KRIMINOLOGJIASARAJEV / PRISHTIN 2007Alisabri ABANIMuhamed BUDIMLIPrktheu nga kroatishtja:Prof. Mustaf Reica2Autor:Prof. dr. sci. Alisabri ShabaniMr. sci. Muhamed BudimliqKy dorshkrim bashkautorsh i sht destinuar zhvillimit tmsimit sipas modelit t Kriminologjis n studimet themelore tFakultetit t Shkencave Kriminalistike n Universitetin e Sarajevs.Teksti n fjal sht rezultat i bashkpunimit t autorve n procesine zhvillimit t msimit sipas programit msimor t modelit n fjal.AutortMe rastin e shkrimit t dispenss s Kriminologjis,autort kan zgjedhur kto fusha:Prof. dr. sci. Alisabri ShabaniPjesn: 4, 8 dhe kapitujt: 3.3, 7.1.,Mr. sci. Muhamed BudimliqPjesn: 1, 2, 5, 6, 9 dhe kapitujt: 3.1., 3.2., 7.2.,3P R M B A J T J A:1. Kriminaliteti dhe kriminologjia ..........................................................................51.1. Kriminologjiashkenc mbi kriminalitetin dhe kryesit e veprave penale.......... 61.2. Kriminologjia fushat dhe detyrat e studimit t kriminalitetit............................92. Metodat e kriminologjis...................................................................................142.1. Metodat Kriminologjike sipas karakterit t t dhnave......................................162.2. Metodat e prfundimit (epilogu i hulumtimeve kriminologjike).......................183. Zhvillimi i kriminologjis..................................................................................193.1. Periudha parashkencore.....................................................................................213.1.1. Periudha e mendimit t filozofik dhe humanist mbi kriminalitetin................213.1.2. Shkolla Klasike................................................................................................273.2. Periudha pozitiviste e kriminologjis.............................................................313.2.1. Kushtet historike t zhvillimit t drejtimit pozitivist n kriminologji............323.2.2. Studimet e hershme empirike t kriminalitetit dhe sjelljes kriminale.............333.2.3. Prfaqsuesit e shquar t orientimit pozitivist n kriminologji......................373.2.3.1. Cesare Lombros ............................................................................................383.2.3.2. Enrico Ferri....................................................................................................403.2.3.3. Raffaele Garofalo...........................................................................................433.2.3.4. Gabriel Tarde.................................................................................................443.2.3.5. A. Lacassagne............................. .................................................................453.3. Zhvillimi i kriminologjis n shekullin e XX ...................................................464. Teorit sociologjike.............................................................................................494.1. Dezorganizimi social..........................................................................................534.2. Teoria e Anomis e E. Durkheimit.....................................................................564.3. Teoria e asociacionit diferencues.......................................................................574.4. Teoria e identifikimit diferencues......................................................................604.5. Teoria e konfliktit kulturor.................................................................................604.6. Teoria e nnkulturs dhe kontrakulturs............................................................614.7. Teoria e Anomis e R.K. Mertonit.....................................................................634.8. Teoria e interaksionizmit social.........................................................................655. Teorit biologjike...............................................................................................685.1. Teorit t cilat vejn n pah mangsit..............................................................6945.2. Teorit mbi rndsin e ndrtimit fizik (trupor)................................................715.3. Teorit mbi dallimet dhe pengesat.....................................................................725.4. Teorit mbi rolin dhe rndsin e kushteve biokimike t jetess.......................745.5. Teorit psikologjike............................................................................................765.6. Teoria Psiko-analitike.........................................................................................775.7. Teoria e Gremins (Psikodinamike)...............................................................785.8. Teoria e Zhvillimit Moral...................................................................................795.9. Teoria e Shkputjes s Kontaktit Amnor dhe kontakti amnor...........................805.10. Teoria e Aftsimit Social.................................................................................805.11. Teorit psikopatologjike..................................................................................816. Fenomenologjia e kriminalitetit.......................................................................826.1. Tipologjia sociologjike e kriminalitetit............................................................846.2. Dimensioni fenomenologjik i kriminalitetit....................................................946.2.1. Fenomenologjia kriminale statika dhe dinamika e kriminalitetit...................956.2.2. Statistika dhe dinamika e kriminalitetit....... .. 966.2.3 Tipologjit e kriminalitetit.................................................................................976.2.4 T dhnat krahasuese mbi kriminalitetin ..........................................................997. Dimensioni etiologjik i kriminalitetit................................................................1008. Reaksioni shoqror ndaj kriminalitetit..............................................................1158.1. Faktort e reaksionit shoqror..........................................................................1178.2. Kontrolli formal shoqror ...........................................................................1208.3. Kontrolli joformal shoqror..............................................................................124L i t e r a t u r a..............................................................................................12851. Kriminaliteti dhe kriminologjiaPrse njerzit i bjn keq njri tjetrit? Kjo sht nj prej pyetjeve mt rndsishme q shtrohet para kriminologve. Por, kjo pyetje,njherazi, sht edhe piknisja qendrore prej nga sht zhvilluar edheshkenca e kriminologjis. Megjithat, orvatja pr ta krkuar prgjigjenn kt dhe n pyetjet tjera me prmbajtje t ngjashme ka ekzistuaredhe n periudhat shum m t hershme, para se t paraqiteshin ktodisiplina shkencore. Krkimi i prgjigjes, shpjegimit dhe zgjidhjesefikase t problemeve t kriminalitetit gjat historis ka trhequr n njmas t konsiderueshme vmendjen e autoriteteve religjioze,shkrimtarve, krijuesve t veprave artistike dhe filozofve.Pr fat t keq, sot ekziston nj numr i madh kriminologsh t cilt eparashtrojn kt pyetje n nj mnyr m ndryshe. N t vrtet, sot,kur gara pr pasuri materiale paraqet qllimin themelor t filozofiss funksionimit, jo vetm t shumics s individve, por edhe torganizatave, e madje edhe shteteve, me rast masa, struktura dhedinamika e kriminalitetit shnon vlera t papara ndonjher, gjithnj em aktual bhet parashtrimi i ksaj pyetjeje n mnyrn: Prsenjerzit nuk i bjn keq njeri tjetrit ?!.Interesimi i njerzve t rndomt pr shtjen e hulumtimit tshkaqeve t sjelljes delikuente mund t reduktohet n disa fushathemelore. Para s gjithash fjala sht pr interesimin emocional tnjerzve, sepse pa dyshim se krimi, me t gjitha dimensionet e tij, inxit fort ndjenjat si t pjesmarrsit t ngjarjes kriminale, ashtu edhet t gjith atyre q njoftohen pr ngjarjen e till. Prve ksaj,kriminaliteti paraqet edhe rrezik pr sistemin e caktuar t vlerave etike,juridike dhe vlerave tjera shoqrore. Prandaj, pr kt arsye kyfenomen sht edhe nj nga sferat qendrore t interesimit shoqror.Kriminaliteti, sidomos aparati shoqror pr luftimin e tij, e ka edhemimin e vet gj q paraqet edhe nj nga fushat e rndsishme tinteresimit shtes t do individi apo antari t bashksis.Por, n fund t fundit mund t thuhet se kriminaliteti ka pr pasojedhe mirkuptimin midis njerzve, sepse hulumtimet kan treguar sekomunikimi ndrmjet njerzve sht prmirsuar dukshm kur ataken qen nn presionet e njjta apo t ngjashme shoqrore, ekriminaliteti shkakton gjithsesi presion t intensitetit t fuqishm tepjesa drmuese antarve t bashksis s caktuar.61.1 Kriminologjia - shkenc mbi kriminalitetin dhe kryesit eveprave penale.Kriminologjia, emrin e saj e ka marr me bashkimin e dy fjalve ngady gjuh t ndryshme: Crimem = lat. Krim dhe Logos = Shkenc(greq. vjetr). Kto e prbjn emrin e ksaj disipline. Kriminologjia,n kuptimin me t gjer, edhe sht shkenca mbi krimin. Mirpo,megjithat studimi i krimit sht bartur edhe n shum fusha tjera thulumtimeve shkencore, gj q pr rrjedhoj ka pasur lindjen dhezhvillimin e shum disiplinave shkencore, t cilat me detyra dhe qasjet ndryshme metodologjike i jan futur hulumtimit t ktij fenomeninegativ. Pr kriminologjin thuhet se ajo analizon dhe studion kryesit eveprave penale, preventivn kriminale, sociologjin e s drejts,proceset shoqrore dhe shkaktart e kriminalitetit. Prandaj, shumica eautorve t fushs s kriminologjis pajtohen se n objektin ekriminologjis radhiten: krimi si dukuri individuale; krimineli (kryesi ikrimit) si autor i veprs; viktima e krimit - me rast n fokus shtmarrdhnia e kriminelit me viktimn; kriminaliteti si dukuri masivedhe reaksioni i individit dhe shoqris ndaj krimit dhe kriminalitetit.Sipas nj prkufizimi, kriminaliteti paraqet grupin e t gjithaveprimeve q e rrezikojn dhe/ose dmtojn vlerat themelore t njeriut(t mbrojtura me ligj). Ato vlera themelore mund t jen individuale(jeta e njeriut, integriteti fizik apo trupor, liria, pasuria, siguria etj), apokolektive - vlerat e prbashkta (rregullimi shoqror, siguria e shtetit /institucioni, sistemi ekonomik apo shoqror i shtetit, etj.Ndonse kriminologjia, si shum disiplina tjera shkencore, nuk e kanj prkufizim t prgjithshm, megjithat ekzistojn prkufizime qprfshijn numrin minimal t elementeve t cilat grshetohen n ktshkenc. Ktu do ti cekim disa karakteristika t cilat gjithsesi duhet tmerren parasysh me rastin e tentimit jo vetm t prkufizimit t ksajshkence, por edhe me rastin e prcaktimit t detyrs s saj shoqroredhe shkencore.- Kriminologjia sht shkenc e cila analizs dhe studimit tdukurive t caktuara iu qaset n mnyr inter-disciplinare,multi-disiplinare dhe multi-metodologjike.- Kriminologjia gjithashtu sht shkenc edhe fenomenologjikeedhe kauzale-gjenetike, sepse studion format e paraqitjes s7objektit t saj t studimit dhe hulumton shkaqet e atyredukurive duke i prcjell ato me zhvillimin e vet.