Kürtler ve Kürdistan

8/6/2019 Krtler ve Krdistan

1/196

rtler &rdistanV. MNORSKY TH. BOSD.N. Mac Kenze

rtler &rdistanV. MNORSKY TH. BOSD.N. Mac Kenze


2/196


3/196

Doz YaynlarTarih/AratrmaKrtler ve Krdistan

Th. Bois, V. Minorsky, D.N. Mc Kenziezgn AdThe Encyclopaedia of islam, Kurds, Krdistan

ngilizce'den evirenKamuran FratlDizgi/MizampajNadire IkKapak TasarmNadire IkBirinci BaskEkim 1996kinci BaskEyll 2004BaskCan MatbaaclkISBN

975-6876-42-5

DOZ YAYINLARITaksim Cd. No: 71/580090 Beyolu - Taksim - STANBULTel.: (0212) 297 25 05 - Fax: (0212) 297 13 73E-nail: [email protected]

Doz YaynlarTarih/AratrmaKrtler ve Krdistan

Th. Bois, V. Minorsky, D.N. Mc Kenziezgn AdThe Encyclopaedia of islam, Kurds, Krdistan

ngilizce'den evirenKamuran FratlDizgi/MizampajNadire IkKapak TasarmNadire IkBirinci BaskEkim 1996kinci BaskEyll 2004BaskCan MatbaaclkISBN

975-6876-42-5

DOZ YAYINLARITaksim Cd. No: 71/580090 Beyolu - Taksim - STANBULTel.: (0212) 297 25 05 - Fax: (0212) 297 13 73E-nail: [email protected]


4/196

KRTLER ve KRDSTAN

Th. BoisV. Minorsky

D.N. Mac Kenzie

KRTLER ve KRDSTAN

Th. BoisV. Minorsky

D.N. Mac Kenzie


5/196


6/196


7/196

NDEKLERI. BLM : GENEL GR 9II. BLM : KRTLER VE YURTLARI:KRDSTAN 11A. Krdistan'n Blgesel Kapsam v 11B. Krdistan'n Etnik ve Corafi Kapsam 12C. Saysal Adan Krtler 15D. Krdistan'n Corafyas 161. Fiziksel Corafya 162. Yeralt ve Yerst Zenginlikleri 243. nsanlar 29E. Krdistan'n Antropolojik Profili 36III. BLM : TARH 41

A. Kkenler ve slamiyetncesi Tarih 41SoyAalar ve Halk Etimolojisi 47

B. 1920ye Kadar slamiyet Dnemi 501. Arap stilasndan Sonra Krtler 512. Halifeler ve Buyid Hakimiyeti DnemindeKrtler 54Hezbaniler 57

KRTLER VE KRDSTAN 5

NDEKLERI. BLM : GENEL GR 9II. BLM : KRTLER VE YURTLARI:KRDSTAN 11A. Krdistan'n Blgesel Kapsam v 11B. Krdistan'n Etnik ve Corafi Kapsam 12C. Saysal Adan Krtler 15D. Krdistan'n Corafyas 161. Fiziksel Corafya 162. Yeralt ve Yerst Zenginlikleri 243. nsanlar 29E. Krdistan'n Antropolojik Profili 36III. BLM : TARH 41

A. Kkenler ve slamiyetncesi Tarih 41SoyAalar ve Halk Etimolojisi 47

B. 1920ye Kadar slamiyet Dnemi 501. Arap stilasndan Sonra Krtler 512. Halifeler ve Buyid Hakimiyeti DnemindeKrtler 54Hezbaniler 57

KRTLER VE KRDSTAN 5


8/196

eddadiler : 59Hsnweyhiler 60Mervaniler 633. Trk Fetihleri 65Ouzlar 65Musul Atabeyleri 68Diyarbakr Artuklu Atabeyleri 69

4. Eyyubiler 705. Harzemah Celaieddin 726. Mool lhanllar 737. Memlk Sultanlar DnemindeKrt Airetleri 758. Timur ve Trkmen Slaleleri 789. Safevi ahlan ve Osmanl Sultanlan 7910. erefname 83Grup A: Cezire ve Dersim Aras 84Grup B: Cezire ve Kilis Aras 88Grup C: Cezire ve Hoy Aras 90Grup D: Hakkari'nin Gneyi 92Grup E: Pers Krtleri 941650 'den 1730 'a 95Afganlar :. 96Nadir ah 96Zend Slalesi 97Kaarlar 98

11. XIX Yzylda Trkiye 99Rus-Trk Savalar 100Hamidiye Alaylar 101Ermeni-Krt likileri : 102XX. Yzyl 103C. 1920den Gnmze 107

6 KRTLER VE KRDSTAN

eddadiler : 59Hsnweyhiler 60Mervaniler 633. Trk Fetihleri 65Ouzlar 65Musul Atabeyleri 68Diyarbakr Artuklu Atabeyleri 69

4. Eyyubiler 705. Harzemah Celaieddin 726. Mool lhanllar 737. Memlk Sultanlar DnemindeKrt Airetleri 758. Timur ve Trkmen Slaleleri 789. Safevi ahlan ve Osmanl Sultanlan 7910. erefname 83Grup A: Cezire ve Dersim Aras 84Grup B: Cezire ve Kilis Aras 88Grup C: Cezire ve Hoy Aras 90Grup D: Hakkari'nin Gneyi 92Grup E: Pers Krtleri 941650 'den 1730 'a 95Afganlar :. 96Nadir ah 96Zend Slalesi 97Kaarlar 98

11. XIX Yzylda Trkiye 99Rus-Trk Savalar 100Hamidiye Alaylar 101Ermeni-Krt likileri : 102XX. Yzyl 103C. 1920den Gnmze 107

6 KRTLER VE KRDSTAN


9/196

/. Trkiye 1082. ran 1123. Irak 1154. Suriye ve Lbnan 126

IV. BLM: KRTLER'DE TOPLUMSALYAAM 129A. Krt Toplumunun Temel Yaplar 1301. KrtAilesi 1302. Airet rgtlenmesi 134KrtAiretlerinin Listesi 134KrtAireti ve eleri 135Airet Bakan, Ykmllkleri, Sorumluluklarve Kazanmlar 138

3. Ekonomik Yaplar 140Krtler'de Gerlik 140Krtler'de Kyllk 141B. Dinsel Durum 147C. Gelenek ve Grenekler 153

1. Giyim-Kuam 1532. Evlilik ve CenazeAlkanlktan 1543. Bayramlar veMevsim Trenleri 1554. Dans veMzik 1585. Oyunlar, Spor ve Avclk 161

V. BLM : DL 165VI. BLM : FOLKLOR VE EDEBYAT 169A. Popler Edebiyat ve Halk Edebiyat 169B. Yazl ve Szl Edebiyat 1741. Kkenler ve Klasik Dnem 1762. Modern a 179C. Krt Basn 188

KRTLER VE KRDSTAN 7

/. Trkiye 1082. ran 1123. Irak 1154. Suriye ve Lbnan 126

IV. BLM: KRTLER'DE TOPLUMSALYAAM 129A. Krt Toplumunun Temel Yaplar 1301. KrtAilesi 1302. Airet rgtlenmesi 134KrtAiretlerinin Listesi 134KrtAireti ve eleri 135Airet Bakan, Ykmllkleri, Sorumluluklarve Kazanmlar 138

3. Ekonomik Yaplar 140Krtler'de Gerlik 140Krtler'de Kyllk 141B. Dinsel Durum 147C. Gelenek ve Grenekler 153

1. Giyim-Kuam 1532. Evlilik ve CenazeAlkanlktan 1543. Bayramlar veMevsim Trenleri 1554. Dans veMzik 1585. Oyunlar, Spor ve Avclk 161

