Komparativna pravna historija

1.STARA MEZOPOTAMIJA

Drzava :

Mezopotamsko pravo je najstarije pravo na svijetu o kojem imamo pisane izvore. Govori se uopsteno o Mezopotamiji i njenoj civilizaciji a ne posebno o Sumerskim, Babilonskim, i Asirskim kulturama.

Mezopotamija je prosla kroz 3 faze razvoja:1. U prvoj fazi su nastali Sumerski gradovi – drzave2. Akadska drzava koju je osnovao kralj Sargon ( Sargon prvi ili veliki )3. multikulturna carstva kao: Babilon i Asirija ...

Hamurabi je osnovao drzavu koja se prostirala od Perzijskog zaliva do obala Libana.Veci gradovi su podijeljeni na distrikte, a od pocetka treceg milenija pocinje gradnja odbrambenih zidova.

Ustanova kraljevstva bila je podrzana i obrazlozena religijskom ideologijom. Najstarija ustanova ua sudjenje je bila skupstina gradjana. Svi stanovnici grada sastajali su se i izricali presudu kako bi okolnosti zahtijevale.

Informacije o starom Mezopotamskom pravu se temelje na:1. Zakoni Ur-Nammu2. Zakoni Lipit Istar3. Zakoni Ešnune4. Zakoni Hammurabija

Zakoni Ur-Nammu ( 40 propisa ) izdao osnivac trece dinastije Ura sa juga Mezopotamije. Bave se pitanjima vlasnistva i porodice.

Lipit Istar zakon ( 50 propisa ) napisani na Sumerskom jeziku, bave se uglavnom zastitom imovine.

Ešnune zakoni ( 60 propisa ) pisani na Akadskom jeziku, govore o razlicitim klasama drustva ( Babilonskog ), posebno stite interes visoke klase.

Hammurabijev zakon od 282 člana napisana na Akadskom jeziku u Babilonu, zove se jos i kodex. Hammurabijev zakon je najpotpunija slika Mezopotamskog prava. Sastoji se od prologa, epologa, i samih propisa.

Za stanovnike stare Mezopotamije pravda i istina bili su dio religije i mita. Bog Šamaš je bio povezan sa pravdom. Vladari u Mezopotamiji nisu prema tome bili izvor prava, nego njegovi zastupnici. I oni su se morali pridrzavati visih zakona koji vladaju kosmosom, posto je pravo na taj nacin definisano.

Hammurabijevi zakoni pokazuju da su u starom Babilonskom drustvu postojale 3 klase: 1.avilum ( obicni gradjani ) 2.muskenum ( vojska )

1

3.vardum ( robovi )

Privatno vlasnistvo bilo je zasticeno.

Nasljedno pravo :

Stari Mezopotamljani su koristili brojne pravne poslove i usvojenja da osiguraju prenos vlasnistva nad imovinom, koji mi danas postizemo putem testamenta.

Krivicno pravo :

Vecinu informacija o zlocinima u staroj Mezopotamiji nalazimo u pravnim zbornicima. Namjerno ubistvo se kaznjavalo smrcu, dok je ubistvo iz nehata kaznjavano blaze. Kradja se kaznjavala tako sto bi pocinioc morao da plati dvostruku ili trostruku vrijednost ukradenog predmeta, preljuba je kaznjavana smrcu, takodje i izbjegavanje vojne sluzbe. Pravni zbornici takodje sadrze krivicne sankcije za razlicite vrste ponasanja.

Medjunarodno pravo :

Miroljubivi odnosi medju drzavama su se uspostavili putem ugovora, Najstariji primjeri tih ugovora su iz Elba, starog Babilonskog perioda te Asirije. Politicki odnosi medju drzavama su cesto bili podrzani zenidbom izmedju vladajucih kuca, ovi ugovoru svjedoce o razvijenoj pravnoj kulturi Mezopotamije.

2. STARI EGIPAT

Drzava:

Stara Egipatska drzava trajala je preko 3000 godina. Periodizacija Egipta ima 3 glavna perioda : Staro kraljevstvo, medjuperiodi i Novo kraljevstvo.

-Preddinastijski period ( 4500 – 3100 p.n.e ) -Dinastijski period ( 3100 - 2750 p.n.e ) vladavina I i II dinastije-Period starog kraljevstva ( 2700 – 2200 p.n.e. ) vladavina III i VIII dinastije ( uspostava drzavne vlasti, vladar smatran bozanstvom, njegova rijec predstavlja zakon )-Period Srednjeg kraljevstva ( 2040 – 1674 p.n.e. ) vladavina XII i XIII dinastije, ( imamo vise pravnih pisanih zakona )-Period Novog kraljevstva ( 1552 – 1069 p.n.e.) vladaju dinastije XVIII, XIX, XX ( veliki broj sacuvanih dokumenata, te zakon o radnickom sporu iz Deir el Medine.

Nakon 1350 p.n.e. dolazi do političkih promjena u drzavi. Faraonova rijec se nije vise morala smatrati zakonom, jer faraon i sam postaje podvrgnut apstraktnom zakonu.

Period od 1069 – 653 p.n.e. obuhvata vladavinu XXI, XXII, XXIII, XXIV, XXV dinastije, zatim slijedi kasni period ( 664 - 332 p.n.e ) koji obuhvata vladavinu dinastija XXVI – XXXI. Ovaj period ukljucuje vladavinu perzijanaca nad Egiptom.