- Kriminologjia nuk sht shkenc juridike, por shkenc mbiprvojat, (shkenc empirike), e cila shrbehet me rezultatet ehulumtimeve empirike dhe me t arriturat e empirizmit.N kuadrin e ideve dhe mendimeve t shumta lidhur me detyrat ekriminologjis, dallojm dy grupe sosh q jan: tradicionale - sipas tcilave detyra e kriminologjis sht zbulimi i shkaqeve t fenomenitkrim, dhe botkuptimi modern, sipas t cilit kriminologjia duhet torientohet m tepr n shtjen e reagimit shoqror ndajkriminalitetit.N ann tjetr, teorit kriminologjike sistemohen gjithashtu edhe sipaskarakteristikave t caktuara t prbashkta, madje n masn m sshumti sipas qasjes themelore ndaj shpjegimit shkencor tkriminalitetit dhe luftimit t tij.Ndr prfaqsuesit m t shquar t teorive klasike kriminologjikeprmendet Cesare Beccaria (1738-1794); i teorive pozitiviste -Cesare Lombroso (1835-1909), Ndrkaq si shkenctari m irndsishm i grupit t teorive t reaksionit shoqror ndaj krimitshquhet Filipo Gramatica (1901-1979).Sot, pozitivistt, neoklasikt, radikalistt, konservativistt,devijantologt, kauzalistt, interaksionistt dhe prfaqsuesit edrejtimeve tjera i bashkon nj drejtim i prbashkt - studimi i t gjithadukurive q kan karakteristik ndshkimin nga ana e shtetit. SipasPetroviqit, dhe Meshkut (2004), vlera e teorive kriminologjike q estudiojn natyrn e njeriut, psiken dhe prirjen e tij, faktort ekonomik,kushtet dhe rrethanave sociale, etj. qndron n prgjigjet e tyre n nshtjet kryesore t kriminalitetit; n konstatimet mbi mundsin evrtetimit t aspekteve empirike dhe n arsyeshmrin e prgjithshmet teoris si e till.Me rastin e vlersimit t teoris duhet t pasur parasysh vlern e ktyreshtjeve dhe dobin e tyre pr zhvillimin e shkencs; mundsin efalsifikimit t teoris; prgjithsimet teorike; bashkimin e teoris mefaktet tashm t njohura; mundsin e realizimit t saj n jetn eprditshme; praktikat e respektuara dhe n fund mundsin e realizimitpraktik t saj. (aplikueshmrin). Teorit kriminologjike, n8prgjithsi, merren me studimin e problemeve t kriminalitetit; formate kriminalitetit; studimin e prgjithshm t kriminalitetit; studimin dheshpjegimin e sjelljeve individuale t delinkuentve; pengimin ekriminalitetit dhe me trajtimin dhe ndshkimin e delinkuentve.Kriminaliteti si dukuri negative megjithat ka role t shumfishta. Njqndrim kontraverz por shum t rndsishm, lidhur me rolin ekriminalitetit n shoqri, pr zhvillimin historik t kriminologjis e kadhn njri ndr sociologt m t mdhenj t kohs s re EmilDyrkemi, (Emile Durkheim-1858-1917), sipas t cilit kriminalitetisht pjes prbrse e t gjitha shoqrive, prandaj, pr kt arsye,grupi q i prin shoqris, format e caktuara t sjelljes i definon si tpadshirueshme dhe si t tilla t ndshkueshme. N do shoqrinjerzit jan individuum, t cilt pr shkak t sjelljes s tyre mund tmarrin etiketn e delinkuentit apo kriminelit. Shoqria e cila unifikonsjelljen dhe nuk lejon individualitetin, i ngjan shoqris s pernduardhe vendit ku dominon monotoni.Petroviqi dhe Meshku, (2004) kan theksuar rolet m t rndsishmeq i realizon kriminaliteti n shoqri duke theksuar se kriminalitetindikon n formimin e kriterit pr vlersimin e shoqris s mir dheshoqris s keqe, pra ai sht industri e madhe dhe bashkon pjes tndryshme t popullats duke i kontribuuar kshtu efektivitetit t jetsshoqrore dhe njkohsisht sht paralajmrim se n shoqri ka di jot mir, t prap dhe t keqe dhe paralajmron se n shoqri ka dikat prap me organizimin shoqror, madje n fund t fundit masa ecaktuar e dukurive kriminale vepron si ventil sigurues.Nj shtje e rndsishme pr t ciln kriminologt jan dukediskutuar sht edhe ajo e natyrs s ligjit dhe prkufizimit tkriminalitetit. Ligjet jan shprehje formale e sistemit t vlerave tforcs sunduese shoqrore t kulturs s caktuar, sipas t cilave, nkuptimin e ngusht t fjals, kriminaliteti m s shpeshti nnkuptohenveprat penale. Kshtu p.sh. n Kodin Penal t B. H, thuhet se: Vepratpenale dhe sanksionet penale juridike parashihen vetm pr atoveprime t cilat rrezikojn apo dmtojn lirit dhe t drejtat personalet njeriut dhe t drejtat dhe vlerat tjera shoqrore t garantuara dhe tmbrojtura me Kushtetutn e B. H. dhe me t drejtn ndrkombtaredhe se mbrojtja e tyre nuk do t mund t realizohej pa forcn penale9juridike1 (Neni .2, par. 1, KP i Bosnjs dhe Hercegovins). Ligjetprcaktojn kufirin formal ndrmjet sjelljeve dhe veprimeve tlejueshme dhe atyre t palejueshme.N literatur mund t dallohen dy forma t prkufizimit tkriminalitetit:1) Prkufizimi Juridik i kriminalitetit - prfshin veprat penaledhe sjelljet tjera t kundrligjshme dhe2) Prkufizimi Sociologjik i kriminalitetit - prfshin sjelljetamorale dhe asociale.Vepra penale jan ato vepra t cilat i plotsojn kto kushte:(1) q ndokujt domosdo ti jet shkaktuar dm;(2) vepra, n kohn e kryerjes, t jet patjetr e ndaluar me ligj;(3) kundrvajtsi ta ket pasur domosdo qllim kriminal;(4) t ekzistoj lidhja midis veprimit dhe pasojs (shkak-pasoj);(5) Sanksioni pr kryesin e veprs s till t jet i parapar me ligj,gjegjsisht vepra si e till t jet kundrligjore e parapar n bazt ligjit si vepr penale dhe karakteristikat e saj (veprimi mevetdije, pasoja, lidhja shkakore, fajsia), t jen t prcaktuara meligj, pr t ciln ligji parasheh sanksionin penal-juridik, si shtrregulluar me Kodin aktual Penal t Bosnjs dhe Hercegovins. Sikryes t veprave penale n hulumtimet kriminologjike mundtrajtohen t dnuarit, t akuzuarit dhe fajtort.1.2. Kriminologjia - fushat dhe detyrat e studimit t kriminalitetit.Cilat dukuri dhe rrethana n koh dhe hapsir t caktuar mund tprkufizohen si shkaktar apo faktor t shkaktimit t sjelljeskriminale?Krkimi i prgjigjes n kt pyetje supozon marrjen parasysh tshqyrtimit t dilemave t shumta q paraqiten lidhur me krimin, e tcilat as pr s afrmi nuk jan zgjidhur me studimet e deritashmeshkencore mbi fenomenin kriminal apo sjelljen kriminale nprgjithsi.1 Gazeta Zyrtare e Bosnjs dhe Hercegovins, nr. 3/03, Neni 2., Par. 1.10Sjellja kriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukurimasive, nga pikpamja shkencore, sot studiohet nga nj vargdisiplinash t shkencave shoqrore, natyrore dhe humanitare. Debatett cilat zhvillohen lidhur me sjelljen kriminale dhe kriminalitetinfillojn nga piknisjet e ndryshme t argumentimeve shkencore gj qrezulton me nj varg t tr prkufizimesh t cilat kt fenomene eanalizojn nga aspekti sociologjik, psikologjik, biologjik,antropologjik, juridik, ekonomik dhe shum aspekte t tjera.Me qllim t prshkrimit t qasjes heterogjene teorike ndajprkufizimit t sjelljes kriminale dhe kriminalitetit, n vazhdim ttekstit do t fokusohemi n disa prkufizime t autorve trndsishm nga mjedisi yn shkencor, ku pjesa drmuese e teorive ttilla sht e drejtuar n vshtrimin e ktij fenomeni nga kndi i ngushtjuridik apo nga kndi i gjer sociologjik.Sipas Millutinoviqit (1988), i cili konsiderohet edhe pionier ikriminologjis, n hapsirat e Ballkanit Perndimor, kriminalitetin eprbjn veprat penale t determinuara si shkelje normash t koditpenal nga ana e personave t cilt quhen delinkuent (determinimjuridik), dhe sjelljet kriminale si produkt i jets shoqrore nprgjithsi (determinim sociologjik).Sipas Singerit, (1994), kriminaliteti prfshin grupin e t gjithafakteve mbi krimin si fenomen individual dhe kriminalitetin si dukurishoqrore, .... Delikti, gjithsesi sht veprim i cili pa marr parasysh asht prfshir apo jo n kodin penal, si i till sht n kundrshtim meat q shoqria e pret nga antari i saj. Me kriminalitetin nnkuptojmtrsin e t gjitha delikteve t cilat n nj periudh t caktuar kohorendodhin n nj territor.Nj qasje t ngjashme e prfaqson edhe Mlagjenoviq (1982), sipas tcilit ktij fenomeni duhet doemos ti qasemi n dy dimensione:a) dimensioni i t kuptuarit t kriminalitetit si dukuri shoqrore dheb) t kuptuarit e veprs penale dhe personalitetit t kryersit t saj sifenomen individual.Horvatiq, (1981), gjithashtu niset nga aspekti i njjt, i cili thot:Kriminaliteti i ka dy fytyrat e veta, gjegjsisht ai nuk sht vetm11trsi e sjelljeve t dnueshme, t ndaluara me kodin penal t njterritori dhe t nj vendi, por njkohsisht sht edhe dukuri shoqroremasive dhe sjellje individuale e disa antarve t bashksis shoqroren vendin dhe kohn e caktuar.Ignjatoviq, (....), megjithat, prve q krimin e konsideron sifenomen individual dhe kriminalitetin si dukuri masive, vmendjen etij prqendron n rndsin e studimit t delinkuentit si autor i veprs;viktims s krimit dhe reaksionit t individve dhe shoqris ndajkrimit dhe kriminalitetit.Pas tr ksaj q u tha mund t prfundohet se kriminalitetin ekarakterizojn dy tipare esenciale: individualiteti i tij (vepra penaledhe kryersi i saj); dhe trsia e fenomeneve t tilla individuale nvendin dhe kohn e caktuar e cila karakterizohet me masivitet.Kriminaliteti si fenomen sociologjik e ka gjithashtu edhe karakterin etij negativ, i cili e nxit edhe reaksionin e domosdoshm t bashksis,(prmes sistemit gjyqsor gjithsesi), dhe i jep atij dimensioninsociologjik-juridik.Pasi q kemi konstatuar prmbajtjen e fenomenit kriminalitet, nvazhdim sht i pashmangshm edhe konstatimi i rndsis dhestrukturs s dukurive t cilat i kontribuojn shkaktimit apo zhvillimitt ktij fenomeni. Pra, dilema e cila m s shpeshti paraqitet gjatdiskutimeve pr kriminalitetin i prket dimensionit etiologjik,gjegjsisht degs s kriminologjis e cila merret me studimin apoanalizn e shkaqeve dhe rrethanave t kriminalitetit. Si shembullilustrues i cili prshkruan rndsin e ktij segmenti t kriminologjispo prmendim Raportin e Komisionit t Kryesis pr Zbatim t Ligjitdhe Administrat Gjyqsore2, t vitit 1967. Pjesa e Raportit e cila etrajton tematikn e prmendur thot: Pyetja m e natyrshme dhe m ezakonshme q e parashtrojn njerzit lidhur me krimin sht: Prse?Ata kt pyetje e parashtrojn edhe kur sht fjala pr vepratindividuale, por edhe kur sht fjala pr trsin e tyre. N t dy rastet,pothuajse sht e pamundur q n kt t jepet prgjigje. Secili krimindividual sht prgjigje n situatn specifike t personalitetit. Aisht nj trsi psikologjike dhe emocionale e komplikuar pa mas, ecila iu nnshtrohet presioneve t jashtme komplekse dhe t pa fund.2 "Crime in America", The Challange of Crime in a Free Society, Report byPresident's Comission on Law Enforcement and Administration of Justice,Washington, 1967., p.17, marr nga Gj. Ignjatoviq., Kriminologija, fq. 219.12Kriminaliteti prfaqson nj milion prgjigje t tilla. T krkoshshkaqet e krimit vetm n motivet njerzore do t thot t rrezikoshq ato t zhdukn n pluhurin e padeprtueshm t psiks njerzore.Do t mund t thuhej p.sh. se prirja apo epshi pr bixhoz shtshkaktar i keqprdorimit apo prfitimit; ose se varsia nga droga shtshkaktar i vjedhjes; ose marrzia (t krisurit), sht shkaktare e vrasjes.Mirpo, shtrohet pyetja: ka e ka nxitur epshin, vartsin dhemarrzin? Prse kto jan manifestuar n at mnyr dhe n atmoment?Ka krime aq irracionale, t paparashikuara dhe eksplozive dhe aq tpaprshtatshme pr ti analizuar dhe shpjeguar sa q vshtir sht tpengohen dhe sht vshtir pr tu mbrojtur nga to, sikurse nga trmetiapo valt e batics.Shkaktart e krimit pra jan t shumt, t ndrthurur dhe t fsheht.Pr ta kuptuar kt, individi duhet t grumbulloj t dhnat mbi masndhe trendt e krimit, t prcaktoj mimin e krimit, ti studioj dheanalizoj kushtet e jets atje ku ai shprthen, ti identifikoj krimineltdhe viktimat e tyre, t konstatohet qndrimi i shoqris ndaj krimit.Asnj mnyr e prshkrimit t krimit nuk e skicon at n mnyr tmjaftueshme. Pra, n msimet n vijim do t prqendrohemi narsyetimet e teorive mbi shkaqet e kriminalitetit n mnyr q ti japimnj kontribut qasjes sa m serioze ndaj t gjitha hulumtimeve apoanalizave t cilat merren me kt shtje. Shkaku i krimit apokriminalitetit mund t prkufizohet si ndryshim objektiv real i cili sjellderi te nj dukuri tjetr reale, kurse e cila prsri n rrjedhn emtejme t