V. BLM : DL 165VI. BLM : FOLKLOR VE EDEBYAT 169A. Popler Edebiyat ve Halk Edebiyat 169B. Yazl ve Szl Edebiyat 1741. Kkenler ve Klasik Dnem 1762. Modern a 179C. Krt Basn 188

KRTLER VE KRDSTAN 7


10/196


11/196

I. BLMGENEL GR

Yakn Dou 'da ranl bir halk olan Krtler, az ok laik birlke olan Trkiye ile ii ran, Arap ve Snni Irak, Kuzey Suriye ve Sovyet Transkafkasya'nn kesitii blgede yaamaktadrlar. Bu topraklarn, yani Krdistan'n iktisadi ve toplumsal nemi inkar edilemez. Krt Halk, Birinci Dnya Sava-'nn sona ermesinden bu yana tm komular gibi iktisadi,toplumsal ve kltrel alanda olduu kadar siyasal dzen bakmndan da nemli dnmler geirmektedir. Krtlerin saysz sorunu zerine her lkede bir ka kitaptan oluan kabarkbir liste mevcuttur. Aada konuyla ilgili yetkin bir bibliyografya almasnn listesini veriyoruz:KAYNAKA

F. B. Rostopin, Bibliografiya po kurdskoy probleme (Krt sorunu zerine kaynaka), Revol. Vostok, 1933/3-4 (19-20), 292-326, 5 (21), 159-73;O. Vil'cevskiy, Bibliograficevskii obzor zarubeznukh kurdskikh pecatnukh iz-daniy ve XX stolety, Iranskie Yazki, I, Moskova-Leningrad 1945, 147-81;M. B. Rudenko, Opisanie Kurdskikh rukopisey Leningradskikh sobraniy, Izdat.Vost. Lit., Moskova 1961, N. A. Aleksanian, Bibliografiya k'tebed k'rd yaSovetie, Erivan 1962, Krte ve Rusa;J. S. Muaelian, Bibliografiya po kurdovedeniyu, Izdat. Vost. Lit. 1963;

KRTLER VE KRDSTAN 9

I. BLMGENEL GR

Yakn Dou 'da ranl bir halk olan Krtler, az ok laik birlke olan Trkiye ile ii ran, Arap ve Snni Irak, Kuzey Suriye ve Sovyet Transkafkasya'nn kesitii blgede yaamaktadrlar. Bu topraklarn, yani Krdistan'n iktisadi ve toplumsal nemi inkar edilemez. Krt Halk, Birinci Dnya Sava-'nn sona ermesinden bu yana tm komular gibi iktisadi,toplumsal ve kltrel alanda olduu kadar siyasal dzen bakmndan da nemli dnmler geirmektedir. Krtlerin saysz sorunu zerine her lkede bir ka kitaptan oluan kabarkbir liste mevcuttur. Aada konuyla ilgili yetkin bir bibliyografya almasnn listesini veriyoruz:KAYNAKA

F. B. Rostopin, Bibliografiya po kurdskoy probleme (Krt sorunu zerine kaynaka), Revol. Vostok, 1933/3-4 (19-20), 292-326, 5 (21), 159-73;O. Vil'cevskiy, Bibliograficevskii obzor zarubeznukh kurdskikh pecatnukh iz-daniy ve XX stolety, Iranskie Yazki, I, Moskova-Leningrad 1945, 147-81;M. B. Rudenko, Opisanie Kurdskikh rukopisey Leningradskikh sobraniy, Izdat.Vost. Lit., Moskova 1961, N. A. Aleksanian, Bibliografiya k'tebed k'rd yaSovetie, Erivan 1962, Krte ve Rusa;J. S. Muaelian, Bibliografiya po kurdovedeniyu, Izdat. Vost. Lit. 1963;

KRTLER VE KRDSTAN 9


12/196

C. J. Edmonds, A bibliography ofSouthern kurdish 1920-1936 (Gney Krtleri zerine Kaynaka) 1920-1936, JRCAS, XXXII (1945), 185-91;

D. N. Mac-Kenzie, A bibliography of Southern Kurdish (1945-1955), (GneyKrtleri zerine Kaynaka, 1945-1955), JRCAS, 1X1V (1957), 31-7, E. R.McCarus, Kurdish language studies (Krt Dili almalar), MEJ (Yaz1960), 325-35;

P. Rondot, Les Kurdes, le Krdistan, la auestion krde, Essai de bihliographie(Krtler, Krdistan, Krt Sorunu, Kaynaka Denemesi), En Tene d' slam,1947/2;A. Bennigsen, Les Kurdes et la Kurdologie en Union Sovietiques (Krtler veSovyetler Birlii'nde Krdoloji), Cahiers du Monde russe et sovietique, II(Nisan-Haziran 1960), 513-30;M. Mokri, Kurdologie et enseignement de la langue krde en U. R. S. S. (Krdoloji ve S.S.CB'de Krt Dili retimi), L'Ethnographie, 1963, 71-106;Th. Bois, Bulletin raisonne d'etudes Kurdes, n Machria, IVII (1964), 527-70;ISK's Kurdish bibliography (ISK'n Krt Kaynakas), bas. Silvio vrjfl Rooyve Kees Tamboer, Amsterdam 1968, 1, 658 (9350 no.) bkz. Th. Bois, Bior'da,1969/3-4, 184-87;

Mistefa Ehmed Neriman, Kitebxane Krdi, Kerkk 1960.

10 KRTLER VE KRDSTAN

C. J. Edmonds, A bibliography ofSouthern kurdish 1920-1936 (Gney Krtleri zerine Kaynaka) 1920-1936, JRCAS, XXXII (1945), 185-91;

D. N. Mac-Kenzie, A bibliography of Southern Kurdish (1945-1955), (GneyKrtleri zerine Kaynaka, 1945-1955), JRCAS, 1X1V (1957), 31-7, E. R.McCarus, Kurdish language studies (Krt Dili almalar), MEJ (Yaz1960), 325-35;

P. Rondot, Les Kurdes, le Krdistan, la auestion krde, Essai de bihliographie(Krtler, Krdistan, Krt Sorunu, Kaynaka Denemesi), En Tene d' slam,1947/2;A. Bennigsen, Les Kurdes et la Kurdologie en Union Sovietiques (Krtler veSovyetler Birlii'nde Krdoloji), Cahiers du Monde russe et sovietique, II(Nisan-Haziran 1960), 513-30;M. Mokri, Kurdologie et enseignement de la langue krde en U. R. S. S. (Krdoloji ve S.S.CB'de Krt Dili retimi), L'Ethnographie, 1963, 71-106;Th. Bois, Bulletin raisonne d'etudes Kurdes, n Machria, IVII (1964), 527-70;ISK's Kurdish bibliography (ISK'n Krt Kaynakas), bas. Silvio vrjfl Rooyve Kees Tamboer, Amsterdam 1968, 1, 658 (9350 no.) bkz. Th. Bois, Bior'da,1969/3-4, 184-87;

Mistefa Ehmed Neriman, Kitebxane Krdi, Kerkk 1960.



