Uniwersytet Łódzki

Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny

Studia podyplomowe „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro”

Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

Adam Kaźmierczak

Kryzys w Grecji

Konsekwencje gospodarcze i społeczne

Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem naukowym

prof. zw. dr. hab. UŁ Janusza Bilskiego

w Katedrze Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych

Łódź 2016

1 | S t r o n a

SPIS TREŚCI

Wstęp……………………………………………………………………………..…. 2

1. Kryzysy finansowe w gospodarce światowej …………………………… 3

1.1. Kryzys finansowy. Teoria, a świat realny ………………… 4

1.2. Aspekt upadłości państwa …………………….………….…… 6

1.3. Źródła i postacie kryzysów ………….………………………… 7

1.4. Innowacje finansowe - wsparcie źródeł kryzysów…….. 10

2. Grecja – ujęcie historyczne polityki gospodarczej ……….. 11

2.1. System finansowy Grecji do roku 2009 ……………………. 15

2.2. Kryzys w Grecji. Geneza i uwarunkowania ………………. 16

2.3. Analiza przyczyn kryzysu … ……..…………………………..… 20

2.4. Wsparcie finansowe UE – cele i zakres pomocy……..… 24

2.5. Osiągnięte rezultaty. Warianty rozwoju sytuacji ….….. 28

3. Społeczne konsekwencje zaburzeń gospodarczych …..…. 32

3.1. Polityka oszczędnościowa 2009-2016 .……………………. 33

3.2. Wpływ kryzysu na postawy i zachowania.

Perspektywy ………………………………….…………….….….… 34

3.3. Uwagi i wnioski. Grecki punkt widzenia …………………... 38

4. Bibliografia ………………………………………………………………………. 40

5. Spis ilustracji ………………………………………….………………………… 42

2 | S t r o n a

„Człowiek najprawdopodobniej rodzi się z długiem, którego nigdy nie może spłacić,

niezależnie od tego, jak bardzo się stara, bo dług ten ciągle rośnie.

Człowiek zawsze zawdzięcza coś innym. Jeśli zignoruje ten dług, to powoli zatruwa sobie duszę.

Jeśli zaczyna go spłacać, to w rezultacie powoduje tylko zwiększenie zadłużenia.

Ale to, co potrafi dać, jest miarą jego człowieczeństwa”

- John Steinbeck (1902-1968)

Wstęp

Każda analiza zagadnienia przynosi walory poznawcze, pomaga poznać

i zrozumieć lepiej mechanizmy rządzące kształtowaniem problemów i kryzysów

finansowych w świecie. W specjalistycznej ekonomicznej literaturze polskiej istnieje

szereg prac poświęconych, choćby w części, problemowi kryzysu greckiego. Wszystkie

publikacje dostępne autorowi stanowiły wartościowy element poznawczy przy

redagowaniu niniejszego opracowania, włączając w to wątki piśmiennictwa

branżowego, jak i te zaczerpnięte z sieci internetowej, informacyjne, itp. Celem pracy

stało się pragnienie zestawienia podstawowych cech przypisanych kryzysom

i następstw, jakie zwykle przynoszą ludziom zmuszonym do życia i przetrwania

w nowych, zwykle bardziej nieprzyjaznych warunkach. Tłem jest istota kryzysu

greckiego i towarzyszące jej konsekwencje społeczne dla mieszkańców tego państwa.

Opisaną problematykę udało się powiązać z takimi zagadnieniami, jak:

teorie kryzysów, okoliczności, czas i przyczyny powstawania,

rodzaje i głębokość wyrządzonych szkód,

sposoby reakcji instytucji finansowych i rządów na kryzys, podjęte

czynności i osiągnięte rezultaty,

społeczne aspekty oddziaływania kryzysu, próba statystycznego ujęcia,

wnioski na przyszłość i zarys perspektyw dla Grecji

Klasyczny schemat opracowania niniejszej pracy opiera się na tradycyjnym

podziale przyjętym wobec prac dyplomowych. Po rozdziale wprowadzającym,

poświęconym opisaniu zjawisk i rodzajów kryzysów finansowych, następny dotyczy

analizy przypadku greckiego kryzysu zadłużenia. Kolejny rozdział charakteryzuje

kontekst oddziaływania na społeczeństwo. Na koniec pojawia się analiza zamykająca

i wnioski wieńczące opracowaną tematykę. Ze względu na zakres części bieżących

3 | S t r o n a

zagadnień – analiza zjawisk i pojęć dotyczących kryzysów gospodarczych, ich roli

i znaczenia, jak również dynamicznie zmieniającej się akcji w poturbowanej kryzysem

Grecji, autor poniższego opracowania posłużył się w dużym stopniu dostępem do

danych udostępnianych w sieci internetowej, jako konsekwentnie i systematycznie

aktualizowanego źródła analiz i przemyśleń autorów polskich i zagranicznych.

1. Kryzysy finansowe w gospodarce światowej

Żyjemy w świecie znajdującym się w warunkach ogólnej destabilizacji

politycznej i ekonomicznej. Destabilizacji spowodowanej islamskim terroryzmem,

konfliktami i chaosem od Bliskiego Wschodu po Afrykę Subsaharyjską, agresywnymi

działaniami Rosji, rosnącą ekspansją Chin nad Morzem Południowochińskim.

Z europejskiego punktu widzenia dochodzą dodatkowe czynniki: problem masowej

imigracji ludności z Północnej Afryki i Azji (gł. przez Grecję i Włochy), potencjalne

wyjście Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej (VI-2016) i ponure perspektywy

gospodarki greckiej - kryzysu zadłużenia, destabilizującego strefę euro. Na skutek

splotu szeregu okoliczności kumulujących się od czasów m.in. wybuchu światowego

kryzysu lat 2007-08, w Unii Europejskiej pojawiło się ryzyko początku demontażu jej

dotychczasowej struktury. Struktury, która rozciągnięta została do granic

możliwości1, pod wpływem presji politycznych i ekonomicznych, nieistniejących tu

w podobnej skali od czasu zakończenia II WŚ. Jeśli procesy te przekroczą swą masę

krytyczną – mogą dopchnąć Europę do krawędzi przetrwania w obecnym kształcie.

Kryzysy stały się nieodłączną cechą systemu kapitalistycznego. W następstwie

oczyszczają gospodarkę i przywracają równowagę. Są rezultatem wielu przyczyn,

które można opisać jako popytowe i podażowe. John M. Keynes2 powiedział kiedyś,

że „Idee głoszone przez ekonomistów oraz myślicieli politycznych, bez względu na

1 Np. „The Economist Intelligence Unit” nadal spodziewa się, że W. Brytania pozostanie w UE, ale ryzyko

„Brexitu” znacznie wzrosło. Raport: „Europe stretched to the limit”. Źródła: 1/ - http://www.eiu.com/public/topical_report.aspx?campaignid=EUFuture. Dostęp z dnia 22-04-2016. 2/ - Lianna Brinded - „MAPPED: Where in Europe has the greatest economic and political risks”, z dnia 21-04-2016; za - http://uk.businessinsider.com/maps-from-the-economist-intelligence-units-european-financial-and-political-risk-report-2016-4 Dostęp z dnia 23-04-2016 2 John Maynard Keynes (1883 - 1946) – twórca teorii interwencjonizmu państwowego w dziedzinie ekonomii

i finansów państwowych. Jeden z najbardziej wpływowych ekonomistów XX wieku i twórca nowoczesnej makroekonomii. Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes

4 | S t r o n a

to, czy są słuszne, czy błędne, mają większą siłę, niż się powszechnie przypuszcza3”.

W Europie, targanej od roku 2008, kryzysami finansowymi oraz

zadłużeniowymi, coraz mocniejsza staje się walka o to, które prawdy ekonomiczne

uznać za te właściwe. Raymond „Ray” Dalio4 ocenia, że świat jest dziś podzielony na

dwie części — kraje deficytowe, które stały się dłużnikami, oraz kraje rozwinięte,

będące wierzycielami. Dzieli państwa na prowadzące niezależną politykę walutową

oraz państwa, których polityka walutowa i polityka kształtowania stóp procentowych

są ze sobą powiązane. Uważa, że kraje które same mogą emitować własną walutę,

czyli na przykład Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, znajdują się w zdecydowanie

mniejszych tarapatach, niż np. Hiszpania, która nie prowadzi niezależnej polityki

monetarnej, ani walutowej - „Masz problem z zadłużeniem, ale nie możesz emitować

pieniędzy — to bardzo trudna sytuacja, która będzie się tylko pogarszać”5. Na tym

tle dramatyczna i skomplikowana sytuacja gospodarcza i społeczna Grecji stała się

niezmiernie pouczającym i trudnym do rozwiązania przypadkiem europejskiego

państwa strefy euro w stanie zapaści.

1.1. Kryzys finansowy. Teoria, a świat realny

Kryzys w gospodarce państw to zawsze następstwo popełnionych błędów,

beztroska rządów i prywatnego kapitału, przedsiębiorców i konsumentów. Jest

efektem rozmaitych czynników, w tym pomyłek w ocenie rzeczywistego stanu

gospodarek, pogoni inwestorów i spekulantów za zyskami, nieokiełznanych emocji,

itp. Jest zagadnieniem na trwale wpisanym w charakter systemu kapitalistycznego;

zaburza stan równowagi, w relacji popytu i podaży. Kryzys, lub załamanie

gospodarcze, to dzisiaj zjawisko niemal pospolite, element cyklu gospodarczego

pojawiający się po etapie spowolnienia i recesji, będący zakłóceniem obiegu

pieniądza. Jego tempo może być przyspieszone przez politykę kredytową banków oraz

panikę giełdową. Duże spadki na rynkach giełdowych, zniżkowanie wartości akcji

3 „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, przeł. Michał Kalecki, Stanisław Rączkowski, PWN,

Warszawa 2003. 4 Ray Dalio – założyciel firmy Bridgewater Associates, globalnego funduszu makro i największego i najbardziej

zyskownego dotąd funduszu hedgingowego na świecie (aktywa ok. 154 miliardów USD). W 2016r. R. Dalio zajął 25 miejsce wśród miliarderów w USA, na liście magazynu Forbes, szacowany na 15,6 mld USD. Źródło: www.forbes.com/profile (dostęp na 15-04-2016) oraz - Maneet Ahuja - „Inwestorzy alfa.Kulisy sukcesów największych funduszy hedgingowych. Bridgewater”, Helion - One Press, Gliwice, 2014 5 Ibidem

5 | S t r o n a

i zjazd w dół indeksów giełdowych zawsze będą podpięte pod wielkie kryzysy.

Spowolnienie gospodarcze jest generowane poprzez niestabilność pieniądza

i zmiany na rynkach walutowych – jak uznano w I. poł. XXw. Kryzys jest

„następstwem ograniczenia ekspansji kredytowej banków w okresie prosperity”6.

Kolejna definicja7 (Ch. Kindleberg/H.Minsky), odnosi się bezpośrednio do sytuacji

w sektorze finansowym (nie tylko bankowym), w której występuje przynajmniej jeden

z następujących czynników (bądź ich kombinacja):

spadek cen aktywów,

upadłość dużych instytucji finansowych i niefinansowych,

deflacja, bądź obniżenie inflacji,

zaburzenia na rynku walutowym.

Badacze ci dostrzegali bezpośrednie zależności powyższych zjawisk

z funkcjonowaniem gospodarki i dlatego wystąpienie jednego z tych zdarzeń (lub ich

kombinacji), postrzegali jako realne zagrożenie dla jej efektywnego funkcjonowania.

Kryzys to również czas, gdy „Seryjne niewypłacalności państw są w naszym

świecie normą, a długość ich międzynarodowych fal, czyli odstęp między

bałwanami, mierzy się w latach, a najdłużej w dekadach. Jeśli zatem świat cieszy

się niekiedy ciszą, to jest to tylko cisza przed burzą”8, jak piszą C. Reinhart

i K. Rogoff, którzy doliczyli się w latach 1800 – 1945, łącznie 127 przykładów

niewypłacalności państw trwających przeciętnie (mediana) 6 lat. Później, w ciągu 60.

następnych lat, do 2006 roku, było ich więcej - już 169. Luc Laeven i Fabian

Valencia9, zidentyfikowali w latach 1970-2011, łącznie 146 kryzysów bankowych, 211

kryzysów walutowych i 66 kryzysów finansów państwa (sovereign crises).

Widzimy, że załamań rynków przybywa, chociaż faza kryzysu nie zawsze musi

się pojawiać – kryzysu będącego już, de facto, przedłużeniem stanu recesji. Brak

możliwości spłaty długu zewnętrznego doprowadzić może nawet do utraty

6 Wg. pioniera teorii wahań koniunkturalnych – Josepha C. Juglara (1819-1905) – „[…] przyczyn cyklicznego

falowania gospodarczego należy upatrywać w zjawiskach pieniężno-kredytowych”. Źródło: „Elementy makro i mikroekonomii dla inżynierów”, pod red. Stefana Marciniaka, Wyd. I, PWN, W-wa 1994 7 Aneta Hryckiewicz-Gontarczyk - „Anatomia kryzysów bankowych”, Poltext, W-wa, 2014

8 „W XX w. są to lata Wielkiego Kryzysu i po nim oraz dekady lat 80-tych i 90-tych, kiedy nad przepaścią

balansowały kraje z bardzo licznej grupy „emerging markets”. Istnieją też zasobowe przyczyny kryzysów. Gwałtowny napływ kapitału był od 1800 roku (i wcześniej), częstym poprzednikiem kryzysów finansowych w skali państw, regionów i całego świata. Wprawdzie kryzysy bankowe to nie to samo co niewypłacalność państw, ale wiele mają ze sobą wspólnego. Także międzynarodowe kryzysy bankowe łączą się, zbiegiem okoliczności, z okresami bardzo wysokiej mobilności kapitału” – Źródło: Carmen Reinhart i Kenneth Rogoff „This Time Is Different: A Panoramic View Of Eight Centuries Of Financial Crises”, NBER, Working Paper 13882, March 2008 9 Źródło: „Systemic Banking Crises Database”, IMF Economic Review, Vol. 61, No. 2, 2013

6 | S t r o n a

suwerenności państwa, regionu, obszaru (przypadek Nowej Fundlandii sprzed 80. lat,

wówczas niezależnego brytyjskieg0 dominium, która nie będąc w stanie zaspokoić

wierzycieli, ogłosiła upadłość i stała się jedną z prowincji Kanady10).

