KONKURRUESHMRIA N PRODHIMTARIN BLEGTORALE N

KOSOV (FERMAT E GJEDHEVE)

LULZIM SHAMOLLI

Ministria e Bujqsis Pylltaris dhe ZHvillimit Rural

luli_mbpzhr@hotmail.com

PRMBLEDHJE

Prmes ktij punimi sht synuar t analizohet konkurrueshmria e fermave blegtorale n

Kosov, me qllim t identifikimit t faktorve t brendshm dhe t jashtm, t cilt kan

ndikim t drejtprdrejt, ose t trthort, n avantazhin konkurrues t fermave blegtorale.

Pr t analizuar konkurrueshmrin kemi realizuar nj hulumtim prmes anketimit n fermat e

gjedhit. Hulumtimi sht realizuar n fermat komerciale (mbi 10 krer), t cilat prodhojn pr

treg. Przgjedhja e mostrs sht br prmes metods s rastit dhe ka prfshir fermat n tr

territorin e Kosovs. N anketim jan prfshir 35 ferma, q prbejn 5 % t numrit t

prgjithshm t fermave t ksaj kategorie.

N baz t rezultateve t fituara nga anketimi dhe analiza sektoriale kemi ardhur n prfundim

se tri jan sfidat kryesore me t cilat prballen fermat blegtorale n Kosov: 1) Furnizimi me

lnd t par; 2) Tregu dhe 3) Menaxhimi.

Si prfundim tjetr i ktij punimi sht, edhe identifikimi i profilit t fermave.

Profili i fermave komerciale t gjedheve n vend (mbi 10/krer):

- Numri i krerve n ferm: 41 (23/lop, 7/mshqerra, /7via, 4/dema).

- Prodhimtaria pr krer: 16.63 l/qumsht/dit dhe 1.1 kg/mish/dit.

- Mosha (vje): 5/lop,1.6/dema,1.35/mshqerra, 0.4/via.

- Raca: Simental/33.33%, Holstein frizis/31.03 %, t tjera/35.64 %.

- Fuqia puntore e angazhuar n ferm (mesatarisht): 1 puntor pr 15 krer.

- Siprfaqja bujqsore pr krer:0.95 ha,hapsira pr krer:2.23 m,drita: 20 m/kope.

Punimi ofron edhe modele alternative t fermave konkurruese, t cilat mund t jen t

prshtatshme pr kushtet tona. Prpunimi dhe analizimi i t dhnave sht br sipas praktikave

dhe metodave bashkkohore shkencore dhe profesionale.

HYRJE

2

Avantazhi absolut, krahasues dhe konkurrues si koncepte, jan paraqitur pr her t par nga

Adam Smith dhe David Rikardo, 300 vjet me par, ndrsa si prcaktime moderne jan elaboruar

vetm n 10-15 vitet e fundit. Msimi nga kjo teori sht prfundimi se specializimi i prodhimit

dhe qarkullimi i lir i mallrave jan prfitime pr tr partnert tregtar.

Praktikat e sotme ekonomike botrore njohin dy kritere t vlersimit t aftsis konkurruese, t

cilat jan: koncepti i avantazheve krahasuese dhe koncepti i kompetivitetit. Porter (1990) kto

nocione i unifikon n kosto krahasuese. Ai e mbshtet teorin e tij n tre faktor:Mjedisi

makroekonomik shum konkurrues; Aftsia rinovuese e teknologjive pr reduktimin e kostos;

dhe Shumllojshmria e produkteve dhe konkurrenca n treg;

Sipas disa autorve (Mane & Mane, 2003), n konkurrueshmri duhet t merren parasysh:

Kostoja e prodhimit, Menaxhimi, Marketingu dhe Cilsia produktit t krahasueshm.

N raportin e konkurrueshmris globale 20082009 (Porter dhe Schwab 2008),

konkurrueshmria prkufizohet si Sistem institucionesh, politikash dhe faktorsh q prcaktojn

nivelin e produktivitetit t nj vendi .