13/196

II. BLMKRTLER VE YURTLARI: KRDSTAN

Thomas BoisA. Krdistan'n Blgesel Kapsam"Krt" etnik teriminin kullanm ok eskilere dayanmaklabirlikte, bu terimin yaygn olarak kullanm Arap yaylmasndan itibaren bilinegelmektedir. Tarihsel adan "Krdistan" yada "Krtlerin lkesi" adnn Hemedan'n kuzeydousundabakenti Bahar olan bir eyalet kuran son Byk Seluklu Hkmdar Sultan Sencer (l. 552/1157) zamanna dayand sa

nlmaktadr. Azerbaycan ve Loristan arasndaki bu eyalet, He-medan, Dinewer, Kirmanah ve Senna (no) blgelerini iine alarak Zagros'un dousu, ehrizor'un bats ve Zap'daXuftiyan'a kadar uzanyordu. Hamdullah Mustavvfi (01.750/1349) Nuzhat al-kulubl adl kitabnda 16 eyaletten sz etmektedir. Ancak Krdistan'n blgesel kapsam yzyllar boyuncadeiiklikler gsterdi. eref Han, el-Cibal2 denilen eyalettekiher gelimeyi kaydeden tm Arap tarihiler gibi erefname' sinin (1597) ilk cildinin 3. ve 4. blmlerinde Lorlar ' da Kr-\)Nuzhet El Kulub Bas. Le Strange, s. 108; bas Tahran 1957, s. 127.2) V. Barthold, storiko - geograficeski obzor rana, St. Petersburg, 1903, s. 138.

KRTLER VE KRDSTAN 11

II. BLMKRTLER VE YURTLARI: KRDSTAN

Thomas BoisA. Krdistan'n Blgesel Kapsam"Krt" etnik teriminin kullanm ok eskilere dayanmaklabirlikte, bu terimin yaygn olarak kullanm Arap yaylmasndan itibaren bilinegelmektedir. Tarihsel adan "Krdistan" yada "Krtlerin lkesi" adnn Hemedan'n kuzeydousundabakenti Bahar olan bir eyalet kuran son Byk Seluklu Hkmdar Sultan Sencer (l. 552/1157) zamanna dayand sa

nlmaktadr. Azerbaycan ve Loristan arasndaki bu eyalet, He-medan, Dinewer, Kirmanah ve Senna (no) blgelerini iine alarak Zagros'un dousu, ehrizor'un bats ve Zap'daXuftiyan'a kadar uzanyordu. Hamdullah Mustavvfi (01.750/1349) Nuzhat al-kulubl adl kitabnda 16 eyaletten sz etmektedir. Ancak Krdistan'n blgesel kapsam yzyllar boyuncadeiiklikler gsterdi. eref Han, el-Cibal2 denilen eyalettekiher gelimeyi kaydeden tm Arap tarihiler gibi erefname' sinin (1597) ilk cildinin 3. ve 4. blmlerinde Lorlar ' da Kr-\)Nuzhet El Kulub Bas. Le Strange, s. 108; bas Tahran 1957, s. 127.2) V. Barthold, storiko - geograficeski obzor rana, St. Petersburg, 1903, s. 138.



14/196

distan'a katmakta tereddt etmez. Trk gezgin Evliya elebi(l. 1093/1682) de, o dnemde Krdistan'n 9 vilayetten olutuundan szeder:3Erzurum, Van, Hakkari, Diyarbekir, Cezire, Amadiye, Musul, ehrizor ve Erdelan. Evliya elebi ayrca lkeyi boydanboya katetmek iin 17 gn gerektiini syler.Ne varki Osmanl sultanlaryla ran ahlar arasndaki rekabet lkenin birliini bozdu. 17. yzylda Osmanl ynetimiKrdistan Eyaleti'ne ancak 3 liva verdi: Mu, Dersim, Diyarbekir. Ayn ekilde, 16. yzylda ran'da da Hemedan ve Lo-ristan Krdistan'dan ayrlm, Krdistan ad, bakenti noolan Erdelan blgesiyle snrl kalmt. ran bugn de Krdistan adnda bir eyaletin varln tanyan tek lkedir. Dier lkelerde Krdistan resmi dilden ve atlaslardan silinmitir. Trkiye'de Dou Anadolu'dan, Irak'ta kuzey eyaletlerinden, Suriye'de ise Cezire Eyaleti'nden dem vurulmaktadr.4B. Krdistan'n Etnik ve Corafi KapsamYukardan da anlalaca gibi, Krdistan'n tarihi ve siya

si kapsamnn gerek etnik kapsamyla uyum iinde olmadaktr. Bu yzden ilgili lkelerle snrlar, ancak yaklak olarak belirlenmek zorundadr.Krtler, Trkiye'nin dou blgesinin tamamnda ikamet et-mektediler. Trotter'a (1878) gre, Krt yerleim blgesinin kuzey snr Divrii-Erzurum-Kars hattdr. Erzurum blgesindezellikle douda ve gneydouda yaarlar. AyrcaArarat'n bat yamalarnda, Kazman ve Tuzluca ilelerinde otururlar. Batda Frat'n tesinde geni bir erite5 Sivas blgesinde de Kan-3) Evliya elebi, Seyahatname IV, s. 74-54) Kassemo, A., Krdistan and the Kurds,14, Prague-London 1965,5) Ritter, XI, s. 144.12 KRTLER VE KRDSTAN

distan'a katmakta tereddt etmez. Trk gezgin Evliya elebi(l. 1093/1682) de, o dnemde Krdistan'n 9 vilayetten olutuundan szeder:3Erzurum, Van, Hakkari, Diyarbekir, Cezire, Amadiye, Musul, ehrizor ve Erdelan. Evliya elebi ayrca lkeyi boydanboya katetmek iin 17 gn gerektiini syler.Ne varki Osmanl sultanlaryla ran ahlar arasndaki rekabet lkenin birliini bozdu. 17. yzylda Osmanl ynetimiKrdistan Eyaleti'ne ancak 3 liva verdi: Mu, Dersim, Diyarbekir. Ayn ekilde, 16. yzylda ran'da da Hemedan ve Lo-ristan Krdistan'dan ayrlm, Krdistan ad, bakenti noolan Erdelan blgesiyle snrl kalmt. ran bugn de Krdistan adnda bir eyaletin varln tanyan tek lkedir. Dier lkelerde Krdistan resmi dilden ve atlaslardan silinmitir. Trkiye'de Dou Anadolu'dan, Irak'ta kuzey eyaletlerinden, Suriye'de ise Cezire Eyaleti'nden dem vurulmaktadr.4B. Krdistan'n Etnik ve Corafi KapsamYukardan da anlalaca gibi, Krdistan'n tarihi ve siya

si kapsamnn gerek etnik kapsamyla uyum iinde olmadaktr. Bu yzden ilgili lkelerle snrlar, ancak yaklak olarak belirlenmek zorundadr.Krtler, Trkiye'nin dou blgesinin tamamnda ikamet et-mektediler. Trotter'a (1878) gre, Krt yerleim blgesinin kuzey snr Divrii-Erzurum-Kars hattdr. Erzurum blgesindezellikle douda ve gneydouda yaarlar. AyrcaArarat'n bat yamalarnda, Kazman ve Tuzluca ilelerinde otururlar. Batda Frat'n tesinde geni bir erite5 Sivas blgesinde de Kan-3) Evliya elebi, Seyahatname IV, s. 74-54) Kassemo, A., Krdistan and the Kurds,14, Prague-London 1965,5) Ritter, XI, s. 144.12 KRTLER VE KRDSTAN