1.2. Aspekt upadłości państwa

Prawo międzynarodowe nie reguluje kwestii bankructwa państwa, chociaż

sytuacje z niewypłacalnością państw zdarzały się w historii bardzo często. Z wyliczeń

Carmen Reinhart11, wynika, że w ciągu ostatnich 800 lat doszło do co najmniej 250

bankructw państw. Hiszpania - bankrutowała 13 razy, Francja, Niemcy i Argentyna -

po 8 razy, Węgry - 7 razy, a Grecja - 5 razy. Polska zbankrutowała (ogłosiła częściowe

bankructwo), w 1981 roku12. W odniesieniu do państw nie ma dokładnej definicji

bankruta. Bankrutujące państwa nie mogą być zlikwidowane i przejęte przez

wierzycieli, dlatego rządy pozwalają sobie na wiele. Kraje stają się formalnie

niewypłacalne, gdy nie mogą terminowo spłacać zadłużenia. Rządy mogą wprost

odmówić spłaty kredytów zaciągniętych za pośrednictwem obligacji u zagranicznych

partnerów tak, jak w latach 90. XX wieku uczyniły Argentyna, Ekwador, czy Rosja.

Formalnej upadłości unika się najczęściej poprzez restrukturyzację długu. W 2001 r.

właścicielom swoich obligacji Argentyna zaoferowała zrestrukturyzowanie 2/3

wartości długu (81 mld dolarów).

Najczęściej może wtedy pomóc Międzynarodowy Fundusz Walutowy (ratował

m.in. Brazylię, Meksyk, Turcję, Węgry i Cypr), który obecnie stara się wspierać

Grecję. U schyłku XX wieku (lata 1970-1995), naliczono w 20 krajach świata łącznie

178 kryzysów (bankowych, walutowych), w tym 123 pojawiło się w latach 1980-95.

Kryzysy finansowe odnotowywano średnio co 10 lat na przestrzeni ostatnich czterystu

lat. Zrozumiałą jest prawidłowość, że czas występowania waluty złotej był okresem

o najmniejszej częstotliwości ich występowania – zapewniała ona stabilność

10

Źródło: -„The Newfoundland Royal Commission, 1933 (The Amulree Commission)”, 2002, J.K. Hiller. http://www.heritage.nf.ca/articles/politics/amulree-commission.php. Dostęp z dnia 16-04-2016, 11

Carmen Reinhart – profesor ekonomii Katedry Systemu Finansów Międzynarodowych, szkoły Kennedy School of Government, na Uniwersytecie Harvarda, MA. Autorka wielu znaczących prac z zakresu makroekonomii i finansów międzynarodowyh. W latach 2011-12 zaliczona do 50 Najbardziej Wpływowych Osób w rankingu Bloomberg Markets. Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Carmen_Reinhart 12

Gen. W. Jaruzelski przyznał, że Polska nie ma pieniędzy na spłatę długu. Ówczesny dług publiczny wynosił 50 mld USD. Zagraniczni inwestorzy nie otrzymywali pieniędzy w ogóle lub otrzymywali je nieregularnie aż do połowy lat 90. Za: Magdalena Krukowska – „10 spektakularnych bankructw krajów”, z dnia 30-06-2015. Źródło: http://www.forbes.pl/bankructwo-grecji-10-panstw-ktore-tez-zbankrutowaly,artykuly,196658,1,1.html

7 | S t r o n a

międzynarodowego rynku walutowego (skutek głównie polityki monetarnej

i dyscyplinującej Banku Centralnego Anglii). Warto wspomnieć, że bankructwo

dotknęło nawet Stany Zjednoczone (ogłaszały niewypłacalność pięciokrotnie; raz

wobec wierzycieli zagranicznych, a czterokrotnie – wobec krajowych, ostatnio w 1930

roku). Z powodu kryzysów w sektorze bankowym i z powodu II WŚ, Niemcy były

niewypłacalne w 1939 i 1948 roku. Wielka Brytania stała na krawędzi załamania

w 1932 roku.

Nouriel Roubini13 określił przesłanki możliwego bankructwa państwa

i utrzymuje, że „Jeśli wartość całkowitego zadłużenia zewnętrznego w relacji do

PKB przekracza 50 proc., to ryzyko niewypłacalności wzrasta niemal pięciokrotnie.

Przy wysokiej inflacji (ponad 10 proc.), wystąpienie problemów ze spłatą

zagranicznych zobowiązań jest niemal pewne”14. Przykładami są Islandia (2008)

i Ukraina (2015, tzw. „cichy bankrut”, o kórym niewiele się mówi) oraz trzykrotnie

Wenezuela, czy Indonezja (2002). W roku 2010, według analityków Royal Bank of

Scotland, wśród 14 krajów najbardziej podatnych na kryzys wypłacalności znalazła się

również Polska15. Bankructwo pojawia się w sytuacji, gdy państwo - dłużnik przestaje

spłacać swoje zobowiązania lub jednostronnie zmienia warunki spłaty swoich długów

na mniej korzystne dla wierzyciela. Państwo jest suwerenem - w każdej chwili może

oświadczyć wierzycielom, że zaprzestaje spłacać długi i nikt nie wymusi tej spłaty.

Jednak wtedy rząd, który zaprzestał spłacać swoje długi, całkowicie traci swoją

wiarygodność. Rządy tak nie czynią, bo mają nadzieję, że w przyszłości znowu będą

mogły dalej pożyczać. Z kolei wierzyciele państwa - dłużnika nie mają możliwości, by

składać pozwy sądowe, w których mogliby się domagać zwrotu pieniędzy.

1.3. Źródła i postacie kryzysów

Katastrofy i wojny stały się jednym z istotniejszych źródeł wystąpienia kryzysu.

Zwykle także ich początkiem jest maksymalny poziom osiągniętego rozwoju

gospodarczego, skąd następuje jego zwrot w dół. Istnieje pogląd, że kryzys to

13

Amerykański ekonomista, wykładowca na New York University, doradca MFW, FED i Bank of Israel. Współautor publikacji o ratowaniu zbankrutowanych gospodarek pt. „Bailouts or Bail-Ins?”. Źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Nouriel_Roubini Dostęp na 15-05-2016 14

Magdalena Krukowska – „10 spektakularnych bankructw krajów”, z dnia 30-06-2015. Źródło - http://www.forbes.pl/bankructwo-grecji-10-panstw-ktore-tez-zbankrutowaly,artykuly,196658,1,1.html 15

Ibidem

8 | S t r o n a

„fenomen” natury psychologicznej (w świetle argumentów ekonomii behawioralnej),

ponieważ wywoływany jest stanem umysłu uczestników życia gospodarczego, ze

wskazaniem na „instynkt stadny” inwestorów (masowe ruchy kapitałów to orientacja

na innych; wg. J.M.Keynes’a - „Inwestorzy wolą ponieść konwencjonalną klęską niż

mieć niekonwencjonalną rację”16), pesymistyczne lub optymistyczne ich nastroje,

samospełniające się przepowiednie („podążanie za prognozą”- self fulfiling

prophecy).

Banki - i ich pogoń za maksymalizacją zysków, uważane są zwykle za

bezpośrednich sprawców zawirowań finansowych w historii gospodarczej świata:

- „W każdym historycznie udokumentowanym okresie, od zarania dziejów,

zasłużone miejsce w kryzysach zajmują banki, będące pierwotnymi ich sprawcami,

bądź uczestnikami i są sprawcami późniejszych zaburzeń finansowych”17. Kryzysy

bankowe oraz bliźniacze18 zaczęły ujawniać się znacznie częściej, jako wyraz

aktywności liberalizującego się podejścia uczestników rynku finansowego oraz efekt

zachodzącej globalizacji rynków finansowych świata. W latach 90. ub. wieku

otworzyły swoje rynki finansowe także kraje rozwijające się. Następstwem stał się

znaczny napływ kapitału zagranicznego, nie kontrolowanego, generującego kryzysy,

szczególnie walutowe19.

Pierwszym światowym kryzysem finansowym stał się wielki kryzys lat 1929-33.

Późniejsze kryzysy finansowe, z lat 80. XX w., miały podłoże monetarne, a wywołane

były przez kredyty konsorcjalne, udzielane krajom Trzeciego Świata, na które

nałożyły się kryzysy naftowe z 1974 i 1979r., związane z dramatycznym wzrostem ceny

ropy. Lata 90. XXw. i początek XXI wieku to czas regionalnych kryzysów

finansowych, zwanych peryferyjnymi (bez globalnego charakteru), związanych

pośrednio i bezpośrednio z przełomowymi wydarzeniami politycznymi i wojennymi

w różnych miejscach świata (wojna w Zat. Perskiej, upadek komunizmu, przekazanie

Hongkongu Chinom, kryzys walutowy Azji Południowo-Wschodniej, wieloletni kryzys

deflacji w Japonii, kryzys finansów w Meksyku, kryzys finansów rosyjskich,

16

Jan Rymarczyk - „Stabilizacja i kryzysy na globalnych rynkach finansowych”. Źródło: http://www.wiedzainfo.pl/wyklady/631/stabilizacja_i_kryzysy_na_globalnych_rynkach_finansowych.html?strona=2 Dostęp z dnia 31-05-2016 17

Halina Zadora, Tomasz Zieliński – „Pieniądz wspólczesny a kryzysy bankowe”, Difin, W-wa, 2012 18

Zjawisko jednoczesnego występowania kryzysu walutowego i kryzysu bankowego. Występuje w sytuacji, w której krótkookresowe zadłużenie całego systemu danego kraju w walutach zagranicznych przekracza krajowe zasoby walut, co prowadzi do równoległego wystąpienia kryzysu bankowego i walutowego. Za: 19

Graciela L. Kaminsky i Carmen M. Reinhard, 1999, za: Aneta Hryckiewicz-Gontarczyk - „Anatomia kryzysów bankowych”, Poltext, W-wa, 2014

9 | S t r o n a

argentyńsko–urugwajski kryzys walutowy i pierwszy kryzys w nowym stuleciu –

bańka tzw. dotcomów w USA. W ocenie N. Roubiniego, bieżący rok - 2016, pełen

wszelkiego rodzaju zawirowań i trudności, z nieprawidłowościami w zachowaniu

wzrostu gospodarczego, polityki gospodarczej, inflacji i kluczowych cen aktywów

i rynków finansowych, będzie charakteryzował się: „[…] dalszym spadkiem

potencjału wzrostu gospodarek na rynkach rozwiniętych i wschodzących,

a rzeczywisty wzrost gospodarczy pozostanie poniżej tego słabego poziomu. Ten

poziom spada m.in. z powodu dużego ciężaru wysokiego zadłużenia publicznego

i prywatnego20”.

Tabela 1: Zestawienie parametrów dużych kryzysów bankowych, lata 1970-2012

Źródło: Matthew Boesler – „Here's What We've Learned From All Of The Major Banking Crises Since 1970 [Charts]”, z dnia 24-06-2012. http://www.businessinsider.com/imf-global-systemic-

banking-crises-1970-2012-6?op=1 Dostęp z dnia 22-04-2016

20

„Bolesny proces delewarowania jest w toku; początkowo w USA, później w Europie, a obecnie na rynkach wschodzących; proces jest wprowadzany w celu stabilizacji i zmniejszenia wysokiego poziomu zadłużenia prywatnego i publicznego oraz deficytu. Jednocześnie, polityka gospodarcza, a zwłaszcza monetarna, staje się coraz bardziej niekonwencjonalna, a rozróżnienie polityki monetarnej i fiskalnej jest bardziej rozmyte. Kto słyszał dziesięć lat temu o takich terminach, jak ZIRP (polityka zerowej stopy procentowej), QE (luzowanie ilościowe), CE (rozluźnienie kredytowe) lub UFXInt (sterylizowane interwencje walutowe)? Te ezoteryczne i niekonwencjonalne narzędzia polityki pieniężnej są obecnie normą w większości krajów rozwiniętych” - Nouriel Roubini –“The New Abnormal for a Troubled Global Economy”, z dnia 14-01-2016. Źródło: http://time.com/4180698/nouriel-roubini-global-economy/

Wykres. Różnice w doborze polityki kryzysowej państw

rozwiniętych i rozwijających się. W odpowiedzi na kryzys bankowy gospodarki wschodzące

czasami zamrażają depozyty, a zaawansowane zapewniają

większą płynność

Wykres. Rezultaty kryzysów bankowych, 1970-2011;

- średnia relacja długu/PKB gospodarek świata wzrosła o 21%

10 | S t r o n a

Przedstawiona wyżej tabela (Nr. 1), opisuje konsekwencje dla gospodarek wskutek współczesnych kryzysów

finansowych z lat 1970-2011. Znamienny jest przyrost wysokości zadłużenia (przy średniej długości trwania

kryzysu równej 2 lata). Dla krajów rozwiniętych będzie on znacząco wyższy, niż dla rozwijających się, bądź dla

tzw. gospodarek wschodzących.

1.4. Innowacje finansowe - wsparcie źródeł kryzysów

Nowy wymiar kryzysom finansowym nadała rewolucja innowacji finansowych

sprzęgnięta z daleko idącą liberalizacją rynków finansowych. Następstwa upadku

systemu z Bretton Woods i powstała na rynkach przestrzeń, przestały blokować

istniejące uprzednio ograniczenia i bariery, a wszelkie przepływy pieniężne poddano

działaniom prawa popytu i podaży. Z poczatkiem lat 70. XXw., pojawiły się tzw.

instrumenty pochodne (derywaty21), czyli opcje, kontrakty terminowe i swapy.

Derywaty można określić jako instrumenty finansowe, których wartość jest ściśle

związana z wartością instrumentów bazowych związanych z danym instrumentem

pochodnym22 (przykładami mogą być: rynek walutowych instrumentów futures

(1972), w tym instrumentów futures na stopy procentowe, kontraktów futures na

obligacje skarbowe i opcje – typu: stock, na indeks giełdowy

walutowe - 1982), łagodzące ryzyko inwestycji i zapewniających o efektywności

i jakościowej przewadze rynku nad państwem).