Od 332 – 30 p.n.e Egiptom vladaju Ptolomeji, da bi oko 30 p.n.e. Egipat dosao pod Rimsku vlast.

2

Organizacija vlasti :

Na vrhu piramide u starom Egiptu se nalazio faraon. On je bio izvor svih naredbi koji su izvrsavali odredjeni sluzbenici.

Nakon vladara najvishi sluzbenik je bio Dzati ( vezir ). Prema djelu '' Upustvo dzatiju '' znamo da je ovaj sluzbenik bio u stalnom kontaktu sa vladarom informisuci ga o drzavnim poslovima. Dzati je uzivao titulu '' prorok maata '', tj. Svestenik koji moze da govori u ime bozice istine i pravde. U tom svojstvu je imao vaznu ulogu pri sudjenju.

Naredne vazne pozicije bile su ministar radova i ministar finansija, zatim i nadzornik ambara.Nomama su upravljali guverneri postavljeni od strane vladara.

Drzavna ideologija :

Stari Egipcani su vjerovali da je njihov vladar nosila bozanske sluzbe vladanja. Za vladara se vjerovalo da predstavlja otjelovljenje bozanstva Horusa a od IV dinastije da je sin Boga Sunca- Amon Ra.

U pogledu statusa vladara u ocima starih Egipcana postoje dvije teze, 1.Inkarnacija bozanstva 2. nosilac bozanske funkcije vladanja,Vjerovali su da nakon smrti vladar postaje bozanstvo.

Vlast je vidjena kao Bozanska po porijeklu, a religija je cinila temelj njenog legitimiteta.

Sudovi i sudski postupak :

Vec u ranoj Historiji stari Egipcani su imali sudove, ali nema mnogo podataka o tome kako su izgledali sudovi, i sudski postupak u vrijeme starog i srednjeg kraljevstva. Prema tradiciji u vrijeme starog kraljevstva formirano je 6 sudova, i angazovano 30 ljudi da sluze kao arbitri u slucaju sporova.

U vrijeme srednjeg kraljevstva upravitelji pokrajina su djelovali kao sudije, postojala je takodje pravna ustanova desetorica s juga.

U novom kraljevstvu imamo nesto vise podataka. Faraon je imao veoma znacajnu sudsku vlast, bio je konacna instanca u krivicnim stvarima i ponekad je djelovao i kao sudija. Glavni sudski funkcioneri su bili Dzatiji ( veziri ) jedan sa juga, i jedan sa sjevera ( proroci maata ).

Pisari koji su imali posebno obrazovanje imali su pravnu funkciju i pred njima su polagane zakletve.

Pravo:

Jedan od razloga zasto iz vremena Starog Egipta nemamo sacuvanih kodifikacija je taj sto se smatralo da je vladar samo bozanstvo i kada govori kreira zakon.

Iz perioda Novog kraljevstva postoje sljedeci izvori :1. Edikt faraona Hadremhaba ( 1323 – 1294 p.n.e.) ( serija politickih propisa )

3

2. Novi dekret koji je izdao faraon Seti I ( 1294 – 1279 p.n.e. ) koji govore o privilegijama odredjenom hramu, i krivicnim sankcijama protiv osobe koja osteti drzavnu imovinu. 3. Pravni zbornik '' Zakonik iz Hermonopolisa '', koji potice iz doba 24 dinastije ( 700 p.n.e.), koji je ustvari zbirka sudskih slucajeva.

Koncept prava i pravde :

Shvatanje prava i pravde starih Egipcana bio je dio njihovog religijskog pogleda na svijet U tom okviru kljucni koncept je bio maat ( bozica pravde ) prema Egipatskoj '' knjizi mrtvih ''.Maat je bio u svijesti starih Egipcana sveobuhvatni princip koji drzi u neraskidivom jedinstvu: kosmos, prirodu, drzavu i pojednica.

Licni statusi :

1. Vladar Egipta,2. pat ( aristokratija )3. rekyht ( srednja klasa )4. henmemt ( narod suma )

Imovinsko pravo :

U ranom periodu Egipatske historije vladar je smatran vlasnikom cjelokupne zemlje. U doba Novog kraljevstva Egipcani su smatrali da su pojedinci koji drze zemlju njeni vlasnici. Drzava i brojni hramovi su imali u vlasnistvu velika imanja i upravaljali su njima.

Dzatiji ( veziri ) su drzali registre prodaje i oporezivanja nekretninama.

Egipcani su priznavali: 1. prirodnopravnu teoriju imovinskog prava2. razliku izmedju ususa i usus fructusa3. dozivotno uzivanje imanja4. pravo koristenja tudjim vlasnistvom

Porodicno pravo :

Egipcani su zivjeli u monogamnom braku. Pripadnici vladarske porodice i aristokracije su imali vise zena. Praktikovali su brakove izmedju oceva i kceri i brace i sestara, Nije bilo posebnih pravnih formalnosti koje su trazene za valjan brak.

Mlada je obicno u brak donosila tri vrste imovine : miraz, odredjene licne stvari, sredstva za izdrzavanje mlade i njene djece. I muz i supruga su imali pravo da pokrenu razvod braka.