15/196

gal ve Divrii lelerine yaylmlardr. Ayn ekilde btn blgede bu snrlarn dou ve gneydousunda Krtlerin yaadklar alanlar vardr. Kilikya'da, Ankara'nn gneyinde Haymana'da ve stanbul, Ankara, zmir gibi byk kentlerde bilenemli Krt topluluklarna rastlanabilir. Ksaca, bugn Trkiyeynetimsel olarak 67 ile aynlmsa bunlarn en azndan 17 'sinin hemen hemen tmyle Trkiye Krdistan'na ait olduusylenebilir. Kuzeydouda Erzincan, Erzurum ve Kars; ortadabatdan douya ve kuzeyden gneye doru Malatya, Tunceli,Elaz, Bingl, Mu, Karakse (Ar); sonraAdyaman, Diyarbakr, Siirt, Bitlis ve Van; son olarak Urfa, Mardin ve Culamerg(Hakkari) gibi gney illeri. Ayrca Trkiye Krtleri doudaran'daki kardeleriyle de balant halindedirler.ran Krtleri lkenin kuzeybatsnda yaamaktadrlar. ncelikle BatAzerbaycan eyaletlerinde Urmiye Gl 'nn kuzeyindeki Maku, Kotur, ahpur ve gneyindeki Mehabad (eskiad Sabla) nahiyeleri; bakenti no ya da Sanandaj olup Krdistan Eyaleti olarak anlan Erdelan Eyaleti 'nde Bukan, Saq-qiz, Serdet, Bana, Bicar (Garrus), Meriwan ve Hawramannahiyeleri; Kirmanah Eyaleti 'ndeyse Qasre irin. Ayrca Horasan'daki Bucnurd'da ve Fars ile Kirman'da da birbirindenayr Krt gruplar bulunmaktadr. Tebriz gibi kentlerde veTahran'n d mahallelerinde de birok Krt yaamaktadr.6ran'n epey dousu ve dna den Belucistan'da nemli birKrt aireti vardr.Irak'ta Krtler, lkenin kuzey ve kuzeydou livalarndaveya Musul'dan yakn zamanda ayrlan Duhok vilayetinde,Zaxo, Mazuri Cer, Amadiye ve Aqra nahiyelerinde yaarlar.Halk Yezidi olan Sincar'la exan Sleymaniye (tmyleKrt) ve Kerkk Livalar ile Zagros'un batsndaki ran Krt-6) Brugsch, Reise, II, s. 496.

KRTLER VE KRDSTAN13

gal ve Divrii lelerine yaylmlardr. Ayn ekilde btn blgede bu snrlarn dou ve gneydousunda Krtlerin yaadklar alanlar vardr. Kilikya'da, Ankara'nn gneyinde Haymana'da ve stanbul, Ankara, zmir gibi byk kentlerde bilenemli Krt topluluklarna rastlanabilir. Ksaca, bugn Trkiyeynetimsel olarak 67 ile aynlmsa bunlarn en azndan 17 'sinin hemen hemen tmyle Trkiye Krdistan'na ait olduusylenebilir. Kuzeydouda Erzincan, Erzurum ve Kars; ortadabatdan douya ve kuzeyden gneye doru Malatya, Tunceli,Elaz, Bingl, Mu, Karakse (Ar); sonraAdyaman, Diyarbakr, Siirt, Bitlis ve Van; son olarak Urfa, Mardin ve Culamerg(Hakkari) gibi gney illeri. Ayrca Trkiye Krtleri doudaran'daki kardeleriyle de balant halindedirler.ran Krtleri lkenin kuzeybatsnda yaamaktadrlar. ncelikle BatAzerbaycan eyaletlerinde Urmiye Gl 'nn kuzeyindeki Maku, Kotur, ahpur ve gneyindeki Mehabad (eskiad Sabla) nahiyeleri; bakenti no ya da Sanandaj olup Krdistan Eyaleti olarak anlan Erdelan Eyaleti 'nde Bukan, Saq-qiz, Serdet, Bana, Bicar (Garrus), Meriwan ve Hawramannahiyeleri; Kirmanah Eyaleti 'ndeyse Qasre irin. Ayrca Horasan'daki Bucnurd'da ve Fars ile Kirman'da da birbirindenayr Krt gruplar bulunmaktadr. Tebriz gibi kentlerde veTahran'n d mahallelerinde de birok Krt yaamaktadr.6ran'n epey dousu ve dna den Belucistan'da nemli birKrt aireti vardr.Irak'ta Krtler, lkenin kuzey ve kuzeydou livalarndaveya Musul'dan yakn zamanda ayrlan Duhok vilayetinde,Zaxo, Mazuri Cer, Amadiye ve Aqra nahiyelerinde yaarlar.Halk Yezidi olan Sincar'la exan Sleymaniye (tmyleKrt) ve Kerkk Livalar ile Zagros'un batsndaki ran Krt-6) Brugsch, Reise, II, s. 496.

KRTLER VE KRDSTAN13


16/196

leri'yle komu Diyala Livas 'ndaki Xaneqin ve Mandali nahiyelerinde ounluk oluturan Krtler ynetiminden dlanmtr. Badat ve Musul'da da ok sayda Krt yaamaktadr.Suriye'de ise Krtler lkenin kuzeyinde, snr izen karayolunun gneyinde ayr kuakta yerlemi olup, Trkiye'deki yurttalaryla dorudan iliki iindedirler. Krt Da-'nda 40 km geniliinde bir kuakta, Frat'n dousunda,nehrin Carablus yaknlarnda Suriye topraklarna girdii blgede 60x40 km.lik bir alanda; son olarak da Cezire'de, Frat'adklen Xabur ile Dicle arasnda 250 km uzunluunda 30 kmgeniliinde bir kuakta, Ra's al-Ayn, Darbisiyya,Amuda, Kaml, Andivar ve Derik'te yaarlar. Bu atalaznda Irak veTrkiye Krtleri yanyanadrlar7. Suriye'nin am, Hama ve Halep kentlerinde de nemli bir Krt nfusu vardr.Sovyet Transkafkasya'da da hl bir miktar Krt yaar.Bunlar Ermenistan Cumhuriyeti 'nde Aparan, Basargear,Huktemberia, Talin ve Emiadzin rayonlan'nn 35 kynde;Azerbaycan Cumhuriyeti 'nde Kelbecer, Lain ye Kubatl rayonlan'nn 25 kynde oturmaktadrlar.8 Erivan'da Baku'dave Grcistan Cumhuriyeti'ndeki Tbilisi'de (Tiflis) de kalaba

lk bir Krt nfusu vardr.Krdistan snrlarnn tam bir kesinlik gstermeyii doru biryzlm tahmini yapmay zorlatrr. Encyclopaedia Britan-nica, Krdistan'n uzunluunu 600, geniliini 150 mil olarakverir. Doaldr ki yalnzca Osmanl mparatorluu 'ndaki KrtVilayetleri 'ni ele alan Kamus al-Alam (stanbul 1896), lkeninuzunluunu 900 km, geniliiniyse 100-200 km kabul eder. uhalde Krdistan Eyaletleri yaklak olarak Trkiye'de 190.000km2, ran'da 125.000 km2, Irak'ta 65.000 km2, Suriye'de 12.0007) Rondot, s. 80.8) Aristova, T. F., ( ) s. 47-8, 64.14 KRTLER VE KRDSTAN

leri'yle komu Diyala Livas 'ndaki Xaneqin ve Mandali nahiyelerinde ounluk oluturan Krtler ynetiminden dlanmtr. Badat ve Musul'da da ok sayda Krt yaamaktadr.Suriye'de ise Krtler lkenin kuzeyinde, snr izen karayolunun gneyinde ayr kuakta yerlemi olup, Trkiye'deki yurttalaryla dorudan iliki iindedirler. Krt Da-'nda 40 km geniliinde bir kuakta, Frat'n dousunda,nehrin Carablus yaknlarnda Suriye topraklarna girdii blgede 60x40 km.lik bir alanda; son olarak da Cezire'de, Frat'adklen Xabur ile Dicle arasnda 250 km uzunluunda 30 kmgeniliinde bir kuakta, Ra's al-Ayn, Darbisiyya,Amuda, Kaml, Andivar ve Derik'te yaarlar. Bu atalaznda Irak veTrkiye Krtleri yanyanadrlar7. Suriye'nin am, Hama ve Halep kentlerinde de nemli bir Krt nfusu vardr.Sovyet Transkafkasya'da da hl bir miktar Krt yaar.Bunlar Ermenistan Cumhuriyeti 'nde Aparan, Basargear,Huktemberia, Talin ve Emiadzin rayonlan'nn 35 kynde;Azerbaycan Cumhuriyeti 'nde Kelbecer, Lain ye Kubatl rayonlan'nn 25 kynde oturmaktadrlar.8 Erivan'da Baku'dave Grcistan Cumhuriyeti'ndeki Tbilisi'de (Tiflis) de kalaba