Instrumenty spowodowały wypływ depozytów bankowych do funduszy

inwestycyjnych, powodując osłabienie, bądź utratę głównego źródła finansowania

akcji kredytowej banków. W następstwie banki rozpoczęły ściśle współpracować

z rynkami i w l. 80. XXw. stworzyły modele biznesowe oparte na lewarowaniu (tj.

oparciu na tzw. dźwigni). Z kolei opcje i instrumenty futures, uzupełnione o swapy

21

Derywaty – czyli „bomba zegarowa” lub „finansowa broń masowej zagłady” – wedle inwestora Warrena Buffetta. Derywata nie ma wartości samej w sobie – jest czystym zakładem, jak w kasynie. Źródło: James Kelleher - “Buffett’s „time bomb” goes off on Wall Street”, z dnia 18-09-2008. Za: http://www.reuters.com/article/us-derivatives-credit-idUSN1837154020080918 22

„Instrument nie będący papierem wartościowym, którego wartość uzależniona jest od instrumentu bazowego, np. kursów akcji, rentowności obligacji, wysokości stopy procentowej, wartości indeksu giełdowego. Rynek instrumentów pochodnych powstał w odpowiedzi na potrzeby uczestników rynków finansowych zabezpieczenia się przed ryzykiem. Obok transakcji zabezpieczających (ang. hedging) zawierane są również transakcje o charakterze spekulacyjnym, mające na celu uzyskanie zysków w zamian za przyjęcie na siebie ryzyka. Dzięki zjawisku dźwigni finansowej (lewar) wykorzystanie instrumentów pochodnych pozwala osiągnąć duży zysk przy znacznie mniejszym zaangażowaniu środków własnych niż w przypadku klasycznych instrumentów finansowych”. Źródło: 1/ http://finansopedia.forsal.pl/encyklopedia/gielda/hasla/911744,derywaty.html Dostęp na 22-05-2016. 2/ https://pl.wikipedia.org/wiki/Instrument_pochodny

11 | S t r o n a

(1981) i rynek subprime (1970), stały się trwałym szkieletem nowej rynkowej

rzeczywistości, na bazie których rozwijano najnowsze pomysły i tendencje w obszarze

produktów pochodnych, a ich niszczycielski wpływ przetoczył się w postaci

światowego kryzysu, niczym huragan, w roku 2007 (z rynku zniknęło co najmniej 40

bln. dolarów). Ponieważ zakres ich oddziaływania przeniósł się dalej, poza rynek

amerykański, to dramatyczne skutki innowacji stały się tak duże. Dziś najważniejszą

ich rolą jest kontrola stóp procentowych, gdyż ich nagły wzrost mógłby doprowadzić

do rozpadu światowego systemu opartego na długu. Obecnie rozmiary rynku

derywatów osiągnęły rozmiary zagrażające funkcjonowaniu gospodarki realnej23. Dla

rynków finansowych stały się one źródłem spekulacji na masową skalę. Postępująca

globalizacja oraz liberalizacja i deregulacja rynków finansowych, a ponadto ekspansja

produktowa i rynkowa derywatów składają się na wymiar ich światowego zasięgu.

- „Kiedyś mówiono o kryzysach walutowych, bankowych i giełdowych.

Przewaga systemu bankowego w systemie finansowym sprawiła, że kryzys

finansowy zaczęto identyfikować z bankowym. M. Friedman i A. Schwartz

utożsamiali nawet kryzys bankowy z paniką bankową – jeśli ta nie pojawiała się

w czasie kryzysu, to – był to tylko pseudokryzys finansowy. Dzisiaj nie jest możliwy

kryzys bankowy bez kryzysu innych instytucji finansowych, który nie objąłby

wszystkich rynków finansowych i działających na nim podmiotów”24.

2. Grecja – ujęcie historyczne polityki gospodarczej

„Zapisy greckich długów publicznych sięgają co najmniej aż do wojny

peloponeskiej około 400r. p.n.e. Z tej epoki pochodzi też pierwsza historyczna

wzmianka o fałszowaniu pieniądza”25.

Nowoczesna bankowość grecka sięga roku 1841, tj. daty utworzenia Greckiego

Banku Narodowego (Etnika Trapeza te Ellados), emitującego banknoty

i obsługującego dług państwowy. Z czasem odgrywał on coraz większą rolę jako

23

Wiekszość derywatów nie podlega żadnym regulacjom. Wg. szacunków Banku Rozrachunków Międzynarod. wartość wszystkich derywatów na koniec roku 2013 wyniosła 710 bln. USD (wielkość ok. 10 –letniej światowej produkcji dóbr i usług ogółem). Źródło: Independent Trader „Derywaty – finansowa bomba masowej zagłady”, z dnia 02-07-2014. Za: http://independenttrader.pl/derywaty-finansowa-bomba-masowej-zaglady.html 24

Halina Zadora, Tomasz Zieliński – „Pieniądz wspólczesny a kryzysy bankowe”, Difin, W-wa, 2012 25

Herodot pisze o Polikratesie, tyranie Samos, który ok. 524 r. p.n.e. musiał dać okup oblegającym Samos Spartanom i Koryntczykom („Według rozpowszechnionej, lecz mało prawdopodobnej pogłoski, kazał Polikrates mnóstwo krajowej monety z ołowiu wybić i pozłocić, i dał im, a oni przyjęli i dlatego ustąpili”) p.n.e. Źródło: Wojciech Morawski -„Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości”, Wyd. Trio, W-wa 2002.

12 | S t r o n a

narzędzie mobilizowania kapitałów na potrzeby gospodarki. Stał się silnym bankiem

o bardzo szerokich kompetencjach i zajmował pozycję monopolistyczną do lat 90.

XIX w., kiedy powstawać zaczęły banki uniwersalne, typu niemieckiego, będące

przyczółkami dużych banków zagranicznych, walczących o wpływy na rynku greckim.

Drachma26, narodowa waluta Greków, znana już od czasów starożytnych,

przywrócona życiu w 1832r., była wielokrotnie dewaluowana na przestrzeni lat, zaś

w 2001 r. zastąpiona wspólną walutą - euro. Bardzo ważną rolę odgrywała zawsze

w Grecji relacja państwo – obywatel27 i mentalność społeczeństwa, zwłaszcza wobec

obowiązków względem państwa. Gdy w dniu 23-12-1865 r., w Paryżu podpisano akt

założycielski Łacińskiej Unii Monetarnej28, nikt nie przypuszczał, że to Grecy zniszczą

jej precyzyjny mechanizm na drodze psucia pieniądza. Proceder trwał 10 lat i był

długo i starannie tuszowany. Grecy, których kraj w XIX w. stale balansował na

krawędzi bankructwa, ostatecznie unię dobili, tłocząc złote drachmy z mniejszą

zawartością kruszcu. Zostali z niej wyrzuceni w roku 1908.

Pierwszy „Grexit” nie skończył się dobrze ani dla Grecji, ani dla Unii,

i chociaż kraj ten byl tylko jednym z państw fałszujących wspólny pieniądz, to stał się

pierwszym, zmuszonym w rezultacie do wyjścia ze strefy. Ten przypadek stał się

modelowym prekursorem wykluczenia kraju z systemu, prototypem dzisiejszej

koncepcji - Grexitu, której przetarł szlak. Kreatorzy budowanej w trudzie, złożonej

organizacji, jaką była Łacińska Unia Monetarna, pominęli w procesie jej tworzenia

wrodzoną rozrzutność niektórych społeczeństw, zwłaszcza z Europy Południowej.

Grecja doświadczyła ożywienia gospodarczego po II WŚ, a jej gospodarka

zmieniła charakter z rolniczej na przemysłową. Stała się także (1948-52),

beneficjentem Programu Odbudowy Europy, zwanego Planem Marshalla29,

26

W 1980 r. kurs wynosił 42 drachmy za dolara, w 1990 r. - 158, w 2000 r. – 388. Źródło: Ibidem 27

Grecja pozostawała przez wieki (1460-1832), pod władzą Imperium Osmańskiego. Okupacja i terror wpłynęły na moralną postawę Greków. Dziś wiemy, że współcześnie problemy z rozwojem czarnego rynku, niepłaceniem podatków i konfrontacyjnym nastawieniem do aparatu państwowego mają narody, które w przeszłości zmagały się z okupację i wykształciły przeróżne, głównie nielegalne strategie przetrwania. Pod tureckimi rządami panowała względna tolerancja religijna, ale innowiercy, nie będący muzułmanami musieli płacić większe podatki, czego właśnie Grecy unikali. Za: Marcin Dobrowolski – „Historia greckiej tragedii”, z dnia 09-07-2015; źródło - http://pulshistorii.pb.pl/4213882,59264,historia-greckiej-tragedii Dostęp z dnia 29-01-2016r. 28

Sygnatariuszami byli przedstawiciele Francji, Belgii, Szwajcarii, Włoch oraz Państwo Kościelne. Członkowie Unii, zachowując waluty narodowe uzgodnili ich wymienialność w relacji 1:1, co miało być osiągnięte dzięki utrzymaniu stałej wielkości kruszcu w monecie. Jednostka waluty miała zawierać 4,5 g. srebra, zaś wyższe nominały mogły być bite ze złota w proporcji 0.290322 g. na jednostkę. Źródło: ibidem. 29

European Recovery Program. Istnieją wątpliwości co do jego rzeczywistego wpływu na długookresowy wzrost gospodarczy w Europie Zachodniej, w l. 50. i 60. XXw. Przykład Grecji, gdzie amerykańscy doradcy sprawowali częściową kontrolę nad gospodarką, pokazuje jego problematyczny wpływ na politykę ekonomiczną państw europejskich. Obok wojny domowej grecką gospodarkę paraliżował sztywny system kontroli i towarzysząca mu

13 | S t r o n a

w ramach pomocy USA dla Europy. Grecy otrzymali ok. 4 mld dolarów (wg. cen

bieżących). To był początek złotej ery greckiej gospodarki. Z początkiem lat 60. XXw.,

rozpoczął się poważny napływ kapitału zagranicznego do greckiego systemu

finansowego. Rozpoczęty wówczas proces internacjonalizacji bankowości greckiej,

zahamowany w okresie dyktatury czarnych pułkowników (1967-1974), rozwijał się

w następnych latach. Dokonywały się procesy koncentracji i uniwersalizacji

bankowości, zgodnie z tendencjami dominującymi w całej Zachodniej Europie.

Po upadku dyktatury, w 1974 roku, gospodarka znów zmagała się

z problemami i rosły ceny. Ostatni raz grecki budżet miał nadwyżkę w 1972 roku.

Koniec dyktatury wepchnął kraj w spiralę inflacyjną, która w latach 1973 – 1993,

utrzymywała średni poziom ok. 18% rocznie. Zaczął rosnąć dług publiczny, koszty

obsługi długu Grecji stawały się coraz wyższe. Miało to znaczenie dla inwestorów,

oczekujących rekompensaty o wysokość poziomu inflacji i domyślny stopień ryzyka

kredytowego. Grecja stała się 10 krajem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w roku

1981. Po roku 1990, dla greckiej klasy politycznej stało się absolutnym priorytetem

pozyskanie dostępu do europejskiej unii walutowej. Planując do niej wejście, rząd

zaczął oficjalnie obniżać inflację i deficyt budżetowy w celu spełnienia warunków

traktatu z Maastricht. Poziom inflacji spadł w latach 90. XXw., do średniego poziomu

w strefie euro, zmniejszał się deficyt.

W 2001 roku, Grecy otrzymali swoją szansę wycofując się z rodzimej, ale

podatnej na inflację drachmy i przyjęli wspólny pieniądz – euro (w formie

gotówkowej – od XI-2004r.). Grecja przyznała później, że dokonywała zabiegów

z wielkościami deficytu, w celu zapewnienia jego spadku poniżej 3% PKB, tj.

warunku, który musiał być spełniony, aby dostać się do strefy euro). Tym samym

przyjęcie stabilnej waluty, wspieranej przez Europejski Bank Centralny, wpięło

element zaufania, a właściwie nadmiernego zaufania na rynkach finansowych wobec

polityki finansowej Greków. Inwestorom wydawało się, że można odrzucić

wątpliwości co do greckiej gospodarki, a także chwiejną historię kredytową kraju.

korupcja i bezprawie. Na przełomie lat 40-tych i 50-tych gospodarka grecka była rujnowana poprzez olbrzymi import i skandale związane z handlem zagranicznym. Amerykańscy członkowie greckiego Ministerstwa Handlu Zagranicznego optowali za jeszcze ściślejsza kontrolą cen i wymiany handlowej, zamiast za rozwiązaniami wolnorynkowymi. Gdy zwiększona pomoc amerykańska zaczęła być rozdzielana przez rząd grecki, korupcja wzrosła. Każdego miesiąca wybuchał jakiś skandal. Sytuacja w Grecji zaczęła się poprawiać w roku 1953, gdy pomoc amerykańską obcięto do 25 mln dolarów. Był to pierwszy rok od czasów wojny, gdy udało się rządowi greckiemu zrównoważyć budżet. Źródło: Tomasz Gabiś - „Tyler Cowen –Plan Marshalla – wielka mistyfikacja”, z dnia 24-07-2012. Źródło: http://www.tomaszgabis.pl/2012/07/24/tyler-cowen-%E2%80%9Eplan-marshalla-%E2%80%93-wielka-mistyfikacja%E2%80%9D/. Dostęp z dnia 10-05-2016

14 | S t r o n a

Rentowność długu greckiego rządu spadła do poziomów równych krajom

o najwyższej zdolności kredytowej w Europie, jak np. Niemcy i utrzymano ją do

przełomu lat 2007/2008. Od poczatku udziału Grecji w UE towarzyszyło jej wysokie

Wykres 1. Relacje kursowe pary walutowej USD/drachma (GRD). L.1990-2001. Widoczna utrata wartości drachmy w drodze dewaluacji o blisko 263% na przestrzeni 11 lat. Podobna dewaluacja w tym czasie nastąpiła w relacji DEM (marka niemiecka)/GRD – i wyniosła ok. 255% Źródło: https://www.oanda.com/currency/historical-rates/

Wykres 2. Wysokość inflacji w Grecji na tle poziomu bezrobocia, produkcji przemysłowej (w %) wobec wydatków budżetowych (w mln €). Lata 1992-2016. Źródło: tradingeconomics.com

15 | S t r o n a

tempo wzrostu gospodarczego, przyspieszające po przystąpieniu do unii walutowej.

W latach 1996 - 2006, kwartalne tempo wzrostu gospodarczego skoczyło średnio

o 3,9% w porównaniu do lat poprzednich, zaś strefa euro, jako całość, wzrastała

w tym czasie o 2,2%. Jednak stan finansów publicznych wyraźnie już się pogarszał.

Zdecydowana poprawa, dokonana przed przyjęciem Grecji, zatrzymała się,

a deficyty budżetowe zaczęły znowu rosnąć.

2.1. System finansowy Grecji do roku 2009

Banki greckie prowadziły konserwatywną politykę inwestycyjną i nie posiadały

w swych portfelach toksycznych instrumentow inwestycyjnych. Nie było zatem

wpływu rynków finansowych na sytuację w kraju – wzrost dynamiki PKB wyniósł

4,3% w 2007r. i 1,0% w 2008r. Aby zapobiec wpływowi spadku zaufania inwestorów

do systemu bankowego, Grecja zdecydowała o podniesieniu poziomu bezpieczeństwa

swojego systemu bankowego, a jesienią 2008r. uruchomiono program (o wartości 28

mld euro) zapewniający poniższe warunki:

I. zapewnienie dofinansowania banków (zakup udziałów preferencyjnych),

II. gwarancje na pożyczki zaciągane przez banki,

III. emisja specjalnych obligacji pokrywających dostęp do środków płynnych.

Udostępniano kapitał konsumentom i przedsiębiorstwom oraz uzyskano

wysokie zaufanie inwestorów na rynku kapitałowym, gwarantującym ich pozostanie

w Grecji. Ponadto podniesiono w 2008r., wartość gwarancji depozytów bankowych

do 100 tys. euro i dotyczyło to wszystkich banków na terenie państwa. W ramach

reformowania państwa określono priorytety gospodarki na l. 2008-10, w postaci:

konsolidacji fiskalnej,

podniesienia wydajności i efektywności gospodarczej,

poprawy klimatu przedsiębiorczości,

wzrostu zatrudnienia.