lvizjes permanente n natyr dhe shoqri deri tendryshimi i mtejm dhe kshtu gjithnj deri n pafundsi (Horvatiq,fq. 93). Ndrlikueshmria e kriminalitetit t cilin e paraqitm nmsimet e mparshme prshkruan m s miri ndrlikueshmrin eproblemit me t cilin ballafaqohemi me rastin e shqyrtimit t shkaqevet kriminalitetit. Studimin m kompleks pr procesin e lindjes skriminalitetit e ka dhn Profesor Millan Millutinoviq, prmes sistemitt tij t etiologjis kriminale, i cili at sistem e paraqet prmes dydegve:1) Degs s Etiologjis Ekzogjene dhe2) Degs s Etiologjis Endogjene.33 Sistematizim t ngjashm hasim edhe te autort tjer. Shih te Mllagjenoviq (1982),13Prcaktimi i vllimit dhe intensitetit t veprimit t faktorvekriminogjen, pas njohjes me prmbajtjen e tyre, paraqet hapin eardhshm t rndsishm n elaborimin e tematiks nga fusha eetiologjis s kriminalitetit. Kur diskutohet pr vllimin e faktorvekriminogjen, ktu, n kt kuptim, dallojm dy grupe m t mdha.Grupi i par sht ai i cili prpiqet q aktivitetin kriminal ta shpjegojprmes ndikimit t nj faktori bazik dhe kjo na paraqitet me emrinqasja moniste apo monokauzale, gjegjsisht interpretimmonofaktorial. Interpretimet e ktilla kan qen t prfaqsuara edhen fazat e m hershme t zhvillimit t kriminologjis pozitiviste.Grupi i dyt, niset nga pikpamja se pr interpretimin e lindjes skriminalitetit vmendjen duhet prqendruar te ndikimi i shumfaktorve t ndryshm. Kto interpretime mund t quhen vshtrimepluraliste t etiologjis kriminale dhe i prkasin qasjes moderne tstudimit, analizs s kushteve dhe shkaqeve t lindjes s kriminalitetit.N ann tjetr n raport me llojin e ndikimit, mund t thuhet se edhektu ekzistojn dy mnyra t qasjes. Etiologjia e kriminalitetit ka dysfera t cilat organikisht jan t ndrlidhura. Njra ka t bj mestudimin e kriminalitetit nga kndvshtrimi i caktuar i strukturs dhekulturs shoqrore, kushteve t caktuara jetsore, ndikimi i faktorvet ndryshm kriminogjen, ndikimi i botkuptimeve t ndryshme mbivlerat dhe konflikti i vlerave dhe shtjeve tjera t ngjashme. Kjoquhet etiologji ekzogjene.Tjetra studion procesin e formimit t personalitetit n drejtim tkryerjes s aktivitete delikuente dhe kriminale apo thn m saktstudion procesin e kriminalizimit, i cili duhet t na sjell deri tenjohuria se prse disa persona kryejn vepra penale dhe si sht emundur q kushtet e caktuara t nj kulture, nga ata, t krijojnkriminel dhe delinkuent. N kuadr t ksaj studiohet ndikimi ielementeve dhe vetive personale n sjelljen kriminale. Kjo sht sferae t ashtuquajturs etiologji endogjene. (Millutinoviq 1988, fq. 254).Qasja e ktill quhet pluralistike apo multifaktoriale dhe si e till prher t par na paraqitet n rreshtat e Enriko Ferrit, i cili konsiderohetedhe themeltar i ktij studimi n etiologjin kriminale. Pas shfaqjes sHorvatiq (1981), Ignjatoviq (...)14ktij orientimi multifaktorial paraqitet edhe interpretimi mbiintensitetin e veprimit t disa faktorve apo t disa grupe faktorsh.Ktu gjithashtu mund t konstatohet edhe paraqitja e mendimeve tndryshme, por prsri mund t thuhet se pjesa drmuese e autorve, nfund t fundit, pajtohen pr t ashtuquajturin ndikim zhvillimor tfaktorve t ndryshm me mundsin e ndarjes s faktorve me ndikimm t madh n rastet e caktuara konkrete. Vrehet gjithashtu se n dosituat konkrete sht e nevojshme q pjesn e vet ta ken si faktortindividual ashtu edhe faktort e jashtm. Pikrisht kjo pikpamje shtedhe m e prfaqsuara, sipas s cils do rast individual duhet tshqyrtohet dhe studiohet ndaras dhe vetm pas analizs sistematikemund t konstatohet prezenca i ndonj faktori i cili ka karakter m tmadh ndikues.E dyta, dega e kriminologjis, e pandashme nga etiologjia shtfenomenologjia, gjegjsisht grupi i studimeve shkencore mbifenomenologjin e kriminalitetit. Kshtu Millutinoviq, (1988), pohonse kjo sfer e posame e kriminologjis studion dhe analizon format edukurive, strukturn, paraqitjen strukturale dhe dinamikn ekriminalitetit. Ndonse kto dy deg t kriminologjis, n shikim tpar na paraqiten t ndara, megjithat kto assesi nuk duhet shikuar sit ndara, para s gjithash pr shkak t objektit t tyre t prbashkt tstudimit me t cilin ato merren, gjegjsisht pr shkak t qllimit tprbashkt t cilin ato duhet ta prmbushin. Ai qllim ka t bj mekontributin e madh t cilin ato duhet ta japin, prmes studimit sa m tthukt shkencor, n luftn e gjithmbarshme shoqrore kundrkriminalitetit.3. Metodat e kriminologjisMeqense kriminaliteti shfaqet n aspekte t ndryshme, edhe vet qasjandaj hulumtimit t dimensionit fenomenologjik dhe etiologjik duhet tmbshtetet n t arriturat e disiplinave t ndryshme shkencore. Sjelljakriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukuri masive, nnjrn an, karakterizohet me tiparet biologjike, psikologjike dhepsikiatrike, kurse n ann tjetr me karakteristika sociologjike, juridikedhe ekonomike. Studimi i do rasti individual apo grupi t sjelljevedelinkuente, si thekson Mllagjenoviq (1982), shtron nevojn eaplikimit t nj numri t madh metodash t cilat aplikohen n shkencate ndryshme, kurse n kriminologji sot kjo quhet hulumtim kompleks ifenomenit kriminal.15Kriminologjia, zakonisht, kur studion rastet individuale, shrbehet memetodat e studimit shkencor t shkencave t cilat pr objekt thulumtimit t tyre gjithashtu e kan individin. N ann tjetr, nsesht fjala pr hulumtimin e kriminalitetit si dukuri masive shoqrore,ather kriminologjia i huazon metodat e atyre shkencave t cilatmerren me studimin e shoqrive dhe t dukurive shoqrore.Metodologjia q prdort m s shpeshti pr hulumtime t cilat probjekt i kan rastet individuale quhet studim i rastit apo metodklinike. Studimet e rastit (ang. Case study), n t shumtn e rasteveaplikohen n hulumtimet q kryhen n entet ndshkimore korrektuese,gjegjsisht n klinikat e specializuara. Me kt lloj studimi, studiohetpersonaliteti i delinkuentit s paku nga kndi sociologjik, psikologjikdhe psikiatrik, kurse qllimi i ktyre studimeve sht, marrja e tdhnave mbi karakteristikat themelore t personalitetit t delinkuentit,motivet dhe impulset pr kryerjen e veprs kriminale, t analizojrrethanat n t cilat sht kryer vepra kriminale dhe t analizojkarakteristikat e mjedisit social n t cilin kryesi i veprs ka jetuar.Studimet e ktilla shpesh prdoren edhe pr hulumtimin e grupeve tdelinkuentve dhe bandave, me vshtrim t posam n hulumtimin eprocesit t lindjes dhe veprimit t bands dhe t studimit t rregullavet cilat dominojn brenda saj. Jan t njohura edhe studimet me an taplikimit t ashtuquajturs metod klinike, e cila analizat kryen nkatr faza dhe at: analiza mjeksore, psikologjike dhe sociale,prcaktimi i diagnozs klinike, dhnia e prognozs sociale pr sjelljene ardhshme t delinkuentit, dhe dhnia e propozimit pr trajtiminpenologjik t kryersit t veprs.Metodologjia e hulumtimit t rasteve individuale n kriminologji shtkarakteristike edhe pr nga veprimi metodologjik i cili aplikohet nkuadr t saj. Veprimet m t shpeshta t cilat aplikohen n ktkuptim jan bisedat (biseda e orientuar, biseda e pa orientuar, pyetjet eqllimshme dhe mikro-anamneza), vzhgimi (perceptimi dheinterpretimi i sjelljes s ndonj personi dhe t reagimeve t tij nrrethanat e caktuara, p.sh. gjat biseds, n gjykat, etj, me rastlvizjet e vetdijshme dhe t pavetdijshme shprehin gjendjen epersonalitetit t cilin jemi duke e vzhguar), analiza psikologjike eveprs penale dhe mnyrs n t ciln sht kryer ajo (personaliteti injeriut shprehet prmes sjelljeve dhe veprimeve t tij, prmes t cilavemund ta njohim m mir, p.sh. mnyra dhe karakteri i veprs s kryerpenale, prirjet dhe motivet e kryerjes s veprs, rrethanat n t cilat16sht kryer vepra e till, etj.), psiko-analiza e personalitetit (prdorimii testeve t cilat i zhvillon psikologjia, sidomos testet e vetive(inteligjencs, aftsis s koncentrimit, shpejtsis s reagimit, testetverbale dhe jo verbale t personalitetit me t cilat respondenti dukedhn mendimin e vet lidhur me ndonj veprim, ai njkohsisht zbulonedhe personalitetin e vet - t ashtuquajturat teste projektuese), analizae kushteve jetsore (zhvillimi i personalitetit n rrethin social me raststudiohen edhe kushtet objektive dhe subjektive t jetess).Vmendja e posame drejtohet n disa karakteristika t jets srespondentit si sht gjendja shndetsore e tij, rrethi familjar,gjendja ekonomike dhe sociale e familjes s tij, problemet e veanta nfamilje, smundjet, prostitucioni, delikuenca, alkoolizmi, msimi dhepuna e tij, shfrytzimi i kohs s lir dhe dnimi i mhershm i tij.Tr kjo kryhet pr t gjitha fazat e jets s respondentit.Metodat e studimit t kriminalitetit si dukuri masive orientohen nstudimin e strukturs, mass dhe dinamiks s kriminalitetit.Mllagjenoviq (1982) v n pah, si nj nga modelet klasike t ktij llojhulumtimi, fazat hulumtuese n vijim: Prcaktimi i objektit thulumtimit dhe qllimin e hulumtimit; Parashtrimin e hipotezs(supozimet themelore dhe plotsuese); grumbullimin e informatave(prmes vzhgimit: trthorazi - dokumentet apo drejtprdrejtpjesmarrja, eksperimenti, krahasimi dhe marrja n pyetje apointervistomi) dhe n fund analiza dhe sinteza.Metodat statistikore t hulumtimit t kriminalitetit aplikohen meqllim t prpunimit t informatave mbi kriminalitetin t cilat merren,n njrn an, nga burimet zyrtare (policia, prokuroria, gjykatat,institucionet pr zbatimin e sanksioneve penale) dhe n ann tjetr,nga burimet dhe studimet shkencore me t cilat synohet t arrihet derite vlersimi i numrit t errt t kriminalitetit n vendin dhe kohn ecaktuar.2.1. Metodat kriminologjike sipas karakterit t t dhnavePara se t shpjegojm metodat sipas natyrs s t dhnave do tfokusohemi n disa aspekte themelore t t kuptuarit, njohja e t cilaveparaqet supozimet e domosdoshme pr fillimin e hulumtimevekriminologjike. Kriminaliteti sht numri i regjistruar i veprave penale17n nj vend dhe n nj koh t caktuar, kurse koeficienti ikriminalitetit paraqet indeksin e veprave t regjistruara penale tpjestuar me numrin e popullsis s aft n pikpamje kriminale n100.000 banor.N dhjet vjett e fundit, kriminologjia i ka prsosur mjaft mirinstrumentet e saj hulumtuese. Kjo disiplin n kt periudh padyshim ka fituar numr shum t madh kriminalistsh, sociologsh,psikologsh, pedagogsh dhe juristsh dhe i ka imponuar problemet eveta si diskurs primar i hulumtimit t shoqris moderne. Kjo pr fat tkeq paraqet edhe sfidn m t madhe dhe segmentin m tdomosdoshm t shkencave shoqrore n shekullin XXI.Arsimimi dhe aftsimi pr hulumtime n fushn e analizs dhe sintezst ashtuquajtur dukuri (pa) sigurie, paraqet gurthemelin pr studimetkriminologjike sot. Duke pasur parasysh punn n shrbim t zbatimitt ligjit, paraqet vetm shkronj t zez n letr pr udhheqsit nto, nse harrohet ose shprfillet arsimimi dhe aftsimi pr thulumtuar, i cili mund t kontribuoj s paku:- t kuptuarit dhe analizn kritike t rezultateve t hulumtimit;- qllimet q edhe vet t hulumtojm n mnyr q ti kontribuojmpuns m efikase t organeve t kontrollit formal social;- shfrytzimin e rezultateve t hulumtimit me rastin e nxjerrjes svendimeve (gj q n realitet pr fat t keq nuk sht ashtu asmadje 1% t rasteve.Logjika e hulumtimit kriminalistik sipas Gasinit, pasqyrohet prmes tashtuquajturit ideal i hulumtimit kriminologjik, kurse i till shthulumtimi eksplikativ. Ky lloj hulumtimi ofron njohuri absolute prdukurin t ciln e hulumtojm prmes analizs s etiologjis sdukuris dhe t gjitha ligjshmrive t cilat i prkasin asaj dukurie. Tgjitha hulumtimet tjera paraqesin pjesn e eksplikacionit dhepraktikisht jan pjes