„Kolor i blask” – tytuł nadany książce przez jej autorkę wskazuje na emocjonalny stosunek tejże do opracowywanego tematu, czyli do ceramicznych dekoracji architektonicznych. Istotnie, Bożena Kostuch, znawczyni ceramiki, autorka wystaw i wydawnictw jej poświęconych, z wielkim zaangażowaniem przygotowywała przez parę lat niniejsze wydawnictwo, czyniąc badania terenowe, prowadząc wywiady, szperając w archiwach.

rezultatem jest prekursorskie opracowanie ponad stu czterdziestu dzieł znajdujących się w 32 miejscowościach Małopolski, czyli pierwsza monografia tego typu dekoracji w naszym regionie.

Książka jest pracą naukową, z pełnym aparatem badawczym, słownikiem i indeksami, a równocześnie – interesująco opracowanym przewodnikiem- -informatorem popularyzującym coraz modniejsze ostatnio dekoracje ceramiczne i mozaikowe. Wśród wielu ustaleń, autorka określa m.in. specyfikę krakowskiego środowiska, w którym artyści eksperymentowali z ceramiką, bynajmniej nie mając wykształcenia w tym kierunku, ale to właśnie tutaj powstały niezmiernie interesujące dzieła. zarówno tekst, jak i fotografie ukazują piękno i wysoką wartość tych dekoracji. Bezcenne są też zdjęcia archiwalne obiektów, które już uległy zniszczeniu.

I tu objawia się kolejna wartość książki, która – jak oceniają recenzenci – odegra istotną rolę w toczącej się dyskusji o ochronie zabytków, w tym dziedzictwa PrL, a wręcz w ratowaniu niszczonych dziś często dzieł ceramiki architektonicznej z drugiej połowy XX wieku. W tym aspekcie, decyzja o wydaniu tej monografii przez Muzeum narodowe w Krakowie była oczywista, gdyż to ono właśnie przywiązuje olbrzymią wagę do ratowania dziedzictwa. nie tylko od ponad 135 lat przechowując i udostępniając powierzone zbiory, ale także włączając się we wszelkie akcje mające na celu zachowanie cennych przykładów naszej historii i sztuki, także poza budynkami Muzeum. Wobec mozaik i dekoracji ceramicznych, z inicjatywy autorki niniejszej książki, również podjęliśmy kilka działań

KoloR i blAsK

8

ochronnych. Ona sama pisze dalej: „Może to naiwne życzenie, ale bylibyśmy szczęśliwi, gdyby niniejsza monografia sprawiła, że pomysł usunięcia choćby jednej dekoracji architektonicznej w Małopolsce poprzedzony zostanie refleksją…”. nie uważam tego życzenia za naiwne, ale wręcz za obowiązek władz, odpowiedzialnych urzędników, a także instytucji kultury i wszystkich, którym drogie jest własne dziedzictwo.

Wyrazy wielkiego uznania i wdzięczności należą się więc kustosz Bożenie Kostuch za tę znakomitą i cenną pracę. Dziękuję również recenzentom, redaktorkom, projektantowi, autorom fotografii i wszystkim, którzy pomagali przy powstawaniu publikacji.

Podziękowania należą się też wymienionym dalej Partnerom wydawnictwa oraz Mecenasowi Muzeum narodowego w Krakowie firmie PzU, a szczególnie – Gminie Miejskiej Kraków. Fakt, że dofinansowała ona wydawnictwo i włączyła się w ten projekt budzi nadzieję na to, że – przynajmniej w naszym mieście – wartość dziedzictwa PrL będzie doceniona, także przez decydentów.

zofia GołubiewDyrektor Muzeum narodowego w Krakowie

7 zofia Gołubiew ***

11 O opracowaniu

13 Od autorki

15 Wprowadzenie

25 Ceramika w powojennej architek- turze Krakowa i Małopolski – – początki i charakterystyka

37 rodzaje ceramiki w powojennej architekturze, ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa i Małopolski