Nasljedno pravo :

Kada bi neki Egipcanin umro bez oporuke, pravila zakonskog nasljednog prava bi se primjenjivala. U pravilu djeca ostavioca su nasljedivala jednake djelove ostvastine.Ako nije bilo djece ostavioca, braca i sestre ostavioca su nasljedivali ostavstinu.

4

Muz i suprga se nisu medjusobno nasljedjivali. Egipcani su priznavali valjanost oporuke. Oni su koristili dokumenat nazvan inyt-pr da sluzi kao testament.

Krivicno pravo :

Tipicne kazne koje su u starom Egiptu koristene a da nisu ukljucivale ociglednu brutalnst bile : prislian rad, konfiskacija imovine, gubitak sluzbe, i gubitak ritualnog pokopa. Vremenom su kazne postale i brutalnije, posebno u periodu novog kraljevstva. Medju najtezim kaznama koje su kriminalci imali bile su batinjanje, sakacenje, zigosanje, nabijanje na kolac.

Egipatska knjiga mrtvih nabraja dugu listu onoga sto se smatralo neprihvatljivim ponasanjem u egipatskom drustvu, ukljucujuci ubustvo, prevaru, kradju, preljub, zlostavljanje, silovanje itd...

Postoji veoma malo dokaza koji govore o obicnom ubistvu, medjutim oni koji su osudjeni za zavjeru da ubiju vladara kaznjavani su smrcu.

Medjunarodno pravo :

U vrijeme Rmazesa II ( 1279 – 1212 p.n.e.) u Nubiji je postojao jedan egipatski sud. Ratovi izmedju drzava starog svijeta bili su cinjenica zivota, agresije su bile veoma rasirene. U doba starog kraljevstava Egipat cesto ratuje sa susjedima radi ratnog plijena, a u dobar novog kraljevstva ratovi donose veliki broj ratnih zarobljenika koji postaju robovi.

U ovom periodu se javlja mirovni sporazum sa Heritima kao pravni dokumenat prvenstvenog znacaja. U 18 godini svoje vladavine faraon Rmazes II ( 1279 – 1212 p.n.e. ) zakljucio je medjunarodni sporazum sa Heritima. Ovaj ugovor se smatra za prvi poznati medjunarodni ugovor izmedju dvije suverene zemlje u historiji ljudske civilizacije.

3.STARA JEVREJSKA DRZAVA

Hebrej ( Jevrej ), Izraelcanin i Judejac ( Zidov ) imaju historijski i etnicki razlicita znacenja. Termin rijeci Hebrej odnosi se na brojna semitska nomadska plemena koja su zivjela na podrucju istocnog mediterana prije 1300 p.n.e. Osvojili su staru Palestinu koja se nazivala Kannan i gdje su oko 1020 p.n.e. postali ujedinjeni narodi pod vodstvomk kralja.

Termin Izraelcanin odnosi se na posebnu etnicku narodno grupu koja je nastala od Hebreja, i koja je kulturno bila ujedinjena religijom.

Termin Judejac ili Zidov odnosi se na kulturne nasljednike prve dvije grupe, od vremena njihovog povratka iz tzv. Babilonskog ropstva do danas.

Period jevrejske drzave se dijeli na 5 faza :1. Doba patrijarha ( 16 vijek p.n.e. )2. izbavljenje ( 13 vijek p.n.e. )3. doba sudija ( 12 – 11 vijek p.n.e )4. monarhije ( 11 – 6 vijek p.n.e. )5. postegzilska faza ( 6 – 4 vijek p.n.e. )

5

Preci Hebreja bili su Aramejci iz oblasti Ura u Sumeru, u donjem toku rijeke Eufrat.U to doba Hebreji zive u nomadskom uredjenju. Svaki rad je autonomna jedinica sa starjesinom na celu.Nema sudova vec se sporovi rjesavaju putem ad hoc tribunala koji se formiraju od predstavnika obje strane u sporu. Presude se izvrsavaju putem samopomoci..

Egipcani progone Hebreje kao strance i pretvaraju ih u robove. Pod Mojsijem Hebreji uspijevaju da se izbave od egipatskog ropstva. Hebreji zive 40 godina u pustinji. U to doba uspostavljaju se pravne osnove kasnijih politickih institucija. Nakon lutanja po pustinji Hebreji zapocinju osvajanje Kanana.

To je postignuto putem sklapanja brakova sa vladajucim porodicama u Kanaanu, saveza vojnih osvajanja. Nakon osvajanja kanaana uspostavlja se labava konfederacija plemena koja se povremeno ijedinjiju pod vodstvom harizmaticnih vodja poznatih kao sudija.

Period sudija okoncava se uspostavljanjem monarhije oko 1000 p.n.e. Prvi osnivac izraleskog kraljevstva bio je Saul, a u vrijeme njegovog nasljednika Davida kraljevsrvo dobija velicinu. Davidov sin Solomon gradi Prvi Hram. Nakon Solomonove smrti 922 g.p.n.e. kraljevstvo je podijeljeno na dva dijela: Izrael na sjeveru, i Judeju na jugu sa Jerusalemom kao glavnim gradom.