prbrse t hulumtimeve eksplikative.Me hulumtimet eksplikative jan t lidhura edhe hulumtimet: DESKRIPTIVE - me t cilat prshkruhet dukuria, por nuk shpjegohetajo; STRUKTURALE - me t cilat studiohet prbrja e objektit apodukuris; PREDIKTIVE - e cila prdoret pr parashikimin e zhvillimit t18mtejm t dukuris s hulumtuar; EKSPLORATIVE - e cila prdoret si metod provuese apo pilothulumtim;Si dhe: PANELI - me t cilin verifikohen rezultatet q jan arritur ngahulumtimet e mhershme; METODOLOGJIKE - t cilat shrbejn pr vrtetimin e validitetit tndonj veprimi para se t aplikohet.Kriminologjia bashkkohore sipas llojit t t dhnave q i hulumtondhe metodave q i zbaton, mund t ndahet njkohsisht n:a)kriminologji kualitative dheb)kuantitative.Kriminologjia kuantitative zhvillon analizn sintetike kurse n kuadrt saj edhe statistikn e lidhjeve (ang. Statistics of assotiation), e cilavrteton relacionet ndrmjet dy dukurive t ndryshueshme (p.sh.dukurive paralele t prcjelljes s koeficientit t korrelacionit ndrmjetkriminalitetit dhe standardit t jetess, punsimit, nivelit t arsimimit et ngjashme).N ann tjetr me hulumtimet nga fusha e kriminologjis kualitative,deri te objekti i hulumtimit, arrihet m s shpeshti me an t tashtuquajturs snow ball method. N hulumtimet kriminologjike tdhnat t cilat hulumtohen mund t jen: individuale dhe shoqrore; tmhershme apo t tashme dhe primare apo sekondare.2.2. Metodat e prfundimit (epilogu i hulumtimeve kriminologjike)Metodat e prfundimit apo konstatimit t cilat zakonisht prdorn jovetm n kriminologji por edhe n shkencat tjera jan: deduksioni dheinduksioni, analogjia, analiza dhe sinteza, abstraksioni dhe intuicionisi dhe prfundimi sipas probabilitetit. Prfundimi me an tdeduksionit vlen nse dshmojm se nj dukuri vlen pr do mas tnjjt n do koh dhe kshtu themi se ajo dukuri vlen edhe pr dorast tjetr individual. Nse ndonj dukuri (kriminalitet) e hulumtojmprmes disa prizmave t saj (fenomenologjike), dhe prfundojm sekrejt ka vlen pr nj rast (pak a shum) vlen edhe pr grupin esjelljeve t tilla n trsi, kjo sht mnyra induktive t hulumtimit.19Prfundimi sipas analogjis, kryesisht, sht mnyra m e shpesht eprfundimit, prandaj pr kt fakt sht edhe mysafiri m i shpesht ikriminologjis dhe rezulton nga proporcionaliteti i vetive tprbashkta t vrejtura t nj dukurie m rast shkohet nga e veantate e veanta.Analiza prbhet nga zbrthimi real (objektiv) i elementeve t ndonjdukurie duke ia shtuar t ashtuquajturin zbrthim ideor (subjektiv), nmnyr q t njihet kauzaliteti i dukuris dhe i pjesve t saj prbrse.Ndrkaq sinteza paraqet metodn analitike - sintetike t hulumtimit met ciln elementet prbrse t nj dukurie globalizohen dhekonsiderohen si trsi unike.Abstraksioni paraqet veprim ideor t ndarjes s t prbashkts,esenciales dhe t prgjithshmes duke e flakur njherazi, te disa dukuri,individualen dhe t parndsishmen. N ann tjetr, intuicioni paraqetveti mendore t hulumtimit, talentin e saj i cili zakonisht sht nproporcion t drejtprdrejt me prvojn hulumtuese (numrin etentimeve), t cilat sjellin deri te zgjidhja e problemit rrugs sshkurt pa e ditur rrugn prmes s cils sht zgjidhur tr kjo.Prfundimi sipas probabilitetit sht nj veprim shum i varur ngahipotezat dhe qllimet tona t hulumtimit.3. Zhvillimi i kriminologjisN zhvillimin e kriminologjis si disiplin e posame shkencore kanln gjurmt dhe kontributin e tyre t madh shum personalitete tnjohura t ksaj fushe. Ktu ne do ti prmendim tri personalitetet mt shquara, t cilt n mnyr specifike i kan kontribuuar zhvillimit tksaj shkence me studimet e tyre pr kriminalitetin dhe trajtimin e tij.Cessare Beccaria, me veprn Dei Delitti Delle Pene (1764.), kashnuar nj periudh t madhe dhe i ka dhn kontribut t fuqishmparaqitjes dhe zhvillimit t ktij drejtimi, i cili n literaturnkriminologjike por edhe n at penale-juridike sht i njohur siShkoll Klasike.Personaliteti tjetr sht Paul Topinard, i cili n veprn e tijAntropologjia (1879), pr her t par prmendi emrin kriminologji,me 'rast edhe na paraqitet kjo fush shkencore si sfer e veant.20Dhe pikrisht n kt drejtim edhe Raffaele Garofalo, e ka botuarveprn me titull Kriminologjia (1885), me t ciln fillon njperiudh krejtsisht e re me t gjitha karakteristikat e saj n pikpamjet shpjegimit dhe qasjes ndaj kriminalitetit, si dhe nj periudh medetyra t definuara rishtazi t cilat kjo shkenc i merr n zinxhirin eshkencave tjera q merren me dukurin e krimit si fenomen individual,gjegjsisht me kriminalitetin si dukuri masive. Debatet e parashkencore lidhur me shkaqet e kriminalitetit paraqiten n fund tshekullit XIX. Mirpo, megjithat n at periudh rolin dominues nshpjegimin e ktyre dukurive e kishin prfaqsuesit e ShkollsKlasike.Shkolla Klasike, si sht e njohur mir, ka lindur me aplikimin eparimeve t Revolucionit Borgjez Francez, n fushn e legjislacionitpenal, kurse shpjegimet e veta i bazon ekskluzivisht n interpretimetdogmatike t veprs penale: ndshkim dhe ligjit Pra, n fenomenetligjore. Nj qasje e till nuk dha rezultate t rndsishme, sidomosgjat shekullit t XIX, prandaj shoqria e athershme e prfshir ngavala e furishme e Revolucionit Industrial dhe zhvillimit tkomunikimeve, u ballafaqua me nj ngritje t theksuar tkriminalitetit. Mos efikasiteti i sistemit n reagimet ndaj sjelljevekriminale, gjithnj e m tepr, e shtyri Shkolln Klasike q tpropozoj metoda dhe qasje t reja n prgjithsi n aspektin etrajtimit t ktij fenomeni negativ shoqror.Zhvillimit pozitivist t kriminologjis nj shtytje t rndsishmeasokohe i dha edhe zhvillimi i gjithmbarshm i disiplinave tndryshme t shkencave natyrore dhe shoqrore. Kurse n kt drejtim,sidomos, kontributin m t madh e dha aplikimi i metods shulumtimit empirik n shkencat shoqrore. sht mir e njohur semetodat pozitiviste aplikimin e vet t par e gjeten n shkencatnatyrore si: fizik, kimi, biologji, duke i gjetur shum shpejtprkrahsit e tyre edhe n radht e sociologve.Me qllim t nj vshtrimi m t qart t zhvillimit t kriminologjis sisfer e posame shkencore, kt segment do ta trajtojm me rastin eshpjegimit t karakteristikave t zhvillimit n t ashtuquajturnperiudh parashkencore; periudh shkencore apo periudh tkriminologjis pozitiviste.213.1. Periudha parashkencore.Kriminologt tradicionalisht pajtohen se fusha e tyre si shkenc kalindur n shekullin e XVIII, kur Cessare Beccaria, themeloi shkollnt ciln ne e njohim si Shkoll Klasike e kriminologjis. Mirpo, nseshikojm se far kan thn disa mendimtar shum m hert prkrimin, ather duhet edhe ta rishqyrtojm kt qndrim. Ti kthehemip.sh. pr nj ast tezs: Fmijt e dshirojn bollkun. Ata kanqndrim t keq, i shprfillin t vjetrit. Ata u kundrvihen prindrve ttyre duke llomotitur para se t socializohen... dhe i tiranizojnmsuesit e tyre..., e cila mund t pasqyroj prshkrimin e parmodern t delikuencs s t miturve t cilin e ka vn n pah Sokratipara afr 2300. vjetsh, 470-399. p.e.s, (Adler et al. 1991. fq. 57).Ndonse shpesh pranohet se kriminologjia bashkkohore shtzhvilluar kryesisht pas themelimit t Shkolls Klasike, ekziston njvarg dokumentesh pr kriminalitetin, (shkaqet, format, trajtimi i tij,etj.) nga periudhat e mhershme t cilat n mnyr t konsiderueshme ikan kontribuar zhvillimit t gjithmbarshm t ksaj shkence. Nseshikojm n retrospektiv t historis do t vrejm se filozoft dhemendimtart si Sokrati, Platoni dhe Aristoteli kan dhn mendime trndsishme lidhur me kt fenomen, madje disa ide q ata qyshather i kan plasuar, e kan gjetur vendin e tyre n shkencn tonedhe n ditt e sotme. Sidomos jan t rndsishme ato ide t cilatkan t bjn me shkaqet e lindjes s krimit, pr t cilat lirisht mund tthemi se si t tilla jan ndrtuar dhe plotsuar ndr shekuj deri n ditte sotme. Pr kt arsye ktu edhe ne do t fokusohemi n shkrimet eksaj fushe nga kohrat e mhershme t civilizimit t cilat prmendenm s shpeshti, duke i trajtuar ato m hollsisht n kapitullin:Periudha e mendimit t prgjithshm filozofik dhe humanist mbikriminalitetin.3.1.1. Periudha e mendimit t prgjithshm filozofik-humanist mbikriminalitetinHamurabi ka qen nj sundimtar i cili ka vdekur n vitin 1750. p.e.s.4Ky sundimtar biblik sht i njohur si autor i Kodit i cili ishte shkruarn shtylla t larta 2,25 metra. Ky Kod prmbante 282 nene, kurse si4 Mbreti i Babilonis i cili ika shkruar ligjet e shteteve t vjetra Sumerit dheMesapotamis.22qllim themelor n t theksohej mbrojtja e sistemit shoqror prmespengimit t dhuns s m t fuqishmve mbi ata m t dobtit (me kasht theksuar parimi i s drejts). Pr kriminelt kan qen tparapara dnime t ashpra, si ishe dnimi me vdekje, prerja eekstremiteteve, djegia me hekur t skuqur, dbimi, kurse ky kod kadhn edhe shpjegimet lidhur me shkaqet e krimit, gjegjsisht lidhurme dhunn e keqe t kryersve e cila sht e domosdoshme tndshkohet pr tu shmangur hakmarrja, gjegjsisht pr tiu siguruarsatisfaksioni viktims. Ksaj kategorie t fundit, gjegjsisht viktimavegjithashtu u sht kushtuar nj vmendje e rndsishme dhe sht enjohur se ky Kod, i sht kushtuar viktima, sepse dispozitat e tij kanobliguar edhe kompensimin e dmit t shkaktuar me vepr penale.Platoni,5 (428-347 p.e.s) pohonte se kriminaliteti sht shprehje eprbuzjes e cila rezulton nga natyra njerzore, kurse pr dniminpohonte se ai e ka preventivn si funksion themelor. Ky, n masn mt madhe, njihet si themeltar i individualizmit pr shkak t tezs s tijt njohur sipas s cils krimi sht pasoj e faktorve t brendshm,pr ka dnimin duhet prshtatur gjendjes psikike t kryersit konkrett tij.Aristoteli6 (384-322 p.e.s) i ka klasifikuar ligjet n ligje natyrale dheartificiale. Sipas tij ligjet natyrale duhet t'i mbrojn vlerat universale,t pranuara. Ndrsa me ligje artificiale duhet t krijohet barazia dhedrejtsia. Sipas tezs s tij njeriu nuk do t bhej kriminel sikur takuptonte se nga vepra penale ka m tepr dm sesa dobi. Ky merretsi themeltar i utilitarizmit n fushn e luftimit t krimit, sepse sishkaktar themelor t krimit e thekson oroditjen morale t individit nkushte t caktuara t jets shoqrore.Ciceroni7 (106-43 p.e.s.), si nj nga shkaqet kryesore t krimit ekonsideronte mosndshkimin e tij. Prandaj, ai insistonte n dnim tpashmangshm, duke potencuar nivelin e lart t prgjegjsis s tgjitha strukturave t bashksis, t ngarkuara pr zbatim t ligjit.Seneka8 (viti 4 p.e.s- 65 pas. e. s). sht e njohur thnia e tij:5 Filozof i vjetr i Shtetit t Athins, nxns i Sokratit dhe msues i Aristotelit.6 Nj nga filozoft m t mdhenj t Athins s lasht, nxns i Platonit, kursemsues i prijsit ushtarak, t famshmit Aleksandr i madh (Alexander the Great).7 Marcus Tullius Cicero, senator i njohur i shtetit t Roms s Vjetr.8 Lucius Annaeus Seneca, senator dhe filozof i njohur romak.23Meqense krimi sht shprehje e gabimit t individit, si qllimkryesor i dnimit duhet t jet prmirsimi. Pr kt arsye, ky mundt konsiderohet si njri nga pioniert e mendimit resocializues si qllimky i aplikimit t sanksionit penal.Periudha e mesjets9 shnon nj pikpamje pothuaj krejtsisht tndryshme ndaj studimit dhe interpretimit t shoqris dhe dukurive qe rrethojn njeriun n raport me mendimet e njohura dhe t shkruara tperiudhave t mhershme. N at periudh rolin dominues edhe nkt segment t jets njerzore e kishin institucionet religjioze. Npikpamje t studimit t kriminalitetit dhe krimit si dhe t trajtimit tgjithmbarshm t krimit dhe hulumtimit t tij, gjykimit dhendshkimit t tij, n literaturn kriminalistike mund t hasen nj vargkarakteristikash t ksaj periudhe. M t rndsishmet nga kto jan:t gjitha idet pr kriminalitetin e periudhs