lk bir Krt nfusu vardr.Krdistan snrlarnn tam bir kesinlik gstermeyii doru biryzlm tahmini yapmay zorlatrr. Encyclopaedia Britan-nica, Krdistan'n uzunluunu 600, geniliini 150 mil olarakverir. Doaldr ki yalnzca Osmanl mparatorluu 'ndaki KrtVilayetleri 'ni ele alan Kamus al-Alam (stanbul 1896), lkeninuzunluunu 900 km, geniliiniyse 100-200 km kabul eder. uhalde Krdistan Eyaletleri yaklak olarak Trkiye'de 190.000km2, ran'da 125.000 km2, Irak'ta 65.000 km2, Suriye'de 12.0007) Rondot, s. 80.8) Aristova, T. F., ( ) s. 47-8, 64.14 KRTLER VE KRDSTAN


17/196

km2'lik bir alan kaplamaktadr. Buradan da Krdistan'n toplamalan yaklak 392.000 km2 olarak tahmin edilebilir.Birok Krt Krdistan dnda yaarken, Krdistan'da sayca daha az nemli bir Krt nfus barnmaktadr. Trkiye'de hemen her yerde Krtler yaamaktadr. Ancak kuzeyde ve bazyrelerde Grcler ve erkezler, Gneydou 'da ise ounlukla Sryaniler ya da Hristiyan Yakubiler 'de yaamaktadrlar.'Ermeni nfus hemen hemen tmyle yok olmutur. ran'da Ur-miye Gl'nn batsnda ve Irak'ta Duhok-Zaxo blgesiyleKerkk'te de Nesturi ve Keldaniler'e rastlanabilir. Ayn ekildekentlerde az sayda Ermeni de vardr. Bir zamanlar olduka kalabalk olan Museviler 1948 'den sonra tmyle g etmitir.10Kerkk'te az sayda Trkmen yaamaktadr."C. Saysal Adan KrtlerKrtler, yaadklar blgelerdeki devletlerin yaptrd nfussaymlarnda pek kaydedilmedikleri iin, toplam Krt nfusuhakknda doru istatiktiksel bilgiler elde etmek olanakszdr.Bunun da tesinde, istatistik yapmak hassas bir konudur, da

ima siyasal karlara alet olma riski tar. (Bkz. Irak iin, M,Durra, 1. bas, 1963, 210 ve 2. basm, 1966, 225; Trkiye iin,E. Esenkova, 1967, 29.) Bunlar, farkllklaryla sorunun karmakln ortaya koyan birka rnektir. Bu farklln nede-9) CI. Dauphin, Situation actuelle des communautes chretiennes du Tr Ab-din(Turquie Orientale), (Tur Abdin'li Hristiyan Toplumlarn Gnmzdeki Durumu)", Proche Orient Chre tien (Hristiyan Yakn Dou), Jerusalem,XXII/2-3(1972), s. 323-7.10) Fischel, W. J., The .Iews ofKrdistan a hundred years ago, a traveter's re-cord (Yzyl nce Krdistanl Museviler, Bir Gezginin Kaytlar); JewishSocial Studies (Musevi Toplumsal almalar),VI (1944), 195-226;!. Ben-Zvi, The exiled and the redeemed hot in Assyria, The ,lewish PuhlicatioSociety ofAmerica, Philadelphia 1957.11) Vanl, .., Le Krdistan Irakien, (Irak Krdistan), s. 342-3.


km2'lik bir alan kaplamaktadr. Buradan da Krdistan'n toplamalan yaklak 392.000 km2 olarak tahmin edilebilir.Birok Krt Krdistan dnda yaarken, Krdistan'da sayca daha az nemli bir Krt nfus barnmaktadr. Trkiye'de hemen her yerde Krtler yaamaktadr. Ancak kuzeyde ve bazyrelerde Grcler ve erkezler, Gneydou 'da ise ounlukla Sryaniler ya da Hristiyan Yakubiler 'de yaamaktadrlar.'Ermeni nfus hemen hemen tmyle yok olmutur. ran'da Ur-miye Gl'nn batsnda ve Irak'ta Duhok-Zaxo blgesiyleKerkk'te de Nesturi ve Keldaniler'e rastlanabilir. Ayn ekildekentlerde az sayda Ermeni de vardr. Bir zamanlar olduka kalabalk olan Museviler 1948 'den sonra tmyle g etmitir.10Kerkk'te az sayda Trkmen yaamaktadr."C. Saysal Adan KrtlerKrtler, yaadklar blgelerdeki devletlerin yaptrd nfussaymlarnda pek kaydedilmedikleri iin, toplam Krt nfusuhakknda doru istatiktiksel bilgiler elde etmek olanakszdr.Bunun da tesinde, istatistik yapmak hassas bir konudur, da

ima siyasal karlara alet olma riski tar. (Bkz. Irak iin, M,Durra, 1. bas, 1963, 210 ve 2. basm, 1966, 225; Trkiye iin,E. Esenkova, 1967, 29.) Bunlar, farkllklaryla sorunun karmakln ortaya koyan birka rnektir. Bu farklln nede-9) CI. Dauphin, Situation actuelle des communautes chretiennes du Tr Ab-din(Turquie Orientale), (Tur Abdin'li Hristiyan Toplumlarn Gnmzdeki Durumu)", Proche Orient Chre tien (Hristiyan Yakn Dou), Jerusalem,XXII/2-3(1972), s. 323-7.10) Fischel, W. J., The .Iews ofKrdistan a hundred years ago, a traveter's re-cord (Yzyl nce Krdistanl Museviler, Bir Gezginin Kaytlar); JewishSocial Studies (Musevi Toplumsal almalar),VI (1944), 195-226;!. Ben-Zvi, The exiled and the redeemed hot in Assyria, The ,lewish PuhlicatioSociety ofAmerica, Philadelphia 1957.11) Vanl, .., Le Krdistan Irakien, (Irak Krdistan), s. 342-3.



18/196

ni, yazarlarn etnik ballk, din ve dil bakmndan farkl kriterler kullanmalar olarak aklanabilir. Lorlar 'in kapsam dbraklmalar ayn nedenlerle, aklama bulur. Ayrca Krtlerin lehine ileyen ve zaman zaman gzard edilen demografikilerleme faktr de hesaba katlmaldr. Aadaki rakamlar 1)B. Nikitine, Les Kurdes "Krtler", 1956, 42, 2) S. I. Brouk,L ethnographie "Etnografya", 1958, 30, 3) A. Kassemlou,"Krdistan", 1965, 23; 4) . erifVanl, Le Krdistan Irakien"Irak Krdistan", 1970, 30; 5) C. J. Edmonds,KurdishNationa-lism "KrtMilliyetilii", Journal Cont. Hist., VI/I (1971), 92adl kaynaklardan alnmtr:12('000)

TrkiyeranIrakSuriyeTranskafkasyaTOPLAM:

1

4.5001.5005005002507.250

2

2.5001.800900300

-

5.500

3

4.9003.3001.550250160

10.160

4

6.6004.2502.000500150

13.500

5

3.2001.8001.55032080

6.950

D. Krdistan'n Corafyas1. Fiziksel CorafyaKrdistan tamamen yksek dalarla kapl bir lkedir. Bu

lkenin Trkiye tarafnda iskeletini Dou Toroslarn farkl sralar izer. Bu da sralar Akdeniz kylarndan skenderunKrfezi enleminde ykselerek balar ve nce kuzeydouya1 2) Edmonds, C. J. Kurdish nationalism (Krt milliyetilii), Journal Cont. Hist., VI/I,

92 n. 1.


ni, yazarlarn etnik ballk, din ve dil bakmndan farkl kriterler kullanmalar olarak aklanabilir. Lorlar 'in kapsam dbraklmalar ayn nedenlerle, aklama bulur. Ayrca Krtlerin lehine ileyen ve zaman zaman gzard edilen demografikilerleme faktr de hesaba katlmaldr. Aadaki rakamlar 1)B. Nikitine, Les Kurdes "Krtler", 1956, 42, 2) S. I. Brouk,L ethnographie "Etnografya", 1958, 30, 3) A. Kassemlou,"Krdistan", 1965, 23; 4) . erifVanl, Le Krdistan Irakien"Irak Krdistan", 1970, 30; 5) C. J. Edmonds,KurdishNationa-lism "KrtMilliyetilii", Journal Cont. Hist., VI/I (1971), 92adl kaynaklardan alnmtr:12('000)

TrkiyeranIrakSuriyeTranskafkasyaTOPLAM:

1

4.5001.5005005002507.250

2

2.5001.800900300

-

5.500

3

4.9003.3001.550250160

10.160

4

6.6004.2502.000500150

13.500

5

3.2001.8001.55032080

6.950

D. Krdistan'n Corafyas1. Fiziksel CorafyaKrdistan tamamen yksek dalarla kapl bir lkedir. Bu

lkenin Trkiye tarafnda iskeletini Dou Toroslarn farkl sralar izer. Bu da sralar Akdeniz kylarndan skenderunKrfezi enleminde ykselerek balar ve nce kuzeydouya1 2) Edmonds, C. J. Kurdish nationalism (Krt milliyetilii), Journal Cont. Hist., VI/I,

92 n. 1.



19/196

ynelir, Mara'n kuzeyinde atallanr. Kuzey hatt Engirekve Nurhak Dalan'ndan (3.090 m) balayp Akra Da'yladevam eder. Munzur (3.088 m), Mercan ve Kargapazar(3.338 m) da zinciriyle bulutuktan sonra da kvrlp Araxes(Ara) sradalarn keser ve Ar sisteminde son bulur.Balang noktamza dnersek, tam bir yanmaya benzeyenikinci zincir Malatya'nn gneyinden balayp Maden Dalar, Mu'un gneyindeki Xare (2.689 m) ve Sason (2.590 m)Dalan 'yla devam eder. Van Gl 'nn gneyine doru inipBitlis ve Hakkari Dalan (3.630 m) ve en yksek tepesi Re-ko (4.170 m) olan Cilo Da'n izleyerek yanmay tamamlar.Bu iki hat arasnda ykseklii 1.000-1.500 metrenin altnadmeyen ve Ermenistan Platosu denen bir dzlk vardr. Ay-nca, kuzey snnnda birbirine paralele uzanan baz da srala-n da blgenin ortalama -yksekliini artnr. akmak Dalar,Erzurum'un gneyindeki Palandken (3.124 m) volkanik dasistemi, bunun da gneyindeki Bingl ve erafettin Dala-n'yla Dersim'in doal surlan gibi ykselen daha batdakiTunceli Tepeleri gibi. Frat pnl pml kayalklarda deVin kanyonlar oyarak akp giderken dik yamal dalar bu ulalmazyreleri fantastik grntleriyle ssler. Ancak blgede, Malatya'nn kuzeyine (915 m), Elaz'n gneydousuna (1.020m) veMu'un kuzeyine kadar uzanan bereketli yemyeil ovalar da vardr. BuAnadolu kayalklan, sk sk blgeyi yoklayanve saysz kurban alan depremlerle de sarslrlar. 1939'da Erzincan'da 25.000 kiinin lmne neden olan deprem ve daha az l saysyla 1966'daki Varto, 1971 'deki Bingl veGen depremleri halen belleklerden km deiller.Toros Dalar'nn izdii kvrmn gneyinde Adyaman,Urfa (550 m) ve Diyarbakr (650m) dzlkleri uzanr. Bu blge Mezopotamya'ya doru birdenbire alalr ve etrafndaki


ynelir, Mara'n kuzeyinde atallanr. Kuzey hatt Engirekve Nurhak Dalan'ndan (3.090 m) balayp Akra Da'yladevam eder. Munzur (3.088 m), Mercan ve Kargapazar(3.338 m) da zinciriyle bulutuktan sonra da kvrlp Araxes(Ara) sradalarn keser ve Ar sisteminde son bulur.Balang noktamza dnersek, tam bir yanmaya benzeyenikinci zincir Malatya'nn gneyinden balayp Maden Dalar, Mu'un gneyindeki Xare (2.689 m) ve Sason (2.590 m)Dalan 'yla devam eder. Van Gl 'nn gneyine doru inipBitlis ve Hakkari Dalan (3.630 m) ve en yksek tepesi Re-ko (4.170 m) olan Cilo Da'n izleyerek yanmay tamamlar.Bu iki hat arasnda ykseklii 1.000-1.500 metrenin altnadmeyen ve Ermenistan Platosu denen bir dzlk vardr. Ay-nca, kuzey snnnda birbirine paralele uzanan baz da srala-n da blgenin ortalama -yksekliini artnr. akmak Dalar,Erzurum'un gneyindeki Palandken (3.124 m) volkanik dasistemi, bunun da gneyindeki Bingl ve erafettin Dala-n'yla Dersim'in doal surlan gibi ykselen daha batdakiTunceli Tepeleri gibi. Frat pnl pml kayalklarda deVin kanyonlar oyarak akp giderken dik yamal dalar bu ulalmazyreleri fantastik grntleriyle ssler. Ancak blgede, Malatya'nn kuzeyine (915 m), Elaz'n gneydousuna (1.020m) veMu'un kuzeyine kadar uzanan bereketli yemyeil ovalar da vardr. BuAnadolu kayalklan, sk sk blgeyi yoklayanve saysz kurban alan depremlerle de sarslrlar. 1939'da Erzincan'da 25.000 kiinin lmne neden olan deprem ve daha az l saysyla 1966'daki Varto, 1971 'deki Bingl veGen depremleri halen belleklerden km deiller.Toros Dalar'nn izdii kvrmn gneyinde Adyaman,Urfa (550 m) ve Diyarbakr (650m) dzlkleri uzanr. Bu blge Mezopotamya'ya doru birdenbire alalr ve etrafndaki