Dodatkowo wzmacniano popyt krajowy (gł. system dopłat i zapomóg dla słabo

zarabiających), wspierano działalność gospodarczą i tworzenie nowych miejsc pracy.

Udało się zapewnić stabilność systemu bankowego, utrzymano depozyty

w bankach greckich, a podtrzymujący zaufanie inwestorów kapitał krótkoterminowy

16 | S t r o n a

pozostawał w kraju. Stabilny był poziom konsumpcji krajowej, z sukcesem

sprywatyzowano kilka dużych banków i firm państwowych. Nieudana była próba

reformy systemu podatkowego. Następstwa kryzysu 2007-08 pojawiły się w postaci

spadku popytu i coraz trudniejszego dostępu do kapitału inwestycyjnego w 2009r.

2.2. Kryzys w Grecji. Geneza i uwarunkowania

Historia kryzysu greckiego to historia finansowego i politycznego konfliktu

Grecji z Europą i Grecji samej ze sobą. Kryzys zadłużenia, jak rak toczy państwo

siódmy rok z rzędu, a instytucje w Grecji są słabe i przytłoczone realizacją całego

szeregu reform. Wcześniej, przed wybuchem kryzysu zadłużenia w Grecji, przy

próbach ratowania sytuacji, nie pomogło jej nawet zgłoszenie się o pomoc do banków

Goldman Sachs i JP Morgan, których zabiegi pogorszyły tylko sytuację budżetową

państwa. Skutkiem było to, że manipulacje greckiego rządu zostały ujawnione,

a Ateny zostały zmuszone prosić Niemcy i EU o pomoc finansową.

Bezmyślne trwonienie zasobów, napędzane euforią i łatwym dostępem do

kredytu, zakończyło się totalną zapaścią kraju. Obecna sytuacja ekonomiczno –

finansowa Grecji jest beznadziejna. Polityka nadmiernego pobudzania popytu

i skrajnej ekspansji kredytowej, stosowana do 2008r., doprowadziła ją na skraj

przepaści. Paradoksalnie, polityka oszczędności narzucona przez Niemcy w celu

unormowania greckiej gospodarki nie przynosi żadnych rezultatów, wpędzając kraj

w jeszcze większe kłopoty. Niestety, Grecy nie mają dokąd uciec z tymi problemami,

a ich politycy i finansiści latami potwierdzali wybitne braki kompetencji

przywódczych, organizacyjnych i ekonomicznych. Udokumentowali skrajnie

nieefektywne podejście w stylu kierowania własnym państwem i budżetem.

Kraj wszedł w stan recesji w 2009r., w wyniku światowego kryzysu

finansowego, zaostrzenia warunków kredytowych i niewydolności Aten

w rozwiązywaniu rosnącego deficytu budżetowego. Sytuacja finansowa Grecji to

problem, gdzie osiem lat po pęknięciu kredytowej bańki spekulacyjnej (2007-08),

zadłużenie kraju wciąż rośnie. Wiele światowych gospodarek ma dziś wyższy poziom

zadłużenia w stosunku do PKB, niż miały w 2007 roku i Grecja nie jest jedynym

państwem tonącym w powodzi długów (pomiędzy rokiem 2007, a 2014 globalny dług

17 | S t r o n a

wzrósł łącznie o 57 bilionów USD30). Greckie zadłużenie, które utrzymywało się na

stosunkowo wysokim, ale stabilnym poziomie w okresie poprzedzającym kryzys,

przyciągając uwagę inwestorów i interpretowane jako wzrost, nagle zaczęło rosnąć od

2008r. Jesienią 2009r., nowy grecki rząd ujawnił skłonności poprzedników do

majstrowania przy statystykach ekonomicznych. Temat rozgrzał strony do

czerwoności, gdy podano, że faktyczny deficyt wyniósł 12,6% w 2009 roku, czyli

znacznie powyżej oficjalnie deklarowanych uprzednio 6% PKB. Dotarło do

inwestorów, że Grecja nie była aż tak wiarygodna kredytowo, jak Niemcy, o podob-

nym oprocentowaniu obligacji. Pod koniec 2009r., konsekwencje stały się tak daleko

idące, że krajowi zagroziła sprzedaż majątku narodowego - zabytków, wysp

i nieruchomości, a także masowa emigracja ludzi już bez pracy, lub wkrótce mającej ją

utracić i postawionych nagle przed obliczem nadciągającego totalnego ubóstwa. Kraj

jest, de facto, zbankrutowany i uzależniony od pożyczek z MFW oraz z Unii

Europejskiej. W rezultacie największym wyzwaniem w Unii dla stabilności systemu

30

W ten sposób całkowity poziom długu wszystkich krajów świata w stosunku do PKB wzrósł o 17 punktów procentowych i wynosi obecnie 286 procent. McKinsey Institute wziął pod uwagę nie tylko zadłużenie sektora publicznego, ale również prywatnego. Na liście są kraje, w których szczególnie zadłużony jest rząd (Grecja czy Włochy), i takie, gdzie zadłużone są gospodarstwa domowe (Hiszpania), czy sektor finansowy (Irlandia). Źródło: - Mateusz Kasperski - „Nie tylko Grecja. Najbardziej zadłużone kraje świata”, z dnia 08-07-2015. Za: http://www.forbes.pl/najbardziej-zadluzone-kraje-swiata,artykuly,196910,1,1.html Dostęp z dnia 22-04-2016 .

Wykres 3. Wartość obligacji 10-letnich w Grecji na tle relacji EUR/USD, długu zagranicznego i PKB/mieszkańca (w %), Lata 1992-2016. Źródło: tradingeconomics.com

18 | S t r o n a

europejskiej waluty stała się sytuacja w Grecji po roku 2009 i jej zadłużenie. Grecję

należy zaliczyć do grupy państw, włącznie z nowymi krajami strefy euro, w tym

Portugalii, Hiszpanii, Irlandii i Włoch - tzw. krajów PIIGS31 (a nawet Francji) –

tworzących trwały deficyt na rachunku obrotów bieżących. Państwa te w coraz

większym stopniu opierają swój wzrost gospodarczy na dopływie zewnętrznych

funduszy i wydatkach konsumpcyjnych, a w coraz mniejszym na rozwoju gospodarki

krajowej i eksporcie. Powoduje to, że są silniej zależne od decyzji zewnętrznych

inwestorów, w tym również spekulacyjnych, a konsekwencją napływu zewnętrznego

kapitału jest w omawianej grupie państw zwiększenie zadłużenia zagranicznego.

Przed rokiem 2010 w największym stopniu dotknęło ono, oprócz Grecji, także

Portugalię i Hiszpanię (między 80 a ponad 100 proc. zadłużenia w stosunku do

poziomu PKB)32.

Grecja jest państwem o sektorze publicznym dającym wpływy rzędu około 40%

PKB i ok. 2/3 PKB per capita czołowych gospodarek strefy euro. Turystyka przynosi

18% PKB. Grecja jest głównym beneficjentem pomocy unijnej, równej około 3,3%

rocznego PKB, zaś jej gospodarka wykazywała uśredniony wzrost rzędu 4% rocznie,

w latach pomiędzy 2003 i 2007r. Do 2013 roku gospodarka skurczyła się o 26%

w porównaniu z poziomem sprzed kryzysu 2007r. Grecja spełniła warunki kryterium

deficytu budżetu UE, zgodne z wymogami Paktu Stabilności i Wzrostu - nie więcej niż

3% PKB w latach 2007-08, ale naruszyła go w roku 2009, gdy deficyt osiągnął 15%

PKB. Pogarszające się finanse publiczne, niedokładne i nieprawidłowe statystyki

i ciągły brak odpowiednich reform lub słaba ich efektywność i zbyt wąski zakres,

przyniosły obniżenie ocen zadłużenia zagranicznego dla Grecji przez główne agencje

ratingowe. Stało się tak pod koniec 2009 roku, a łączny skutek błędów, zaniechań,

mataczenia i nieuczciwości doprowadził kraj do kryzysu finansowego, zadłużeniowego

dramatu destrukcji państwa.

Grecja ucierpiała w rezultacie wtórnych konsekwencji kryzysu światowego, jak

spadek popytu oraz podwyższony koszt dostępu do kapitału i obsługi długu. Czynniki

te ujawniły słabości strukturalne zakorzenione w systemie gospodarczym państwa,

31

PIIGS – czyli „członkowie elitarnej grupy specjalnej ds. rozbicia strefy euro – Portugalia, Irlandia, Grecja i Hiszpania” Słynny i bardzo niepochlebny akronim, który zrobił karierę w europejskich mediach. Skupia on w jednym, krótkim ujęciu te państwa, które borykają się z różnego rodzaju ekonomicznymi problemami zagrażającymi stabilności całej strefy wspólnej waluty euro. Za: Jakub Woliński - „PIIGS – finansowe zagrożenie Europy”, z dnia 24-05-2010r. Źródło: http://www.psz.pl/168-archiwum/piigs-finansowe-zagrozenie-europy 32

Źródło: Tomasz Grzegorz Grosse – „Systemowe uwarunkowania kryzysu strefy euro”, 2010, str. 339-364. Instytut Studiów Politycznych PAN, Instytut Spraw Publicznych

19 | S t r o n a

nie były jednak bezpośrednią przyczyną kryzysu niewypłacalności Grecji w 2010r.

Tych należy upatrywać w specyficznych działaniach rządu jesienią 2009r., ale nie ma

Wykres 4. Realny wskaźnik wzrostu PKB Grecji w l. 1999-2013 (w %) na tle wybranych gospodarek. Źródło: indexmundi.com

Wykres 5. Relacja PKB Grecji (mld.€) wobec wpływów z administracji publicznej/sektora usług/przychodów z turystyki (w mln €). L. 1992-2016. Źródło: tradingeconomics.com

20 | S t r o n a

w tym bezpośredniego związku zapaści finansów publicznych państwa z pogromem

na światowych rynkach finansowych33.

„Kryzys zadłużenia odzwierciedla w pewnym sensie spadek zaufania do

władz strefy euro i sposobu jej zarządzania. Pokazał, iż pomimo wspólnej waluty

i polityki pieniężnej, pomiędzy państwami centralnymi i peryferyjnymi obszaru

euro istnieją znaczące różnice, a unia walutowa nie przyczyniła się do wzrostu

integracji gospodarczej między nimi”34.

2.3. Analiza przyczyn kryzysu

„Są dwa sposoby w jakie człowiek może dać się ogłupić.

Pierwszy to uwierzyć w rzeczy nieprawdziwe.

Drugi, to nie wierzyć w prawdziwe”

- Soren Kierkegaard (1813-1855)

Praprzyczyną kłopotów Grecji stało się wejście kraju do strefy euro, ku czemu

nie było rzeczywistych przesłanek ekonomicznych. Na grecki kryzys zadłużenia

składają się trzy czynniki silnie ze sobą powiązane:

I. kryzys popytu i braku dostępu do kapitału wywołane przez światowy kryzys 2007/08,

II. kryzys niewypłacalności,

III. recesja gospodarcza

Bezpośrednimi przyczynami załamania gospodarczego państwa stały się:

1) nadmierny dług publiczny,

2) niezrównoważona polityka fiskalna (rosnące wydatki skarbu państwa dla podnoszenia

poziomu zatrudnienia i wynagrodzeń w upolitycznionym, kosztownym

i nieefektywnym sektorze publicznym - od pocz. lat 80. XXw.; wszystkie rządy

zmuszały do oszczędzania wyłącznie zwykłych obywateli; służba publiczna była i jest

rozdęta, a biurokracja ogranicza przedsiębiorczość); poziom wydatków publicznych

wynosił w l. 2001-07 - ok. 45% PKB, później: 49,7% - 2008r., 52,9% - 2009r., przy

stałych dochodach publicznych; oznaczało to narastanie deficytu i przez to wzrost

zadłużenia – od 110% do 127%, w zależności od źródeł; sztucznie napędzany wzrost

33

Anna Vivizi – „Wybrane regiony świata w warunkach kryzysu: Grecja”.Praca zbiorowa pt. „Kryzys gospodarczy 2008+. Test dla stosowanej polityki. Metody przeciwdziałania i ich skuteczność” – pod redakcją Katarzyny Żukrowskiej, Oficyna Wydawnicza. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2013 34

Źródło: „Programy pomocowe dla Grecji, Irlandii i Portugalii – stan na sierpień 2011 r.”, NBP, Departament Zagraniczny. Za: https://www.nbp.pl/publikacje/integracja_europejska/programy_pomocowe.pdf. Dostęp z dnia 19-05-2016

21 | S t r o n a

poprzez ekspansję kredytową musiał zakończyć się kryzysem – zgodnie z teorią cykli

koniunkturalnych Szkoły Austriackiej)35,

3) niekorzystna struktura gospodarki (usługi, turystyka, brak liczącego się przemysłu,

b. słabe wykorzystanie strukturalnych funduszy unijnych (np. z dostępnych 20 mld

euro, z przedziału 2007-13, wykorzystane ok. 2% na koniec 2010r.); słaba

infrastruktura transportowa – przy wyjątkowo korzystnym położeniu geograficznym

(okno na świat w południowo-wschodniej części Europy);

4) spadek poziomu inwestycji (43.382 mln euro – 2007r., 28.419 mln euro – 2010r.);

wzrost poziomu kredytów nieobsługiwanych sektora bankowego (5% -2007r., 7,7% -

2009r.), spadek popytu (wzrost 4,8% -2007r., -2,5% - 2009r.), spadek poziomu

oszczędności (8% PKB – 2007r., 3% PKB – 2009r.),

5) obniżenie poziomu światowych obrotów handlowych (spadek dochodów

w transporcie morskim Grecji o 30%, 2009r.), spadek popytu na produkty greckie,

6) nieelastyczny rynek pracy (przeregulowana gospodarka i zawiłe, niejasne,

b. skomplikowane prawo pracy, nadmiernie eksponujące status pracownika, często

wypychające zatrudnienie do szarej strefy, niska mobilność pracowników),

7) niska konkurencyjność gospodarki (słaba wydajność pracy i wysokie jej koszta, klimat

nieprzyjazny przedsiębiorcom – 56 miejsce w rankingu konkurencyjności na 59

ocenianych państw przez instytut IIMD, 2011)

35

Źródło: „Jak bankrutuje Grecja”, Tomasz Cukiernik. Za: http://tomaszcukiernik.pl/artykuly/artykuly-wolnorynkowe/jak-bankrutuje-grecja/ Dostęp z dnia 11-05-2016

Wykres 6. Dług publiczny wybranych państw UE (w % PKB). L. 2004-2013. Źródło: indexmundi.com/CIA World Factbook.