s mhershme plotsisht uflakn dhe u harruan; nuk ekzistojn ligje t shkruara nga ajo periudh;n at periudh mbrohej interesi i shtetit dhe sundimtarit, religjioni,morali, personaliteti dhe prona; dominonte juridiksioni i kishs,zbatimi i t drejts kanonike; hipertrofia e inkriminimit religjioz;pabarazia para gjykats; inkuizicioni; zbatimi i dnimeve t mizore.Ky segment n zhvillimin e studimit njerzor t krimit dhe reagimilidhur me kt sht i rndsishm n masn m t madhe sepseasokohe pikrisht Shkolla Klasike paraqitet si reaguese e fuqishmendaj ktij sistemi. N literaturn kriminologjike shnohen disa teza ngajeta e dy autoriteteve teologjike t asaj periudhe: Shn Augustinit dheToma Akuinit.Shn Augustini10, (354-430). sht e njohur vepra e tij Mbi Shtetin eZotit (Drejtsia Hyjnore). Ai konsideron dhe angazhohet pr dnimindhe shprblimin si qllime t ndshkimit pr krimin e kryer. Ikundrvihet dnimit me vdekje duke pohuar se kryesi me an t ktijdnimi lirohet nga vuajtja t ciln ai me krim e ka merituar.Shn Toma Akuini (Thomas Acuinas)11 (1225-1274). sht e njohurvepra e tij me titull Summa Theologica. Ky ndr t tjera, sht9 Zakonisht prfshin periudhn kohore prej shek.V p.e.s., e shnuar me rnien ePerandoris Romake t Perndimit, e deri n fund t shek. XVIII, gjegjsishtrevolucioneve borgjeze n Evrop.10 Saint Augustine , njri ndr shenjtrit m t famshm t kohs s vjetr i kishskatolike..11 Saint Thomas Aquinas , teolog Italian i njohur si Doctor of the Church.24angazhohet pr nj t drejt ndshkimore relative, pra pr ndshkimine veprave t cilat rrezikojn shoqrin njerzore dhe t cilat pr ktfakt jan t drejtuara kundr vullnetit t zotit.Periudha e gjat e inercionit dhe e asfiksis intelektuale e shekujve tmesjets e cila edhe mendimin kriminologjik e mbylli n suazat engushta t rezonimit mistik dhe tradicional, nxiti vrshimin e vrtet tfilozofis dhe shprthimin e aktivitetit t filozofve dhe shkenctarveq n fillim t shekullit t XVI. Prandaj, shum ide prparimtare mbihumanizimin e legjislacionit penal u manifestuan qysh n kohn esistemit shoqror feudal pr t vazhduar n kontinuitet me punimet efilozofve progresiv t mvonshm dhe t juristve, empiristve,racionalistve e shum mendimtarve tjer shoqror, t ndryshm, tshekullit XVII-XVIII, (Mllagjenoviq, 1982, fq. 49).Kshtu, Karzovi, n Gjermani propozoi aplikimin e metodave empiriken t drejtn penale, kurse n ann tjetr, Ejro, n Franc, theksonidet prparimtare pr t drejtn procedurale m efikase, ndrkaqMateus, n Holand, angazhohet pr aplikimin e metodave sintetikeligjore n t drejtn penale. N kt periudh drejtohen edhe kritikat epara n llogari t glosatorit12 n Itali. Madje nga inspirimi me idete reja prparimtare, n Rusi m 1648. nxirret prmbledhja e re e ligjoree quajtur Depozitimi.Pr themelimin dhe t bazuarit e shkolls klasike dhe pr nismn egjithmbarshme t ndryshimeve q u kurorzuan n fillim t shekullitXVIII dhe n fund t shekullit XIX me revolucionet borgjeze nEvrop meritat m t mdha u prkasin punimeve dhe studimeve tplejads s filozofve dhe mendimtarve t asaj kohe. N vazhdim ttekstit do t vejm n pah personalitetet e shquara t cilat kan lngjurmt m t thella n zhvillimin jo vetm t kriminologjis, por edhet shkencave shoqrore dhe penale-juridike n prgjithsi.Tomas Mori (1478-1535). sht autor i Utopis s njohur.Konsiderohet si njri ndr themeluesit e etiologjis kriminale, sepse aiduke studiuar rrethanat ekonomike n Angli, u prpoq ti konstatojshkaqet e veprave penale kundr pasuris. Gjithashtu i prir ngahumanizmi ky propozoi shndrrimin e dnimit me vdekje, n dnimme pun t detyrueshme. Pra, krkonte q dnimi ti kontribuonte12 Glosatort, interpretuesit e kodit fetar-"Kanonit25qllimit t prmirsimit t kryersit t veprs, me ka z fill ideja ednimit privim nga liria. (Ignjatoviq 2005. fq. 149).Ky sht prfaqsues i madh i tezs se shkaqet e kriminalitetitgjenden n shoqri, prandaj angazhohet pr zbutjen e sistemit tndshkimit.Frensis Bekoni (Francis Bacon) (1478 1535). Ky propozonreformn e sistemit, deri te e cila do t arrihej me studimin e sistemitshtetror, me rast qllimi kryesor do t ishte vendosja e nj drejtsiet till prej s cils shoqria do t kishte dobi.Hugo Grotius (1583-1645). Ky sht personalitet shum irndsishm n zhvillimin e mendimit kriminologjik, kurse me teoritu angazhua pr vendosjen e mass s arsyeshme t sanksionimit dukepropozuar q dnimi t formohet ashtu q t ndikoj n prmirsimin efajtorit. sht prfaqsues i teoris s t drejts natyrore, sipas s cilsprioritet shoqror do t ishte mbrojtja penalo-juridike e t drejtave tmirnjohura, n mesin e t cilave nuk llogaritet e drejta e besimit (anateologjike), me ka ai kritikoi rolin dhe rndsin e institucionevereligjioze dhe at jo vetm n sistemin penalo-juridik, por edhe nsistemin shtetror n prgjithsi.Thomas Hobbes (1588-1679). sht materialist i njohur anglez dhefilozof politik. Ky sht angazhuar pr nj sistem kundr torturs,kundr zbatimit t dnimit masiv me vdekje dhe kritikontedisproporcionin midis peshs s dnimit dhe peshs s veprs penale.Angazhohej pr ligje t ashpra, t cilat do ta mbanin rendin n shoqridhe do t hartoheshin nga individt egoist.Xhon Lloku (John Locke, 1632-1704). sht filozof dhe empiristanglez i cili konsideronte se dija themelore buron nga prvoja duketheksuar se vetm ligji mund t jet baz pr ndshkim. Ai pohonte set gjith qytetart jan t barabart para ligjit dhe se duhet t ekzistojproporcionaliteti midis peshs s veprs penale dhe llojit apo mass sdnimit.Karl Monteskie (Charle Montesquieu, 1689-1755). sht filozofpolitik francez dhe protagonist i ides s ndarjes s pushtetit ekzekutivnga gjyqsori dhe legjislativi. sht i njohur me veprn e tij Fryma eLigjit, n t ciln kritikon arbitraritetin gjyqsor t ligjvnsit.26Gjithashtu ky ishte angazhuar pr humanizimin e procedurs penaledhe ishte kundr dnimit mizor, kundr formalizmit dhe abstraksionitt ligjit penal. Ky krkonte q ligji penal duhet t jet n frymn especifikave historike, shoqrore, dhe specifikave tjera t vendit.Francois Voltaire (1694 - 1788). Ishte shkrimtar francez q iukundrvu legjislacionit absolutist penal feudal, mostolerancs dheskterrs religjioze. Krahas ksaj ky u angazhua fuqishm prindividualizimin e ndshkimit dhe pr prshtatjen e tij prirjeve tfajtorit t cilat ai i ka manifestuar me rastin e kryerjes s veprskriminale.Zhan Zhak Russo (Jean-Jacques Rousseau, 1712 - 1778). shtfilozof dhe shkrimtar francez, idet e t cilit e inspiruan RevolucioninBorgjez Francez. sht autor i veprs s njohur Mbi KontratnShoqrore.Idet e veta mbi kontratn shoqrore, (t qytetarve dhe shtetit), ishfaq prmes tezs:- do njeri ka t drejt t mbrohet nga do sulm;- individi heq dor nga e drejta e mbrojtjes n dobi t bashksis;- shoqria/shteti e ka t drejtn e represionit (merr prgjegjsin prt), duke aplikuar dnimet ndaj kryesve t veprave penale.Immanuel Kant (1727-1804) dhe Georg Wilhelm Friedrich Hegel(1770 - 1831). Kta dy filozof gjerman jan prfaqsues t rrymsreaksionare t cilt theksojn se dnimi duhet ta ket funksionin edhuns dhe se ky duhet t jet qllim i tij; se me ndshkim vendosetsistemi i rregulluar moral (p.sh. pr veprat penale t vrasjespropozojn dnimin me vdekje; pr dhunim propozojn kastrimin, etj.)Cesare Beccaria (1738 - 1794). Ky iluminist italian n veprn e tij tnjohur Dei Delitti e Delle Pene, kritikon ashpr arbitraritetin egjyqtarve t athershm dhe angazhohet pr afirmimin e t drejtaveindividuale t njeriut n sfern e legjislacionit penal, duke kritikuarnjherazi edhe aplikimin masiv t dnimit me vdekje dhe dnimit tfmijve dhe t smurve psikik.27Esej, para s gjithash i sht prkushtuar zgjidhjes s shtjevepolitike dhe kriminale.Beccaria krahas krkess pr respektimin e ligjshmris (doqytetar duhet t njoftohet pr fajsin dhe pafajsin e vet, paraqitetkundr t drejts s gjykats pr ta interpretuar kuptimin e dispozitsdhe shfrytzimin e analogjis). Ky ka shqyrtuar dhe legjitimitetin enormave t s drejts penale me rast thot: As ai i cili shtkompetent pr nxjerrjen e tyre n kt aspekt nuk duhet t jetplotsisht i lir. Vullneti i tij duhet t jet i kufizuar me arsyeshmrinetike t normave. Ligjet duhet t bazohen n moral, gjegjsisht nprshtatjen e natyrs biologjike t njeriut dhe instinktit t tij pr tqen i lir me krkesat e jets shoqrore. (Ignjatoviq, 2005. fq. 150).Prve ksaj, ky ka theksuar se dnimet duhet t jen t dobishme dheti plotsojn kushtet si vijon: domosdoshmria; proporcionaliteti;zbatimi pa prjashtim; urgjenca; shqiptimi publik; karakteri personal.Ky sht marr edhe me shkaqet e krimit, preventivn e dnimit, llojete dnimeve ligjore-krimianle dhe me tipologjin e krimit.Anselm Foeurbach (1775-1833). sht i njohur si themelues i Teorismbi qllimin e dnimit/ preventiva e prgjithshme me detyrim psikik.sht autor edhe i parimit themelor penal-juridik Nullum CrimenNulla Poena Sine Lege i cili ka lindur si sintez e punimeve tpararendsve t tij: (Platon, Aristotel, Grotius, Beccaria) pra, si sinteze ides mbi theksin e rndsis s detyrimit psikik si element themelor indshkimit.3.1.2. Shkolla KlasikeT menduarit sistematik mbi krimin dhe mnyrat e luftimit t tij fillonme Shkolln Klasike. Ajo paraqet formn e par adekuate apo sistemine t menduarit kriminologjik pr, mu sikurse hebraishtja, greqishtjadhe latinishtja q shnojn gjuht klasike, sepse me to edhe fillon tshprehurit e t gjitha kategorive t mendimeve abstrakte. Nga aspekti iklasifikimit t orientimeve teorike n shkencat penale, kjo Shkoll, mpar do t ishte penale-juridike se sa shkoll kriminologjike. Mirpo,edhe prkundr asaj q nuk merret n mnyr eksplicite me shkaqetdhe format e paraqitura t sjelljes kriminale, n kriminologji duhet tflitet pr Shkolln Klasike sepse ajo ka krijuar supozimet przhvillimin e ksaj shkence (Ignjatoviq,2005,fq..149-150).28Nga fundi i shekullit XVIII deri n gjysmn e shek. XIX, shkenca e tdrejts penale zhvillohet n nj sistem krejtsisht logjik dhe trrumbullakuar, t njohur me emrin Shkolla Klasike e t drejts penale.Sipas saj, t drejtat e njeriut dhe t qytetarit jan n plan t par t tgjitha preokupimeve t shkencs penale-juridike. Me fjal tjera,Shkolla Klasike e t Drejts Penale ka lindur n procesin e lufts prmbrojtje t ligjshmris dhe personalitetit, gj q n t vrtet, kjo eprfaqsonte prmbajtjen e Programit Politik t Revolucionit BorgjezFrancez (Mllagjenoviq, 1982, fq. 53).Me Revolucionin Borgjez francez u proklamuan tri parime kye norganizimin e bashksis shtetrore, t cilat ishin:a) ligjshmria;b) liria;c) barazia.E inspiruar nga ky parim, m 26.08.1789, u lind edhe e ashtuquajturaDeklarat mbi t Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit, prmbajtjathemelore e s cils ishte:- prgjegjsia nuk mund t shtrihet n bindjet e individit;- me ligj rregullohen vetm sanksionet e nevojshme dhe tdomosdoshme;- ndshkimi po, por vetm sipas ligjit;- dnimi t jet proporcional me peshn e veprs;- t gjith qytetart jan t barabart n aspektin e ndshkimit dhet mbrojtjes;- individualizimi i dnimit;- dnimi me vdekje pa tortur.Shkolla klasike n pjesn m t madhe t saj ishte reaksion ndaj tdrejts penale feudale, ndrsa ishte e orientuar sidomos nndryshimet e disa negacioneve t ksaj periudhe si ishin:- mosekzistimi i ligjit t shkruar penal;- arbitrariteti i pakufizuar i gjykats;- pabarazia para gjykats;- numri i madh i inkriminimeve religjioze;- ngushtimi i kornizs ligjore t aplikimit t dnimit me vdekje;- ndarja e kishs nga shteti;29- aplikimi i dnimeve mizore.Tezat kye t Shkolls Klasike ishin:t gjith njerzit,(prandaj edhe kriminelt), zgjedhin