Sa i prket konkurrueshmris n bujqsi me kt problematik sht marr autori Shqiptar

Engjll Shkreli n librin e tij Politikat e bujqsis dhe t ushqimit Tiran, 2006. Ndr problemet

e paraqitura nga autori jan: Rrisku i lart, krijimi i eksternaliteteve (kostove shoqrore), fiksiteti

i fuqis puntore, mungesa e informacionit (asimetria e informacionit), fenomeni bobin (shum

prodhues, pak tregtues dhe shum konsumator).

Nse i referohemi analizave sektoriale t realizuara nga MBPZHR-ja, Produktiviteti dhe cilsia

e prodhimit n kt sektor marr n prgjithsi jan t ulta, n krahasimi me potencialin dhe

resurset me t cilat posedon vendi.

Sfida kryesore e farmingut kosovar dhe institucioneve relevante mbetet rritja e aftsis

konkurruese, t ciln do t mundohemi ta adresojm prmes ktij punimi.

MATERIALI DHE METODAT E PUNS

T dhnat q jan prdorur gjat procesit t hulumtimit jan bazuar n metodn e anketimit.

Hulumtimi sht shtrir n tr Territorin e Kosovs. N hulumtim jan prfshir 35 ferma

komerciale t gjedhit, me mbi 10 krer, t cilat prodhojn pr treg. Hulumtimi sht realizuar n

vitin 2010. Przgjedhja e mostrs sht br me metodn e rastit. N kuadr t metodologjis s

3

puns pr kt punim sht prdorur metoda e analizs, sintezs, krahasimit, deskriptive

(prshkruese), si dhe metoda empirike.

T dhnat jan sistemuar dhe prpunuar n programin E-xell. T dhnat e fituara jan analizuar

prmes metodave statistikore (mesatares, trendve, grafikoneve) dhe metodave ekonomike

(pasqyra e t ardhurave, bilanci i gjendjes, metoda lineare pr vlersimin e amortizimit, analiza

SWOT, etj.).

REZULTATET DHE DISKUTIMET

Rezultatet e fituara nga hulumtimi i referohen ferms mesatare me: 41 krer gjedhe (23 lop

qumshtore, 7 mshqerra, 7 via dhe 4 dema).

Me qellim t identifikimit t faktorve t brendshm dhe t jashtm t konkurrueshmris n

nivel t ferms, jan analizuar shum variabla rezultatet e t cilave do ti prezantojm n grupe.

Mosha dhe pesha e gjedheve sht n suaza t standardeve t krkuara prodhuese, por nuk

korrespondon me prodhimtarin e realizuar n ferm. (Potenciali i moshs dhe peshs s kafshs

sht m i lart n raport me prodhimin).

Tabela 1: Mosha dhe pesha mesatare e gjedheve

Kategoria Lop Mshqerra Via Dema

Mosha/vje 5.0 1.35 0.4 1.6

Pesha /kg 550-600 350-400 150-250 550-600

T ushqyerit e gjedheve sipas kategoris dhe prodhimtaris, pothuajse zbatohet n t gjitha

fermat, ndrsa kriteri i t ushqyerit sipas periudhs s laktacionit sht i pa prfillshm.

Sa i prket sigurimit t ushqimit, n 79% t rasteve sigurohet nga ferma, kryesisht ushqimi

voluminoz, ndrsa ushqimin e koncentruar n shumicn e rasteve fermat e sigurojn nga tregu.

Raporti i siprfaqes s toks bujqsore me numrin e krerve t gjedheve sht 0.95 ha /1 krer

Sa i prket kulturave t mbjella lavrtare dominojn: drithrat me 73.74 %, bimt foragjere 18.37

%, bimt industriale 2.17 % dhe kulturat tjerat 5.72 %. Struktura e ushqimeve ende sht larg

krkesave ushqyese dhe ekonomike t ferms.

Struktura racore: Dominon raca Simental (33.33%) dhe Holstein frizis (31.03 %), edhe pse

potenciali prodhues i tyre sht larg potencialit gjenetik t racs.