39 Piropiktura

49 Mozaika

61 Płyty okładzinowe

75 Przykłady stosowania dekoracji ceramicznych w architekturze Krakowa i Małopolski

91 Inne materiały używane w dekoracjach plastycznych w powojennej architekturze Krakowa i Małopolski

105 rola P.P. Pracownie Sztuk Plastycznych

113 zakończenie

119 O katalogu

123 Stan badań i źródła informacji

129 Literatura i archiwalia (wybór)

133 Katalog

134 andrychów 139 Bochnia 141 Brzesko

150 Chrzanów 157 Dębno 159 Gorzeń Górny 165 Grybów 169 Jordanów 171 Kraków 309 Krynica-zdrój 334 Luborzyca 339 Łysa Góra 358 Łoniowa 360 Małe Ciche 363 Muszyna i Muszyna-złockie 383 nowy Sącz 391 nowy Wiśnicz 401 Olkusz 403 Oświęcim 420 Pcim 421 raba niżna 422 rabka 425 Stary Sącz 430 Sucha Beskidzka 433 Szczawnica 448 Szczurowa 451 tarnów 478 tuchów 479 Wieliczka 480 Wojnicz 484 zaborów 487 zakopane

519 twórcy ceramiki architektonicznej (słownik biograficzny)

535 Summary

538 Indeks osób 543 Indeks geograficzny

Spis treści

Od początku XX w. istniało w Krakowie niewielkie, ale liczące się środowisko ceramiczne. Wśród twórców pracujących w materiale ceramicznym warto wymienić choćby profesorów Konstantego Laszczkę, dla którego wzniesiony został piec ceramiczny na podwórku budynku akademii Sztuk Pięknych, oraz tadeusza Szafrana prowadzącego pracownię ceramiki w Państwowej Szkole Przemysłu artystycznego (PSPa). ze środowiskiem krakowskim związani byli artyści: zofia Szydłowska, Henryka Kernerówna, Henryk Hochman czy Franciszek Kalfas. Podczas II wojny światowej w krakowskiej Kunstgewerbeschule (przedwojenna PSPa) reaktywowana została na krótko działalność pracowni ceramiki. Jednym z uczących się w niej wówczas był Bolesław Książek. Po zakończeniu okupacji tylko nieliczni ceramicy powrócili do pracy twórczej. Krakowską powojenną ceramikę tworzyli więc przede wszystkim ci artyści, którzy zainteresowali się tą dziedziną twórczości już podczas trwania wojny, bądź tuż po jej zakończeniu. W lutym 1945 roku krakowscy artyści, uprawiający różne dziedziny sztuki stosowanej, zrzeszyli się w Spółdzielni Pracy. W dniach od 28 sierpnia do 15 września 1949 roku w Pałacu Sztuki odbyła się wystawa pod tytułem „Sztuki potrzeba każdemu”, prezentująca ich dorobek z lat 1945-1949. na wystawie pokazano grafikę, tkaninę, metaloplastykę, zabawkarstwo, projekty dekoracji wnętrz, a także ceramikę. W wystawie wzięło udział 48 twórców, 10 z nich zaprezentowało prace z materiału ceramicznego. znajdowali się wśród nich Kazimierz Piętka, Halina (Helena) Hussarska i Bolesław Książek, którzy wkrótce stali się współtwórcami krakowskiej ceramiki architektonicznej21.

21 Sztuki potrzeba każdemu (Sztuka potrzebna każdemu), wystawa prac członków spółdzielni Pracy Artystów Plastyków w Krakowie, 1945-1949, TPsP, Kraków 1949. Zob. także: A. straszewska, współpr. A. A. szablowska, Rok 1949, [w:] Polskie życie artystyczne w latach 1944-1960, red. naczelna A. wierzbicka, warszawa 2012, s. 196-198.

