг. Үүний шалтгааныг тайлбарлана уу...................................................................................

в. Даралтыг ихэсгэх үед хүхэр (VI)–ийн оксидын гарц өсдөг боловч конвертор дэх урвал нь 1 атмосферийн даралтанд явагддаг. Үүний шалтгааныг тайлбарлана уу.

...................................................................................................................................................г. Хүхрийн хүчлийн үйлдвэрт хийнүүдийг катализаторын нэг үеэс нөгөөд шилжихэд

хөргөдөг. Урвалын шинж чанарын талаарх өгсөн мэдээллийг ашиглан яагаад хийг хөргөх шаардлагатай болохыг тайлбарлана уу.

...................................................................................................................................................Даалгаврын зөв хариулт1б, 2в, 3г, 4а, 5а, 6б, 7б, 8г9 даалгавар: А. Задрах урвал, B. Нүүрсхүчлийн хий, шохойн усан дундуур нэвтрүүлж танина. С. Металлын карбонатын найрлага дахь металл нь идэвхи багатай байх тусам бага энерги зарцуулагдах буюу хурдан хугацаанд задарна. Иймээс хамгийн идэвхи багатай металл агуулсан карбонат хамгийн хурдан задарна. Металлын карбонатын задрах хугацааг нь ашиглан металлуудыг идэвхиэр нь жагсаавал A<E<B<C<X гэсэн дарааллаар идэвхи нь өснө. Кальци, зэс, магни, натри, цайрын карбонатыг судалсан байгаа. Эдгээр карбонатын найрлага дахь металлуудыг идэвхийн дарааллаар байрлуулбал Cu<Zn<Mg<Ca<Na гэсэн эгнээ үүснэ. Үүнээс харахад A металл нь Cu, B металл нь Mg, C металл нь Ca, X металл нь Na, Е металл нь Zn байсан. CuCO3, MgCO3, CaCO3, Na2CO3, ZnCO3. D. ZnCO3 ZnO+ CO2

10 даалгавар: A. S(х.т) + O2(х) SO2(х) B. Тэнцвэр тогтсон системд даралтыг ихэсгэхэд Лье – Штальегийн зарчим ёсоор цөөн тооны молекул үүсэх чиглэлд буюу шулуун урвалын чиглэлд тэнцвэр шилжиж, бүтээгдэхүүний гарцыг ихэсдэг.С. Гэвч өндөр даралтыг үүсгэхэд тоног төхөөрөмж болон материалын зардал нэмэгддэг

учраас эдийн засгийн зардал нь өсдөг. Иймээс даралтыг 1 атм байхаар тохируулна. Өөрөөр хэлбэл өндөр даралтыг тэсвэрлэх тоног төхөрөмж шаардагдана.

D. 2SO2 (х) + O2(х) 2SO3(х) үүсэх урвал нь экзотерм урвал учраас температурыг бууруулахад тэнцвэр бүтээгдэхүүн үүсэх чиглэлд шилжинэ. Температурыг бууруулаагүй нөхцөлд тэнцвэр эх бодис буюу хүхэр (IV) оксид үүсэх чиглэлд шилжиж, бүтээгдэхүүний гарц буурна.

66


11.5 ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ

10 дугаар ангид сонгоны агуулгаар дараах 4 багц үйл ажиллагааг явуулсан байна. Үүнд:• Металлын ангижруулагч шинж, түүний хандлага, металл агуулсан хүдрээс металлыг

гарган авах аргыг идэвхийн эгнээтэй холбон тайлбарлах• Хүхрийн байгаль дахь эрдэс, түүний шинж чанарыг ялган таниж, хүхрийн хүчлийг гарган

авах контактын аргыг тайлбарлах, конверторт явагдаж буй химийн урвал нь эргэх шинжтэй учраас гарцыг их байлгахын тулд тохиромжтой нөхцөл шаардлагатай болохыг химийн тэнцвэрийн шилжилт, Лье–Штальегийн зарчимд үндэслэн тайлбарлах

• Түлшний найрлага, түүний шинж чанар, ангиллыг тайлбарлах. Биотүлш болох этанолын шинж чанарыг түүний хэрэглээтэй холбон тайлбарлах

• Макромолекулт органик нэгдэл болох уураг, нүүрс ус, өөх тосны бүтцийг түүний найрлага дахь химийн холбоонд үндэслэн таниж, тодорхойлох, ялгах. Нүүрс ус, өөх тос, уургийн гидролизийн бүтээгдэхүүнийг нэрлэхҮүнийг багцлан авч үзвэл металл болон металл биш, түүний нэгдлийг шинж чанарыг

судалсан байна. Органик нэгдлээс түлшний шинж чанар, алкен, макромолекулт нэгдлийг ялган танисан байна. Иймээс “Металл” агуулга нь энэ ангид нилээн гүнзгийрч орж байгаа тул оюуны зураглал, ухагдахууны сүлжээ, бие даасан судалгаа хийх зэрэг аргаар нэгтгэн дүгнэх нь зүйтэй юм. Харин макромолекулт нэгдэлт, полимер гэсэн ухагдахууныг ялгахад анхаараарай.

Эхлээд “Металл” дэд бүлгийн бататгал хичээлийн арга зүйн санааг тайлбарлая.

Үйл ажиллагаа Хичээлийн дидактик алхам, үйл ажиллагааны үндсэн санаа Зөвлөмж

Үйл ажиллагаа 1. Сурагчдын ойлголт, чадварыг тандах, оношлох

Эхлүүлэх дасгал 1- ийг сурагчдаар ажиллуулна. Энэ хэсэгт сурагчид бие даан ажиллана.

Үйл ажиллагаа 2. Металлын идэвхийг өсөх дарааллаар байрлуулах

А. Оксидын ерөнхий томьёо болон нэршлийг сэргээн сануулна.

Б. Гематит, боксит, галитын хүдрийг зургийг харуулж, хүдрийн хэрэглээ, нэршлийг тайлбарлана.

В. Металлыг идэвхийн өсөх дарааллаар байрлуулсан жагсаалтыг нь идэвхийн эгнээтэй тулгаж шалгана.

Металлын ангижруулагч шинжийг сэргээн сануулна. II.06–ны өдрийн теле хичээлийн 0:38-6:00 хэсгийг үзүүлнэ. Металлын ангижруулаг шинж гэж юу вэ? Яагаад нүүрстөрөгчийн идэвхийн эгнээнд байрлаж буйг түүний ангижруулагч шинжтэй холбон тайлбарлана.

М е т а л л ы н и д э в х и й н талаар 8-р ангид д э л г э р э н г ү й үзсэн учраас зөвхөн сэргээн сануулах түвшинд ажиллана.

Үйл ажиллагаа 3. Металлын идэвхи ба түүнийг хүдрээс нь гарган авах аргын хамаарлыг тогтоох

Г. Металлын идэвхи ба түүнийг гарган авах арга нь хоорондоо хамааралтай эсэхийг дараах схемийг ажиглаж, тогтооно уу.

Металлын идэвхийн эгнээ ба түүнийг хүдр ээс нь гарган авах аргын хандлага

Нүүрстөрөгчөөр ангижруулах аргаар гарган авна. Д. Хүдрийн найрлаганд эдгээр металлууд нь нэгдэл

хэлбэрээр агуулагдаж байгаа учраас ангижруулж байгаа гэдгийг тайлбарлана.

Идэвхийн эгнээнд нүүрстөрөгчөөс өмнө байрлаж буй металлуудыг гарган авахад илүү хүчтэй ангижруулах арга хэрэглэдэг, харин нүүрстөрөгчөөс хар тугалга х ү р т э л х элементүүдийг хүдрээс нь нүүрстөрөгчөөр а н г и ж р у у л ж гарган авдагийг таниулна.

67


Мөн нүүрстөрөгчийн ангижруулагч шинжтэй холбоно. Е. Идэвхийн эгнээнд идэвх багатай металл болох Cu, Au, Ag зэрэг металл нь байгальд элемент байдлаар оршдог учраас холимгийг цэвэрлэх аргаар гаргаж авдагийг таниулна. Ё. Идэвх багатай элементүүд нь байгальд дангаар оршиж байгаа учраас химийн урвал шаардлагагүй гэдгийг байгальд орших мэдээллээс нь сурагчдаар өөрсдөөр нь гаргуулах боломжтой.

