Koku Problemi KaynaklarıEtkileri

LIFE Projesi Eğitim Semineri ODTÜLIFE Projesi Eğitim Semineri ODTÜ, 21-25 Ekim 2002 Ankara, 21-25 Ekim 2002 Ankara

11

Koku ProblemiKoku ProblemiKaynaklarıKaynakları EtkileriEtkileri

Hazırlayan:Hazırlayan:

Çevre Yük Müh. Volkan Çevre Yük Müh. Volkan SarıçiçekSarıçiçek

Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik ÜniversitesiOrta Doğu Teknik Üniversitesi

Çevre Mühendisliği BölümüÇevre Mühendisliği Bölümü


22

GirişGiriş

• Koku alma duyusu insanın yaşamsal Koku alma duyusu insanın yaşamsal faaliyetlerinden biridir.faaliyetlerinden biridir.

• Çevremizi algılamada kullandığımız en Çevremizi algılamada kullandığımız en önemli duyularımızdandır.önemli duyularımızdandır.

• Birçok fiziksel aktivite (yemek, içmek, vs.) Birçok fiziksel aktivite (yemek, içmek, vs.) koku alma duyusu ile birlikte gerçekleşir.koku alma duyusu ile birlikte gerçekleşir.

• Tat alma duyusu, dokunma duyusu, Tat alma duyusu, dokunma duyusu, sıcaklık ve ağrı algıları koku alma duyusu sıcaklık ve ağrı algıları koku alma duyusu ile birlikte gerçekleşir.ile birlikte gerçekleşir.


33

GirişGiriş

• Çevremizdeki çiçeklerden, ağaçlardan, Çevremizdeki çiçeklerden, ağaçlardan, besinlerden, hayvanlardan, sanayi besinlerden, hayvanlardan, sanayi ürünlerinden, bakterilerin neden ürünlerinden, bakterilerin neden olduğu oluşumlardan ve diğer olduğu oluşumlardan ve diğer insanlardan kaynaklanan kokular bizi insanlardan kaynaklanan kokular bizi çepeçevre sarar.çepeçevre sarar.

• "kokular dünyası"nda yaşadığımız "kokular dünyası"nda yaşadığımız söylenebilir. söylenebilir.


44

GirişGiriş

• Zevklerimiz ile kokular arasında çok Zevklerimiz ile kokular arasında çok önemli bir denge ve uyum vardır. önemli bir denge ve uyum vardır.

• Bize yararlı olan maddelerin kokuları Bize yararlı olan maddelerin kokuları hoşumuza gider, bize zararlı olanlar hoşumuza gider, bize zararlı olanlar ise kokularıyla bizi iterler. ise kokularıyla bizi iterler.


55

Örnek:Örnek:


66

Nasıl Koku Alırız?Nasıl Koku Alırız?

• Koku burundaki “olfactory Koku burundaki “olfactory epithelium” denen koklama hücreleri epithelium” denen koklama hücreleri tarafından algılanır.tarafından algılanır.

• Bu hücrelerin sayısı 15-20 milyon Bu hücrelerin sayısı 15-20 milyon kadardır.kadardır.

• Burun boşluğunun arka tarafında yer Burun boşluğunun arka tarafında yer alırlar.alırlar.


77


88

DevamDevam

• Burunun yapısı yüzünden koku içeren Burunun yapısı yüzünden koku içeren hava koku alma hücreleriyle direkt hava koku alma hücreleriyle direkt olarak temas etmez.olarak temas etmez.

• Nefes almanın burun içinde yarattığı Nefes almanın burun içinde yarattığı türbülansdan dolayı ters taraftan türbülansdan dolayı ters taraftan temas eder.temas eder.

• Kuvvetli nefes almak havanın giriş Kuvvetli nefes almak havanın giriş hızını artıracağından dolayı hızını artıracağından dolayı türbülansıda artırır.türbülansıda artırır.