Organizacija vlasti:

Na celu stare jevrejske drzave bio je kralj. Njegova glavna funkcija bila je da stiti drzavu od vanjskih neprijatelja. Ustanova kraljevstva je proistekla iz ustanove '' sudija ''. Vlast kralja je bila ogranicena konceptom religijskog prava.

Kraljevi su mogli izdavati samo propise koji se odnose na proeze, vojnu sluzbu, i obavezni rad. Centar drzave nalazio se u glavnom gradu gdje se nalazila kraljeva palata i hram. Vaznu ulogu u drzavi imale su starjesine '' stari '' koji su bili regrutovani iz bogatih porodica te predstavljali savjete uglednika na lokalnom i drzavnom novou.

Drzavna ideologija:

Predstave starih jevreja o drzavi bile su bitno odredjene njihovim nomadskom prosloscu, iskustvom u Egiptu i religijom, posebno konceptom ugovora s Bogom ( jahve ). Zbog ovog posljednjeg faktora kod jevreja vazio je princip jedinstva religije i drzave.

Sudovi i sudski postupak:

U predomonarhijskom periodu jevrejske historije sudsku funkciju su vrsile starjesine gradova i profesionalne sudije koje su oni postavljali. Gradska kapija je sluzila kao sudnica a sudjenja su bila javna. Takva pozicija starjesina nastavljena je i u doba monarhije.

U privatnim sporovima ako tuzeni nije bio prisutan na sudjenju, tuzilac je imao obavezu da ga privede ili ga je sam sud mogao privesti. Kao dokaz sredstva koristeni su svjedoci, isprave, materijalni dokazi i pretpostavke. Koristena su i iracionalna dokazna sredstva, prorocanstvo i vjerojatno ordalije. U najtezim slucajevima, koji povlace smrtnu kaznu kao dokazno sredstvo trazena su bar dva svjedoka.

6

Pravo:

Pravo u staroj jevrejskoj drzavi postojalo je u pisanoj formi jos od najranijih vremena. Deset zapovijedi su bile uklesane na kamenoj ploci i cuvane u zavjetnom kovcegu. Veliki broj toroth, huqqim i misphatum propisa bili su zapisani i javno citani i tumaceni.

Izvori saznanja jevrejskog prava su:1. Petoknjizje ili Tora ( prvij pet knjiga starog zavjeta )2. Misna odn. Kodeks zakona koji je kompilirao rabin Juda Princ oko

200 n.e. u doba koje se u jevrejskoj pravnoj historiji oznacava kao kraj perioda '' recitatora prava '' ( Tanaicki period ). Misna je podijeljena u 6 redova koji predstavljaju grane prava : 1. Zeraim ( sjemena ) o poljoprivredi 2. Moed ( festivali ) o religijskim praznicima 3. Nasim ( zene ) o porodicnom pravu 4. Nezikin ( stete ) o gradjanskom i krivicnom pravu 5. Kodasim ( svete stvari ) o duznostima u hramu 6. Tohoroth ( cistoca ) o propisima koji se ticu lica, stvari i mjesta

3. Novi zajvet takodje sadrzi dodatne informacija o starovjerskom pravu, kao i Svitci s Mrtvog mora, odnostno veliki broj rukopisa otkrivenih izmedju 1947 i 1958 na razlicitim lokalitetima oko Mrtvog mora koji sadrze komentare hebrejske Biblije.

Koncept prava i pravde:

Prema jevrejskom shvatanju pravo obuhvata religijske i svjetovne propise. Idealna osnova starog jevrejskog drustva bio je pojam sedeq, sto znaci pravda i pravednost. Svaki clan drustva od najmanika do kralja ocekivalo se da zivi prema ovom nacelu. U religiji je to znacilo da su oni koji slijede sedeq na Bozijem putu.

Materijalno pravo:

U biblijsko dobar pripadnici hebrejske zajednice cinili su jednu kategoriju stanovnistva. Oni su medjusobno imali pravo sticanja imovine s ogranicenjem vlasnistva. Takodje su imali pravo da se medjusobno zene, s tim sto je zena ulazila u pleme muza.

Pored slobodnih ljudi postojali su i robovi. Ako je rob bio Hebrej, sto je najcesce bio slucaj davanja samog sebe u duznicko robstvo, nakon proteka sedam godina takvo lice je sticalo slobodu.

Imovinsko pravo:

Zemlja je smatrana temeljem egzistencije. Postojala je posebna procedura za prodaju zemljista. Kupoprodajni ugovor je pisao prodavac u dva primjerka, jedan je otvoren a drugi je zapecacen. Ugovore su ovjeravali svjedoci a novac je vagan.

Obaveze su preuzimane na dva nacina: zavjetovanjem i obecanjem uz zakletvu. Zavjet se cinio Bogu, odn, pred svestenikom.

7

Porodicno pravo :

Brak je bio vise savez dvije porodice u cilju dobijanja zakonitih nasljedniga. Poligamije je bila dozvoljena. Postojale su 4 faze zakljucivanja braka: 1. Sporazum dvije porodice da ce mlada biti dana mladozenji 2. Prodaja mehara od strane mladozenje, priprema gozbe, i mlada je zarucena 3. Trazenje mlade od strane mladozenje na osnovu toga sto je placen mohar 4. Upotpunjenje braka, odnostno kada mladin otac predaje mladu mladozenji

Muskarac je nekada bio obavezan da se ozeni odredjenom zenom. To su bili slucajevi ako zavede nezarucenu djevicu, ako je siluje te u slucaju leviratskog braka, tj. Obaveze muskarca da se ozeni udovicom svog umrlog brata.