22 | S t r o n a

W tym miejscu należy przywołać dodatkowe powody dla których kryzys grecki okazał

się tak trwały i głęboki, jak i będzie wydłużony w czasie. Należą do nich:

1. Czynniki wewnętrzne:

I. przyzwolenie na stosowanie na szeroką skalę kreatywnej księgowości,

akceptowanej niewątpliwie przez polityków, instytucje finansowe i kontrolne

Grecji i UE (manipulacje statystykami budżetowymi dla ukrywania deficytu),

II. wysoki poziom szarej strefy (201536 – 19%, 2014 – ok. 23,3%, tj. gospodarki

nielegalnej, niezgłoszonej, nierejestrowanej i nieformalnej), i korupcji - we

wszystkich strefach życia powszechność tzw. fakelaków, czyli łapówek,

III. blokowanie reform strukturalnych przez strajki i demonstracje, brak społecznej

akceptacji i przyzwolenia na zmiany,

IV. rozgrywki polityczne struktur władzy próbujące utrzymać rządy, lub pozostać

w strukturach wpływu za wszelką cenę, nawet kosztem niespłacalnego zadłużania

własnego społeczeństwa i rujnowania jego przyszłości,

V. położenie geograficzne (tłumaczy wiele: sąsiedzi Grecji nie są państwami

wysokorozwiniętymi; od niedawna wśród nich jest w UE tylko Bułgaria - stąd

wniosek, że wymiana handlowa z najbliższymi sąsiadami nie wspomagała greckiej

gospodarki),

36

Źródło: „Jak bankrutuje Grecja”, Tomasz Cukiernik. Za: http://tomaszcukiernik.pl/artykuly/artykuly-wolnorynkowe/jak-bankrutuje-grecja/ Dostęp z dnia 11-05-2016

Wykres 7. Relacja długu zagranicznego PKB Grecji do długu rządowego (w mln. €) i wskaźnika wzrostu rocznego PKB (w %). Lata 1996-2016. Dług rządowy/PKB – 176,9% (2015) Źródło: tradingeconomics.com

23 | S t r o n a

VI. liczne regulacje ograniczające konkurencję w poszczególnych sektorach, które

Grecja zaczęła usuwać ze znacznym opóźnieniem (i dodatkowo pogłębiały

sytuację; choć raporty MFW i KE z 2013 i 2014 roku mówią o istotnym postępie

w Grecji w tym zakresie, to biorąc pod uwagę punkt wyjściowy, wciąż wiele

pozostaje do zrobienia).

2. Czynniki zewnętrzne:

I. polityka fiskalna (traktat z Maastricht i jego reguły okazały się nieskuteczne w założeniach),

II. załamanie się światowych rynków finansowych,

III. ograniczony dostęp do płynnych środków finansowych (odmowa zakupu obligacji greckich przez banki prywatne),

IV. spadek poziomu konsumpcji i inwestycji w świecie (30% spadek w UE – 2008r.),

V. brak skutecznej kontroli nad raportami i statystyką grecką, przyzwolenie na fałszowanie danych i sprawozdań, aprobata nieuczciwych greckich rozliczeń

VI. spadek popytu na usługi transportowe i na turystykę (30% spadek dochodów w 2009r, w kwocie 13,5 mld. euro; przesunięcie popytu na konkurencyjne i tańsze kraje i regiony; spadek dochodu z turystyki o 11% - 2009r.),

Wykres 8. Relacje finansowe Grecji. Lata 1992-2016. Zaktualizowane na V-2016: a/ zadłużenie gospodarstw domowych/PKB = 62,7% (Q3 2015), b/ nieściągalne kredyty bankowe = 34,25% (2014), c/ wzrost udzielonych kredytów = - 2,3% (III-2016), d/ kredyt krajowy dla sektora prywatnego (w % PKB) = 115,69 (2014), e/ prywatny sektor kredytowy (mln. €) = 202.552,85 (III-2016) Źródło: tradingeconomics.com

24 | S t r o n a

VII. pogłębienie kryzysu (od poł. 2015r.), poprzez kryzys imigracyjny (ogromna i wzrastająca liczba uchodźców i emigrantów – ok. 1000 - 2000 nowoprzybywających osób dziennie; tj. 155.300 przybyłych morzem w 2016r. i 856.723 przybyłych morzem w 2015r.37) ,

VIII. rola dotacji unijnych (w l. 1994-2011 przekazano Grecji ponad 100 mld. euro; generowały one koszty rosnące proporcjonalnie do wielkości pomocy i znacznie ją przekraczające – wymagały krajowego współfinansowania z pieniędzy podatników w wysokości do 70% całości kosztów – np. projekty energetyczne i ekologiczne; pieniądze z Unii podniosły koszty zwiększonego aparatu biurokratycznego ze względu na zatrudnienie tysięcy ludzi do ich pozyskiwania i obsługi),

IX. koszty wynikające z samego członkostwa w UE (składki unijne, koszty związane z wdrażaniem regulacji unijnych do prawa krajowego; raport think tanku Open Europe (UK) wyliczył je na ok. 6,2 mld euro rocznie)

Sednem problemu greckiego, nawarstwiającego się latami, był deficyt

budżetowy państwa - rząd wydawał pieniędzy więcej, niż wynosiły dochody – i to od

roku 1973 (ostatnią nadwyżkę budżetową odnotowano w 1972r.). Brak zdrowych

finansów publicznych doprowadził z czasem do dramatycznej skali zadłużenia. Pod

presją ze strony UE i międzynarodowych uczestników rynku, rząd przyjął program

pomocowy („bailout program”), wzywający Ateny do cięcia wydatków rządowych,

zmniejszenia skali oszustw podatkowych (w tym uchylania się od opodatkowania),

zreformowania służby cywilnej, opieki zdrowotnej i systemu emerytalnego, reform

rynku pracy.

Problem zadłużenia publicznego w Grecji, pogłębiającego się w miarę wzrostu

oprocentowania obligacji rządowych, zwiększał ryzyko niewypłacalności finansowej.

Warto zwrócić uwagę, że same tylko koszty obsługi tego długu w roku 2008 wyniosły

ponad 4,6% PKB Grecji38.

2.4. Wsparcie finansowe UE – cele i zakres pomocy

„Nie ma nic bardziej nieefektywnego niż robienie

efektywnie czegoś, co nie powinno być robione wcale”

- Peter Drucker (1909-2005)

37

Aktualizacja na dzień 05-05-2016, źródło: http://data.unhcr.org/mediterranean/country.php?id=83 38

Źródło: Tomasz Grzegorz Grosse – „Systemowe uwarunkowania kryzysu strefy euro”, 2010, str. 339-364. Instytut Studiów Politycznych PAN, Instytut Spraw Publicznych

25 | S t r o n a

Gdy inwestorzy międzynarodowi przestali udzielać Grecji pożyczek, od których

kraj stał się uzależniony, ministrowie finansów państw strefy euro i przedstawiciele

MFW wsparli ją finansowo (02-05-2010 r.), kwotą w wysokości 110 mld euro, na

realizację reform, które miały pomóc gospodarce. Tę kwotę, z której 80 mld euro

wyłożyły kraje partnerskie strefy euro, wypłacono w ratach w okresie V-2010 r. do

VI-2013r.

Przywódcy krajów strefy euro postanowili zarazem zreformować strukturę UE,

tak, aby rynki zaufały im, a nie agencjom ratingowym. Duża ekspozycja banków

Francji i Niemiec na grecki dług sprawiła, że kraje te musiały swoim bankom w jakiś

sposób pomóc. Szef EBC, Jean-Claude Trichet, zaakceptował zgodę na dramatyczny

dylemat - brak decyzji o pomocy dla Grecji, albo pomoc na warunkach kanclerz

Merkel. „Prawdziwym wyzwaniem dla przywódców Europy jest teraz decyzja, jak

pójść w stronę głębszej integracji. Chcieli jej twórcy wspólnej waluty. Żądają jej

teraz rynki. Reszta to detale techniczne”39.

Pogłębieniu integracji strefy euro służyła decyzja o poważnym zreformowaniu

funduszu pomocowego - EFSF. Fundusz obniżył oprocentowanie pożyczek

pomocowych dla Grecji (o jeden punkt - do 3,5 -4%) i wydłużył okres ich spłaty z 7,5

roku do co najmniej 15 lat (z możliwością wydłużenia do 30 lat). Będzie też mógł - to

wielkie ustępstwo A. Merkel na rzecz N. Sarkozy'ego - pożyczać rządom na

dokapitalizowanie banków. „To, co zrobiono dla Grecji, nie zrobimy dla żadnego

innego państwa” - powiedział prezydent Francji40.

Przyjęcie i wdrożenie środków oszczędnościowych zmniejszyło deficyt do

oczekiwanych 3% w 2015 roku. Kolejnym greckim rządom nie udało się jednak

przeforsować zbyt wiele niepopularnych i mało akceptowalnych reform w obliczu

powszechnej opozycji, w tym prężnych związków zawodowych i wbrew ogółowi

społeczeństwa. Rosnąca groźba transmisji kryzysu z Grecji na kolejne kraje Europy

oraz chaosu w całej strefie euro zmusiła UE i MFW do decyzji o kolejnym pakiecie

pomocowym dla Aten, zatwierdzonym 14-03-2012 r. II. pakiet pomocy gospodarczej

wart był 144,6 mld euro. Uzgodniono cięcia astronomicznych długów. Pomoc

podzielono na raty, wypłacane od marca 2012 r. do grudnia 2014 r., w miarę

39

Jean-Dominique Giuliani, szef brukselskiej Fundacji Schumana. Źródło:Tomasz Grzegorz Grosse – „Systemowe uwarunkowania kryzysu strefy euro”, 2010. Instytut Studiów Politycznych PAN, Instytut Spraw Publicznych 40

Katarzyna Zachariasz, Anna Popiołek – „Bankructwo Grecji: UE proponuje "Plan Marshalla", z dnia 21-07-2011. Źródło: http://wyborcza.biz/biznes/1,147764,9984606,Bankructwo_Grecji__UE_proponuje__Plan_Marshalla_.html Dostęp z dnia 11-05-2016

26 | S t r o n a

wdrażania reform niezbędnych do ożywienia gospodarki. Duża skala redukcji

zadłużenia wobec prywatnych wierzycieli pozwolić miała Grecji w obniżce długu

publicznego do planowanych 120 proc. PKB, do 2020 roku, z istniejącego, ok. 160

proc. PKB. W ramach tej pomocy 30 mld euro stanowiły gwarancje dla inwestorów

zachęcające do wymiany obligacji greckich na papiery o niższej wartości. J.C. Juncker

oświadczył, że zaakceptowany bezprecedensowy plan ratunkowy, miał na celu

zagwarantować utrzymanie Grecji w strefie euro41. Zaakceptowano redukcję do 53,5

proc. wartości greckich obligacji (zakładano 50 proc.).

Umorzono dług w wysokości 107 miliardów euro. Potwierdzono, że nadzór

wierzycieli nad Grecją ma zostać wzmocniony tak, aby nie dopuścić do

niewypłacalności kraju - „Plan ratunkowy dla Grecji jest oparty na warunku

wzmocnienia nadzoru nad Grecją i ustanowienia na miejscu stałej misji Komisji

Europejskiej, której zadaniem będzie pomoc Atenom w modernizacji państwa”42.

W zamian za pomoc trojka (Komisja Europejska, EBC i MFW) zobowiązały Grecję do

wprowadzenia oszczędności, a w ich ramach m.in. do likwidacji znacznej liczby miejsc

pracy w sektorze publicznym i obniżki pensji minimalnej o 22 procent. W listopadzie

2012 r. ministrowie finansów państw strefy euro oraz MFW udzielili Grecji dalszej

pomocy poprzez obniżenie kosztów obsługi udzielonych pożyczek i wydłużenie

terminu ich spłaty43. Ta, w zamian za II. pakiet ratunkowy, obiecała skoncentrować

swe wysiłki w celu zwiększenia ściągalności podatków, redukcji aparatu państwowego

i powstrzymania wydatków na ochronę zdrowia.

W rzeczywistości słabej gospodarce greckiej bailout niewiele pomógł, nowymi

płatnościami spłacano jedynie stare długi, starając się jedynie robić to o właściwym

terminie. Drugi bailout na krótko wystarczył i nie dał rady reanimować gospodarki.

Grecja wpadła w spiralę zadłużenia, czyli przestała samodzielnie finansować rosnące

koszty swego zadłużenia. Recesja, najcięższa w Europie od czasów Wielkiego Kryzysu,

przycięła rozmiary jej gospodarki o ok. 25%. Banki obarczone znaczną częścią długu

41

Źródło: - „Drugi pakiet pomocy dla Grecji zatwierdzony”, z dnia 21-02-2012. Ze strony: http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/Wydarzenia/drugi-pakiet-pomocy-dla-grecji-zatwierdzony,24457,1 Dostęp z dnia 12-05-2016. 42

Opinia komisarza UE ds. gospodarczych i walutowych – Olli Rehna. Źródło: - „Po 12-godzinnym posiedzeniu Eurogrupa zatwierdziła drugi pakiet pomocy dla Grecji w wysokości 130 mld euro”, z dnia 21-02-2012. Ze strony: http://wpolityce.pl/polityka/127412-po-12-godzinnym-posiedzeniu-eurogrupa-zatwierdzila-drugi-pakiet-pomocy-dla-grecji-w-wysokosci-130-mld-euro Dostęp z dnia 13-05-2016 43

Źródło – „Pomoc dla krajów w trudnej sytuacji”, ze strony: http://ec.europa.eu/economy_finance/explained/the_financial_and_economic_crisis/assisting_countries_in_trouble/index_pl.htm Dostęp z dnia 29-04-2016

27 | S t r o n a

państwa zostały mocno osłabione. Jak zauważył Gennaro Zezza, analityk think-tanku

Levy Economics Institute, od wybuchu kryzysu 2007-08, grecka gospodarka poniosła

większe straty niż amerykańska, w wyniku Wielkiej Depresji w latach 30. XX wieku44

(por. wykres 9).