20/196

Karacada (1.915 m) Volkan, Mardin'den balayp (1.130 m)daha yksek Herakol (2.943 m) Masifleri ve Cudi Da'yla(2.089 m) devam eden Tur Abdin zinciri gibi 3.000 metrelikykseklikler nedeniyle sk sk yer hareketlerine sahne olur.En douda ve daha ok kuzeyde ykselen Byk Ararat yadaAr (5.165 m) ve Kk Ararat (3.925 m) Dalar bir olaslkla yeni bir da sisteminin merkezini oluturur. Gerektende bu dalar merkez alndnda, Van Gl 'n evreleyen vebir noktadan dalrcasna ykselen, kuzeyde tkenmez birslfr kayna durumundaki Tendrek (3.313 m) ve Ala Da(3.255 m) sralar, douda Kuh (2.850 m), Mengene (3.610m) ve spiriz (3.537 m) Dalar, gneyde Vaviran Da (3.550m) ve atak Zinciri gze arpar. Eskiden aktif yanardalarolan iki Ararat dnda Van Gl kysnda ykselen iki nlyanarda daha vardr: Kuzeyde Sipan (4.434 m) ve zelliklede, en yksek tepesi 3.140 m ve krater ap 6.400 m olanNemrut Da. Nemrut Da'nda 2.552 m ykseklikte bir tatl-su gl bulunur. Van Gl 'nn gneyinde yer alan ve ykseklii dzlklerinde 1.720 m olan tm bu blge, Trkiye'deKrtlerin yaad en yksek blgedir.te yandan, Ararat'la birleen baka da zincirleri de vardr. Kuzey-gney dorultusunda ve Van ile Urmiye glleriarasnda uzanan bu dalar ayn zamanda Trkiye Krdistanile ran Krdistan 'n birbirinden ayrr.Harki-Oramar blgesinin ulalmas hemen hemen imkansz boumuna yeniden katldktan sonra gneybatya uzanr

lar; ayn zamanda Zagroslarn hakim tepeler sinsilesini olutururlar. yleki bunlar paralel hatlar halinde Krdistan'n paralarn ssler ve gzel bir blm olutururlar. Bat yzleriIrak'a, dou yzleri de ran'a bakar. C. J. Edmonds'un da belirttii gibi bu birok da srasna herkese bilinen adlar vermek her18* KRTLER VE KRDSTAN

Karacada (1.915 m) Volkan, Mardin'den balayp (1.130 m)daha yksek Herakol (2.943 m) Masifleri ve Cudi Da'yla(2.089 m) devam eden Tur Abdin zinciri gibi 3.000 metrelikykseklikler nedeniyle sk sk yer hareketlerine sahne olur.En douda ve daha ok kuzeyde ykselen Byk Ararat yadaAr (5.165 m) ve Kk Ararat (3.925 m) Dalar bir olaslkla yeni bir da sisteminin merkezini oluturur. Gerektende bu dalar merkez alndnda, Van Gl 'n evreleyen vebir noktadan dalrcasna ykselen, kuzeyde tkenmez birslfr kayna durumundaki Tendrek (3.313 m) ve Ala Da(3.255 m) sralar, douda Kuh (2.850 m), Mengene (3.610m) ve spiriz (3.537 m) Dalar, gneyde Vaviran Da (3.550m) ve atak Zinciri gze arpar. Eskiden aktif yanardalarolan iki Ararat dnda Van Gl kysnda ykselen iki nlyanarda daha vardr: Kuzeyde Sipan (4.434 m) ve zelliklede, en yksek tepesi 3.140 m ve krater ap 6.400 m olanNemrut Da. Nemrut Da'nda 2.552 m ykseklikte bir tatl-su gl bulunur. Van Gl 'nn gneyinde yer alan ve ykseklii dzlklerinde 1.720 m olan tm bu blge, Trkiye'deKrtlerin yaad en yksek blgedir.te yandan, Ararat'la birleen baka da zincirleri de vardr. Kuzey-gney dorultusunda ve Van ile Urmiye glleriarasnda uzanan bu dalar ayn zamanda Trkiye Krdistanile ran Krdistan 'n birbirinden ayrr.Harki-Oramar blgesinin ulalmas hemen hemen imkansz boumuna yeniden katldktan sonra gneybatya uzanr

lar; ayn zamanda Zagroslarn hakim tepeler sinsilesini olutururlar. yleki bunlar paralel hatlar halinde Krdistan'n paralarn ssler ve gzel bir blm olutururlar. Bat yzleriIrak'a, dou yzleri de ran'a bakar. C. J. Edmonds'un da belirttii gibi bu birok da srasna herkese bilinen adlar vermek her18* KRTLER VE KRDSTAN


21/196

zaman kolay olmamaktadr. nk dan u ya da bu yamacnda, tannm bir zirve, geit, ky ya da bir azizin mezar civarnda oturanlarn bildirdikleri adlar baka baka olmaktadr.ran'daki sradalar kuzeybat-gneydou ynnde, birokdala ayrlp paralel zincirler halinde uzanrlar. Dalenpar(3.748 m), Trkiye, Irak ve ran snrlarnn kesitii yerdeykselen bir zirvedir. Dier zirveler, Spiraz, Kandil ya da Ko-giz (3.782 m), Glala (3.364 m), daha douda ran Krdista-n'nda bir kale gibi ykselen el Cem (krk kaynak) (3.416m), gneye doru Loristan dalaryla Put-i Kuh'a doru uzanan Hawraman (3.216 m) ve ortalama ykseklii 3.500 metreyi bulan Cilo da sralardr.Irak tarafnda ve Trkiye snrnn gneyinde, Cudi, Semanve Cilo da sralarnn alalan tepelerinde yer alan ve ayn zamanda Dicle ile Byk Zap Irmaklar arasndakiMezopotamya dzlklerine doru kademeli olarak alalan Bexer, Metinave Gara sradalar vardr. ran snrna yaklatka Zap'ntesinde Sere Korawa (3.603 m), Dolare (3.449 m) ve Xuwa-rabte (3.168 m) dalar grlr. Bu, Bradost yresinde, snrdaki da silsileleri Halegurd Da (4.013 m) rneinde olduu gibi hala yksekse de ovalara doru giderek alalmayabalar. Nitekim, Rewandz'in gneydousundaki HendrinDa ancak 2.793 metre yksekliktedir. Kk Zap' geergemez dalar Zagros'un srtlarndan paralel hatlar izerekuzanrlar. Bunlardan Kurakacaw-Gocar-Kurkur-Asis silsilesinde 2.950 ve 1.960 metrelik birok zirve vardr. Azmir-Ka-rasird hattysa 1.870 ve 1.608 metrelik ykseklikleriyle dahaalak olmakla birlikte Sleymaniye'nin kuzeybatsndakiyksek Pira Magrun Dalar (3.183 m) bu zincir iinde dikkateker. Son paralel hat olan Bingird-Beranan ise dierlerinden


zaman kolay olmamaktadr. nk dan u ya da bu yamacnda, tannm bir zirve, geit, ky ya da bir azizin mezar civarnda oturanlarn bildirdikleri adlar baka baka olmaktadr.ran'daki sradalar kuzeybat-gneydou ynnde, birokdala ayrlp paralel zincirler halinde uzanrlar. Dalenpar(3.748 m), Trkiye, Irak ve ran snrlarnn kesitii yerdeykselen bir zirvedir. Dier zirveler, Spiraz, Kandil ya da Ko-giz (3.782 m), Glala (3.364 m), daha douda ran Krdista-n'nda bir kale gibi ykselen el Cem (krk kaynak) (3.416m), gneye doru Loristan dalaryla Put-i Kuh'a doru uzanan Hawraman (3.216 m) ve ortalama ykseklii 3.500 metreyi bulan Cilo da sralardr.Irak tarafnda ve Trkiye snrnn gneyinde, Cudi, Semanve Cilo da sralarnn alalan tepelerinde yer alan ve ayn zamanda Dicle ile Byk Zap Irmaklar arasndakiMezopotamya dzlklerine doru kademeli olarak alalan Bexer, Metinave Gara sradalar vardr. ran snrna yaklatka Zap'ntesinde Sere Korawa (3.603 m), Dolare (3.449 m) ve Xuwa-rabte (3.168 m) dalar grlr. Bu, Bradost yresinde, snrdaki da silsileleri Halegurd Da (4.013 m) rneinde olduu gibi hala yksekse de ovalara doru giderek alalmayabalar. Nitekim, Rewandz'in gneydousundaki HendrinDa ancak 2.793 metre yksekliktedir. Kk Zap' geergemez dalar Zagros'un srtlarndan paralel hatlar izerekuzanrlar. Bunlardan Kurakacaw-Gocar-Kurkur-Asis silsilesinde 2.950 ve 1.960 metrelik birok zirve vardr. Azmir-Ka-rasird hattysa 1.870 ve 1.608 metrelik ykseklikleriyle dahaalak olmakla birlikte Sleymaniye'nin kuzeybatsndakiyksek Pira Magrun Dalar (3.183 m) bu zincir iinde dikkateker. Son paralel hat olan Bingird-Beranan ise dierlerinden