Razvod brkaa bio je jednostrani akt muza u formi izjave '' Ona mi nije zena a ja nisam njen muz ''.

Nasljedno pravo :

Osnovna porodicna cjelina kod starih Jevreja bila je '' oceva kuca ''. Nakon smrti glave porodice njegovi sinovi ili unuci su per stirpes dijelili imovinu kockom. Braca su mogla odgoditi podjelu naslijedja i zivjeti kao suvlasnici naslijedjene imovine.

Ako u ocevoj kuci nije bilo nasljednika, nasljedstvo je pripadalo najblizem agnatskom srodnuku redom : brat, strci itd.

Krivicno pravo :

Medju krivicnim djelima koje poznaje staro jevrejsko pravo bili su sljedeci akti :Ubistvo. Namjerno ubistvo je dovodilo do stanja dugovanja u krvi koje je padalo na pojedinca ili na cijelu zajednicu. Prema ovome porodica ubijenog je imala pravo da ubije pocinioca umisljanog ubistva.

Kradja. Kazna za protivpravno oduzimanje tudje stvari bila je visetruka naknada njene vrijednosti.

Polni prekrsaji. Preljubom se smatrala polna veza udate ili zarucene zene s bilo kojim drugim muskarcem osim njenim muzem ili zarucnikom. Smrtna kazna je slijedila preljubnicu i njenog ljubavnika. Silovanje je smatrano za povredu vlasnickih prava oca ili muza prije nego povredu tijela zrtve.

Medjunarodno pravo :

Medjunarodni odnosi su bili regulisani pisanim ugovorima i obicajima. Glavni cilj medjunarodnog prava bilo je odrzavanje snaga moci medju drzavama.

8

4.GRCKI SVIJET

Drzava:

Pod antickim Grckim dobom podrazumjevamo vrijeme od oko 1000 godina koje pocinje od pada Mikene 1150 p.n.e. i traje do rimskih osvajanja 146 p.n.e.. Ovo doba se dalje dijeli na 4 perioda:

1. Mracno doba ( 1100 – 800 p.n.e.) – nema puno ostalij podataka2. Arhajski period '' Herojsko doba '' ( 800 – 490 p.n.e. )3. Klasicni period ( 490 – 323 p.n.e. ) 4. Helenisticki period zapocinje osvajanjem Aleksandra Velikog

323 p.n.e. a zavrsava se rimskim osvajanjem Grcke 146 p.n.e.

Pisani izvori datiraju od oko 800 godina p.n.e. ( '' arhajski period '' ) i nakon toga se moze rekonstruisati pravna historija.

Organizacija vlasti:

Osnovni oblik politicke organizacije kod starih Grka bio je polise – grad sa okolinom i pripadajucim selima. Svi stanovnici ovog podrucja smatraju se pripadnicima polisa. Srediste polisa predstavlja gradsko naselje sa trgom ( agora ), tvrdjavom i hramom posvecenom bozanstvu zastitniku grada. Polis je prvenstevno zajednica gradjana.

Svaki polis je samostalno uredjivao svoju umutrasnju organizaciju. Postojali su razlicito uredjeni polisi – od demokratske Atine do aristokratske Sparte. Polis se zasniva na 2 principa:

1. politeia ( skup organa koji osiguravaju funkcionisanje polisa )2. nomoi ( zakon koji odredjuje nacin konstituisanja i funkcionisanja

polisa )

Najveci doprinos Grckog koncepta polisa o historijskoj perspektivi jeste pojava demokratije i gradjanina.

Drzavna ideologija:

U Grckoj tradiciji nije moguce identifikovati jednu vrstu drzavne ideologije. Postoje autori koji zastupaju ideju vladavine naroda ( demokratija ), nekolicine ( oligarhija ), odredjene grupe ( aristokratija ) ili pojedinca ( monarhija ).

Najupecatljiviju pohvalu demokratiji dao je historicar Tukidid ( 460 p.n.e. ). Najvaznije ideje shvatanja demokratije su vlast vecine, pristup javnim sluzbama na temelju merita, ravnopravnost u privatnoj sferi, pokoravanje vlastima i zakonima, pisanim ili nepisanim.

Sudovi i sudski postupak:

Jos u 5. vijeku p.n.e. atinski gradjani mogli su se sporazumijevati da svoje privatne sporove prepuste arbitru na rjesavanje. U 4. vijeku p.n.e. javna arbitraza postala je obavezna u brojnim predmetima. Svi muski gradjani sa navrsenih 55 godina bili su obavezni da djeluju kao arbitri.

9

Prvi sudovi (dema) formirani su u 5vijeku p.n.e. Tokom 4 vijeka p.n.e. svako od deset plemena koja su naseljavala Atinu biralo je cetvoricu sudija za sudove deme, tako da su se oni zvali Cetrdesetorica. Ovo tijelo je razmatralo vecinu privatnih sporova. Porota je uvedena u Atini tokom 5.vijeka p.n.e. Porotnici su birani nasumice putem razvijene procedure koja je imala za cilj da sprijeci korupciju.