Ceramikaw powojennej architekturze Krakowa

i Małopolski – początki i charakterystyka

5. Kraków, fragment stropu w sklepie Cepelii przy Placu Centralnym w Nowej Hucie, fot. bK 2015

PiropikturaJedną z najciekawszych i najbardziej oryginalnych technik stosowanych

do dekoracji architektury jest piropiktura, nazywana niekiedy „malarstwem ogniowym”. to zarazem chronologicznie pierwsza z ceramicznych technik deko- racyjnych, która zastosowana została w architekturze Krakowa na większą skalę.

Piropiktura49 opracowana została przez Helenę i romana Hussarskich w pierwszej połowie lat 50. XX w. technika polegała na natryskiwaniu płynnego szkliwa ceramicznego na powierzchnię poddaną działaniu wysokiej temperatury za pomocą palników gazowych lub elektrycznych, w efekcie czego dochodziło do wtopienia się szkliwa w podłoże i pokrycia go trwałą warstwą dekoracyjną. W zależności od składu chemicznego szkliwa, temperatury i atmosfery (redukcyjnej lub utleniającej), w której był przeprowadzany proces natryskiwania, z jednego rodzaju szkliwa podstawowego można było uzyskać kilka barw i odcieni. trwałość warstwy badano za pomocą wielokrotnego przymrażania, a potwierdziły ją badania mikroskopowe przeprowadzone w zakładzie Chemii Ogólnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Opatentowana w latach 1956 i 1957 technika, w kolejnych latach była rozwijana i udoskonalana50. Dekoracje wykonane techniką piropiktury to dekoracje malarskie; możliwość gradacji barw, a tym samym cieniowania kompozycji sprzyjała uzyskiwaniu głębi obrazu. Piropiktura mogła być także wzbogacana rytem podkreślającym kontury i akcentującym wybrane szczegóły kompozycji. Duże znaczenie odgrywały rodzaj i struktura powierzchni,

49 b. Kostuch, Piropiktura – zapomniana technika ceramiczna, „szkło i Ceramika”, 2002, nr 6, s. 36-37.50 opisy patentowe (Urząd patentowy PRl): nr 40274 z 1956 r. – Elektryczne urządzenie do wytwarzania glazur ceramicznych na różnego rodzaju podłożach; nr 40537 z 1957 r. – Sposób wytwarzania barwnych efektów z glazur ceramicznych na dowolnego rodzaju podłożach; nr 42489 (patent dodatkowy do nr 40274) z 1959 r. – Urządzenie zdalnie sterowane do wytwarzania glazur ceramicznych na różnego rodzaju podłożach; nr 99393 (patent tymczasowy) z 1978 r. – Urządzenie do prac powierzchniowych i powłokowych.

12. Kraków, współczesny widok Ery Żelaza, fot. bK 2014

KoloR i blAsK

186KoloR i blAsK

187

sAlA JAdAlnA W doMu studenteK uniWersytetu JAgiellońsKiego (obecnie dom studencki „Piast”), ul. Piastowska 47roman Hussarski, Barbara sokalska, Bogdan Kotarba, ściana zamykająca jadalnię na parterze budynku; materiał ceramiczny ze Spółdzielni „Kamionka” w Łysej Górze, 1964 Helena Hussarska, ścianka zamykająca balkon; materiał ceramiczny wykonany przez Helenę Hussarską w pracowni w Przegorzałach, 1964

HistoriaProjekt architektoniczny Władysław Bryzek; projekt wnętrz teresa Lisowska- -Gawłowska, Irena zaleśna, alina zięba; budowa rozpoczęta pod koniec 1961 roku, oddany w 1964.Dom Studentek – znajdujący się na terenie krakowskiego Miasteczka Studenckiego – to jedna z inwestycji, których powstanie związane było z jubileuszem 600-lecia złożenia Uniwersytetu Jagiellońskiego; podczas uroczystości jubileuszowych w lecie 1964 roku pełnił funkcję międzynarodowego hotelu studenckiego. Studentki zamieszkały w akademiku pod koniec listopada