Үйл ажиллагаа 4. Мэдлэгээ хэрэглэх

Эхлүүлэх дасгалын В-Н алхмыг сурагчид “Металлын идэвхийн эгнээ ба түүнийг хүдрээс нь гарган авах аргын хандлага”–ыг харуулсан диаграммыг ашиглан бие даан ажиллаж өөрсдийн алдааг засна.

Эхлүүлэх дасгал 1. Хүснэгтэд гурван өөр металлынг түүний хүдрээс эктсракцилж гарган авах талаар мэдээлэл өгсөн байна.

Хүдэрт агуулагдаж байгаа үндсэн нэгдлийн томьёо Гарган авах аргаТөмөр Fe2O3 Нүүрстөрөгчтэй халаахХөнгөнцагаан Al2O3 ЭлектролизНатри NaCl Электролиз

а. Хүдрийн найрлаганд агуулагдаж байгаа үндсэн нэгдлийг нэрлэнэ үү. ...................................................................................................................................................

б. Эдгээр 3 хүдрийн нэрийг бичнэ үү. ...................................................................................................................................................

в. Эдгээр гурван металлыг идэвх өсөх дарааллаар нь байрлуулна уу. ...................................................................................................................................................

г. Эдгээр металлаас идэвх ихтэй хоёр металлыг хүдрээс нь ямар аргаар гарган авах вэ?......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

д. Яагаад хүдрийг нь ангижруулж гарган авч байгаа вэ?.....................................................................................................................

е. Хүдрээс хамгийн бага идэвхтэй металыг ямар аргаар, хэрхэн ялгаж авах вэ?......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

ж. Яагаад энэ аргыг илүү идэвхтэй металлыг хүдрээс нь ялгаж авахдаа хэрэглэж болохгүй вэ?......................................................................................................................................................................................................................................................................................................

з. Дараах металлуудыг ямар аргаар гарган авах вэ?a. Кали: .............................................................................................................b. Хар тугалга: .................................................................................................c. Магни: ...........................................................................................................

к. Алт нь дэлхийн газрын царцдаст дангаар оршдог. С алхам дахь металлуудыг идэвх өсөх дарааллаар байрлуулсан жагсаалтад алт хаана байрлах вэ? Яагаад?

..................................................................................................................................

68


Эхлүүлэх дасгалын хариуа. Fe2O3 – Төмөр (III) – ийн оксид, Al2O3 – хөнгөнцагааны оксид, NaCl – Натрийн хлоридб. Төмөр агуулсан хүдэр: Гематит, хөнгөнцагаан агуулсан хүдэр: Боксит, натри агуулсан

хүдэр: Галитв. Fe < Al < Na г. Идэвхийн эгнээнд нүүрстөрөгчөөс дээш байрлаж буй хөнгөнцагаан болон натрийг

гарган авахдаа электролизын аргыг ашиглана.д. Хүдрийн найрлаганд химийн нэгдлийн байдлаар агуулагдаж байгаа учраас тухайн

металлыг дангаар нь гарган авах шаардлагатай.е. Идэвхи багатай металл болох Cu, Ag., Au нь байгальд элементийн байдлаар дангаар

оршдог учраас хүдрээс нь холимгийг цэвэрлэх аргаар гарган авна. ж. Идэвх ихтэй металл нь нэгдлийн байдлаар хүдэрт агуулагддаг учраас тухайн

нэгдлээс нь ангижруулагч ашиглан металлыг гарган авна. з. Металл калийг түүний хүдрийн электролизоор, металл хар тугалгыг түүний нэгдлээс

нь нүүрстөрөгчөөр ангижруулж, металл магнийг мөн түүний хүдрийн электролизоор гарган авна.

к. Алт нь газрын царцдаст элемент байдлаар агуулагдаж байгаа учраас идэвхи муутай металл юм. Иймээс С алхам дахь жагсаалтад төмрийн өмнө, идэвхийн эгнээнд төмрийн ард байрлана. Au<Fe < Al < Na

л. Мөнгө байх боломжтой.м. Цахилгаан гүйдлийн нөлөөгөөр электролиз ашиглан гарган авч байгаа учраас илүү

зардалтай.н. Төмрийг хүдрээс нь нүүрстөрөгч, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл ашиглан гарган авч

болно. Энэ аргыг ган үйлдвэрлэхэд ашиглаж болно.

л. Байгаль дээр дангаар оршдог өөр металлын нэрийг бичнэ үү. Хариултаа тайлбарлана уу. ...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

м. Идэвхтэй металлыг гарган авах арга нь яагаад илүү их зардалтай, үнэтэй байгаа вэ?...................................................................................................................................................

н. Төмрийг хүдрээс нь ямар аргаар гарган авах вэ? Энэ аргыг ямар үйлдвэрт ашигладаг вэ?...................................................................................................................................................

69

12.1 ХИЧЭЭЛИЙН ҮР ДҮНГ ОНОШЛОХ, БАТАТГАХ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ТӨЛӨВЛӨЛТ2019-2020 оны хичээлийн жилд 12 дугаар ангийн химийн хичээлийн залгамж холбоо

болох 72 суралцахуйн зорилтыг 27 хичээлээр заасан билээ.

11 дүгээр ангийн III-IV улирлын теле хичээлийн товчоо

Суралцахуйн зорилт Цаг Хичээлийн сэдэв Багшид санамж

Химийн кинетик

11.8.1а, 11.8.1в 1 Урвалын хурдад нөлөөлөх

хүчин зүйл Молекулын кинетикийн онол, туршилт хийх замаар мэдлэг бүтээлгэнэ. 11.8.1а,

11.8.1б 1Урвалын хурдад катализаторын үзүүлэх нөлөө

11.8.2а, 11.8.2б 1 Гетероген катализ

Үелэх хууль. Үелэх хүснэгт

11.9.1а, 11.9.1б 1 Үелэх хандлага Молекулын загвар бүтээх замаар

молекул хоорондын хүчийг жиших

11.9.2а 1 Давсны гидролиз Туршилтын дүнд үндэслэн мэдлэг бүтээнэ

11.9.1в, 11.9.2б 1 Иончлолын энерги ба

исэлдлийн хэм

Шинж чанарын өөрчлөлтийг харуулсан графикаас зүй тогтлыг илрүүлнэ

11.9.2а-г 1 Элемент, тэдгээрийн оксидын химийн шинж чанар Видео үзүүлэх, туршилт хийх замаар

шинж чанарын зүй тогтлыг илрүүлнэ11.9.2а, в-г, д-и, 3а-г 1 Элемент, тэдгээрийн

нэгдлийн хими шинж чанар

11.9.4а-з 1 Галоген, галидын шинж чанар

Галид ионыг таних чанарын урвалыг туршина

11.9.4и-к 1 Хлорын хэрэглээ, үйлдвэрлэл

Лабораторид хлор гарган авах урвалыг турших, хөдөлгөөнт үзүүлэн ашиглан үйлдвэрлэлийн процессийг тайлбарлана

Химийн бодисын үйлдвэрлэл, хэрэглээ

11.10.1а-д 1 Азот, азотын нэгдэл, түүний хэрэглээ

Азотын бордооны талаар ханан илтгэл бэлтгэх даалгавар өгч мэдлэг бүтээж болно.

Үндсэн ойлголт

11.11.1а-б, 2а, 3а-е 3 Органик химийн үндсэн

ойлголтМолекулын загварыг угсарч ашиглах нь зүйтэй.

Нүүрс-устөрөгч

11.12.1а-в, 11.12.2а-г 2 Алкан, алкен

Алкан, алкений химийн холбоонд үндэслэн химийн шинж чанарыг тайлбарлана.

11.11.3а 1 АренГалогент уламжлал 11.13.1а-д 2 Галогеноалкан

Спиртийн шинж чанар 11.14а-в 1 Спирт Органик нэгдэл (спирт, альдегид,

кетон)-ийг таних чанарыг урвалыг заавал туршина.

Урвалын төрлийг тогтоох, урвалын механизмыг тайлбарлах чадварыг хөгжүүлэхэд анхаарна.