99


1010

DevamDevam

• Koku molekülleri önce olfactory hücreleri Koku molekülleri önce olfactory hücreleri saran mukoza tabakası ile temas ederler.saran mukoza tabakası ile temas ederler.

• Burada bulunan mikrofiller hem yüzey Burada bulunan mikrofiller hem yüzey alanını artırır hem de daha çok hava alanını artırır hem de daha çok hava türbülansı sağlar.türbülansı sağlar.

• Mukoza tabakası koku moleküllerinin Mukoza tabakası koku moleküllerinin koku alma hücrelerine ulaşmasını sağlar.koku alma hücrelerine ulaşmasını sağlar.


1111

DevamDevam

• Koku moleküllerinin mukoza Koku moleküllerinin mukoza tabakasına ulaşması ve geçmesi için tabakasına ulaşması ve geçmesi için uçucu ve suda çözülebilir olması uçucu ve suda çözülebilir olması gerekir.gerekir.

• Ayrıca, bir miktar yağda çözülebilme Ayrıca, bir miktar yağda çözülebilme özelliği koku hücrelerini çevreleyen özelliği koku hücrelerini çevreleyen ve yağ içeren zar tabakasını ve yağ içeren zar tabakasını geçmeleri için gereklidir.geçmeleri için gereklidir.


1212

DevamDevam

• Koku hücreleri koku algılamada Koku hücreleri koku algılamada özelleşmiş sinir hücreleridir.özelleşmiş sinir hücreleridir.

• Burada gerçekleşen biyokimyasal Burada gerçekleşen biyokimyasal reaksiyonlar elektrik sinyalleri açığa reaksiyonlar elektrik sinyalleri açığa çıkarır.çıkarır.

• Bu sinyaller aksonlar ile koku Bu sinyaller aksonlar ile koku soğancığına iletilir.soğancığına iletilir.

• Koku soğancığı gelen sinyalleri düzenler Koku soğancığı gelen sinyalleri düzenler ve beynin koku alma merkezine iletir.ve beynin koku alma merkezine iletir.


1313

KOKU

KOKU SİNYALLERİ

BEYİN FİKİR MEVCUT KOKU HAFIZASI

KOKU TANIMLAMAKOKU TANIMLAMA


1414

Koku AlgılamaKoku Algılama

• Kişinin fiziksel durumuKişinin fiziksel durumu

• Kişinin sosyal geçmişiKişinin sosyal geçmişi

• Kişinin koku hafızasıKişinin koku hafızası

• Kişinin algılama düzeyiKişinin algılama düzeyi

Kokunun algılanmasında önem taşırKokunun algılanmasında önem taşır


1515

Kokuyu Etkileyen FaktörlerKokuyu Etkileyen Faktörler

Herhangi bir kokunun rahatsızlık Herhangi bir kokunun rahatsızlık verici olması 4 faktörle açıklanabilir;verici olması 4 faktörle açıklanabilir;

•Frekansı:Frekansı: kokunun hangi sıklıkta algılandığı kokunun hangi sıklıkta algılandığı

•Yoğunluğu:Yoğunluğu: kokunun etkinliği kokunun etkinliği

•Süresi:Süresi: kokuya maruz kalma süresi kokuya maruz kalma süresi

•Nahoşluğu:Nahoşluğu: kokunun istenmeyen karakteri kokunun istenmeyen karakteri


1616

Neden Koku?Neden Koku?

• Hava kalitesi insanların sağlığı ve kendilerini Hava kalitesi insanların sağlığı ve kendilerini rahat hissetmeleri açısından önemlidir.rahat hissetmeleri açısından önemlidir.

• Koku içeren hava insanların rahatsız Koku içeren hava insanların rahatsız hissetmesine yol açar.hissetmesine yol açar.