Pravo:

Najstariji izvori za saznanje starog Grckog prava nalaze se u poeziji Homera i Hesioda.Drugi izvor saznanja starog Grckog prava predstavljaju zakonici i natpisi, kao sto je Gortinksi zakonik iz 6. vijeka p.n.e sa juznog dijela ostrva Krit. Treci izvori za saznanje starog grckog prava predstavljaju govor grckih oratora iz kasnog 4 i 5 vijeka p.n.e. Za Grcki koncept prava i pravde vazna su djela filozofa kao sto su: Platon, Aristotel i Teofrastus.

Koncept prava i pravde:

Grcko pravo je imalo potrebu za religijskom legitimacijom. Jedan od najstarijih termina koji su Grci koristili za pravo bilo je dike a znacilo je: pravo, presuda, pravda. Dike je bilo ime kcerke Zevsa.

U 7. vijeku u Grckom svijetu se javlja ideja pisanog zakona i zakonodavca. Prve takve zakone dao je Zeleukus 662 p.n.e. za jednu Grcku koloniju. Tokom 5.vijeka p.n.e. Sparta i Atina , dva grada koja su dominirala Grckim svijetom u klasicno doba imale su razlicito iskustvo u vezi zapisivanja prava. Spartanski zakonodavac Likurg na primjer zabranio je pisane zakone, cime je otvorio mogucnost njihove promjene u buducnosti.

Atnski zakonodavci Drakon i Solon ( pocetak 6. vijeka p.n.e. ) opredijelili su se za tradiciju pisanog prava. Kad su dobili pisane zakone stari grci su ih ljubomorno cuvali.

Grcko pravo je na indirektan nacin uticalo na rimsko pravo. To je ostvareno putem djela grckih filozofa o pravu i pravdi.

Licni statusi:

Polovinom 5.vijeka p.n.e. ustanovljena je praksa da se punopravnim atinskim gradanima smatra samo lice ono koje potice od roditelja Atinjana. Atinski momci sa navrsenih 17 godina dobivali su formalno status gradjanina nakon postupka koji se zvao dokimasia.

Gradjanski status je davao pojedincu pravo glasa, vrsi javnu sluzbu, obavlja poslove na gradskom trgu ( Agora ), ima imovinu, ucestvuje u zakonodavnom procesu, sudskom postupku i da sklopi brak. Gradjani su bili obavezni da sluze vojsku i placaju porez.

Stranci su imali status stranca sa pravom boravka i zvali su se metik.

Vecina robova u Atini bili su stranog porijekla i bili su tretirani kao imovina. Bilo je zabranjeno ubijanje roba, ali je bila dozvola fizickog kaznjavanja roba od strane gospodara.

Imovinsko pravo:

10

Jos u 4. vijeku p.n.e. atinska pravna misao bila je relativno jednostavna te Atinjani nisu poznavali tehnicki termin za imovinsko pravo. Atinsko pravo je takodje poznavalo i vlasnistvo nad licnom imovinom. Iako Atinjani nisu imali apstraktnu rijec za imovinu neke korporacije kao sto su deme, fratrije, hramovi i drzava mogle su imati u vlasnistvu svu onu imovinu koju je i pojedinac mogao da ima. Priznavano su originalni izvori sticanja vlasnistva, kao sto je okupacija. Pravo vlasnistva se prenosilo putem: poklona, prodaje ili nasljedjivanja.

Porodicno pravo:

Fizicki centar Atinske porodice bilo je domacinstvo (oikos). Glava porodice bio je otac, koji je sluzio kao staratelj (kyros) supruzi i djeci. U pravilu Atinsko pravo nije dopustalo brak medju bliskim srodnicima i trazilo je minimum od 17 godina za momka a 14 godina za djevojku.

Ako bi otac umro ostavljajuci kcerku kao jedinog nasljednika ( epikleros ), Atinsko pravo je predvidjalo za nasljednicu posebnu vrstu braka ( epidikasia ). Radilo se o tome da se kcerka nasljednica uda za svog najblizeg muskog rodjaka, da bi se imovina u porodici sacuvala.

Nasljedno pravo:

U pogledu nasljedjivanja vazilo je da, u pravilu, sinovi – bez obzira na red rodjenja – nasljedjuju ostavstinu oca ( kleros ), i to na jednake dijelove. Ukoliko ostavilac nije imao ni sinova ni kceri, red nasljedivanja bio je sljedeci: braca i polubraca od istog oca, sestre i polusestre od iste majke i ostali srodnici po majcinoj liniji.

Krivicno pravo :

Imali su propise koji su se bavili kaznama za: ubitstvo, kradju, polne prekrsaje i povrede. Drakon je udario temelje Atinskim propisima o ubistvu. Namjerno ubistvo oznaceno je kao ek pronoias, hekon ili hekousius kaznjavano je smrcu i gubitkom imovine.

Sud Aeropag ( vijece stranaca ) je bio nadlezan za slucajeve namjernog ubistva. Ostale slucajeve ubistva raspravljao je sud Ephetai ( Efeta ). Kazna za kradje varirala je u zavisnosti od vrijednosti ukradene stvari, mjesta izvrsenja i toga da li je pri kradji koristena sila. Za obicnu kradju dike klopes pocinilac je morao vratiti stvar i platiti ostecenom dvostruku vrijednost ukradene stvari.