Альдегид ба кетон 11.15а-д 2 Альдегид, кетон

Карбон хүчил ба нийлмэл эфир

11.16а-д 2 Карбон хүчил ба нийлмэл эфир

Бүгд 1 Бататгах хичээл


TЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГБАТАТГАХ АРГА ЗҮЙ

Боловсруулсан: Д.САРАНГЭРЭЛ

70



7 хоног СЗ Хичээлийн агуулга, үйл

ажиллагаа Зөвлөгөө

I

Бүгд

1. Багшийн оношилгоо, даалгавраар

2. Сурагчийн өөрийн үнэлгээ3. Бие даалт, гэрийн

даалгаврыг рубрикээр

• 1-ийг эхний хичээл дээр өгсөн даалгавраар авна.

• 2-ийг сурагч бүр бүтээл дээрээ хийж, хоцрогдлоо нөхөх төлөвлөгөө гаргаж бие даан ажиллана.

• 3-ийг сурагч, багш хоёулаа хийнэ.

Бүгд1. Оношилгооны үр дүнг танилцуулах 2. Эргэх холбоо өгөх

Анги нийтээр бататгал хичээлээр, Шаардлагатай бол хэсгээр нэмэлт бататгал, давтлага хийж болно.

11.8.1, 11.8.2

Больцманы тархалтаар химийн урвалын хурдад үзүүлэх нөлөөг тайлбарлах

Молекул кинетикийн онолд түшиглэн график унших, таамаглах, зүй тогтлыг илрүүлэх зорилготой

11.10.1

Аммиак гарган авах урвалаар жишээлэн бүтээгдэхүүний гарц, урвалын хурдыг удирдах

Аммиакийн синтезээр жишээлэн эх бодисын концентраци, даралт, температурыг өөрчлөх, катализатор нэмэх замаар урвалын хурдыг, тэнцвэрийн үеийн бодисын концентраци, даралт, температурыг өөрчлөх замаар бүтээгдэхүүний гарцыг өөрчлөх өөрөөр хэлбэл урвалын бүтээгдэхүүнийг термодинамикийн ба кинетикийн хувьд удирдах боломжтой гэдгийг ойлгуулна.

II

11.9.1, 11.9.2, 11.9.3, 11.9.4

Үелэх хүснэгтийн үе, бүлгийн дагуух элементийн атомын электронт бүтэц, химийн холбоо, молекул хоорондын хүчид үндэслэн физикийн болон химийн шинж чанар үелэн давтагддаг болохыг бодит үзүүлэн, үзүүлэх туршилт, видео ашиглан ярилцах

• Молекулын загвар бүтээж, молекул хоорондын хүчийг ойлгуулна

• Баг бүрт 3-р үеийн элемент, тэдгээрийн нэгдлийн шинж чанарын ялгаатай мэдээлэл өгч зүй тогтлыг илрүүлэх, учир шалтгааныг тайлбарлах, багууд хоорондоо мэдээллээ солилцох зэргээр аль болох идэвхтэй, мэдлэг бүтээлгэх аргыг хэрэглэнэ

III

11.11.1-11.11.2, 11.11.3, 11.12.1, 11.12.2, 11.12.3

Нүүрсустөрөгч (алкан, алкен, арен)-ийн физикийн болон химийн шинж чанарыг химийн холбоо, молекул хоорондын хүчид үндэслэн тайлбарлах

• Тодорхой төлөөллийг сонгон авч молекулын загвар бүтээх замаар шинж чанар нь хэрхэн ялгаатай байж болох талаар таамаглал дэвшүүлэх, таамаглалаа өгөгдөлд үндэслэн нотлох зэргээр шинжлэх ухаанч хандлагыг хөгжүүлэхэд анхаарна.

• Органик нэгдлийг таних чанарын урвалыг үзүүлэх туршилт, эсвэл видео үзүүлэх замаар заавал туршиж үзнэ.

11.13.1Галогеноалканы шинж чанар, халах, ялгаруулах урвалын механизмыг тайлбарлах

11.14, 11.15, 11.16

Хүчилтөрөгч агуулсан нэгдэл (спирт, альдегид, кетон, карбон хүчил)

IV

11.11.1, 2, 3,

11.12.1, 2, 3

11.13.1, 11.14, 11.15, 11.16

Чанарын урвалд үндэслэн органик нэгдлийг таньж тогтоох

• Урвалын төрөл (нэгдэх, халах, ялгаруулах, шатах, крекинг ...), урвалын механизм (электрофиль, нуклеофиль, радикалын)-ыг ялгаатай сумаар тэмдэглэж, функциональ бүлэг, урвалын механизмыг харуулсан зураглал бүтээх, “Органик хими” бүлгийг нэгтгэн дүгнэх зорилготой. Баг бүрт 3 өөр даалгавар өгч, бусаддаа танилцуулах хэлбэрээр хичээлийг зохион байгуулж болно.

Функциональ бүлгийн харилцан шилжих урвалын оюуны зураглал бүтээхОрганик нэгдлийн урвалын механизмыг харуулсан оюуны зураглал бүтээх

71


12.2. СУРАГЧИЙН БҮТЭЭЛИЙГ ҮНЭЛЭХ РУБРИКИЙН ЖИШЭЭАхлах анги учраас ганцаарчилсан болон бүлгээр бие даалт хийж, ханан болон аман

илтгэл бэлтгэх даалгавар түгээмэл өгдөг учраас бүлгээр танилцуулсан илтгэлийг үнэлэх рубрикийг санал болгож байна. Энэ рубрикт багаар ажиллах, харилцааны чадварт түлхүү анхаарсан болно. Сурагчдаар рубрик ашиглан энэ төрлийн багийн аман илтгэлийн өөрийн үнэлгээг хийлгэхдээ 7 дугаар ангийн багшийн номын 10 дугаар талд байгаа үнэлгээний шалгуурыг ашиглах боломжтой. Рубрикийн шалгуур тус бүрийг оноожуулан, нийт үнэлгээг оноогоор гаргаж болно.

ШалгуурA+ A- B+ B-ээс бага

Оршил

Судалгааны үндэслэл, асуудлаа тодорхой гаргаж, зорилгоо зөв томьёолсон

Судалгааны үндэслэл, асуудлаа ерөнхийд нь гаргаж, зорилгоо томьёолсон

Судалгааны үндэслэл, асуудлаа ерөнхийд нь гаргаж, зорилгоо буруу томьёолсон эсвэл томьёолоогүй

Судалгааны үндэслэл дутмаг, Зорилгоо томьёолоогүй

Илтгэлийн үндсэн хэсэг

Үндсэн санаа нь тодорхой, нотолгоотой, үндэслэлтэй, Сонсогчдын анхаарлыг татаж чадахуйц түвшинд илтгэлээ бэлтгэсэн

Үндсэн санаагаа тодорхой гаргасан. Сонсогчдод тохирсон түвшинд илтгэлээ бэлтгэсэн

Үндсэн санаагаа гаргасан боловч авцалдаа муутайИлтгэлийн агуулгын түвшин сонсогчдод тохиромжгүй.

Үндсэн санаагаа гаргаж чадаагүй. Илтгэлийн түвшин сонсогчдод тохиромжгүй

Дүгнэлт

Гол олж авсан зүйлээ бүрэн нэгтгэн дүгнэсэн, Бүх сул талыг дурьдсан. Сонсогчдод хүргэх санаа нь тодорхой байна

Үндсэн зүйлүүдийг бүрэн нэгтгэн дүгнэсэн. Ихэнх сул талыг дурьдсанСонсогчдод хүргэх санаа нь тодорхойгүй

Зарим гол үр дүнгээ нэгтгэн дүгнэсэнЗарим сул талыг дурьдсанСонсогчдод хүргэх санаа тодорхойгүй, эсвэл байхгүй

Гол үр дүнгээ нэгтгэн дүгнээгүй. Ямар ч сул талыг дурьдаагүйСонсогчдод санаагаа хүргэж чадаагүй

Яриа

Илтгэгч товч тодорхой, ойлгомжтой ярьсанЯрихдаа сонсогчдын нүд рүү харж байсанБэлтгэл сайтайБиеийн хэлийг зохих түвшинд, бүтээлчээр хэрэглэсэн

Илтгэгч товч тодорхой ярьсанЯрихдаа сонсогчдын нүд рүү харж байсанЗарим хэсэгт бэлтгэл хийсэн гэдэг нь илэрхий байсанБиеийн хэлийг тохирох байдлаар хэрэглэсэн