W dniu 19-08-2015 roku, Komisja Europejska podpisała protokół ustaleń45

(Memorandum of Understanding - MoU) z Grecją, w celu dalszego zwiększania

stabilności w zakresie III. pakietu pomocy gospodarczej (lub programu

dostosowania gospodarczego). Wynikało to z porozumienia politycznego i utorowało

drogę do uruchomienia 86 mld euro pomocy finansowej dla Grecji w ciągu trzech lat

(2015 - 2018). Ponadto władze greckie podpisały umowę o pomocy finansowej

z Europejskiego Mechanizmu Stabilności (ESM), w celu określenia warunków

finansowych kredytu. Wypłata środków jest powiązana z postępami w zakresie

realizacji warunków porozumienia, zgodnie z MoU. Ustalenia miały na celu

umożliwienie powrotu gospodarce państwa do zrównoważonej ścieżki wzrostu opartej

na solidnych finansach publicznych, większej konkurencyjności, wysokim poziomie

zatrudnienia i stabilności finansowej (I wypłata środków - w wysokości 13 mld euro,

20-08-2015r., a dodatkowe 10 mld euro przeznaczono bezpośrednio na

dokapitalizowanie banków; środki te zostały przeznaczone na pokrycie potrzeb

finansowych, dokonanie płatności przeterminowanych i zaspokojenie potrzeb sektora

finansowego, dla ograniczenia przeszkód w działalności gospodarczej, a także spłatę

krótkoterminowego kredytu pomostowego 7.16 mld eur, które zostały wypłacone

w ramach Europejskiego Mechanizmu Stabilizacji Finansowej, w dniu 20-07-2015

roku. co pozwoliło jej na pokrycie znacznych płatności długu wobec wierzycieli w UE

i MFW oraz na zapewnienie sektorowi bankowemu awaryjnego dostępu do płynności

pieniądza.

44

Powody wybuchu kryzysu i jego charakter były oczywiście odmienne w porównaniu z kryzysem zadłużeniowym w Grecji, podobnie jak i czas pojawienia się i oddziaływania. Gospodarka amerykańska skurczyła się wtedy o 20 proc., greckie PKB obniżyło się o ponad 20 proc. i wciąż spada (273,28 mld USD -2006, 354,62 mld USD – 2008/najwyższy hist. poziom/ i 235,57 mld USD – 2014). Bezrobocie w USA przestało rosnąć po czterech latach od załamania w 1929 roku, w Grecji stopa bezrobocia obniża się z pułapu ok. 30%, - lata 2013/14, do ok. 24.2% w II kw. 2016r. W porównaniu do szczytu z 2008 roku w Grecji liczba miejsca pracy spadła o ok. 30 %. Zezza zwrócił uwagę, że odkąd w 2010 roku wydelegowano troikę (MFW, EBC, Komisja Europejska) do zrestrukturyzowania greckiego państwa, każda kolejna ekonomiczna prognoza dotycząca tego kraju była coraz gorsza. Ścieżka wzrostu PKB położona jest coraz niżej, ścieżka bezrobocia wyżej, prognozowany spadek inwestycji coraz większy. Źródło: Tomasz Jóźwik – „Kryzys pełen zysków”, z dnia 12-12-2013. Za: http://www.forbes.pl/fundusze-powolane-dla-ratowania-strefy-euro-zarabiaja-na-kryzysie,artykuly,167935,1,1.html 45

Źródło: - http://ec.europa.eu/economy_finance/assistance_eu_ms/greek_loan_facility/index_en.htm

28 | S t r o n a

Wykres 9. Porównanie skali kryzysów w Grecji i Wielkiego Kryzysu w USA, w roku 1929. Źródło: Paul Kirby - “Greece debt crisis: Has Grexit been avoided?”, z dnia 20-07-2015 http://www.bbc.com/news/world-europe-32332221

2.5. Osiągnięte rezultaty. Warianty rozwoju sytuacji

W 2014 roku grecka gospodarka zaczęła się z lekka podnosić z upadku – udało

się osiągnąć trzy istotne etapy:

1/ zrównoważono budżet - z wyłączeniem spłat zadłużenia, 2/ wyemitowano z sukcesem dług publiczny (tj. obligacje) na rynkach finansowych po raz pierwszy od 2010 roku; pożądana (niska rentowność) wyniosła tylko 4.95%, sprzedano je za 3 mld euro; Grecja odzyskała dostęp do rynków finansowego, 3/ wygenerowano wzrost PKB – niewielkie, ale realne 0,8%; była to pierwsza ekspansja gospodarcza od 2007 roku.

Zdaniem ministra finansów Grecji dobrym pomysłem dla rozwikłania trudnego

stanu finansów państwa byłby nowy „plan Merkel” – na wzór planu Marshalla.

„Niemcy mogłyby wykorzystać swoją siłę, aby zjednoczyć Europę. To byłoby

wspaniałe dziedzictwo niemieckiej kanclerz”. Dotychczasowa polityka walki

z kryzysem prowadzona przez Berlin jest porażką - „Cóż to jest za plan? Europa,

w której dostaniemy jeszcze więcej kredytów, których nie będziemy mogli

spłacić?”46. Powszechne społeczne niezadowolenie z działań oszczędnościowych

pomogło wejść lewicowej koalicji (SYRIZA), do rządu w wyborach parlamentarnych

46

Żródło: „Minister Warufakis: potrzebny plan Merkel na wzór planu Marshalla”, z dnia 05-02-2015. Za: http://biznes.pl/magazyny/finanse/minister-warufakis-potrzebny-plan-merkel-na-wzor-planu-marshalla/p53c9

29 | S t r o n a

(I – 2015). W okresie od stycznia do lipca 2015 roku, frustracje powstałe pomiędzy

rządem oraz wierzycielami - UE i MFW, w zakresie wdrażania środków pomocowych

i ich wydatkowania, doprowadziły rząd grecki do znacznego wzrostu w zaległościach

płatności, zaś greckie banki zaczęły zbytnio polegać na ratunkowych kredytach

pomocowych. W rezultacie pojawiło się ponownie zapytanie o przyszłość Grecji

w strefie euro. Aby zażegnać upadek systemu bankowego, Grecja nałożyła wymóg

kontroli kapitału w czerwcu 2015r., na krótko przed wstrząśnięciem

międzynarodowymi rynkami finansowymi, gdy stała się pierwszym rozwiniętym

państwem pomijającym swe płatności kredytu do MFW.

Tabela 3. Możliwości rozwiązania problemu greckiego długu publicznego, zaprezentowanego

przez The Economist ,w 2011r. Źródło: Grzegorz Górniewicz – „Kryzys finansów publicznych Grecji”.

Studia z zakresu prawa, administracji i zarządzania UKW, 2014.

OPCJA DZIAŁANIA ARGUMENTY ZA: ARGUMENTY PRZECIW:

Transfery budżetowe

- członkowie strefy euro „darują” Grecji pieniądze

- następuje zmniejszenie obciążenia Grecji

zadłużeniem

- EBC nie sprzeciwia się

-trudno wyobrazić sobie otwarte przekazania

rozwiązania wyborcom; mogło zachęcać do

rozrzutności

Pożyczki ratunkowe - członkowie strefy euro i MFW pożyczają Grecji

kolejne pieniądze

- Grecja ma więcej czasu na wprowadzenie koniecznych

reform

- brak sprzeciwu EBC

- brak powiązań z problemem wypłacalności

- warunki nowych kredytów mogą zredukować już niski

wzrost

- trudno wyborców przekonać do takiego

rozwiązania

„Inicjatywa wiedeńska” 47

- banki bez nacisku UE rolują grecki dług

- więcej czasu dla Grecji, zmniejszenie kosztów

podatników i gospodarki

- poprawa ratingów

- rozwiązanie trudne do skoordynowania

- zły przykład dla innych dłużników

Miękka restrukturyzacja lub przeprofilowanie

- kredytodawcy dobrowolnie przedłużają terminy spłat dotychczasowych długów

- więcej czasu dla Grecji na zreformowanie finansów

publicznych

- zmniejszenie kosztów bieżących

- nie rozwiązana kwestia niewypłacalności, lecz tylko przesunięcie problemu w

czasie

- prawdopodobne dalsze obniżanie ratingów

Twarda restrukturyzacja - poważne zmniejszenie wartości długu Grecji

- obniżenie obciążeń zadłużenia kraju

- przerzucenie strat na banki

- zmniejszenie presji na reformy

47

Powstała w 2009 roku „inicjatywa wiedeńska” była planem powstrzymania rozprzestrzeniania się trudności finansowych na Europę Środkową i Wschodnią. Zagraniczne banki zobowiązywały się nie zmniejszać swojego zaangażowania w regionie i nie uciekać z niego. Źródło: Grzegorz Górniewicz – „Kryzys finansów publicznych Grecji”. Studia z zakresu prawa, administracji i zarządzania UKW, str. 37-52, 2014. Za - http://repozytorium.ukw.edu.pl/bitstream/handle/item/1516/Grzegorz%20Gorniewicz%20Kryzys%20finansow%20publicznych%20Grecji.pdf?sequence=1

30 | S t r o n a

- sprzeciw EBC

Grecki przykład udowadnia jak niekontrolowany wzrost zadłużenia może

prowadzić do poważnych problemów państwa. Jako najważniejszy czynnik

o charakterze politycznym we wspieraniu jej gospodarki, wskazuje się chęć

utrzymania stabilności strefy euro oraz niedopuszczenie do powstania znaczących

napięć społecznych w Grecji. Największy wpływ na ostateczne decyzje w sprawie Aten

mają i będą miały wiodące gospodarki strefy euro, ze wskazaniem na Niemcy.

Powinno się zredukować grecki dług publiczny znacząco, ale winna to być

stopniowa redukcja długu w zamian za reformy, które kraj wprowadzi, czyli reformy

w pierwszej kolejności, po nich redukcja długu. „Sprawa spłaty zadłużenia jest

realizowana w postaci scenariusza trwania, polegającego na tym, że dług jest

zrestrukturyzowany, ale ta restrukturyzacja długu nie polega na tym, że się umarza

Grecji jakąś kwotę, tylko pozwala jej się zapłacić tę kwotę później, rozłożyć raty na

dłuższy czas, być może nawet na kilkadziesiąt lat. Jednak takie rozłożenie długu

w czasie wraz z redukcją jego oprocentowania nie będzie równoznaczne

z całkowitym rozwiązaniem greckiego kryzysu48”.

Grecja ma szanse na powrót do równowagi w odległej perspektywie czasowej,

czemu sprzyjać będzie optymalne rozłożenie jej płatności zadłużenia na korzystniejsze

raty, o niższym oprocentowaniu, obniżenie kosztów obsługi długu. To zależeć będzie

w dużym stopniu od zawartych porozumień z wierzycielami i jej własnej wytrwałości

w porządkowaniu wieloletnich zaniedbań.

Na chwilę obecną w zadłużeniu greckim tkwi element potencjalnego rozpadu

systemu taniego kredytu i destrukcji Unii Gospodarczo-Walutowej. Upadek Grecji

i panika rynkowa mogą uruchomić efekt domina i przynieść upadłości pozostałych,

nadmiernie zadłużonych państw europejskich i krach na rynkach. Wtedy rozpadłaby

się strefa euro i taka ewentualność jest jednym z powodów, dla których Grecy mają

zapewnioną kosztowną unijną pomoc od 2009 roku. Urzędnicy z Brukseli nie wiedzą,

jak się z tą sytuacją uporać i testują różne warianty rozwiązań, zamiatając istotę

problemu pod dywan. Długi są nie do spłacenia i wzrost gospodarczy pod ciężarem

takiego zadłużenia wydaje się być mitem. W obliczu greckiego tąpnięcia, rentowność

48

Za: -„Borowski: Grecja może liczyć tylko na rozłożenie rat – Rozmowa z główny ekonomista Crédit Agricole Jakub Borowskim”. Forbes, newseria/mm, 09.07.2015. Źródło: http://www.forbes.pl/borowski-grecja-moze-liczyc-tylko-na-rozlozenie-rat,artykuly,196928,1,1.html

31 | S t r o n a

obligacji wszystkich krajów, o statusie podobnym greckiemu, dramatycznie wzrośnie

doprowadzając je do niewypłacalności. Zabraknie wtedy pieniędzy na wypłaty części

wynagrodzeń, emerytur, czy zasiłków. Budżety stracą finansowanie. Może dojść do

chaosu i zamieszek na ulicach. Gorzką prawdą o Grecji jest to, że stała się państwem

Wykres 10. Terminy i kwoty zapadalności rat płatności długu greckiego w latach 2016-17, w mln. euro. Największą trudnością będzie spłata należności wobec EBC w miesiącach VI i VII 2016 Źródło: -„Greece's July ECB Payment Looms Over Bailout Negotiations: Chart” – Nikos Chrysoloras, z dnia 04- 04-2016. http://www.bloomberg.com/news/articles/2016-04-04/greece-s-july-ecb-payment-looms-over-bailout- negotiations-chart

o realnym potencjale „bomby masowego rażenia”, mogącej uruchomić panikę

rynkową, która jest w stanie zagrozić w skrajnym pesymistycznym wariancie

wydarzeń, całej europejskiej gospodarce. Na dziś i być może na jutro, UE jest

w stanie ratować Grecję w celu uniknięcia podobnej paniki i dla zachowania

stabilności geopolitycznej regionu. Grecja stała się uzależniona od pomocy, podobnie

jak chory pacjent od kroplówki i 24h- dyżuru lekarskiego, otrzymując kolejne

wyproszone kredyty. Czy jest tak, że ten zniekształcony system oparty na ciągłym

zadłużaniu, będzie pompowany do końca, aż pęknie jako kolejna z baniek

spekulacyjnych, znanych z przeszłości? Autor tej pracy nie odważa się na tak daleko

idące wnioski.

32 | S t r o n a

3. Społeczne konsekwencje zaburzeń gospodarczych

Efekty pakietów ratunkowych, w zamian za wymuszanie programów

oszczędnościowych na społeczeństwie greckim są niewielkie. Bezrobocie jest bardzo

wysokie w stosunku do średniej UE, a standard życia Greków tylko się pogarsza.

Łączny wpływ problemów ekonomicznych Unii, braku wdrożenia w życie idei unii

walutowej (jako optymalnego obszaru walutowego) oraz nadmiernego optymizmu

części założeń związanych z integracją walutową skutkowały w rezultacie dramatem

państwa. Połączenie z południową kulturą niefrasobliwości, wygodnictwa i indolencji

oraz braku zmysłu gospodarczego, przyniosło dramat i państwa i jego obywateli, który

będzie odciskał się piętnem w życiu każdego Greka przez najbliższe 25-35 lat,

w zależności od osiągniętych porozumień, wzajemnych ustępstw, cierpliwości

społeczeństwa i jego przyzwolenia na ograniczenia, cięcia i wycofanie z wielu

zdobyczy współczesności.

Gennaro Zezza49 zastanawiał się, dlaczego Grecji nie udało się wyjść na prostą,

mimo, że na pomoc dla niej przeznaczono, do roku 2013, - 220 mld euro (90 proc.