lirishtrrugn e vet midis konformizmit dhe kriminalitetit, varsisht ngaajo se cila rrug besojn ata do t'iu sjell m tepr fitim;Kryesit e veprave penale nuk jan viktima t rrethit t tyre;Kryesit e veprave penale nuk jan t pafuqishm dhe n ta nukndikojn fuqit mbinatyrore;do vepr penale sht pasoj e vullnetit t lir sepse sht kryerme vetdije, kurse motivi ka qen i kushtzuar, para s gjithash,me parimin e dhembjes dhe knaqsis.Sistemi i ri juridiko-penal i instaluar me Shkolln Klasike ka pasurligjet e ndara n dy pjes:1) Pjesa e dnimeve (e prgjithshme); dhe2) Pjesa e veprave penale dhe dnimeve (e posame).Nj sistemim i ngjashm njihet edhe te ligjet bashkkohore penale.Legjislacioni i ri penal gjithashtu karakterizohet me norma t cilatudhzojn n ndshkim human; parashihet regjimi i ri ndshkues pr tmitur, pastaj parashihen dispozitat mbi prgjegjsin penale tbashkpjesmarrsve.N ligje penale sht themeluar instituti i prgjegjsis penale, kurseveprat me paramendim dhe me pahir jan futur n pjes t posame tligjit penal. Vepra penale dhe dnimi, konsiderohen ekskluzivisht sifenomene juridike, kurse gjykata sht ekskluzivisht e kufizuar, pra qt shqiptoj dnimin rreptsisht sipas ligjit.N frymn e humanizimit t gjithmbarshm t marrdhnieve midisnjerzve, n shtetet e reja borgjeze, Shkolla Klasike prpiqej q, meintervenime konkrete n legjislacionin penal, ta humanizoj politiknndshkimore. Kshtu ajo e futi sistemin e dnimeve fikse, i ciliparashihte dnime t njjta pr kryesit e veprave t njjte penale, me tcilat prcaktohej prgjegjsia e njjt penale prmes aplikimit tpostulatit indeterminues mbi vullnetin e lir t barabart me rastin ekryerjes s veprs penale. Krahas ksaj, hiqet (abrogohet) dnimitrupor (torturimi), kurse korniza ligjore pr zbatimin e dnimit me30vdekje ngushtohet n mnyr drastike. Zbatimi i dnimit me vdekjereduktohet vetm n disa forma, kurse paralelisht, pr her t parfutet dnimi heqje lirie. Para prcaktimit t dnimit, gjykataobligohet q dnimin ta shqiptoj n prputhje me natyrn e veprs skryer penale, kurse barazia me rastin e shqiptimit t dnimit paraqitetsi imperativ themelor, jo vetm i gjykats, por edhe i politiks strsishme t luftimit t kriminalitetit. Dnimet jan t parapara vetmme ligj, kurse parashihen edhe dispozitat t cilat obligojn prshqiptimin publik t dnimit, edhe n vendin e kryerjes s veprspenale.Politika ndshkimore e Shkolls Klasike definohet mepostulatin:dnimi shqiptohet pr shkak t gabimit e jo me qllim q tmos gabohet, gjegjsisht qllimi i dnimit sht i dyfisht dhe ka tbj me:a) hakmarrja - nga aspekti i atij q ndshkon;b) vuajtja e dnimit- nga aspekti i atij q dnohet.N analizat e mvonshme jan konstatuar edhe shum lshime dhezemrime ndaj studimeve dhe praktikave t instituteve ligjore tShkolls Klasike, kurse ndr to m t rndsishmet ishin: paraqitja eveprave penale dhe dnimeve ekskluzivisht si fenomene juridike;fajtori ekzistonte jasht realitetit n supozimet metafizike mbi vepratpenale dhe ndshkimet- harrohet personaliteti i fajtorit; prmesstudimit mbivullnetin e lir plotsisht harrohen shkaqet q eshkaktojn kriminalitetin; represioni ndshkues sht baz n luftnkriminalo-politike pr pengimin e kriminalitetit; karakteri shoqror ikriminalitetit ka munguar plotsisht; nuk ekzistojn parakushtet prhulumtimin shkencor t kriminalitetit.sht me rndsi q ktu t theksohet roli dhe prmbajtjet themelore tdrejtimit i cili paraqitet si prpjekje pr tejkalimin e mangsive tShkolls Klasike. Fjala sht pr t ashtuquajturn Shkoll Neoklasike,e cila u lind nn presionin e shoqris pr shkak t mosefektivitetit tShkolls Klasike n luftimin e kriminalitetit, nga njra an, dherezultateve gjithnj m t rndsishme t hulumtimeve shkencore ngafushat tjera t cilat tregonin se kriminaliteti si dukuri masive,gjegjsisht sjellja kriminale si fenomen individual nuk mund tshpjegoheshin me studime identerministe pr vullnetin e lir absolut siforc lvizse themelore e aktiviteteve njerzore, n ann tjetr. N31vazhdim t tekstit, do tu kushtojm vmendje t posame n kapitullinn vijim ktyre studimeve empirike t kriminalitetit dhe sjelljeskriminale.Shkolla Klasike gradualisht largohet nga zgjidhjet dogmatike dhemetafizike t shkolls klasike, por edhe matej e ruan indeterminizmin.Duke ju falnderuar ksaj shkallzohet edhe prgjegjsia penale:prgjegjsia; prgjegjsia e zvogluar, dhe prgjegjsia e plot. N tdrejtn penale pr her t par prmendet instituti: tentim,bashkpjesmarrje, rrethan, kurse karakteristik negative sht ktuse ky sistem i t peshuarit t vullnetit t lir karakterizohet si abstraktdhe joreal.3.2. Periudha pozitiviste e kriminologjisZhvillimi i kriminologjis n dritn e studimit pozitivist t njeriut,sjelljes s tij dhe rrethit t tij, gjegjsisht lidhjeve shkak-pasoj, t cilatkrijohen midis tyre e hap pjesn m t rndsishme t zhvillimit tksaj shkence n periudhn m t re kohore. Hulumtimet ekriminalitetit dhe sjelljes kriminale n metoda empirike i kontribuojnkrijimit t shum drejtimeve, orientimeve dhe shkollave n etiologjine kriminalitetit.Shkolla pozitiviste e kriminologjis supozon se sjellja njerzore shte kushtzuar (determinuar nga forcat t cilat jan jasht kontrollit tindividit ( individual), me rast ekziston mundsia e prcaktimit tktyre faktorve. Prkundr studimit t kriminologjis klasike e cilaparaqitet pa hulumtime shkencore duke thn se njerzit me vetdije ezgjedhin kryerjen e krimit, prfaqsuesit e kriminologjis pozitivistekonsiderojn se sjellja kriminale sht rezultat i ndikimit t faktorvebiologjik, psikologjik, sociologjik. (Adler et al. 1991. fq 58).Paraqitjes dhe zhvillimit t drejtimit pozitivist n kriminologji i kankontribuar kushtet dhe rrethanat e ndryshme, mirpo dy rrethana,gjithsesi i kan kontribuar ktij trendi n mnyr t posame.Rezultatet e studimeve t hershme empirike tregojn pr sjelljen edeterminuar njerzore-faktort e ndryshm ekzogjen dhe endogjen, nnjrn an, si dhe at se problemi i kriminalitetit sht problemgjithnj e m i rndsishm, gj q tregon pr mosefikasitetin epolitiks aktuale t luftimit t kriminalitetit t Shkolls dominanteKlasike. Ky kapitull do t shpjegohet edhe prmes analizs s32kushteve themelore historike t zhvillimit t drejtimit pozitivist nkriminologji, si dhe fokusimit n prmbajtjen dhe rndsin t ciln ekan ln studimet e hershme empirike t kriminalitetit dhe sjelljeskriminale dhe do t paraqiten thekse esenciale t puns studimore tprfaqsuesve t shquar, themelues t pozitivizmit n kriminologji.Q n fillim t ktij kapitulli e konsiderojm t rndsishm ti cekimpikat m t rndsishme t kontributit t pozitivizmit n kriminologji,si jan: reaksioni n shkolln klasike, teorit e reja mbi shkaqet esjelljes kriminale, aplikimi i metods pozitiviste n hulumtimin ekriminalitetit, orientimi kah kryesi i veprs penale dhe koncepti i ri ipolitiks ndshkimore.3.2.1 Rrethanat historike t zhvillimit pozitivizmit n kriminologjiKushtet e zhvillimit t shkollave kriminologjike n frymn epozitivizmit mund t krkohen n aspekte shum t ndryshme, para sgjithash n ato historike, shoqrore, juridike e gjithsesi edheshkencore. T gjitha kto jan t drejtuara n qllimin q asokoheparashtrohej para kriminologve dhe ka t bjn me ndriimin eproblemit t kriminalitetit n prgjithsi, zbulimin e shkaqeve tsjelljes kriminale dhe gjetjen e mjeteve m adekuate pr parandalimine kriminalitetit.Sipas Mllagjenoviqit (1982), rrethanat e zhvillimit pozitivist nkriminologji n masn m t madhe mund t gjenden n krkimin errugve t reja pr shrim nga sistemi brutal juridik i mesjets, pastajn rritjen e kriminalitetit i cili krkon reformn e legjislacionit penal.Krahas ktyre t cekurave duhet theksuar edhe rndsin e paraqitjess parakushteve shkencore pr hulumtimin e kriminalitetit n baz tstudimeve t para statistikore, sociologjike, antropologjike, biologjikedhe psikologjike, si dhe futjes s metods pozitiviste n shkencatshoqrore. Shkaqet e kriminalitetit jan t thella dhe komplekse,sepse legjislacioni penal, i drejtuar n eliminimin e pasojave por joedhe t shkaqeve, nuk ka mundur t ket sukses n zvoglimin eintensitetit t kriminalitetit.Rritja e kriminalitetit shpjegohet me ndikimin e shum faktorve. Ndrkta faktor, theksohet rndsia e faktorit shoqror (shtimi ipopullsis, zhvillimi i qyteteve, migracioni, zbulimet e mdhashkencore dhe teknologjike, shtimi i lidhjeve t komunikacionit);33faktori social, (grumbullimi i masave dhe mungesa e kujdesit social),dhe faktort juridik (zhvillimi rapid i komunikimit juridik,reglementimi i degve t jets juridike - paraqitja e nj varg veprash treja penale).3.2.2 Studimet e hershme empirike t sjelljes kriminale dhekriminalitetitFundi i shek. XVIII dhe fillimi i shek. XIX shnojn rilindjen dhezhvillimin e shkencave shoqrore dhe atyre natyrore, kurse n baz tmetods shkencore - pozitiviste e cila mbshtetet n studimin e faktevet cilat jan t kapshme pr ne, pra t perceptimit sistematik dhedhnies s rezultateve shkencrisht t bazuara - konstatimeve n bazt t dhnave ekzakte. Rol t posam n kt proces ka pasur sidomosAuguste Comte, 1798-1857, i cili me veprn e tij Course dephilosophie pozitive, 1830. Ai preferon aplikimin e metodavemoderne t shkencave fizike n hulumtimin dhe interpretimin efenomeneve sociologjike. Fusha e re Fizika Shoqrore paralajmronpikrisht aplikimin e metodave shkencore pr studimin e dukuriveshoqrore si nj sociologji pararendse e caktuar.N ann tjetr, Charles Darvin, 1809-1882, me veprn e tijrevolucionare mbi revolucionin e llojit origin of spieces e nxit njzhvillim t pa frenuar t shkencave natyrore t cilat pr lnd tstudimit e patn qenien njerzore dhe, prkundr studimeve mbinjeriun asokohe ai i jep bazn biologjizmit, psikologjizmit,antropologjizmit, psikiatrizmit, etj. q me hulumtime ti kontribuojnzhvillimit t ktyre disiplinave shkencore.Gjithashtu kjo periudh karakterizohet edhe me shtimin enorm tkriminalitetit, i cili v n pyetje konceptin e politiks kriminale tShkolls Klasike. Pr msimin e ktij fenomeni negativ shoqror,kontribut t rndsishm dha zhvillimi i statistiks. Kjo periudhkarakterizohet edhe me regjistrimet e para t popullsis n SHBA,Angli, dhe Franc. Kto regjistrime, ndr t tjera, ofruan t dhnat prmasn, dinamikn dhe strukturn e kriminalitetit n trsin e tij. Prstudimin e ktyre rezultateve merit t posame kan dy ekspert tstatistiks Adolphe Qutelet (1796-1874) me veprn e tij Phisiquesociale ou essai sur le dveloppement des facultes de lhomme (1835)dhe Andr Michel Guerry (1802-1866) me veprn e tij Essai sur la34statistique morale de la France (1833). Guerry studioi marrdhnietmidis gjinive dhe moshave dhe i krahasoi ato me kriminalitetin, merast konstatoi se grupet e moshave t caktuara kryejn vepra t njjtapenale dhe se kryesisht vepra t caktuara penale kryejn edhe meshkujtedhe femrat.Sipas Adlerit (1991), Guerry, me studimin e tij t pavarur pr lidhjetmidis disa faktorve me statistikn kriminale, si jan varfria, mosha,gjinia, raca, dhe kushtet klimatike, konstaton se shoqria vendos prsjelljen kriminale e jo kryersi i veprs kriminale me vendiminindividual. (sikurse edhe Queteleti, vrejtje e autorit),Mllagjenoviqi, (1982) thekson se Guerry sht marr edhe meklasifikimin e kriminalitetit n disa pjes t Francs, me rast kakonstatuar se kushtet ekonomike t jets jan faktor vendimtar nshkaktimin e veprave penale kundr pasuris. Kto vepra penale m sshpeshti ndodhin n provincat m t pasura franceze t cilat dallohenpikrisht pr nga shtresimi i qart n baz ekonomike, kurse n to ms teprmi jeton popullsia e varfr. Pikrisht pr