Илтгэгч ойлгомжгүй, эсвэл маш хурдан ярьсан Ярихдаа сонсогчдын нүд рүү бараг хараагүйБага зэрэг бэлтгэж ирсэнБиеийн хэл тохиромжгүй байсан

Илтгэгчийн ярих чадвар сул байсан. Ярихдаа сонсогчдын нүд рүү хараагүй Бэлтгэл огт хийгээгүйБиеийн хэл ашиглаагүй

Асуултанд хариулсан байдал

Асуултад хүндэтгэлтэй хариулсан, Асуултанд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хариулсан, Багийн бүх гишүүд асуултад хариулахад оролцсон

Асуултанд эелдэг хариулсан, Илтгэлээ давтан харуулж асуултанд хариулсанБагийн зарим гишүүд асуултад хариулахад оролцсон

Асуултанд хариулахдаа төвөгшөөсөн хандлагатай байсанИлтгэлтэй холбоогүй хариулт өгсөн, Багийн цөөн гишүүд асуултад хариулахад оролцсон

Асуултанд хариулж чадаагүй, Бүх асуултанд багийн зөвхөн нэг гишүүн хариулж, бусад гишүүдийг үл ойшоосон

Илтгэлийн харагдах байдал

Товч тодорхой, ойлгомжтой, Бичгийн хэл тодорхой, уншигдахуйц байсанИлтгэлд ишлэлийг сайн хэрэглэсэн

Ойлгомжтой байсанБичвэр уншигдахуйц байсанТохирох түвшинд ишлэл хийсэн

Ойлгомж муутай байсанБичвэр уншигдахгүй байнаЦөөн ишлэл хийсэн

ОйлгомжгүйБичвэр хэт их, уншихад төвөгтэйИшлэл хийгээгүй

Багийн оролцоо

Багийн бүх гишүүд эн тэнцүү оролцсон

Багийн гишүүд оролцсон

Багийн зарим гишүүд оролцсон

Багийн 1-2 гишүүн л оролцсон

Багийнхан үргэлж бие биеийнхээ санаанд түшиглэн ажилласанИлтгэлд багийн бүх гишүүн эн тэнцүү оролцсон

Багийнхан ихэнхдээ бие биеийнхээ санаанд түшиглэн ажилласанБүгд оролцсон боловч зарим гишүүдийн оролцоо түлхүү байсан

Багийнхан зарим үед бие биеийнхээ санаанд түшиглэн ажилласанЗарим гишүүд бусдаас илүү их ажилласан

Багийнхан бие биеийнхээ санааг огт хэрэгсээгүй. Багийн цөөн гишүүн л илтгэлийг хийхэд оролцсон.

Шаардлагатай тохиолдолд багийн гишүүд бие биедээ тусалж байсан

Шаардлагатай тохиолдолд багийн гишүүд бие биедээ тусалж байсан

Багийн зарим гишүүд бусдад ойлгогдохоор товч тодорхой ярьж байсан

Багийн ихэнх гишүүд хийсэн ажлаа ойлгоогүй байсан

Нийтүнэлгээ

Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй илтгэл Хангалттай илтгэл Сул илтгэл Муу илтгэл

72


12.3. СУРАГЧИЙН ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭ11 дүгээр ангид теле хичээлээр үзсэн 1) Урвалын хурдад концентраци, температур,

катализаторын үзүүлэх нөлөөг Больцманы тархалтанд үндэслэн тайлбарлах, 2) Үелэх хүснэгтийн 3 дугаар үе, 2, 7 дугаар бүлгийн дагуух химийн элемент, тэдгээрийн нэгдлийн шинж чанарын үелэх хандлагыг атомын бүтэц, химийн холбоо, молекул хоорондын хүчид үндэслэн тайлбарлах зорилгын хүрээнд өөрийн үнэлгээний чеклистийн аргыг орууллаа.

Чадвар 4

Больцманы тархалтын хуулиар химийн урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйлийг тайлбарлаж чаднаБольцманы тархалтын хуулийн молекулын тоо энергиэс хамаарах хамаарлын графикийн хандлагыг тайлбарлаж чаднаКонцентрацийг ихэсгэх/багасгахад Больцманы тархалтын муруйн хэлбэрийг дүрсэлж, шалтгааныг тайлбарлаж чадна.Температурыг ихэсгэх/багасгахад Больцманы тархалтын муруйн хэлбэрийг дүрсэлж, шалтгааныг тайлбарлаж чадна.Катализатортой үед Больцманы тархалтын муруйн хэлбэрийг дүрсэлж, шалтгааныг тайлбарлаж чадна.Идэвхжлийн энерги нь химийн урвалыг явуулж буй нөхцөлд атом, молекулыг идэвхжүүлэхэд шаардлагатай минимум энерги болохыг мэднэ.Гомоген, гетероген катализын ялгааг тайлбарлаж, тус бүрд нь жишээ гаргаж чадна.Энзимийн жишээ гаргаж, химийн катализатораас ялгаатай талуудыг тоочиж чадна.Үелэх хүснэгтийн 3-р үеийн дагуух элемент, тэдгээрийн нэгдлийн шинж чанарын үелэх хандлагыг тайлбарлаж чаднаЭлементийн атом, ионы радиус, иончлолын потенциалын хандлагыг атомын электронт бүтцэд үндэслэн тайлбарлаж чаднаЭлементийн хайлах, буцлах цэг, цахилгаан дамжуулах чанарыг химийн холбоо, молекул хоорондын хүчид үндэслэн тайлбарлаж чаднаЭлементийн хүчилтөрөгч, хлор, ус, сулруулсан хүчилтэй харилцан үйлчлэх тэгшитгэлийг бичиж чаднаЭлементийн оксид, хлорид устай харилцан үйлчлэх урвалын тэгшитгэлийг бичиж чаднаЭлементийн оксид, хлоридын устай харилцан үйлчлэх урвалын чиг хандлагыг химийн холбоо, цахилгаан сөрөг чанарт нь үндэслэн тайлбарлаж чаднаЭлементийн оксид, гидроксидын хүчил, суурийн төрхийг туршилтаар тогтоож чадна. Элементийн хлорид, оксидын физикийн болон химийн шинжид үндэслэн химийн холбооны төрөл, молекул хоорондын хүчний төрлийг тогтоож чадна.Өгсөн элемент, тэдгээрийн нэгдлийн физикийн болон химийн шинж чанарт үндэслэн үелэх хүснэгт дэх байрлалыг таамаглаж, нэрлэж чадна. Элемент, түүний нэгдлийн физикийн болон химийн шинж чанарын өөрчлөгдөх хандлагыг таамаглаж чаднаҮелэх хүснэгтийн бүлгийн дагуух элементийн шинж чанарын үелэх хандлагаМолекул хоорондын хүчид үндэслэн галогений дэгдэмхий шинж чанарыг тайлбарлаж чадна. Галогений устөрөгчтэй харилцан үйлчлэх урвал, исэлдүүлэгч шинжээр нь урвалд орох чадварыг тодорхойлж чаднаГалид ионыг таних чанарын урвалын тэгшитгэлийг бичиж, өгсөн галид ионыг туршилтаар таньж тогтоож чаднаГалогений үндсэн хэрэглээг нэрлэж чадна.Хлорын халуун болон хүйтэн натрийн гидроксидын уусмалтай харилцан үйлчлэх урвалын тэгшитгэлийг бичиж тэнцүүлж чадна

Б. Эргэцүүлэл дүгнэлт (мэдэхгүй, чадахгүй байгаа, дутуу ойлгосон г.м.):..В. Цаашид гүйцээн суралцах төлөвлөгөө:Г. Бусад (багш, найз нөхөд)-аас хүсэх дэмжлэг:..........

4. Чадна - , Чадахгүй -

73


12.4. ОНОШЛОХ ҮНЭЛГЭЭНИЙ ДААЛГАВАР (ГҮЙЦЭТГЭХ ХУГАЦАА: 40 МИНУТ)А. Сонгох хариултат даалгавар1. Үелэх хүснэгтийн 3-р үед байрлах хлор (Cl), магни (Mg), цахиур (Si), хүхэр (S) зэрэг

элементүүд өгчээ. Эдгээр элементийн хайлах цэгийг ихээс бага руу буурах дарааллаар зөв байрлуулсан эгнээг сонгоно уу.