Fot. BK 2014

1963 roku, stołówka oddana została do użytku kilka miesięcy później (według prasowej informacji z jesieni 1963 jej otwarcie zaplanowano na koniec marca 1964). Wyróżniała ją wielobarwna, dekoracyjna kompozycja na ścianie zamykającej salę, a także duże przeszklenie długiej ściany bocznej, która dodatkowo została przepruta przez smukłą rzeźbę, co miało za zadanie spotęgowanie wrażenie połączenia sali z przestrzenią zewnętrzną. rzeźba o szkielecie z prętów obciągniętym siatką została wykonana z cementu – koncepcja bryły teresa Lisowska-Gawłowska, projekt szczegółowy oraz wykonanie Józef Marek i tadeusz Ostaszewski.zespół projektujący budynek otrzymał nagrodę II stopnia Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych w 1964 roku.

opis Jadalniana dużej, trapezoidalnej, pionowo rowkowanej ścianie zamykającej jadalnię luźna, sieciowa kompozycja dekoracyjna złożona z płynnych fal, stylizowanych kwiatów i mocno uproszczonych ptaków. Kompozycja utworzona z płytek

Fot. BK 2014

KoloR i blAsK

192KoloR i blAsK

193

Fot. BK 2013

Biuro studióW i ProJeKtóW HutniCtWA „BiProstAl”,ul. 18 Stycznia 57 (obecnie Królewska)Celina styrylska-taranczewska, boczna ściana wieżowca od strony ul. Królewskiej, 1964

HistoriaProjekt architektoniczny Mieczysław Wrześniak, Paweł Czapczyński; oddany w 1964.Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione nowa Huta, zawierające w swej strukturze biuro projektów mające wspomagać budowę kombinatu, powstało w 1949 roku. Początkowo zajmowało budynek przy ul. Oleandry 4. Od 1954 roku działało pod nazwą Biuro Studiów i Projektów Hutnictwa „Biprostal”. Wkrótce firma postanowiła wznieść dla siebie nowy, duży biurowiec. Gmach „Biprostalu” miał być pierwszym w Krakowie „punktowcem”, jego budowie towarzyszyło więc duże zainteresowanie ówczesnej prasy, w której m.in. podkreślano innowacyjność i nowoczesność zastosowanych rozwiązań konstrukcyjnych i architektonicznych. Budynek jest wymieniany w większości opracowań omawiających powojenną architekturę Krakowa. to zarazem jeden z nielicznych obiektów, którego ceramiczna dekoracja jest wzmiankowana w tego typu publikacjach, choć z reguły bez podania nazwiska autorki lub z błędną atrybucją.Mozaika o powierzchni około 670 m² utworzona została z barwionych w masie, nieszkliwionych płytek kamionkowych o wymiarach 2 cm × 2 cm, które w tamtym czasie stosowano do wykładania podłóg przemysłowych.Już w XXI w. budynek poddano przebudowie i remontowi, zagrożone było także istnienie mozaiki, którą jednak udało się ocalić dzięki zaangażowaniu w jej obronę wielu osób. Kompozycja została także wpisana do gminnej ewidencji zabytków miasta Krakowa. W 2011 roku zespół pod kierownictwem Dominiki tarsińskiej- -Petruk przeprowadził jej kompleksową konserwację.

opisabstrakcyjna, geometryczna kompozycja złożona płytek tworzących różnej wielkości, przenikające się prostokąty i kwadraty obejmuje całą, wysoką, podwieszaną ścianę biurowca. Płytki w kolorach białym, szarym, czarnym, ugrowym, pomarańczowym i czerwonym. W częściach bocznych ściany dominuje jasna kolorystyka, w części środkowej ciemniejsza, podkreślająca wertykalizm ściany.

Wybrane wzmianki prasowe, bibliografia i reprodukcje, archiwalia oraz informacje dodatkowe:t. Żarnowski, Na najwyższej budowie Krakowa, „echo Krakowa”, 1961, nr 167 (18.07.), s. 3: informacja o planach budowlanych w okolicy ul. 18 Stycznia i o budowie