shkak t ktyrekonstatimeve, Guerry s bashku me Queteletin, konsiderohetthemelues i t ashtuquajturs Shkoll Hartografike. Si u theksua,Adolphe Quetelet, me rezultatet e hulumtimit t tij, apostrofonterndsin e faktorve t caktuar t cilt n nj mas m t vogl apom t madhe ndikojn n kryerjen e veprave penale. Si thekson edheAdler (1991).Adolphe Quetelet, konstaton se kriminalitetin e karakterizonligjshmria e caktuar n shfaqjen e tij n shoqri dhe nse nuk karregullime t mdha shoqrore si jan, fatkeqsit elementare apoluftrat, shum mir mund t kontrollohet masa, struktura dhedinamika e tij. Ky specialist statistikor belg, konstatimet e veta i bazonn analizat e kriminalitetit n Franc, Belgjik, dhe Holand, dhe atokryesisht i quan indikator t t ashtuquajturs statistik morale.Klasa sunduese qytetare e asaj kohe ballafaqohet me kto rezultate dhedetyrohet tu kundrvihet prpjekjeve pr t gjetur prgjigje n pyetjet:Prse kriminaliteti po shtohet? dhe Cilt jan arsyet vendimtare?Meqense, pr shkak t sjelljes njerzore n prgjithsi, tashmpopullsit e caktuara i kishin themeluar shkencat natyrore, ndodhi qt zhvillohet edhe Teoria e Determinimit Biologjik dhe Psikologjik tKrimit.35Krahas karakteristikave t cekura, periudhn e prmendur ekarakterizon edhe industrializimi i shpejt i shoqris, dinamika dheintensiteti i s cils kushtzojn vendosjen e sistemit t ri t vleraveshoqrore.Ignjatoviq (1997) kt e v n pah si periudh n t ciln brendashoqris qytetare krijohen korporata t fuqishme ekonomike t cilatsynojn prfshirjen jo vetm t tregjeve kombtare por edhendrkombtare. Idet e konkurrencs dhe mundsive t barabarta prt gjith i zvendsoi teza pr dominim dhe pr nevojn e qart dhedallimin gjithnj e m t madh n shoqri t cilin e arsyetojn dallimetnatyrore midis njerzve. Si pasoj e ktyre prpjekjeve shfaqet edheqndrimi mbi krimin si vepr e individit jo normal patologjik. Meshpejtsi asokohe rritet interesimi pr kto hulumtime biologjike,mjeksore, dhe psikologjike, t cilat a priori nisen nga konstatimi sedelinkuentt edhe sipas konstatimit bio-psikologjik dallojn nga jodelinkuentt(Ignjatoviq 2005, fq. 159).N ann tjetr Adleri (1991) i thekson se dallimet metafizike dukethn se shikuar historikisht, karakteristikat dhe pamjet fizike tindividve kan qen edhe baz e shpalljes s t tillve si t prirur prnegativitete. Dokumentet e para t shkruara me t cilat paralajmrohetkjo lidhje e pamjen fizike t individit, jan shembulli i filozofit grek,Sokratit, i cili formn e zverkut dhe vijat e fytyrs i ndrlidh me prirjenpr alkool dhe brutalitet.N msimet n vijim do t flasim pr tezn mbi kontributin individualt studiuesve m markant t cilt pr objekt studimi kan pasur mostrate sjelljes kriminale, kurse krimin e kan lidhur pr konstitucionintrupor.Giambaptista della Porta (1535-1615), n veprn e tij The humanphisiognomy, (1586), trajton marrdhniet e sjelljes njerzore n bazt vijave t fytyrs s disa personave. Ai prirjen e caktuar tkaraktereve t ndryshme e shpjegon n baz t raportit dhe renditjes spjesve t ndryshme t fytyrs. N t vrtet ai p.sh. hajnat iprshkruan si persona me goj t madhe dhe me shikim t vrazhdt.N studimin e tij, ai e themelon Fizionomin si disiplin e cila pr disashekuj m von do t aktualizohet n krkimin e lidhjeve midiskarakteristikave fizike dhe sjelljes devijante.36Johan Kaspar Lavater (1741-1801), teolog zviceran, autor i veprsLes fragments physiognomiques, (1775), gjithashtu i analizon tezatfizionomike t pararendsit t tij. Ai prpiqet, me an t krahasimit, tdshmoj ngjashmrit e kokave t njerzve, (sidomos delinkuentve),me kokat e shtazve t ndryshme dhe n kt mnyr i shnon tiparet ekaraktereve t tyre. Ky gjithashtu konsiderohet edhe pararends i njdisipline tjetr t ngjashme - Frenologjis, prmes s cils gjithashtubhen prpjekje pr studimin e sjelljes kriminale prmes forms dhestrukturs s trurit t njeriut. Millutinoviqi, (1988), n punimin e tijLavatera thekson se njerzit zhvillojn aksione t ktilla apo t atillapozitive apo negative, varsisht nga karakteri dhe struktura e trurit ttyre. Ai thot se n pjes t ndryshme t trurit jan t vendosuraaftsit (prirjet) e ndryshme t cilat shfaqen prmes vijave t zverkutdhe manifestimeve t ngjashme fizike.Franz Josef Gall (1758-1828), n veprn The Anatomy andPhysiology of the Nervous System in General, and of the Brain inParticular, (1791), dhe Johan Kaspar Spurzheim (1776-1832), duke umbshtetur n punimin e Lavaterit nga fusha e frenologjis,hulumtojn mundsin e lidhjes s prirjes psikologjike me format endryshme t zverkut. Studimi i tyre gjithashtu mbshtetet nga CharlesCaldwell (1772-1853), i cili ka hulumtuar vartsin e sjelljes njerzorenga sistemimi i qelizave trunore. Kto studime n at periudh nukkan treguar bazueshmri shkencore dhe merita e tyre m e madhemund tu prshkruhet ideve t cilat kan vn n pah punimet ehulumtuesve t mvonshm.Henry Maudsley (1835-1918), autor i veprs Responsibility inMental Disease (1874), sikurse edhe pararendsi i tij James CowelsPrichard (1768-1842), autor i veprs A Tretise on Insanity and otherDisorders Affecting the Mind, si prfaqsues i teoris psikiatrike, dhepsiko-patologjike, thekson sikurse edhe Horvatiq, (1981), se shkaqet esjelljeve devijante gjenden n psiken e njeriut e cila n ato raste kakarakteristikat patologjike. Mirpo edhe gjendja e shndosh psikikemund t jet shkaktare e devijimit me rastin e anomalive t mdha tparimeve morale t individve, e cila e nxit marrzin moralendonse me at rast personat e till mund t jen edhe shuminteligjent.37Mllagjenoviq, (1982), thekson se gjendjet e tilla quhen zona t mesmen evolucionin e rregullimit shoqror, kurse i karakterizon mungesa endjenjs morale e cila rezulton me shfaqjen e ndjenjave t caktuara toroditura ose me instinkte t theksuara t ulta. Pikrisht kjokarakteristik sht vendimtare pr karakterizimin si psikozkriminale, shfaqja e t cilit n t shumtn e rasteve varet nga kushtet ejashtme t jetess. Pohimi se t gjith kriminelet karakterizohen mekt hasi n kundrshtime t mdha dhe ndikoi n paqndrueshmrine ksaj teorie.Jean Etienne Dominique Esquirol, me veprn e tij Mentalmaladies: A treatise of insanity (1845), me Phillipe Pinela, autor iveprs A Tretise of Insanity (1806) dhe Isaac Raya (1807-1881),me veprn The Medical Jurisprudence on Insanity (1838),gjithashtu kan shpjeguar sjelljen kriminale prmes psikologjis sfajtorit. Edhe kta studiues jan fokusuar n problemin e marrzismorale. Termin marrzi morale e ka definuar Pineli, n studimin e tijn t cilin prfundon se midis 20 dhe 60 % t t burgosurve n burgjetshtetrore vuajn nga ndonj form e rregullimit shoqror. Adleri m1991. thekson m tutje se Ray, ka qen psikiatri i par forenzik nAmerik, i cili sht interesuar pr aplikimin e psikiatris n drejtsi.N veprn e tij ky angazhohet pr shtrirjen e prmbajtjes dhe ndikimine institutit t prgjegjsis penale. Esuirol n studimin e tij ka trajtuarnocionin monomani.Ndrkaq, Mllagjenoviq, (1982), thekson se kjo gjendje mentale erndsishme pr kriminalitetin, dallohet me disa instinkte t fuqishmedhe t pamposhtura t cilat personin e till thjesht e shtyn n kryerjet veprave t caktuara penale. rregullimet jan t pranishme vetm nfushn e vullnetit. Si shembuj t ktyre rregullimeve prmendet prirjae manis homicide-drejt vrasjeve, mania suicide - prirja prvetvrasje, piromania - prirja pr ndezje, kleptomania - prirja prvjedhje, dipsomania - prirja pr alkoolizm dhe forma e sotmenarkomania - prirja pr mjete narkotike.3.2.3. Prfaqsuesit e shquar t pozitivizmit n kriminologjiStudimi intensiv i kriminalitetit daton q nga fillimi i shek. t kaluar,fillimisht nga individt t cilt sipas arsimit t tyre ishin nga radht ebiologve, mjekve, psikologve dhe psikiatr, gjegjsisht ngaspecialistt disa fushave shkencore dhe t veprimtarive praktike.38Kjo rrethan e barazis profesionale, e cila sht aktuale n pjesn mt madhe t literaturs bashkkohore kriminalistike, e ka orientuarvetvetiu hulumtimin drejt vnies n pah t ndikimit t njanshm telementeve biologjike, psikike dhe t faktorve kriminogjen.(Millutinoviq, 1988., fq. 89).Kjo rrethan kryesisht profesionale, e cila sht aktuale n pjesn mt madhe t literaturs bashkkohore kriminalistike, e ka orientuarvetvetiu edhe hulumtimin drejt vnies n pah t ndikimit t njanshmt elementeve biologjike, psikike dhe t faktorve kriminogjen.(Millutinoviq, 1988., fq. 89). Krahas kontributit t dhn n zhvillimine etiologjis s orientuar kriminale, pioniert e hulumtimit biologjik trrnjve t sjelljes kriminale, kan rndsi edhe pr provokiminshkencor t studiuesve nga fushat tjera shkencore. Pikrisht ky fakt ikontribuon shfaqjes s qndrimit kritik ndaj studimeve me orientimbiologjik mbi determinimin e sjelljes devijante, duke iniciuar njheraziedhe nj varg ndrmarrjesh hulumtuese n fushn e etiologjis skriminalitetit, me rast jan theksuar sidomos studimet edeterminantve sociologjik dhe psikologjik t sjelljes s njeriut.Rndsia e prgjithshme e shfaqjes s hulumtimeve kriminologjike torientuara n mnyr pozitiviste qndron n njohjen dhe pranimin erndsis s t gjitha dimensioneve t etiologjis s kriminalitetit,gjegjsisht, paraqitjes dhe zhvillimit t qasjes pluraliste me rastin eshpjegimit t rrethanave dhe shkaqeve t fenomenit kriminal.3.2.3.1. Cesare LombrosoCesare Lombroso, (1836-1909), ka filluar studimet n fakultetin emjeksis dhe sht orientuar n fushn e psikiatris, me t cilnmerret gjat afatit t shrbimit ushtarak dhe gjat prvojave t parauniversitare si profesor n Torino (Adler, 1991). Prvojn q e kishtefituar n nj burg italian e kishte inspiruar t interesohet edhe prantropologji dhe pas publikimit t punimeve t tij shkencore kishtefituar titullin profesor i Antropologjis Kriminale.Cesare Lombroso konsiderohet babai i kriminologjis moderne.Merita e tij m e madhe qndron n transformimin e kriminologjis(shkencs mbi krimin) nga fusha e interpretimit filozofik dhe t lirt veprs penale, n hulumtimin shkencor t shkaqeve t sjelljeskriminale. Me veprn e tij Luomo delinquente, t publikuar n39Milano m 1876 dhe di m von edhe me veprn The FemaleOffender,t publikuar n Londr m 1895 i bashkoi hulumtimet ederiathershme pozitiviste t krimit me pikpamjen antropologjike,(sidomos hulumtimet fizionomike dhe frenologjike), teorin eprmendur mbi evolucionin e llojit t Charles Darwinit dhe rregullat eaplikimit t metods pozitiviste t Auguste Comtes n kriminologji.Ishte themelues i shkolls antropologjike e cila m von u zhvillua nshkolln italiane t pozitivizmit.Studimi i tij bazohet n aplikimin e eksperimenteve dhe hulumtimeveshkencore me qllim t krkimit t sqarimit t sjelljes kriminale, e ciladeri ather ishte shpjeguar ekskluzivisht sipas konceptit abstrakt tvullnetit t lir, i cili duke vendosur n qendr t vmendje kryesin eveprs dhe duke interpretuar mnyrn e tij t sjelljes me arsyetbiologjike, para s gjithash t natyrs antropologjike, ky formoikonceptin e tij t kriminelit t lindur (Horvatiq, 1981, fq. 32). Mehulumtimet e tij ka prfshi analizn e 383 kafkave t kriminelve tvdekur dhe t 5907 kafkave t t burgosurve t gjall. Pas sistemimitt t rezultateve me nj vmendje t madhe, e ka paraqitur teorin e tij.Ky kriminelin e paraqet si gabim t evolucionit ; njeri parahistorikq ka bredh n civilizim; moralisht t krisur (Ignjatoviq, 1997).Kriminelt, thot ky, n pamjen e tyre fiziologjike kan karakteristikat caktuara t cilat i dallojn ata nda njerzit tjer. Kto karakteristikate ata kan lindur n procesin e trashgimit nga t part e largt(atavizmi), kurse