Хайлах цэг Хамгийн их Хамгийн бага а Cl S Mg Siб Mg Si S Clв Cl S Si Mgг Si Mg S Cl

2. Өтгөрүүлсэн хүхрийн хүчлийг хатуу төлөвт байгаа натрийн бромид руу нэмэхэд бром хий ялгаруулах ба натрийн хлорид руу нэмэхэд устөрөгчийн хлорид ба натрийн гидросульфат үүсдэг. Ийнхүү ялгаатай химийн урвалд орж буй шалтгааныг тайлбарлаарай. а. Бром хлороос дэгдэмхий чанараар багаб. Гидрохлорын хүчил нь сул хүчил в. Хүхрийн хүчил хүчтэй исэлдүүлэгч бишг. Бромид ион хлорид ионыг бодвол хүчтэй ангижруулагч

3. Дараах зурагт Т1 температурт хий дээж дэх молекулын энергийн тархалтыг харуулсан байна. Еа-аар катализаторын оролцоогүй явагдаж буй урвалын идэвхжлийн энергийг тэмдэглэлээ. Хэрвээ урвалын температурыг Т2 болгон ихэсгэж,

катализатор хэрэглэн урвалын хурдыг ихэсгэсэн бол дээр өгсөн хийн молекулын энергийн тархалтын график, идэвхжлийн энерги хэрхэн өөрчлөгдөх вэ?

T1

T2

00

Ea

Молекулын энерги

Мол

екул

ын

тоо Еа (кат-тай) T1

T2

00

Ea (кат-тай)


Мол

екул

ын

тоо Еа

T1

T2

00 Молекулын энерги

Мол

екул

ын

тоо

Еа

Ea (кат-тай) T1

T2

00 Молекулын энерги

Мол

екул

ын

тоо

Еа

Ea (кат-тай)

в.

a.

г.

б.

4. Координацийн ковалентын холбоог сум (→)-аар тэмдэглэдэг. Сумыг чөлөөт хос электроныг авах чиглэл рүү харуулан бичдэг. Аль диаграмм нь аммонийн ионы байгууллын томьёог зөв илэрхийсэн байна вэ?

а. б. в. г.

5. Этаны хлоржих урвалын өрнөх шатны урвалыг аль тэгшитгэлд зөв илэрхийлсэн байна вэ?а. Cl2 → 2 Cl• б. C2H5Cl + H• → C2H5• + HClв. C2H5• + Cl• → C2H5Cl г. C2H6 + Cl• → C2H5Cl + H•

T1

00

Ea


Мол

екул

ын

тоо

74


6. Үелэх хүснэгтийн 3-р үеийн аргоноос бусад элементийн физикийн шинж чанарын өөрчлөгдөх хандлагыг графикаар харуулжээ. Аль тохиолдол нь цахилгаан сөрөг чанарын өөрчлөгдөх зүй тогтлыг харуулсан байна вэ?

Na Mg AI Si P S CI Na Mg AI Si P S CI Na Mg AI Si P S CI Na Mg AI Si P S CI

a. б. в. г.

7. Анхдагч галогеноалкан нь гидролизод орж спирт, гидрогалогены хүчил үүсгэдэг. Хэрэв урвалыг адил температурт явуулсан бол аль урвал нь хамгийн хурдан явагдах вэ? а. C2H5Cl + NaOH(уус) б. C2H5Br + H2O в. C2H5Br + NaOH(уус) г. C2H5Cl + H2O

8. Этилбутаноат эфир нь илүүдэл хэмжээтэй сулруулсан натрийн гидроксидын уусмалын оролцоотой гидролизод ордог. Гидролизоор ямар бүтээгдэхүүн үүсэх вэ?а. CH3CH2ONa б. CH3CH2CH2COОNa в. CH3COОNa г. H2O

9. Дараах 2 спиртийн аль нь өөр хоорондоо изомер вэ?а. Бутан-1-ол ба 2,2-диметилпропан-1-ол б. Пентан-1-ол ба 2-метилпропан-2-олв. Бутан-2-ол ба 2-метилпропан-2-ол г. Пропан-2-ол ба 2-метилпропан-2-ол

Б. Богино хариултат даалгаварДараах асуултанд хариулж бичнэ үү. 10. а) CH3CH=CHCH2CH2CH3, б) CH3CH=C(CH3)C2H5, в) C2H5CH=CHC2H5 нэгдлүүдийн аль

аль нь геометр (цис, транс)-ийн изомертэй байх вэ? 11. Урвалын замыг харуулсан потенциал энергийн диаграммыг зурагт

үзүүлжээ. Диаграмм нь дараах 2 урвалын аль аль тохиолдолд тохирох вэ? а) (CH3)3CBr + NaOH → (CH3)3COH + NaBrб) CH3CH2CH2Br + NaOH → CH3CH2CH2OH + NaBr

12. Үелэх хүснэгтийн 3-р үеийн дагуу натригаас хлор руу шилжихэд атомын радиус яагаад буурдаг вэ?

В. Бүтээх хариултат даалгавар13. A, B, C, D, E ба F нэгдлүүд нь C4H8O молекул томьёотой нэгдлийн байгууллын изомер юм.

a) A, B, C нь 2,4-ДНФГ (2,4-динитрофенилгидразин)-аар үйлчлэхэд улбар шар өнгийн тунадас үүсгэдэг. Зөвхөн А, В нэгдэл Фелингийн урвалжтай халаахад урвалд орж тоосгон улаан өнгийн тунадас үүсгэдэг. А, В нэгдлийн хураангуй томьёог бичнэ үү. А ба В нь байгууллын изомерийн аль төрөлд хамаарагдах вэ? А нэгдлийн дээжийг Толленсийн урвалжтай халаахад ямар өөрчлөлт ажиглагдах вэ?

б) D, E, F нэгдлүүд нь бүгд бромын усны өнгийг арилгаж, металл натритай аажим урвалд ордог. E нэгдэл нь геометрийн изомертэй. Зөвхөн D нэгдэл нь салбарласан хэлхээтэй. Эдгээр изомерүүдийн аль нь ч π холбоо бүхий нүүрстөрөгчийн атомтай холбогдсон хүчилтөрөгчийн атом агуулаагүй болно. Мөн эдгээр изомерийн аль нь ч хирал атом агуулаагүй. D, E, F нэгдлийн байгууллын томьёог бичиж, Е нэгдлийн 2 стереоизомерийг зурж цис, транс изомерийн аль нь болохыг тогтооно уу.

в) G нэгдэл (С3Н6О) нь А нэгдэлтэй адил функциональ бүлэг агуулдаг. G нэгдэл нь хүчиллэгжүүлсэн калийн дихромат (буюу исэлдүүлэгч, [O] гэж тэмдэглэх) ба натрийн тетрагидроборат, NaBH4 (буюу ангижруулагч, [Н] гэж тэмдэглэх)-тай харилцан үйлчлэх урвалын тэгшитгэлийг тус тус бичээрэй.

С3Н6О + [O] → С3Н6О + [H] →

Пот

енци

ал э

нерг

и

Урвалын зам

75


14. Цахиурын тетрахлорид (SiCl4) нь тодорхой нөхцөлд цахиур ба хлорын харилцан үйлчлэлээр үүсдэг, хайлах цэг багатай, өнгөгүй шингэн юм. a) Яагаад SiCl4 хайлах цэг багатай байдаг вэ? б) SiCl4 нь устай урвалд орж хүчиллэг уусмал үүсгэдэг бол явагдах урвалын тэгшитгэлийг

бичээрэй.в) Дээрх туршилтыг явуулахдаа бага хэмжээний усан дээр SiCl4 нэмэхэд ямар өөрчлөлт

ажиглагдах вэ? Хамгийн багадаа 2 өөрчлөлтийг бичнэ үү.