4

Kushtet e mbarshtimit: N shumicn e fermave t anketuara dominon sistemi i lidhur i

mbajtjes s kafshve, n disa raste sht i kombinuar (11.43%). Sa i prket hapsirs s

nevojshme pr krer, pothuajse sht n suaza t standardeve t krkuara, hapsira mesatare n

fermat e anketuara sht: 2.23 m/1krer, ndrsa siprfaqja e dritareve nga e cila sigurohet drita

sillet mesatarisht: 20 m/kope. ( t dhnat i referohen kopes mesatare/41 krer).

Mbarsimi i gjedheve: N 40% t rasteve bhet me inseminim artificial, n 31.43% t

rasteve bhet me mbarsim natyral t kontrolluar, ndrsa 28.57 % e fermave e aplikojn

mbarsimin e kombinuar (natyral dhe artificial).

Prodhimtaria mesatare e qumshtit pr ferm sht: 16.63 l/krer/dit ose 5.072 t/krer/vit,

ndrsa prodhimtaria mesatare e mishit pr ferm sht: 1.1 kg/krer/dit. Prodhimtaria e mishit

sht prodhimtari sekondare e shum fermave t qumshtit).

Niveli i prodhimit nuk ndryshon shum n fermat e anketuara, pr arsyeje se tre faktort e

prodhimit: raca, ushqimi dhe kushtet e mbarshtimit po thuajse jan t nj niveli t prafrt.

Nse bjm nj krahasim me mesataren e prodhimit t qumshti me vendet e BE-s, vrehet nj

ndryshim prej -1.3 t/krer/vit (DAIRY RAPORT (2009): International Farm Comparison

Network (IFCN). Austria.

Numri i puntorve t angazhuar n ferm: T dhnat rreth fuqis puntore n bujqsi jan

t rndsishme pr t vlersuar se n far mase bujqsia mund t absorboj fuqin puntore

rurale. Fermat n shumicn e rasteve kan t angazhuar antart e familjes n punt e ferms (me

orar t plot) ndrsa puntor sezonal kryesisht i angazhojn nga komuniteti rural.

Mesatarja e fuqis puntore t angazhuar n ferm sht 2.68 puntor t rregullt dhe 0.94

puntor t prkohshm. Numri i puntorve n raport me numrin e krerve sht mesatarisht

1/15 krer.

Tregtimi i produkteve t prodhuara: Fermat e anketuara jan komerciale dhe jan t

orientuar nga tregu rreth 93% e produkteve t prodhuara n ferm plasohen n treg , ndrsa 7%

e tyre shfrytzohen pr nevoja vetanake.

Sa i prket tregtimit t qumshtit, fermert e dorzojn n pikat grumbulluese me nj mim

mesatar prej 0.28 /1 l, dorzimin e bjn drejtprdrejt (88.75% t rasteve), ndrsa nj numr i

vogl i fermave qumeshtin dhe produktet e tyre i shesin n tregjet e gjelbra.

Ndersa plasimin e mishit (kafsh t gjalla pr majmri), fermert e bjn n tregjet e kafshve

me nj mim mesatar prej 1.8 /1kg mish pesh e gjall.

5

T ardhurat e ferms (Nga ferma dhe nga aktivitetet tjera bujqsore): T ardhurat mesatare

vjetore pr mesataren e ferms jan: 38,312.87 /vit. Burimi kryesor i t ardhurave sht

qumsht me rreth 75%, pastaj mishi: 11.18% dhe produkte t tjera: 13.82 %.

Sa i prket sigurimit te t ardhurave nga burimet tjera alternative (shitja e produkteve bujqsore

dhe kryerja e shrbimeve bujqsore) vetm nj numr i vogl i fermave zhvillon aktivitete

alternative bujqsore. Nga kto aktivitete ferma siguron t hyra 783.15 /vit/ferm.

Gjithashtu nj pjes e t ardhurave fermert e siguroj