qndrojn n skicat e dukshme anatomike apo/osefiziologjike t cilat jan shenja t para t zvetnimit dhe shkatrrimitshpirtror t vlerave morale dhe i quan ata Stigm degjenerimi.Kto t meta biologjike (t kriminelve t lindur) shprehen n dydimensione prmes vetive fizike (trupore), si jan: koka e vogl, ballii hedhur prapa, sinuset ballore t theksuara, trashsia e eshtrave tkafks, masat e eshtrave t mollzave dhe tmblave, nofullat e qitura,gavrat e syve t qitura, flok t dredhura dhe jo t drejta, vesh tmdhenj, dhmb t rrall, ngjashmri seksuale, nga njra an,gjegjsisht prmes vetive psikike, si jan: mosndiesia relative edhembjes, topitja e shqisave t prekjes, t pamit shum t mir,ndjenjat e ndrydhura, pjekuria e parakohshme fizike (seksuale),prtacia, mungesa e ndrgjegjes, indolenca e shfaqur nganjher sitrimri, e nganjher edhe si qyqar, lukth t madh, prirje pr bixhozdhe alkool, epshe t forta dhe t shkurtra-kalimtare, n ann tjetr.Ignjatoviq, m (1997) megjithat thekson se n t vrtet sht40vshtir ta gjesh njeriun i cili do ti kishte t gjitha kto karakteristika,mirpo n teori edhe thuhet se probabiliteti i aktivitetit kriminal shtdrejtprdrejt i lidhur pr numrin e karakteristikave t tilla t gjetura.Krahas kriminelit t lindur, n tipologjin e vet, ai thekson edhe katrgrupe delikuentesh, si jan: grupi epileptik, kriminelt epaprgjegjshm (personat anormal), dhe krimineloidt t cilt pastaj indan n fajtor t rastit dhe fajtor nga shprehia.Secili nga kto grupe i ka karakteristikat e veta t posame, por sisht prshkruar n teori. t shfaqurat n mas t vogl edheekskluzivisht t lindura. Kjo sidomos ka t bj me t paprgjegjshmitt cilt bhen kriminel pr shkak t ndryshimeve t caktuara n trurin etyre, t cilat reflektohen m tutje n zvoglimin e mundsis sdallimit t mirs dhe t keqes dhe shprehjes s rrethanave t jashtmedhe situatave n rastin e fajtorve t rastit dhe t atyre nga shprehiaPrve meritave t shumta, t cilat Lambrosin e renditin n radht ethemeltarve t kriminologjis moderne, kritikt megjithatperceptojn gabimet e caktuara n teorin e tij.. Pikrisht kto kritikajan baz e studimit sistematik t mtejm t shkaqeve tkriminalitetit. Mllagjenoviq (1982) thekson se gabimi themelor iteoris s Lambrosit mbi kriminelin e lindur qndron n supozimin apriori t tij t abnormalitetit biopsikik t t gjith fajtorve. Ndonseme metodn pozitiviste (t vzhgimit) ka konstatuar nj varg t metasht nj numr kriminelsh, ai megjithat me metodn thjesht deduktivei ka prgjithsuar perceptimet e veta pr t gjith fajtort. Ai nuk ezbatonte metodn krahasimtare dhe nuk e merr pr objekt thulumtimeve shkencore edhe t personave jokriminel, por bn analizaekskluzive vetm brenda nj pjese t popullats kriminale.3.2.3.2. Enrico FerriEnrico Ferri (1856-1929), ndonse nxns i Lombrosit dhe profesor idrejtsis, me veprn e tij Sociologia criminale, t botuar n Torinom 1884. ai e themeloi qasjen pluraliste n hulumtimin e etiologjis sfenomenit kriminal. Ai pohon se shkaqet e sjelljes delikuente gjendensi n vet njeriun,ashtu edhe n mjedisin e tij shoqror, gjegjsishtsjellja devijante sht rezultat i veprimit t prirjeve antropologjike,biologjike dhe psikologjike t kriminelit, n njrn an, s bashku mendikimin e njkohshm t rrethit social, n ann tjetr. Pra, Ferri e kabr sintezn e t gjitha studimeve t deriathershme t shkaqeve dhe41rrethanave t sjelljes kriminale dhe i ka unifikuar ato n nj teori tprbashkt e cila bazohet n aspektet pluraliste t determinimit tsjelljes s njeriut.Faktort t cilt shkaktojn pjesmarrjen m t madhe n sjelljenkriminale ai i ndan m tutje n Individual antriopologjik, kozmik apofizik dhe n faktor social.N tabeln n vijim sht pasqyruar qasja e tij pluraliste e etiologjis kriminale.Krahas etiologjis kriminale, nj vmendje t madhe Ferri, i kakushtuar edhe shtjes s fenomenologjis kriminale dhe n ktkuptim ai kriminalitetin e ka ndar n vepra penale mala in se, dhes bashku pr t gjitha civilizimet me t cilat fyhen ndjenjat eprgjithshme t pranuara si sht morali, religjioni, patriotizmi etj.Grupin e dyt e prbjn veprat penalemala prohibita, apokriminaliteti ligjor, gjegjsisht evolutiv. N kt grup ai radhit atoforma t sjelljes kriminale t cilat jan t drejtuara n rrezikimin esiguris s prgjithshme, t cilat n shoqrit e caktuara dhe n koh tcaktuar konsiderohen forma ekonomike, politike dhe forma tjera tveprave penale.Grupi i faktorvekriminogjenNngrupet FaktortKonstitucioniorganikAnomalit e zverkut, anomalit e trurit,anomalit e sensibilitetit, anomalitfizionomikeKonstitucionpsikikAnomalit e inteligjencs, anomalit eemocioneve, anomalit e vetivepersonaleIndividuale(antropologjike)VetitpersonaleRaca, gjinia, mosha, gjendja martesore,profesioni, banimi, arsimimi, edukimi,vendbanimi,Kozmike (fizike)Klima, konfiguracioni i truallit, stina evitit, variantet e temperaturs, shtypjaatmosferike.Sociale Dendsia e banimit, gjendja e opinionitpublik, religjioni, rregullimi i familjes,sistemi i edukimit, prodhimi industrial,alkoolizmi, orientimi ekonomik dhepolitik, organizimi i administratspublike, sistemi i shndetsis sqytetarve, sistemi i legjislacionit penal.42Ferri, gjithashtu hulumtimet e tij i ka orientuar edhe n dimensionintjetr t fenomenologjis, gjegjsisht n kryesit e veprave penale. Aifajtort i ndan n fajtor endogjen (t brendshm), dhe fajtorekzogjen (t jashtm). Sistemimi i tij sht i njohur me emrinpentagon, me rast ai sistemimin e fajtorve e bn n: kriminel tlindur (deliquenti nati), kriminel t smur psikik (deliquenti pazzi),delikuent t rastit (deliquenti doccasione, delikuent nga shprehia(deliquenti abituali), dhe fajtor nga pasioni (deliquenti per pasione).Duke pasur parasysh profesionin e tij t praktikantit, me rast ishtepajisur me njohuri nga shkencat shoqrore, gj q pr dallim ngamsuesi i tij Lombrozo, ka qen n pozit q krahas zhvillimit tetiologjis s kriminalitetit me faktort social t bj nj hap edhe nraport me politikn e luftimit t kriminalitetit. N t vrtet sht injohur sistemi i propozuar i tij i masave t mbrojtjes sociale, me tcilin ai prpiqet ti kritikoj zgjidhjet t cilat n kt sfer i prfaqsonteShkolla klasike, gjegjsisht sistemin e reagimit ndaj krimitekskluzivisht me an t ndshkimit, qllimi i t cilit do t ishteahmarrja dhe vuajtja, duke ln pasdore njkohsisht jo vetm shkaqete sjelljes kriminale por edhe trajtimin i cili do t duhej ti kontribuonteprmirsimit t fajtorit.Esenca e konceptit t tij qndron n tezn se, n raport me kontributine madh t rrethit social n determinimin e sjelljes kriminale dhenjkohsisht kritiks ndaj konceptit t ndshkimit sipas doktrinsklasike, ... nse sjellja e kryesit t veprs sht plotsisht e prcaktuarnga faktort e cekur, ai nuk mund t jet moralisht i prgjegjshm, asfajtor, prandaj shoqria nuk ka t drejt ta ndshkoi at. Megjithatmeqense veprimi i tij sht antisocial, shoqria duhet t reagoj ndajtij. N kt gjendje, sipas shoqris, t rrezikshme qndron jo vetmarsyeja e reagimit por edhe kriteri pr zgjedhjen e sanksionit.... Kyqllimin e reagimit nuk e sheh n raport me t kaluarn dhe t tashmen(ndshkimi pr shkak t gabimit), por n raport me t ardhmen(ndshkimi pr t mos gabuar). Ai rndsin e ligjit penal e sheh n atse para s gjithash duhet ta luan rolin e preventivs, ashtu q memetodn e detyrimit psikologjik ta pengoj pjesn ma t madhe tpopullsis q t mos kryej vepra penale.43N t vrtet, Ferri, masn e prgjithshme t shoqris e ndan n dykategori shum t vogla, me rast njri grup do ti kryente vepratpenale gjithmon, pa marr parasysh sesa do t jen ligjet e ashpra,gjegjsisht grupacioni tjetr i cili nuk do t kryente vepra penale edhesikur t mos ekzistonin ligjet fare. Megjithat sipas Ferrit, numri m imadh i njerzve i takon grupit t madh i cili n zonn kriminale nukhyn mu pr shkak t friks nga sanksionet. Sistemi i masave tmbrojtjes sociale, strukturohet prmes mass preventive (policore, apoindirekte-ante delictum), masave reparature (eliminimi i pasojave tdmit penal). Masat represive (burgu, dbimi, dnimi me t holla-postdelictum), dhe masat eliminatore (pr kriminelet m t rrezikshmeliminiminga shoqria). Vmendje e posame duhet t drejtohet nzbatimin dhe zhvillimin e studimit mjeksor-psikologjik dhe social tpersonalitetit t delinkuentit, sidomos n fazn e shqiptimit dheekzekutimit t sanksionit, si dhe kontrollin gjyqsor mbi trajtimin nfazn penitensiare pr t ciln do t duhej t ngarkohej pushtetigjyqsore.3.2.3.3. Raffaele GarofaloRaffaele Garofalo (1852-1934), veprn e par e ka botuar me titullCriminologia, n Napoli m 1885. Garofalo gjithashtu ishte nxnsii themeluesit t kriminologjis moderne Lombrozos, por edhe kysikurse Ferri, n studimin e tij gradualisht shkputet nga filozofia emsuesit t tij. Etiologjia e tij kriminale sht karakteristike pr ngainterpretimi sipas t cils kryesi i veprs penale ka pengesa morale tcilat e kan bazn organike dhe barten me trashgimi. Sipas Horvatiqit(1981), Garofalo prfaqson konceptin e kriminalitetit natyror me tcilin rrezikohen ndjenjat themelore morale t solidaritetit dhe dinjitetitt cilat shrbejn si baz pr jetn e prbashkt t njerzve n grupin etyre shoqror. Delinkuenti ka n qenien e tij t natyrs organike tmetat t cilat shpjegohen si anomali morale, ose p.sh. moszhvillimi indjenjs s keqardhjes te vrassit apo ndjenjs s nderit te hajni. Ky nkriminologji e fut nocionin rrezik i delinkuentit (temibilitet), dhe tdrejtn e shoqris pr tu mbrojtur nga rreziku i till, sikur nga dybisha, ose nga fatkeqsia elementare me t gjitha mjetet, nga shrimideri te eliminimi pa marr parasysh fajsin e kryesit t till.Garofalo, gjithashtu e ka prpunuar fenomenologjin e fajtorit, dhe nradht e prfaqsuesve m t rndsishm t kriminelve i rnditvrassit, kriminelt violent dhe hajnat. Si sht thn tashm krahas44kriminalitetit natyror, veprat tjera penale i radhit n kategorin ekriminalitetit ligjor q jan veti e shoqrive t caktuara n periudhat ecaktuara kohore.3.2.3.4. Gabriel TardeGabriele Tarde (1843-1904), sht njri ndr prfaqsuesit e tashtuquajturs Shkoll e Lionit e Rrethit Social. Ky ka botuar dy veprat rndsishme pr kriminologjin: La criminalit compare,- Paris1886 dhe La philosophie pnale-Lion 1890. ky shkenctar sht injohur pr nga konflikti i ashpr shkencor me teorin e Lombrozos,mbi determinimin biologjik t sjelljes devijante dhe kriminale, duke jukundrvn teoris s tij me teorin mbi determinimin socialpsikologjikt sjelljes njerzore, s kndejmi gjithsesi edhe sjelljeskriminale.Duke u nisur nga ligjshmria e imitimit si baz teorike pr shpjegimine dukurive shoqrore, Tarde, konsideron se sjellja n rastin e krimitmanifestohet n form t konfliktit t ndrsjell, me shkrirjen dhendrrimin e trendit dhe shprehive-krimi paraqitet n fillim si trend icili pastaj kalon n shprehi duke u zhvilluar kshtu me tendenc tzgjerimit t vazhdueshm nga m t lartat kah t ultat dhe nga m tultat kah t lartat. Ky pr ilustrim thekson se bredhja, dehja, helmimi,vrasja n t cilat dikur kan pasur t drejtvetm baront dhembretrit, tashti paraqiten n t gjitha radht e popullsis. Me kt rastTarde, thot se kjo sjellje realizohet, prve n raste t rralla, n formt ndrrimit t trendve nga njri n tjetrin t cilat paraqiten n rastetkur vije deri tek konflikti i pikpamjeve t ndryshme-vrasja me thikzvendsohet me vrasjen me pushk.Mendimet e Tardes, patn ndikim t madh n disa shkrimtar tmvonshm t cilt mendimin e tyre mbi kriminalitetin e bazonin nkonceptin e tij. Ky koncept ndikoj sidomos n teorit bashkkohoresociologjike mbi kriminalizimin dhe n teorin mbi sjelljen krimin