Даалгаврын зөв хариулт1г, 2г, 3в, 4в, 5г, 6г, 7в, 8б, 9в, 10. а, б, в. Гурвуулаа геометрийн изомертэй. Тус бүрийн цис, транс изомерийн байгууллын томьёо:

Цис

Транс

Гекс-2-ен 3-метил-пент-2-ен Гекс-3-ен

11а. 2-метил-2-бромопропан нь гуравдагч галогеноалкан бөгөөд 1-р эрэмбийн зүй тогтлоор, нуклеофиль халалцах урвалд ордог. Урвалын механизмыг бичвэл:

(CH3)3CBr → (CH3)3C+ + Br- Удаан(CH3)3C+ + ОН-→(CH3)3CОН Хурдан

Иймд урвал 2 шатыг дамжин явагддаг, эхний шатны идэвхжлийн энерги 2 дахь шатаас их байна. 12. Үелэх хүснэгтийн 3-р үеийн дагуу натригаас хлор руу шилжихэд атомын радиус багасдаг. Энэ үеийн дагуу адил энергийн түвшинд электронууд нэмж байрлах учраас цөмөөс халхлагдах нөлөө өөрчлөгдөхгүй, цөмийн цэнэг ихсэхийн хэрээр гадаад давхрааны электронууд цөмдөө хүчтэй татагдах учраас атомын нийт эзлэхүүн буурдаг учраас атомын радиус багасдаг.13а. Нэг хүчилтөрөгчийн атом агуулсан учраас С4Н8О нэгдэл нь спирт, альдегид, кетон байх боломжтой. А, В, С нэгдэл нь 2,4-ДНФГ (2,4-динитрофенилгидразин)-аар үйлчлэхэд улбар шар өнгийн тунадас үүсгэдэг учраас спирт биш, альдегид, кетон байж болно. Харин А, В нэгдэл Фелингийн урвалжтай халаахад урвалд орж тоосгон улаан өнгийн тунадас үүсгэдэг учраас альдегид байна. А, В нэгдлийн хураангуй томьёог бичье. А ба В нэгдлийг харахад салбарлалтын изомерүүд байна.А нэгдэл. CH3CH2CH2CHO, B нэгдэл – CH3CHCH3CHO А нэгдлийг Толленсийн урвалжтай халаахад исэлдэж савны хананд мөнгөлөг цагаан мөнгө ялгарна. 13б. D, E, F нэгдлүүд нь бүгд бромын усны өнгийг арилгадаг учраас хоёрлосон холбоо агуулах ба бүгд металл натритай аажим урвалд ордог учраас спиртийн бүлэг агуулсан байна. Өөрөөр хэлбэл D, E, F нэгдлүүд нь ханаагүй спирт болно (R-CH=CH-CH2OH). E нэгдэл нь геометрийн изомертэй. Эдгээр изомерүүдийн аль нь ч π холбоо бүхий нүүрстөрөгчийн атомтай холбогдсон хүчилтөрөгчийн атом агуулаагүй болно. Мөн эдгээр изомерийн аль нь хирал атом агуулаагүй зэрэг мэдээллийг ашиглан Е нэгдлийн байгууллын томьёог бичье. Е нэгдэл. СН3–СН=СН–СН2–ОН Зөвхөн D нэгдэл нь салбарласан хэлхээтэй. Эдгээр изомерүүдийн аль нь ч π холбоо бүхий нүүрстөрөгчийн атомтай холбогдсон хүчилтөрөгчийн атом агуулаагүй зэрэг мэдээллийг ашиглан D нэгдлийн байгууллын томьёог бичье. D нэгдэл: 2-метил-проп-2-ен-1-ол, F нэгдэл. Бут-3-ен-1-ол, 13в. G нэгдэл (С3Н6О) нь А нэгдэлтэй адил функциональ бүлэг агуулдаг учраас альдегид болно. СН3СН2СНО + [O] → СН3СН2СООН СН3СН2СНО + [H] → СН3СН2СН2ОН14а. Цахиурын хлорид (SiCl4) нь ковалент холбоогоор холбогдсон, молекулын бүтэцтэй. Цахиурын гадаад давхрааны 4 электрон 4 ширхэг хлорын атомын хослоогүй нэг электронтой ковалентын холбоо үүсгэх ба валентын электроны түлхэлцлийн онолоор төвийн атом чөлөөт хос электрон байхгүй тул зөв тетраэдр бүтэцтэй молекул үүсгэнэ. Иймд молекул бүхэлдээ туйлгүй учир ван дер Ваальсын хүч үйлчилдэг. Ийм учраас хайлах цэг багатай.14б. SiCl4 + 2Н2О → SiO2 + 4HCl юмуу SiCl4 + 4Н2О → Si(OH)4 + 4HCl14в. Цагаан өнгийн хатуу бодис үүсэж, цагаан өнгөтэй уур мананцар үүссэн.

76


12.5 ТЕЛЕ ХИЧЭЭЛИЙГ БАТАТГАХ АГУУЛГА, АРГА ЗҮЙ 11 дүгээр ангид дараах 3 багц үйл ажиллагааг явуулсан байна. Үүнд:

• Химийн урвалын хурдад нөлөөлөх хүчин зүйл (концентраци, температур, катализатор)-ийн нөлөөг Больцманы тархалтын хуулиар тайлбарлах

• Үелэх хүснэгтийн 3 дугаар үе, 2, 7 дугаар бүлгийн дагуух элементийн химийн болон физикийн шинж чанарын үелэх хандлагыг атомын электронт бүтэц, химийн холбоо, молекул хоорондын хүчид үндэслэн тайлбарлах

• Органик нэгдэл (алкан, алкен, спирт, альдегид, кетон, карбон хүчил, нийлмэл эфир, галогеноалкан зэрэг)-ийн химийн болон физикийн шинж чанар, хэрэглээг тэдгээрийн химийн холбоо, молекул хоорондын хүчид үндэслэн тайлбарлахДээрх багц үйл ажиллагааг нэгтгэн авч үзвэл органик болон органик биш нэгдлийн шинж

чанарыг харьцуулах, жиших, зүй тогтлыг илрүүлэх үйл ажиллагаа зонхилсон байгаа тул анги дахь үйл ажиллагааг бататгах дасгал, оюуны зураглал, ухагдахууны сүлжээ эвлүүлэх зэрэг идэвхтэй сургалтын аргаар эхлэх нь зүйтэй.

Эхлээд “Үелэх хүснэгт. Үелэх хандлага” дэд бүлгийн бататгал хичээлд ашиглаж болохуйц бататгах дасгалыг жишээлэн авч үзье.

Бататгах дасгал. Үелэх хүснэгт. Үелэх хандлага3-р үеийн дагуух үелэх хандлага

1. а) Дараах хүснэгт дэх хайлах цэгийн өөрчлөгдөх хандлагыг тайлбарлахын тулд химийн холбоо, молекул хоорондын хүчний төрлийг хүснэгтийн хоосон нүдэнд нөхөж бичнэ үү.

элемент Na Mg Al Si P S Cl ArХимийн холбооны төрөл металлын, Na+ Ковалентын, Cl2Молекул хоорондын хүч

Хайлах цэг, К 1156 1380 2740 2628 553 718 238 87б) 1) Магни ба хөнгөнцагаан, 2) Фосфор ба хүхэр элементүүдийн хайлах цэгийн ялгааг

тайлбарлана уу.2. а) Иончлолын энергийн өөрчлөгдөх чиг хандлагыг графикаар үзүүлжээ. Графикт

өөрчлөлтийн чиг хандлагын учир шалтгааныг гүйцээн тайлбарлана уу.

б) 1-р иончлолын энтальпи гэж юуг хэлэх вэ? Явагдах урвалын тэгшитгэлийг бичээрэй. 3. а) Үелэх хүснэгтийн 3-р үеийн дагуух аргоноос бусад элементийн атомын радиусын

өөрчлөгдөх хандлагыг тайлбарлаарай. б) Атомын радиусыг тодорхойлохдоо металлын хувьд металлын радиусыг, молекулын

хувьд ковалент радиусыг тодорхойлдог. Ковалентын холбоогоор холбогдсон 2 атомын хувьд атомын радиусыг хэрхэн тодорхойлохыг диаграммаар дүрсэлж харуулна уу.

в) Яагаад атомын радиусын зүй тогтлыг судлахдаа аргоныг авч үздэггүй вэ? г) Элементийн 1-р иончлолын энергид атомын радиусын үзүүлэх нөлөөг тайлбарлаарай.

... учраас электрон хүчтэй холбогдсон байна

... учраас электроныг салгахад хялбар байдаг

... учраас электроныг салгахад харьцангуй хялбар байдаг

... учраас үеийн дагуу 1-р иончлолын энерги ихэснэ

77


4. а) 2-р бүлгийн дагуух үелэх хандлагыг харуулсан диаграммыг гүйцээнэ үү. Тохирох шинж чанарын өөрчлөгдөх хандлагыг харгалзах сумны ард байрлуулаарай.