PKB), umarzając dodatkowo dług publiczny o wartości 107 mld euro? Wg. niego plan

naprawczy zaaplikowany przez troikę jest źle zaadresowany, a Grecy mieli wyjść

z recesji wskutek odzyskania konkurencyjności oraz poprzez zwiększanie eksportu -

„Dla kraju należącego do strefy euro, a więc pozbawionemu własnej waluty,

odzyskiwanie konkurencyjności polega na tak zwanej wewnętrznej dewaluacji, czyli

obniżce płac oraz cen. Rzeczywiście – płace w Grecji spadły o ¼ w ostatnich trzech

latach, ale nie nadążają za nimi ceny – dopiero od początku roku (2013), Grecję

nęka deflacja50”. Realia inne są od przewidywań, grecki eksport rośnie bardzo wolno,

a dodatkowo zwiększyła się pula eksportu towarów niskoprzetworzonych, o dużym

udziale kosztów płac i redukująca eksport części towarów wysokomarżowych.

Zdaniem Levy Institute, społeczność międzynarodowa ma dwie opcje do

wykorzystania dla ratowania sytuacji w Grecji: - albo zdecyduje się na oparty na

inwestycjach publicznych nowy plan Marshalla, albo jej gospodarka w dalszym ciągu

będzie się kurczyć. Problem polega na tym, że dopóki wszyscy zarabiają, a banki

49

Gennaro Zezza, analityk think-thanku Levy Economics Institute. Źródło: Tomasz Jóźwik – „Kryzys pełen zysków”, z dnia 12-12-2013. Za: http://www.forbes.pl/fundusze-powolane-dla-ratowania-strefy-euro-zarabiaja-na-kryzysie,artykuly,167935,1,1.html 50

Źródło: Tomasz Jóźwik – „Kryzys pełen zysków”, z dnia 12-12-2013. Za: http://www.forbes.pl/fundusze-powolane-dla-ratowania-strefy-euro-zarabiaja-na-kryzysie,artykuly,167935,1,1.html

33 | S t r o n a

centralne zapanowały nad kryzysem na rynku obligacji, nikt (wygodnej dla siebie)

taktyki wobec Grecji nie zmieni.

3.1. Polityka oszczędnościowa 2009-2016

Kolejne lata kryzysu to nieustanna walka społeczeństwa greckiego

z pogarszającym się poziomem życia, obniżkami płac, rent i emerytur, wzrastającym

opodatkowaniem, poszerzaniem zakresu i głębokości podatku VAT. Budżet państwa

przewidziany na rok 2016, ma zapisane cięcia na 5,7 mld euro i podwyżkę podatków

o ok. 2 mld euro (w tym emerytury zmniejszone są o ok. 1,8 mld euro, obrona o 0,5

mld euro). Rok 2016 to zwyczajny rok, kolejny z rzędu, gdy rząd stara się oszczędzać

na wszystkim, zaciskanie pasa. To protesty mieszkańców (styczeń/luty – rolnicy, maj

- strajk generalny (72h), największy od lata 2015r. I przyjęcie w dniu 8/9-05-2016r.,

nowego, kolejnego pakietu oszczędnościowego, spełniającego część warunków

otrzymywania dalszej pomocy od wierzycieli. Ministrowie zgodzili się, że do czerwca

br., powstanie zarząd funduszu prywatyzacyjnego, który ma pomóc w sprzedaży

majątku Grecji w celu spłaty zadłużenia. Sprzedano port w Pireusie Chinom

i zdecydowano o prywatyzacji 14. regionalnych lotnisk pod koniec 2016r. W planach

jest prywatyzacja portu w Salonikach, kolei państwowych i sieci gazowej. Na kolejne

posiedzenie Eurogrupy pod koniec maja zaplanowano rozmowy o długu Grecji -

głównie nad złagodzeniem spłat kolejnych rat, bo o umorzeniu (nawet częściowym)

oficjalnie jeszcze się nie mówi (por. wykres 10).

Pod koniec 2014r., pomimo kilku umorzeń zadłużenia, dług sięgał 170% PKB

(wartość PKB zmalała na skutek recesji gospodarki). To kwota nie do spłacenia przez

kilkanaście, czy nawet kilkadziesiąt lat. Bowiem przychody państwa (podatki) są na

standardowym poziomie kilkunastu procent PKB, z olbrzymią nieuregulowaną, szarą

strefą. Innymi słowy, dług publiczny kilkudziesięciokrotnie przekracza roczne

przychody państwa greckiego i jest w większości zaciągnięty wobec wierzycieli

zagranicznych. Gdyby państwo zaciągnęło długi głównie wobec swoich obywateli

i instytucji to mogłoby w następstwie wyżej je opodatkować, a pobrane od nich

w formie podatków należności zwrócić - obsługując zadłużenie. Grecja ma obecnie do

rozwiązania dwa problemy: a/brak pieniędzy do bieżącego funkcjonowania państwa;

b/wielki dług, który kiedyś trzeba będzie spłacić. Gdyby nie ten dług, to reformami

34 | S t r o n a

można by doprowadzić finanse Grecji do normalności. Wszystko na to wskazuje, że

Grecja dopiero stoi przed prawdziwymi problemami. I na obecną chwilę nie sposób

przewidzieć jak potoczą się dalsze wydarzenia.

3.2. Wpływ kryzysu na postawy i zachowania społeczne. Perspektywy

Kryzys gospodarczy w Grecji ma bardzo poważne konsekwencje dla jakości

życia i pracy jej mieszkańców. W 2008, tuż przed tym, gdy w Grecję z całą siłą uderzył

światowy kryzys finansowy, wyliczany przez UNDP wskaźnik rozwoju społecznego

(HDI – mierzony na podstawie 120 wskaźników, jak: zdrowie, edukacja, przychód,

nierówności, płeć, bieda, praca i jej brak, bezpieczeństwo społeczne (human security),

handel i przepływy finansowe, mobilność i komunikacja, zrównoważony rozwój

i demografia), plasował kraj na 18. miejscu na świecie. Dziś, osiem lat później, Grecja

zajmuje w tym zestawieniu miejsce 29 (Norwegia 1-miejsce, Polska – 36). Ten

spadek, choć bardzo wyraźny, nie oddaje jednak w pełni tego, jak bardzo obniżył się

poziom życia Greków - mocno zubożeli.

Trzy lata po wybuchu kryzysu, w 2011 roku, odsetek osób żyjących w Grecji

poniżej progu ubóstwa wyniósł wg danych Eurostatu aż 11 proc. Kolejne 27,3 proc.

było ubóstwem realnie zagrożonych. Pięć lat później wygląda to jeszcze gorzej.

Ubóstwo dotyka co piątego Greka, a zagrożonych nim jest realnie kolejne 35 proc.

Liczba osób bezdomnych podwoiła się i zdaniem organizacji pomocowych może

wynosić nawet 40 tys. Według MFW grecka gospodarka skurczyła się w stosunku do

sytuacji sprzed kryzysu blisko o 1/4, co jest największym spadkiem PKB w kraju

rozwiniętym, od czasów II WŚ. Niepokojące jest, że Grecja podnosi się w tempie dużo

wolniejszym, niż miało to miejsce w latach 30. XX wieku. Jeszcze gorzej sytuacja

wygląda, jeśli przyjrzeć się nie całej gospodarce, ale majątkom samych Greków. Jak

wyliczył grecki urząd statystyczny ELSTAT, przeciętny obywatel zbiedniał w wyniku

kryzysu aż o 40 proc. Protesty i zamieszki o różnej skali, nasileniu i strukturze

zawodowej strajkujących, odbywają się od roku 2010. Ludzie tracą pracę i nadzieję,

wpadają w biedę i rozmyślają nad swoją trudną przyszłością. Populacja Grecji wynosi

ok. 11 mln. ludzi, z czego ok. 4. milionów było w 2014r., zagrożonych ubóstwem lub

wykluczeniem społecznym. 1/5 populacji doświadcza różnych braków materialnych,

2.5 mln (20%, 2014), żyje poniżej tzw. linii ubóstwa. Ponad 120.000 wykształconej

35 | S t r o n a

kadry opuściło kraj w poszukiwaniu pracy między 2010, a 2013r., włączając w to

inżynierów, lekarzy i naukowców. 9/10 z nich miało wykształcenie uniwersyteckie,

Wykres 11. Wskaźnik rozwoju społecznego (HDI – Human Development Indicator) dla Grecji. Opis skrótów: Inequality-adjusted HDI (IHDI), Gender Development Index (GDI), Gender Inequality Index (GII). Złożony wskaźnik pomiaru: średnie osiągnięcia w trzech podstawowych wymiarach ludzkiego rozwoju - długie i zdrowe życie, wiedza, przyzwoity standard życia. Źródło: http://hdr.undp.org/en/composite/trends

z czego ponad 60% - tytuł magistra, a 11% - tytuł doktora. Już w roku 2010 nałożone

na Grecję warunki ściśle określały, co należy zmienić i usprawnić, aby zwiększyły się

wpływy budżetowe. Warunkami takimi były: zamrożenie i zmniejszenie pensji

w sektorze publicznym, redukcja zatrudnienia w sektorze publicznym, stopniowa

prywatyzacja państwowych zakładów, rezygnacja z 13. i 14. pensji w sektorze

publicznym i u wszystkich zarabiających powyżej 3 tys euro/m-c., zmniejszenie

pozostałych dodatków o 8%, oparcie emerytury nie na ostatniej pensji, a na średnim

wynagrodzeniu z całego okresu pracy, wydłużenie czasu pracy z 37 do 40 lat, średni

wiek emerytalny podniesiony z 61 do 63 lat, zwiększenie ilości pracowników, jaką

można w ciągu miesiąca legalnie zwolnić z zakładu z 2% do 4%, wzrost

podstawowych stawek podatku VAT z 21 do 23% i z 10% do 11%, wzrost akcyzy na

36 | S t r o n a

alkohol, wyroby tytoniowe i paliwa o 10%51. Założono ograniczenia liczby wysokich

świadczeń dla osób pracujących w środowisku szkodliwym dla zdrowia, w sytuacji,

gdy aż 32 proc. zatrudnionych we wszystkich sektorach gospodarki Grecji pracowało

właśnie w takich warunkach52. Nie mówimy tu o fenomenie bonusów i dodatków

przysługujących pracownikom sfery budżetowej, znacząco podnoszącym płace, już

zlikwidowanym bądź ograniczonym - „Nasz system socjalny nie jest wolny od wad”53

- przyznał premier Grecji Aleksis Cipras.

Z badań wynika, że kryzys wywiera piętno na samopoczuciu ludzi

i częstotliwość występowania poważnych depresji niemal potroiła się – z 3% do 8%

całości populacji, w ciągu 3 lat do roku 2011. Wskaźnik samobójstw wzrósł o 35%

pomiędzy 2010r., a 2012r., a wiele ośrodków profilaktyki i leczenia chorób i klinik

zostało zamkniętych z powodu cięć budżetowych. Wykazano istotny skok

zapotrzebowania na usługi pomocy dla zdrowia psychicznego w czasie cięcia kosztów

ważnych społecznie, o 20% w l. 2010-11, i o dalsze 55% w l. 2011-1254. Medyczny

magazyn Lancet, w Raporcie 201455, podkreślił katastrofalne skutki społeczne

i zdrowotne wynikające z kryzysu finansowego i ich skumulowany wpływ na postawę

ludzi. Raport stwierdził, że skala i szybkość zmian sprawiają, że system opieki

zdrowotnej ma ograniczone możliwości reakcji na wysoki poziom potrzeb pacjentów.

Opieka medyczna jest jedną z tych usług publicznych, które nabardziej zostały

przez kryzys dotknięte. Około 800 tys. Greków jest pozbawionych do nich dostępu

z powodu ubóstwa lub braku ubezpieczenia, a ich liczba podwoiła się od roku 2008.

Coraz trudniej jest o pracę do zdobycia, szczególnie dla młodych ludzi. Gdy ¼

51

Za: - “Europejski plan pomocy dla Grecji – szczegóły”, z dnia 24-05-2010r. Źródło: http://www.psz.pl/168-archiwum/europejski-plan-pomocy-dla-grecji-szczegoly 52

Za: Tomasz Zwierz – „System emerytalny w Grecji”, z dnia 14-02-2011r. Źródło: http://www.psz.pl/118-gospodarka/system-emerytalny-w-grecji 53

Np. comiesięczny dodatek do pensji za mycie rąk (€420), za brak spóźnień do pracy (€600), za korzystanie z (darmowej) stołówki (€120), za wysyłanie faksów (urzędnicy) - €870, za rozgrzewanie silników samochodów (kierowcy) - € 69, za punktualne przyjeżdżanie na miejsce (kierowcy) - €390, za przejmowanie i zdawanie samochodów (kierowcy) - €450. Ponadto: - dodatek dla leśników za prace na zewnątrz, wyższa o 50 proc. pensja za ciągłość pracy u jednego pracodawcy, zasiłki wypłacane pracownikom branży turystycznej poza sezonem (trwającym mniej niż pół roku), 50 proc. dodatek urlopowy. Przywilejem pracowników sektora publicznego była możliwość przejścia na emeryturę przed 50. rokiem życia, itp. Za: Jacek Bereźnicki – „Absurdy greckiej gospodarki. Dodatki do pensji, w które trudno uwierzyć”, z dnia 01-07-2015. Źródło: http://www.biztok.pl/gospodarka/absurdy-greckiej-gospodarki-dodatki-do-pensji-za-punktualnosc-mycie-rak-i-grzanie-silnika_a21681. Dostęp z dnia 20-05-2016 54

Za: “Greece: austerity takes a heavy toll on public health”, z dnia 21-02-2014. Źródło: http://www.cam.ac.uk/research/news/greece-austerity-takes-a-heavy-toll-on-public-health 55

Za: A. Kentikelenis, M. Karanikolos, A. Reeves, M. McKee, D. Stuckler: - “Greece's health crisis: from austerity to denialism”, z dnia 20-02-2014. Źródło: http://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(13)62291-6/fulltext

37 | S t r o n a

populacji pozostaje bez pracy, to wśród młodzieży wskaźnik jest dużo wyższy –

w niektórych regionach kraju sięgał 50% dla młodych ludzi poniżej 25 r. życia. Silnie

dotyka ich bezrobocie długotrwałe, a po 2 latach bez pracy tracą ubezpieczenie

zdrowotne. Ten charakter bezrobocia sprawia, że coraz mniejsza grupa zawodowo

czynnych opłaca fundusze emerytalne, zaś emeryci mają do utrzymania większą grupę

osób. Kryzys obnażył również brak stosownej siatki zabezpieczeń społecznych,

a państwo opiekuńcze było tu zawsze bardzo słabe56.