• WHO: Sağlık sadece hastalık veya bedensel WHO: Sağlık sadece hastalık veya bedensel rahatsızlığa sahip olmama değil tam rahatsızlığa sahip olmama değil tam anlamıyla fiziksel, zihinsel ve sosyal olarak anlamıyla fiziksel, zihinsel ve sosyal olarak refah içinde olma durumudur.refah içinde olma durumudur.

• Bu durumda, koku içeren havayı solumak Bu durumda, koku içeren havayı solumak zorunda kalan kişiler sağlıksız olarak zorunda kalan kişiler sağlıksız olarak nitelenebilir. nitelenebilir.


1717

Kokunun ÖzellikleriKokunun Özellikleri

• Genellikle çok çeşitli bileşikler içerir.Genellikle çok çeşitli bileşikler içerir.

• Bazı durumlarda kokuya yalnızca Bazı durumlarda kokuya yalnızca baskın bir bileşik neden olur (örn: baskın bir bileşik neden olur (örn: HH22S).S).

• Bazı bileşikler düşük Bazı bileşikler düşük konsantrasyonda olsalar bile konsantrasyonda olsalar bile kokunun asıl sebebi olabilirler.kokunun asıl sebebi olabilirler.


1818

DevamDevam

• Bazı bileşiklerin karışımı bileşiklerin Bazı bileşiklerin karışımı bileşiklerin kendisinden daha yoğun ve farklı kendisinden daha yoğun ve farklı kokulara yol açabilir (tersi de doğru kokulara yol açabilir (tersi de doğru olabilir).olabilir).

• Bu sebeplerle kokuya yol açan Bu sebeplerle kokuya yol açan maddeleri tek tek tespit etmek maddeleri tek tek tespit etmek (örneğin gaz kromatografisi ile) (örneğin gaz kromatografisi ile) zaman ve efor kaybıdır.zaman ve efor kaybıdır.


1919

DevamDevam

• Kokuya karakteristik niteliğini veren, Kokuya karakteristik niteliğini veren, moleküller arasındaki mikroskobik moleküller arasındaki mikroskobik değişikliklerdir.değişikliklerdir.

• Örnek olarak, pişmiş taze bir Örnek olarak, pişmiş taze bir yumurta ile çürük bir yumurtayı yumurta ile çürük bir yumurtayı birbirinden ayıran özellik, çevreye birbirinden ayıran özellik, çevreye yaydıkları moleküler yapılarındaki yaydıkları moleküler yapılarındaki farklılıktır.farklılıktır.


2020

DevamDevam

• Çeşitli moleküllerin kimyasal yapıları Çeşitli moleküllerin kimyasal yapıları arasındaki farklılıklar ise oldukça arasındaki farklılıklar ise oldukça hassas ayrımlara dayanır.hassas ayrımlara dayanır.

• Hatta tek bir karbon atomu Hatta tek bir karbon atomu değişikliği bile çekici bir kokuyu itici değişikliği bile çekici bir kokuyu itici hale dönüştürebilir. hale dönüştürebilir.


2121

Örnek:Örnek:(1)'de yapısı görülen kimyasal maddenin üç türevinin kokusu gül gibidir. Ancak her biri farklı kokusuyla birbirinden ayrılır. (2) Leylak ve baharat, (3) ozon ve meyve, (4) tarçın, karanfil, baharat ve leylak kokularıyla karışık gül gibi kokar


2222

Bazı TanımlarBazı Tanımlar

• Koku EşiğiKoku Eşiği:: 100 kişiden 50’sinin (%50 100 kişiden 50’sinin (%50 nin) algılayabildiği koku konsantrasyonunin) algılayabildiği koku konsantrasyonu

• Koku Konsantrasyonu:Koku Konsantrasyonu: Koku eşiğine Koku eşiğine kadar seyreltilen kokulu numunenin kadar seyreltilen kokulu numunenin seyreltme oranı. Koku Birimi, OU/mseyreltme oranı. Koku Birimi, OU/m3 3 (Odor Unit/m(Odor Unit/m33))

• Koku Birimi (Odour unit):Koku Birimi (Odour unit): Koku Koku eşiğindeki koku konsantrasyonu 1 eşiğindeki koku konsantrasyonu 1 OU/mOU/m33 olarak tanımlanmıştır. olarak tanımlanmıştır.