б) Сульфатын уусах чанарын хандлага нь сульфат анионыг таних чанарын урвалд чухал үүрэгтэй. Энэхүү чанарын урвалыг хэрхэн явуулах вэ? Ямар шинж тэмдэг ажиглагдах вэ? Явагдах урвалын тэгшитгэлийг төлвийн хамт бичээрэй.

5. а) 7-р бүлгийн дагуух үелэх хандлагыг харуулсан диаграммыг гүйцээнэ үү. Тохирох шинж чанарын өөрчлөгдөх хандлагыг харгалзах сумны ард байрлуулаарай.

б) Галид ионы ангижруулагч шинжийн зүй тогтлыг натрийн галид хүхрийн хүчилтэй харилцан үйлчлэх урвалаар илэрхийлж болно. NaF ба NaI-оор жишээлэн урвалын тэгшитгэлийг бичиж хүхрийн исэлдэхүйн хэмийн өөрчлөлтөд үндэслэн дүгнэлт хийнэ үү.

Бататгах дасгалын хариу1. а)

Элемент Химийн холбооны төрөл Молекул хоорондын хүч Хайлах цэг, КNa Металлын, Na+ - 1156Mg Металлын, Mg2+ - 1380Al Металлын, Al3+ - 2740Si Ковалент торын, Si - 2628P Ковалент молекулын, P4 Дисперсийн хүч 553S Ковалент молекулын S8 Дисперсийн хүч 718

Cl2 Ковалент молекулын, Cl2 Дисперсийн хүч 238Ar Дисперсийн хүч 87

б) 1) Магни ба хөнгөнцагаан нь хоёулаа металлын холбоотой ба натрийн болон магнийн талст оронт торын зангилаан дээр харгалзан 1+, 2+ цэнэгтэй ионууд оршиж үл байршсан электронтой таталцдаг. Иймд магнийн хувьд цэнэгийн таталцал нь натригаас их байх тул хайлах цэг ихтэй. 2) фосфор ба хүхэр элементүүд нь харгалзан P4, S8 молекулаас тогтсон, атомууд нь ковалентын холбоогоор холбогддог. Фосфор нь зөв тетраэдр бүтэц үүсгэх бол хүхэр нь титэм бүтэцтэй байдаг. Хүхрийн молекулын гадаргуугийн талбай фосфорын молекулаас их учраас молекул хоорондын дисперсийн хүч их, улмаар хайлах цэг ихтэй.

2. а) Mg – Протоны тоо их, атомын радиус бага учраас электрон хүчтэй холбогдсон байна. Al – 3s дэд түвшнээс 3р дэд түвшин рүү электрон шилжих учраас электроныг салгахад хялбар байдаг. Si – 3р3 электронт бүтцэд 1 электрон нэмэхэд хосолж, электрон хоорондын түлхэлцэл ихсэх учраас

электроныг салгахад харьцангуй хялбар байна.

78


Үеийн дагуу иончлолын энерги ихсэх хандлага – Цөм дэх протоны тоо ихсэх, атомын радиус буурах, халхлагдах чанар тогтмол учраас үеийн дагуу 1-р иончлолын энерги ихэснэ.б) Цахилгаан саармаг атомаас нэг электроныг бүрэн салгахад зарцуулагдах энергийн 1-р иончлолын

энтальпи гэнэ. M(x) → M+(x) + e-

3. а) Үелэх хүснэгтийн 3-р үеийн дагуух аргоноос бусад элементийн атомын радиус буурна. Энэ нь цөм дэх протоны тоо ихсэж, гадаад давхраан дахь электроны тоо нэг нэгээр ихсэх тул цахилгаан статик хүч ихсэж улмаар атомын эзлэхүүн багасдагтай холбоотой. б) Ковалентын холбоогоор холбогдсон 2 атомын хувьд атомын радиусыг олохдоо

цөмүүд давхцаагүй, цөм хоорондын зайг дүрсэлсэн, цөм хоорондын зай болон атомын радиусын хамаарлыг харуулсан байх ёстой.

r=d/2в) Аргоны атомын гадаад давхраа бүрэн дүүргэгдсэн, батжилтай давхраа

үүсгэсэн, шахагдах хүчин зүйл байхгүй тул атомын радиус өөрчлөгдөхгүй. г) Атомын радиус ихсэхийн хэрээр 1-р иончлолын энерги багасна.

4. а) 2-р бүлгийн дагуу элементийн гидроксидын уусах чанар, устай урвалд орох идэвх, атомын радиус, урвалын идэвх нэмэгдэж, сульфатын уусах чанар, хайлах цэг, атомын 1-р иончлолын энерги багасна. б) Сульфатын уусах чанарын хандлага нь сульфат анионыг таних чанарын урвалд чухал үүрэгтэй.

Энэхүү чанарын урвалыг хэрхэн явуулах вэ? Ямар шинж тэмдэг ажиглагдах вэ? Явагдах урвалын тэгшитгэлийг төлвийн хамт бичээрэй.

Барийн хлоридын усан уусмалыг нэмж, цагаан өнгийн барийн сульфатын тунадас үүсдэг. Ba2+

(уус) + SO42-

(уус) → BaSO4(хат)5. а) 7-р бүлгийн дагуу элементийн буцлах цэг, атомын радиус, галид ионы идэвх (ангижруулагч шинж)

нэмэгдэж, цахилгаан сөрөг чанар, галогений урвалын идэвх (исэлдүүлэгч шинж) буурна. б) NaF + H2SO4 → NaHSO4 + HF NaI + H2SO4 → NaHSO4 + HI 2HI + H2SO4 → SO2 + I2 + 2H2O 6HI + H2SO4 → S + 3I2 + 4H2O

Органик нэгдлийг таних чанарын урвалыг урсгал диаграммаар хэрхэн дүрсэлж болохыг харуулъя. Үүнтэй адилаар хичээлийн төлөвлөлтөнд өгсний дагуу органик нэгдлийн функциональ бүлгийн харилцан шилжилт, урвалын механизм, изомер, хэрэглээгээр оюуны зураглал, ухагдахууны сүлжээ, урсгал диаграммаар илэрхийлэх дадлага ажил хийлгэж болно. Сурагчид сурах бичиг, теле хичээлийг ашиглах нь зүйтэй. Сурагчид ямар ч төрөл, хэлбэрээр байгуулж болно гэдгийг анхаарна уу. Энэхүү дадлага ажлыг хийснээр органик хими бүлгийг бүхэлд нь нэгтгэн дүгнэх, холбоо хамаарлыг гаргахад нэн тустай.

79

ОНОШИЛГОО, БАТАТГАЛ ХИЧЭЭЛИЙГХЭРЭГЖҮҮЛЭХ МЕНЕЖМЕНТ

Шинэ хичээлийн жилийн 9 дүгээр сард явагдах бүх ангийн теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах ажил нь сургуулийн хамт олны өмнө урьд хожид байгаагүй онцлог зорилт юм. Иймд сургуулиуд өөрийн гадаад, дотоод нөөцдөө түшиглэсэн сургалтын шинэ менежментийг хэрэгжүүлэх шаардлага тулгарч байна. Сургуулийн удирдлага, сургалтын менежер, багш нар, эцэг эхчүүдийн өөр хоорондын хамтын ажиллагаа ч чухал үүрэгтэй байна. Боловсролын түвшин бүрийн судлагдахууны зөвлөмжийн бүтэц нь адил боловч өөр өөрийн онцлогтой агуулга, арга зүйтэй гэдгийг тооцон үзэх шаардлагатай. Юуны өмнө орон нутгийн онцлог, сурагчдынхаа теле хичээлийг судалсан байдал, хүрсэн түвшин зэргээс хамаарч зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхэд нэг сурагчид үүсэж болзошгүй ачааллыг зөв тооцох зайлшгүй хэрэгтэй болж байна. Үүний тулд сургалтын менежер, ЗАН хамтран багш болон бага, дунд, ахлах ангийн нэгж сурагч, багшид үүсэх ачааллын төлөвийг урьдчилан гаргана. Үүнд:1. Оношилгоо хийх, үр дүнд нь шинжилгээ хийх эхний 2 долоо хоногийн үйл ажиллагааны

хуваарь гаргах;2. Сургууль, ЗАН, судлагдахууны оношилгооны үр дүнд шинжилгээ хийж арга замуудаа

тодорхойлох, төлөвлөх;3. Оношилгооны үр дүнгээс гарсан арга замын дагуу зөвлөмжийг баримтлан теле

хичээлийг бататгах сургалтыг зохион байгуулах;4. Боломж байвал бататгах хичээлийн үр дүнг явцын шалгалт, бусад аргаар оношилж

цаашид шинэ хичээлийн жилийн туршид анхаарах асуудлаа тогтоож, хэрэгжүүлэх.Сургалтын менежер, багшийн анхаарах зүйлс:

• Төлөвлөлт, хэрэгжилт, үр дүнг тооцохдоо сурагчдын танин мэдэхүйн түвшний ялгаатай байдлыг харгалзан уян хатан, бүтээлчээр хэрэгжүүлнэ.