Ceną za pomoc finansową dla Grecji były reformy gospodarcze i cięcia

wydatków budżetowych. Zrestrukturyzowano zatrudnienie w sektorze publicznym

o 150 tys. etatów, odchudzono administrację państwową, zmniejszono kwotę wolną

od podatku z 8 do 5 tys. euro, obniżono o 1/5 kwoty większości emerytur,

zlikwidowano wiele zasiłków, dodatków i dopłat. Wciąż jest w tle pytanie - czy

program zaciskania pasa w zamian za zagraniczne pieniądze uratował Grecję przed

ostatecznym upadkiem, czy też raczej przydusił dławiącą się śmiertelnie grecką

gospodarkę, zamiast pobudzić ją do walki o życie. Jedno jest całkowicie pewne –

Grekom żyje się dziś o wiele gorzej niż dekadę temu, a zadłużenie spłacać będą

kolejne pokolenia57. Z drugiej strony polityka zaciskania pasa i drakońskie

oszczędzanie nie sprawdza się. Jak długo jeszcze będzie ona narzucana przez Bank

Światowy i inne instytucje nie wiadomo, ale tylko tzw. polityka wzrostu może pomóc

Grecji szybko stanąć na nogi. Polityka wzrostu to dość szerokie pojęcie, ale

w głównej mierze opiera się na tym, że funkcja państwa w czasie kryzysu nie

ogranicza się jedynie do „zwijania samego siebie w każdej dziedzinie, w której

jeszcze istnieje”, a na aktywnym działaniu i umiejętnym inwestowaniu w sprawnie

działające gałęzie przemysłu, handlu i usług.

Wycofywanie się państwa w Grecji doszło do takiego absurdu, że nawet media

publiczne w tym kraju nie mają racji bytu (wyłączenie kanałów TV w lipcu 2015).

Takie działania sprzyjają radykalizacji nastrojów społecznych. Gdyby miał zrealizować

się, w nieokreślonej przyszłości wariant bankructwa Grecji, to straci ona na lata

wiarygodność finansową. Długo nie będzie mogła liczyć na pożyczki zagranicznych

banków komercyjnych. Mało prawdopodobne też, aby otrzymała pożyczki od rządów

56

Źródło: - Lucy Rodgers i Nassos Stylianou – „How bad are things for the people of Greece?”, z dnia 16-07-2015. Za: http://www.bbc.com/news/world-europe-33507802 57

Za: Dominika Kulczyk - „Kraj ludzi smutnych, chorych i bez pracy”, z dnia 03.04.2016 http://www.rp.pl/Opinie/304039897-Kraj-ludzi-smutnych-chorych-i-bez-pracy.html#ap-2

38 | S t r o n a

innych krajów. Przez lata będzie zmuszona do utrzymywania swej struktury wyłącznie

z podatków i podobnych opłat oraz z zysków przedsiębiorstw państwowych.

Ewentualne bankructwo Grecji najbardziej zaboli więc Greków żyjących z publicznych

pieniędzy - strefę budżetową i emerytów oraz osoby intensywnie korzystające

z publicznej służby zdrowia (ciężko lub przewlekle chorzy). Większość Greków,

zwłaszcza na wyspach, żyje z dochodów z turystyki i oni tak dotkliwie upadku mogą

nie odczuć. Pośrednio i upadek i deregulacja infrastruktury państwowej - szkolnictwa,

służby zdrowia, transportu, itp. dotknie wszystkich mieszkańców. Pewne jest jedno -

kryzys oznacza dla większości Greków koniec stylu życia, do którego przywykli przez

ostatnie 30 lat, jego relatywnie wysokiego poziomu. Stopniowo wrócą oni do

standardu życia odpowiedniego do rzeczywistej zamożności kraju, wyraźnie niższej

od średniej w Unii Europejskiej.

3.3. Uwagi i wnioski. Grecki punkt widzenia

Antonis Davanellos, przedstawiciel greckiej lewicy wyraża b. krytyczne opinie

pisząc58, o sytuacji w kraju i majowym (2016) porozumieniu rządu greckiego

z wierzycielami. Jego zdaniem, Grecy muszą bronić resztek swoich wywalczonych

kiedyś praw, i absolutnie niezbędnymi będą tu strajki i protesty społeczeństwa

przeciwko reformom emerytalnym. Jest to warunek konieczny ich powstrzymania,

zaś bezpośrednim celem powinno być uchylenie wszystkich ustalanych porozumień

rządowych. Ustalenia dotyczyły zakresu ubezpieczenia społecznego, podatków, płac

i zatrudniania w sektorze usług publicznych, jak również niespłaconych kredytów

hipotecznych (zniesienie jakiejkolwiek ochrony niespłaconych kredytów hipotecznych

grozi eksmisją tysięcy rodzin). Umowa przewiduje dalsze obniżki wysokości

minimalnych emerytur, umowę obniżenia tzw. EKAS (rodzaj zasiłku z ubezpieczenia

społecznego dla osób starszych i niepełnosprawnych), w tym wyeliminowanie

wsparcia dla wdów w wieku poniżej 55 lat; wzrost podatku VAT - powyżej 24 procent

na rachunkach za wodę i elektryczność. Kolejne cięcia płac i duże ograniczenia

zatrudnienia w sektorze publicznym to niekończący się grecki dramat. Niemiecki min.

finansów Wolfgang Schäuble, oświadczył, że nie będzie możliwości złagodzenia

płatności greckiego długu, podczas gdy MFW, z drugiej strony, podkreśla, że grecki

58

Członek greckiej socjalistycznej grupy Lewica Międzynarodowych Robotników (Internationalist Workers Left). Za: Antonis Davanellos - “Moment of truth for the Third Memorandum”, z dnia 30-04-2016. Źródło: http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article4473

39 | S t r o n a

rząd musi podjąć bardziej stanowcze kroki dla realizacji planu ich spłat. Aby spłaty te

były skuteczne, powinno się wdrażać drastyczne, dostępne środki, wymagane przez

MFW. Potrzebne jest również powołanie silniejszej władzy politycznej i instytucji

i w związku z tym wierzyciele składają w ostrym tonie żądania zmian do ministra

finansów Euclida Tsakalotosa i ministra gospodarki Giorgosa Stathakisa.

Unijni politycy oczekują przyspieszenia zmian politycznych.

A. Davanellos zarzuca, że umowa nie zawiera żadnych środków, zagrażających

interesom wielkiego kapitału, czyli tej części społeczeństwa, która nie ucierpiała

wskutek kryzysu. Wskazuje, że partie rządzące zabezpieczają pełną ochroną swoje

przywileje, chociaż nadal twierdzą, że ofiary są konieczne od wszystkich dla „dobra

narodu” - z pewnymi wyjątkami od proponowanej zasady. Są nimi ci, którzy

zdeponowali pieniądze w bankach szwajcarskich, lub powiązani z aferą Panama

Papers.

Antonis Davanellos doskonale oddaje aktualne nastroje społeczeństwa i jego

realne położenie, pisząc59: „Wierzyciele wymierzają poważny, antyspołeczny cios

prawom socjalnym i pracowniczym, a życie codzienne w Grecji stanie się o wiele

trudniejsze dla pracowników i ludzi ubogich. Wyjdzie na jaw ich bezprecedensowy

atak na ludzi najbardziej wrażliwych, spośród objętych programami społecznymi,

którzy nie są w stanie wykazać swoich praw do pełnej emerytury, np. ze względu na

okres bezrobocia”.

Alina Hyż60 podkreśla b. trudną sytuację Greków i dramatyczne położenie

państwa w połowie 2016r. Wskazuje też na brak większych nadziei na udane

i efektywne rozwiązanie kryzysu zadłużenia w najbliższej przyszłości. Jedną

z istotnych ku temu przeszkód okazuje się omawiana wcześniej mentalność

społeczeństwa, niezwykle odpornego na wszelkie nowości i zmiany, przeciwnego

innowacjom, niechętnego zaleceniem i uwikłanego w roszady personalne i polityczne,

trwające od dziesięcioleci. Tym samym nie ma i długo zapewne nie będzie końca

procesowi wypychania rodzin greckich poza osiągnięty poziom życia, uzyskany do

2009r., w kierunku daleko idącej pauperyzacji społeczeństwa i zaniżania wszelkich

dostępnych w UE standardów socjalnych i emerytalnych.

59

Minimalną emeryturę ustalono (od VIII-2015r.) na € 486 m-c; ustalenia bieżące redukują je do do poziomu € 392 m-c; następnie porozumienie jeszcze obniża tę minimalną kwotę - do € 346 m-c. Robotnicy zatrudnieni np. w pracy sezonowej lub „budowlance”, otrzymają zmniejszone o 30% emerytury, w porównaniu do 2014r. 60

Wykład - „Aktualne problemy strefy euro” , Wydz. Ekonom.-Socjologiczny UŁ, z dnia 08-05-2016. Prof. Alina Hyż, Profesor “Technological Educational Institute Of Piraeus, Hellenic Open University”.

40 | S t r o n a

Wykres 12. Grecja - relacje zatrudnienia: wskaźnik zatrudnienia na pełnym etacie (w tys.)/ kosztów pracy (indeks w pkt. - obniżenie do 76,8 pkt w Q1 - 2016)/wskaźnik bezrobocia młodych (w %)/wskaźnik bezrobocia długoterminowego (pow.2 lat; w %. ). Źródło: tradingeconomics.com

B I B L I O G R A F I A

I. Sieć internetowa:

1. http://www.eiu.com/home.aspx (The Economist Intelligence Unit)

2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia

3. http://www.forbes.com i http://www.forbes.pl/

4. http://www.heritage.nf.ca/ (Heritage Newfoundland & Labrador)

5. http://time.com/

6. http://businessinsider.com.pl i http://uk.businessinsider.com

7. http://pulshistorii.pb.pl/

8. https://www.oanda.com/

9. http://www.tomaszgabis.pl/

10. http://www.indexmundi.com/

11. http://www.tradingeconomics.com/

12. http://tomaszcukiernik.pl/

13. http://www.data.unhcr.org/ (The UN Refugee Agency)

14. http://wyborcza.biz/biznes/0,0.html

15. http://wpolityce.pl/

16. http://ec.europa.eu/ (portal Komisji Europejskiej)

17. http://www.bbc.com/

18. http://hdr.undp.org/en/composite/trends (United Nations Development

Programme. Human Development Reports)

19. http://www.rp.pl/

20. http://www.internationalviewpoint.org

41 | S t r o n a

21. http://www.thelancet.com

22. http://www.psz.pl (portal spraw zagranicznych)

23. http://www.washingtonpost.com

24. http://www.cam.ac.uk (University of Cambridge/Research)

25. http://www.bloomberg.com

26. http://www.biztok.pl/

27. http://www.reuters.com

28. https://www.nbp.pl

29. http://repozytorium.ukw.edu.pl

30. http://www.wiedzainfo.pl

II. Książki i publikacje:

1. John M. Keynes – „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”, PWN,

Warszawa 2003,

2. Maneet Ahuja - „Inwestorzy alfa. Kulisy sukcesów największych funduszy

hedgingowych. Bridgewater”, Helion - One Press, Gliwice, 2014,

3. „Elementy makro i mikroekonomii dla inżynierów”, pod red. Stefana Marciniaka,

Wyd. I, PWN, W-wa 1994,

4. Aneta Hryckiewicz-Gontarczyk - „Anatomia kryzysów bankowych”, Poltext, W-

wa, 2014,

5. Carmen Reinhart i Kenneth Rogoff - “This Time Is Different: A Panoramic View

Of Eight Centuries Of Financial Crises”, NBER, Working Paper 13882, March

2008,

6. “Systemic Banking Crises Database”, IMF Economic Review, Vol. 61, No. 2, 2013,

7. “Systemic Banking Crises Database: An Update” - Luc Laeven and Fabián

Valencia, IMF Working Paper, WP/12/163, z roku 2012

8. Halina Zadora, Tomasz Zieliński – „Pieniądz wspólczesny a kryzysy bankowe”,

Difin, W-wa, 2012,

9. Wojciech Morawski -„Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości”, Wyd.

Trio, W-wa 2002,

10. Tomasz Grzegorz Grosse – „Systemowe uwarunkowania kryzysu strefy euro”,

2010, str. 339-364. Instytut Studiów Politycznych PAN, Instytut Spraw

Publicznych,

11. Anna Vivizi – „Wybrane regiony świata w warunkach kryzysu: Grecja”.Praca

zbiorowa pt. „Kryzys gospodarczy 2008+. Test dla stosowanej polityki. Metody

przeciwdziałania i ich skuteczność” – pod redakcją Katarzyny Żukrowskiej,

Oficyna Wydawnicza. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2013,

42 | S t r o n a

Spis ilustracji:

1. Tabela 1: Zestawienie parametrów dużych kryzysów bankowych,

lata 1970-2012 ………………………….…………………………………………………… 9

2. Wykres 1: Relacje kursowe pary - USD/drachma (GRD). L.1990-2001….. 14

3. Wykres 2. Wysokość inflacji w Grecji na tle poziomu bezrobocia,

produkcji przemysłowej i wydatków budżetowych (w mln €).

Lata 1992-2016. ….……………………………………………………………………..…… 14

4. Wykres 3. Wartość obligacji 10-letnich w Grecji na tle relacji EUR/USD,

długu zagranicznego i PKB/mieszkańca (w %). Lata 1992-2016 ….….……. 17

5. Wykres 4. Realny wskaźnik wzrostu PKB Grecji w l. 1999-2013 (w %)

na tle wybranych gospodarek ………………………………………………….….……. 19

6. Wykres 5. Relacja PKB Grecji (mld.€) wobec wpływów z administracji

publicznej/sektora usług/przychodów z turystyki (w mln €).

L. 1992-2016………………………………………………………………………..….………. 19

7. Wykres 6. Dług publiczny wybranych państw UE (w % PKB).

L. 2004-2013 ……………………………………….…………………………….…………… 21

8. Wykres 7. Relacja długu zagranicznego PKB Grecji do długu rządowego

(w mln. €) i wskaźnika wzrostu rocznego PKB (w %). Lata 1996-2016.… 22

9. Wykres 8. Relacje finansowe Grecji. Lata 1992-2016 ………………………... 23

10. Wykres 9. Porównanie skali kryzysów w Grecji i Wielkiego Kryzysu

w USA, w roku 1929 ……………………………………………………………………..… 28

11. Tabela 3. Możliwości rozwiązania problemu greckiego długu

publicznego, zaprezentowanego przez The Economist, w 2011r …………. 29

12. Wykres 10. Terminy i kwoty zapadalności rat płatności długu

greckiego w latach 2016-17, w mln. euro ……………………………………….….. 31

13. Wykres 11. Wskaźnik rozwoju społecznego (HDI – Human Develop-

ment Indicator) dla Grecji ………………………………………………….……….….. 35

14. Wykres 9. Grecja: Relacje zatrudnienia. Wskaźnik bezrobocia/

kosztów pracy/wskaźnik bezrobocia młodych/wskaźnik bezrobocia

długoterminowego (pow.2 lat) ……………………………………………….…..…... 40