Za kradju uz primjenu sile dike biaoin placala se kazna drzavi a ne samo i ostecenom. Za ozbiljnije kradje i kradje iz hrama ili drzavne blagajne bila je predvidjena smrtna kazna. Silovanje je kaznjavano novcanom kaznom koju je pocinilac placao zrtvi ( 100 drahmi prema Solonovom zakonu ). Zenska prostitucija je bila i pravno i drustveno dozvoljena.

Medjunarodno pravo :

Grcki gradovi – drzave su bili organizovani kao samoodvojene politicke jedinice. Formalni ugovori koji su sklapani izmedju polisa radi regulisanja postupka koji ce se primijeniti u slucaju spora medju njihovim gradjanima nazivali su se symbola.

Ugovorima su takodje sklapani savezi medju grckim drzavicama. Ugovori i miru sklapani su sa stranim drzavama kao sto je Perzija, s kojom su Grcke drzavice dugo vodile ratove.

11

5.BIZANTIJA

Drzava:

Drzava koja ce biti poznata kao Bizantsko carstvo nastala je izgradnjom Konstantinopolisa 333 g. Imala je dvostruku funkciju: Da povezuje zapadne dijelove Rimskog carstva sa istocnim i da predstavlja odbranu od prodora sa Istoka.

Konstantinopolis je izgradjen na mjestu nekadasnje Grcke naseobine Bizantium, te je po tome nazvano i carstvo koje je kasnije uspostavljeno. Bizantisko carstvo nastalo je kao rezultat transformacije Istocnog rimskog carstva, nakon 395. kada je Rimska drzava podijeljena u novu drzavu.

Bizantinsko carstvo se zasnivalo na: ideji kontinuiteta Rimskog carstva, Grckom jeziku i hriscanstvu. Bizantija je bila prisutna na historijskoj sceni jedanaest vijekova. Vrhunac moci ove drzave je postigla u periodu 610 – 1025. U to doba Carstvo se protezalo od Jadrana do Jermenije i od Dunava do Eufrata.

Bizantija je vodila ratove sa: Perzijom, prodorom Slovena preko Dunava, muslimasnkim osvajanjima sa istoka i krstaski pohod na zapadu. Unutrasnji izazovi s kojima se suocavala Bizantija bili su: feudalizacija drustva, vjerski sukobi koa sto je pokret ikonoboraca u 8.vijek te raskol izmedju zapadnog i istocnog krscanstva koji se tradicionalno datira 1054 g.

Organizacija vlasti:

Bizantsko carstvo bilo je apsolutna autokratija. Vladar je bio najvisha zakonodavna. Izvrsna i vojna vlast te poglavar Crkve. Vladareva vlast je bila ogranicena sa dva faktora: Vladarevom obavezom da postuje osnovne zakone rimskog naroda i svijescu da je suveren primio vlast od naroda i da bi je nekada mogao i vratiti narodu.

Imperator Lav III Isaurijanac ( 717 – 741 ) rekao je da je careva duznost da odrzava stvari onako kao sto su postavljene u Svetom pismu, aktima crkvenih sabora i u rimskom pravu.

Glavni sluzbenik zvao se maggister- offici poglavar civilne sluzbe koji je nadzirao poste, vojnu policiju, ceremonije i prijeme stranih poslanika. Glavni sluzbenik za pravdu bio je kvestor posvecene palate questor sacri pallati. Zatim su slijedili upravljaci javnih prihoda i nadzornik carevih licnih imanja. Vojska je bila organizovana sa sluzbenikom migistri militium na celu.

Drugi centralni organ vlasti u Carstvu bio je senat suglketos. U 4. vijeku. Kada je uspostavljen imao je iste povlastice kao i rimski senat.

Drzavna ideologija:

Legitimizaciju drzavne vlasti u Bizantiji osiguravalo je krscanstvo. U vrijeme dinastije Paleologa vladari su prilikom krunisanja davali krunidbenu zakletvu kojom su obecavali da ce

12

postovati odluke vaseljenskih sabora, usvojena crkvena shvatanja i prava, vladati pravedno i blago anatemisati sve sto je Crkva anatemisala.

Bizantski Imperator bio je polgavar i drzave i crkve. Sudovi i sudski postupak:

Bizantisko sudstvo nije bilo jasno izdiferencirano od izvrsne vlasti. Car je bio vrhovni sudija i njemu je uvijek bilo moguce uputiti zalbu na presude nizih sudova. U Carigradu u 12 vijelu postojale su dvije vrste sudija: velike i male sudije. Velike sudije su bile magistrati kao sto je prefekt grada eparh. Oni su predsjedavali sudovima i vrlo cesto nisu poznavali pravo.

Neovisno od ovih opstih sudova postojala je i specijalna jurisdikcija u slucajevima u kojima su bili umijesani svestenici, senatori, vojnici ili rgovci.