• Сурагчдын хоцрогдлыг гэрийн даалгавраар нөхөхгүй. Харин бататгах хичээлийн агуулга, арга зүй нь танхимын хичээлд ногдох цагт нягт төлөвлөгдөн, хэрэгжинэ.

• Зөвлөмжид тусгасан агуулга, арга зүйн дагуу хичээл, сургалтыг зохион байгуулахдаа оношилгооны үр дүнд үндэслэнэ.Оношлох, бататгах үйл ажиллагаа нь сургалтын хөтөлбөр, сурах бичигтэй нягт уялдана. Багш нар сургалтын менежертэй хамтарч зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх талаар хэлэлцүүлэг

хийнэ. Хэлэлцүүлэгт дараах зүйлсийг харгалзана. Үүнд:• Сургуулийн ээлжийн байдал• Нэг багшид ногдох сурагчийн дундаж тоо• Анги, кабинет, лабораторийн хүртээмж• Сургалтын хэрэглэгдэхүүний хүртээмж, хангалт• Мэргэжлийн багшийн нөөц, хамтын ажиллагаа зэрэг болно.

Сургуулийн удирдлага өмнөх ангийн хичээлийн агуулгыг бататгах хугацаанд сургалтыг танхимд төдийгүй танхимын бус хэлбэрээр зохион байгуулах нөхцөл боломжийг бүрдүүлнэ.

! Теле хичээлийн тэмдэглэл, даалгаврыг нөхөж хийхийг зөвлөмжлөөгүй болно. Багш нарыг хичээл сургалтын үйл ажиллагаанаас хөндийрүүлэхгүй байх менежментийг хэрэгжүүлнэ.

Бид анх удаа теле хичээлийг богино хугацаанд бэлтгэн явуулсан ч үндэсний сургагч нар болон зохион байгуулагчдын нөр их хичээл зүтгэлээр амжилттай явуулж, арвин туршлага хуримтлуулж чадсан. Амжилтын зэрэгцээ теле хичээлийн агуулга хөнгөн тул багш нар суралцагчдад нэмэлт хүндрүүлсэн даалгавар бэлтгэж өгөх, суралцагч, эцэг эх, багш нарын туршлага дутагдах, танхимийн хичээлтэй харьцуулж дүгнэх зэрэг цаашид засан

IV

80

ДӨРӨВ

сайжруулах дутагдалтай тал гарч байсан юм. Тэдгээрийг амжилттай даван туулахын тулд зайн сургалтын нэг төрөл теле хичээл гэж юу вэ?, ямар шаардлага онцлогтой вэ гэдгийг нийтээр ойлгох шаардлагатай. Теле хичээлээр тухайн сэдвийг багшлах сайн арга зүй, дидактик боловсруулалт Та бүхэнд очсон нь цаашид химийн хичээлийг багшлахад туршлага болно. Гэхдээ теле хичээлийг хуулах байдлаар ашиглавал багш төвтэй хичээл болох тул танхимд сурагчдын суралцах үйл болгон шилжүүлэн боловсруулж байж сая сурагч төвтэй хичээл болно гэдгийг сайтар анхаарна. Үүний тулд теле хичээлийн дараах давуу болон сул талуудыг сайтар ойлгох учиртай.

Давуу тал Сул тал• Сургалтад технологийн дэвшлийг

нэвтрүүлдэг.• Орон зайнаас үл хамааран холбогддог• Эдийн засагт хэмнэлттэй (унааны зардал,

цай хоол, хувцасны элэгдэлт г.м.). • Байгальд ээлтэй (эрчим хүч хэмнэх, агаарын

бохирдол бууруулах зэрэг).• Багш, сурагч, эцэг, эхийн гурвалсан холбоог

сайжруулдаг.• Хэрэгцээтэй аппликейшн, программ,

платформуудыг зөв ашиглаж сурдаг.• Сурагчдыг бие даах чадвар илүү хөгждөг• Багш нар суралцдаг, үндэснийтүвшин арга

туршлага хуваалцдаг г.м.• Хичээлийн сан бүрддэг.

• Сурагч бүрт эргэх холбоо өгөх тул багшийн ачааллыг нэмдэг.

• Бүх сурагч хичээлийг судлах боломжгүй.• Хичээл бодит бус орчинд явагддаг тул

суралцагчийн сонирхлыг бага татах, үр өгөөжийн хувьд харьцангуй сул байдаг.

• Ойлгоогүй зүйлээ тэр дор нь асуух боломжгүй.

• Теле хичээлийн үр дүнг шууд үнэлэх боломжгүй.

• Багш, сурагчдын хоорондын амьд харилцаа үүсдэггүй.

• Бага ангийн сурагч бусдын дэмжлэгтэйгээр хичээлээ үзэх шаардлагатай болдог.

Нэгэн кейсМанай хүү гуравдугаар ангид сурдаг. Теле хичээлийн нэг давуу тал нь хүүхдийнхээ даалгаврыг хийлгэхэд амар юм байна. Одоогийн сургалт бидний сурч байх үеэс сурах аргачлал нь тэс өөр болчихсон учраас өмнө нь хүүхдийнхээ хичээлийг зааж өгч туслахад хүндрэлтэй байсан. Өөрийн мэддэг аргачлалаар зааж өгөхөөр багш нь буруу арга гэх жишээтэй. Теле хичээлийг нь хамт үзээд өөрөө аргачлалыг нь ойлгочихоор хүүхдийнхээ даалгаврыг хийлгэхэд амар болсон. Бусдаар бол гэрээсээ хичээллээд байвал ханиад томуу хүрэхгүй амар л юм.

Эцэст нь аль ч хэлбэрээр явагдсан сургалтын хөтөлбөрийн хэрэгжилт, суралцахуй нь тасралтгүй явагдах цикл үйл явц билээ. Энэхүү сургалтын хөтөлбөрийн менежментийн циклийг сургууль багш нартаа ахин давтан сануулъя.

Хэрэв шийдэл амжилттай бол түүний-гээ хэрэгжүүлэх /нэвтрүүлэх/.

• Асуудал, боломжийг олж тогтоох

• Дүн шинжилгээ хийх• Таамаглал дэвшүүлэх• Туршиж үзэх санаагаа

шийдэх

• Боломжит шийдлийг турших

• Хамгийн бага масштабаар

• Үр дүнг нь хэмжих

• Үр дүнг судлах• Үр нөлөөг хэмжих• Таамаглалаа биелж

байгаа эсэх

Үйлд

Шалга

Төлөвлө

Хий

• Оношилгоогоор асуудлыг олж, хэрэгжүүлэх арга замуудыг тодорхойлно

• Тэрхүү асуудлыг шийдэх үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлнэ

• Үр дүнгээ үнэлнэ• Үнэлгээний үр дүнд үндэслэн дахин

сайжруулж туршлага хуримтлуулна.

Act

Study

Plan

Do

Act

Study

Plan

Do

Act

Study

Plan

Do

Та бүхний теле хичээлийн үр дүнг оношлох, бататгах болон дараагийн хичээлийн шинэ жилийн үйл ажиллагаанд амжилт хүсье.





СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ ДЭМЖИХ АРГА ЗҮЙН ЗӨВЛӨМЖ

Улаанбаатар

2020

VI-XIIХИМИ

Documents

KMJ=:ELUGO&L&&JBCG OWJW=@BELBC=>WF@BO:J ...KMJ=:ELUGO&L&E;&JBCG OWJW=@BELBC=>WF@BO:J=: A CGA&