2323

• Koku Seviyesi:Koku Seviyesi: Kokunun algılanma yoğunluğu Kokunun algılanma yoğunluğu

LLodod : Koku seviyesi, dB : Koku seviyesi, dBodod

ccodod : Koku konsatrasyonu, OU/m : Koku konsatrasyonu, OU/m33

ĉĉodod : Koku eişiğindeki koku konsantrasyonu, OU/m : Koku eişiğindeki koku konsantrasyonu, OU/m33

)c

c10log(L

od

odod ˆ

DevamDevam


2424

Bazı Maddelerin Koku EşiğiBazı Maddelerin Koku Eşiği

BileşikBileşik Koku algılama eşiğiKoku algılama eşiği

EtanolEtanol 29 ppm 29 ppm

Alkanlar (benzin)Alkanlar (benzin) 100 ppm100 ppm

AlkollerAlkoller 5 ppm5 ppm

Aminler (bayat Aminler (bayat balık)balık)

0.2 – 2 ppm0.2 – 2 ppm

HH22S (çürük S (çürük yumurta)yumurta)

18 ppb18 ppb

PhosphinePhosphine 30 ppb30 ppb

Thiols (kokarca)Thiols (kokarca) 1 ppb1 ppb


2525

Nahoş Kokunun Oluştuğu Nahoş Kokunun Oluştuğu KoşullarKoşullar

• Anaerobik koşullarAnaerobik koşullar

• Yüksek SıcaklıklarYüksek Sıcaklıklar


2626

Katı Atık Depolama Alanlarından Çıkan Katı Atık Depolama Alanlarından Çıkan Gazda Bulunan ve Koku Yaratan Bazı Gazda Bulunan ve Koku Yaratan Bazı BileşiklerBileşikler

• MetanMetan

• HidrojensülfürHidrojensülfür

• DiklormetanDiklormetan

• TrikloretanTrikloretan

• DimetilsulfatDimetilsulfat

• ToluenToluen

• KsilenKsilen

• EtilbenzenEtilbenzen

• n-Hekzann-Hekzan

• DimetildisulfatDimetildisulfat

• 2-Propanetiol2-Propanetiol

• 2-Butanetiol2-Butanetiol


2727

Koku Emisyonu KaynaklarıKoku Emisyonu Kaynakları

• Kompost tesisleriKompost tesisleri

• Atıksu arıtma tesisleriAtıksu arıtma tesisleri

• Kimyasal tesislerKimyasal tesisler

• RafinerilerRafineriler

• Yağ eritme tesisleriYağ eritme tesisleri

• Gıda işleme tesisleriGıda işleme tesisleri

• Besi çiftlikleri Besi çiftlikleri


2828

Kokunun EtkileriKokunun Etkileri

• Toksik etkiler (bazen Toksik etkiler (bazen konsantrasyonun koku eşiğinin konsantrasyonun koku eşiğinin altında olduğu durumlarda bile toksik altında olduğu durumlarda bile toksik olabilir)olabilir)

• Sağlık üzerinde kötü etkilerSağlık üzerinde kötü etkiler

• Estetik etkilerEstetik etkiler

• Ekonomik etkilerEkonomik etkiler


2929

Koku Nasıl Ölçülür?Koku Nasıl Ölçülür?

• Elekronik Sensörler (Elektronik Elekronik Sensörler (Elektronik burunlar)burunlar)

• GC-MS+Koku MaskesiGC-MS+Koku Maskesi

• OlfaktometreOlfaktometre

Documents

Koku Problemi KaynaklarıEtkileri