Pravo:

Vazna karakteristika bizantiskog prava je da je ono bilo kodifikovano. Te kodifikacije su glavni izvor za saznanje bizantiskog prava. U najpoznatije kodifikacije spadaju:

1. Justinijanova kodifikacija – Codex iuris Civilis iz 6. vijeka. To je najvazniji Spomenik rimskog prava revidiranog i prilagodjenog Bizantiskoj carevini. Zakonik kako je poznato cine: Codex Iustinianis, Institutiones, Digesta, Codex repetitiae praelectionis, Novellae.

2. Ecloga ( Ekloga ), pravni zbornik iz 726. iz doba imperatora Lav III Isaurijanac. Ovaj ikonoboracki vladar zelio je da u pravo uvede hriscanska nacela. Zato je humanizovao krivicno pravo, priznao samo vjersku formu braka, ogranicio razvod braka, povecao stepen srodstva, poboljsao status zene a djecu oslobodio patria potestas.

3. Procherios nomos ( Prohirion ), zakonik koji je izdao imperator Vasilije I Makedonac ( 867 – 886 ) s ciljem da zamijeni Eklogu.

4. Basilike , zbornik koji je izdao imerator Lav VI Mudri ( 886 – 912 ). Ovaj zbornik predstavlja najcelovitiji spomenik kasnijeg bizantiskog zakonodavstva. Sastojao se od 60 knjiga a obuhvatao je javno, administrativno, gradjansko, krivicno pravo i sudski postupak.

Koncept prava i pravde:

Historija pokazuje promjenu koncepcije prava i zakona kod bizantiskih imperatora tokom trajanja ove drzave. U 6. vijeku Justinijan je imao sekularizovanu predstavu o pravu koja proizilati iz predhriscanskih vremena.

Ideja zakona nomos postaje centralna u pogledu na svijet u periodu izmedju 8 i 12 vijeka.Apsolutno pravo je apstaktan koncept, ali njegova primjena ima konkretne posljedice: grijesnici i prekrsitelji Bozijih zakona osudjeni su na vjecnu vatru a Kraljevstvo Nebesko pripada onima koji se pridrzavaju zakona nomophylakes.

Licni status:

Prema Eklogi postoje dvije osnovne vrste stanovnistva: slobodni ljudi i robovi. Proces feudalizacije koji ce se odvijati dovesce do gubljenja znacaja kategorije robova. Glava VIII Ekloge govori o oslobadjanju i padanju u ropstvo. Predvidja se nekoliko nacina oslobadjanja robova: javna izjava gospodara u crkvi ili pred pet prijatelja, pismo od gospodara potipsano od vise svjedoka ili oporuka.

13

Oslobodjenik je mogao ponovo postati rob ako nije bio zahvalan svome bivsem gospodaru.

Imovinsko pravo:

U bizantiskom pravu sve do 12. vijeka dominira privatna svojina koja je mogla biti svojina slobodnih seljaka, svojina veleposjednika i svojina gradskog stanovnistva. Od 12.vijeka uvodi se sistem pronije i prevladava feudalna svojina.

Instituti posjeda, zaloge i sluzbenosti bili su regulisani prema pravilima rimskog prava. U oblasti obligacionog prava takodje ostaje na snazi rimsko pravo.

Porodicno pravo:

U ovoj oblasti se posebno vidi uticaj hriscanstva. Zaruke se sklapaju kod hriscanstva nakon 7 godina. Doba za brak je za muskarce 15 godina, a za zene 13 godina. Brak je bio monogaman.

Nasljedno pravo:

Prema Eklogi su postojala dva nacina za nasljedjivanje zakon i testament. Prema zakonskom nasljednom redu na nasljedje su se pozivali sljedecim redom prvenstva: djeca ili unuci, otac, majka, djed, ili baka, braca i sestre, drugi bliski rodjaci, supruga umrlog, drzavna blagajna.

Testament je mogao biti u pismenoj ili usmenoj formi. Pismeni testament je sastavljan u prisutnosti i sa potpisom 7 svjedoka, a usmeni testament izjavom pred 7 svjedoka.

Krivicno pravo:

Uticaj hriscanstva na krivicno pravo u Bizantiji ogledao se u ogranicenju smrtne kazne, sirokim koristenjem tjelesne kazne. Smrtna kazna bila je predvidjena za zavjeru protiv cara i '' hriscanske drzave '', homoseksualizam, vracanje,umisljajno ubistvo, potezanje maca sa smrtnim ishodom i razbojnistvo. Smrtna kazna je izvrsavana macem i vjesanjem.

Tjelesne kazne bile su predvidjene za dijelo: kradje u vojnom logoru ili za vrijeme vojnog pohoda, oskrnjivanje mrtvaca, kradje slobodna covjeka, krivotvorenja novca, preljube, silovanje, nehatno ubitsvo itd.

Medjunarodno pravo:

U vrijeme izdavanja Ekloge, Bizantija je bila angazovana u borbama sa muslimanskom drzavom na Istoku, kojom je vladala dinastija Emevija. To su bili periodi dugortajnih ratova, gubitak teritorija, ali i sklapanje primirja i mirovnih ugovora.

Posljednje XVIII poglavlje Ekloge govori o ratnom pravu. Od oficira i vjnika trazi se da imaju na umu Boga i molitve i da razmno vode bitke.

Ekloga govori blize o uslovima kada je rat dozvoljen i vodjenja rata.

14