22/196


23/196

ykselen dalara doru akarak Ein 'in az gneyinde Frat'ngney kolu Murat Su 'ya (659 km) kavuur. Murat Suyu, VanGl 'nn kuzeyinde volkanik Tendrek ve Ala Da 'in eteklerinde doup biraz kuzeye trmandktan sonra Diyadin ve Kara-kse'den geip gneye dner, Tutak ile Malazgirt'i sular. Srekli kvnmlar izerek Mu'un kuzeyinden geer ve Gen, Palu ve Pertek'i sular. Sonunda Keban'n kuzeyinde Frat'n kuzey koluyla bugn Keban Baraj Gl 'nde birleirler. Bylecebu iki kol bundan sonra Frat adyla tek bir nehir olarak akar.Karasu'yu besleyen tek bir kol, ona Malatya'nn kuzeyinde,sa kysndan kavuup Krdistan'n dna doru akan TohmaSu (194 km) olmasna karn Murat Suyu birok koldan beslenir. Kendisi de birok koldan oluan ve Krdistan' aprazlamasna geen Peri Suyu (235 km) bunlardan biridir. Anlalaca gibi blgenin hibir kesi su kysndan uzak deildir.Blgenin dier uzun nehri Dicle'nin yukar r Krdistan' sular. Kayna Maden Dalar'nn kuzeyindeki HazarGl blgesidir. Trkiye Krdistan'nda katettii 300 km boyunca Ergani, Diyarbakr, Hsnkeyf, Cizre gibi Krt tarihi asndan nemli kentlerden geer. Kollarnn hepsi sol yakasnda kalr: Anbar, Batman, Xerzan ve en nemlisi Botan (226km) blgeye hayat verir. Pe Habur'da Irak snrn getiiyerde, kendine karan Hezil ile Zaxo'yu sulayan Habur Nehri de ona kavuur. Bylece Dicle, herbiri birer uzun nehir olankollaryla blgede ok gzel bir akarsu a izer. Bu nehirlerin banda, Trkiye'de Van ve Urmiye Glleri arasnda Mengene Da'nda doan Byk Zap (392 km) gelir. Culamerg'isuladktan sonra Irak'ta Zbar ve Barzan blgelerinden geer.Bu arada dallarndan biri de pitoresk bir kent olan Rawandz'usular. Musul'un 45 km gneyinde Dicle'ye karr..Kk Zap


ykselen dalara doru akarak Ein 'in az gneyinde Frat'ngney kolu Murat Su 'ya (659 km) kavuur. Murat Suyu, VanGl 'nn kuzeyinde volkanik Tendrek ve Ala Da 'in eteklerinde doup biraz kuzeye trmandktan sonra Diyadin ve Kara-kse'den geip gneye dner, Tutak ile Malazgirt'i sular. Srekli kvnmlar izerek Mu'un kuzeyinden geer ve Gen, Palu ve Pertek'i sular. Sonunda Keban'n kuzeyinde Frat'n kuzey koluyla bugn Keban Baraj Gl 'nde birleirler. Bylecebu iki kol bundan sonra Frat adyla tek bir nehir olarak akar.Karasu'yu besleyen tek bir kol, ona Malatya'nn kuzeyinde,sa kysndan kavuup Krdistan'n dna doru akan TohmaSu (194 km) olmasna karn Murat Suyu birok koldan beslenir. Kendisi de birok koldan oluan ve Krdistan' aprazlamasna geen Peri Suyu (235 km) bunlardan biridir. Anlalaca gibi blgenin hibir kesi su kysndan uzak deildir.Blgenin dier uzun nehri Dicle'nin yukar r Krdistan' sular. Kayna Maden Dalar'nn kuzeyindeki HazarGl blgesidir. Trkiye Krdistan'nda katettii 300 km boyunca Ergani, Diyarbakr, Hsnkeyf, Cizre gibi Krt tarihi asndan nemli kentlerden geer. Kollarnn hepsi sol yakasnda kalr: Anbar, Batman, Xerzan ve en nemlisi Botan (226km) blgeye hayat verir. Pe Habur'da Irak snrn getiiyerde, kendine karan Hezil ile Zaxo'yu sulayan Habur Nehri de ona kavuur. Bylece Dicle, herbiri birer uzun nehir olankollaryla blgede ok gzel bir akarsu a izer. Bu nehirlerin banda, Trkiye'de Van ve Urmiye Glleri arasnda Mengene Da'nda doan Byk Zap (392 km) gelir. Culamerg'isuladktan sonra Irak'ta Zbar ve Barzan blgelerinden geer.Bu arada dallarndan biri de pitoresk bir kent olan Rawandz'usular. Musul'un 45 km gneyinde Dicle'ye karr..Kk Zap



24/196

(400 km) ise ran'da gller blgesi Lahican'n yaknlarndadoar. Irak'ta da ran'da olduu kadar ok kolu vardr. Taktakve Altun Kpr'y suladktan sonra Dicle'ye karr. Aa rlarnda, Dukan'da, 1958'de 7 milyarmetrekp kapasiteli 50metrekarelik bir gl olan muazzam bir baraj kurulmutur.Amac sk sk sel felaketlerine neden olanDicle'nin akn dzenlemek ve 250.000 hektarlk bir alan sulamaktr. Ayrca, kurulan 200.000 kilovat kapasiteli hidroelektrik santrali eme-mal Blgesi iin byk nem tamakta olup, Irak'taki KrtEyaletleri'ni enerji bakmndan kendine yeter hale getirmitir.Basiyan mevkiinden doan Adhaym (230 km) saysz kkkoluyla Kerkk, Daquq, Tuzxurmatu'yu suladktan sonraHamrin Dalar'n geerek Badat'n 30 km gneyinde Dicle'ye kavuur. Bir de Irak-ran snrndaki dalarda doan veIrak'taki en nemli kolu ehrizor ovasn sulayan Tancaru,ran'daki en nemli kolu Loristan'da doan Siman olan Diya-la vardr (386 km). zerinde Irak'n Sulama Projesi dahilindebyk bir baraj ina edilen Derbende Xan'dan sonra bu iki kolbirleip Diyala'y oluturur ve nehir Badat'n gneyinde Dicle'ye karr.ran Krdistan 'nda da ou Mukri blgesinde, 2.085 mykseklikteki el em (Krk eme) masifinde doan saysz akarsu vardr. Bunlardan en nemlisi, birok koluyla tmErdelan blgesini sulayan Kzl Uzun'dur. Urmiye'ye dklen Cagatu (240 km) ve Tahatu ise nemli sular deildir.Dalar konusunda olduu gibi Krdistan'daki akarsularnadlar da getikleri blgeye gre deiiklik gsterir. Dahasbirok akarsu getii yrenin adyla anlr.Krdistan'da ayn zamanda Krdistan'n ikinci byk glolan Van Gl olmak zere birok gl de vardr. Van Gl22 KRTLER VE KRDSTAN

(400 km) ise ran'da gller blgesi Lahican'n yaknlarndadoar. Irak'ta da ran'da olduu kadar ok kolu vardr. Taktakve Altun Kpr'y suladktan sonra Dicle'ye karr. Aa rlarnda, Dukan'da, 1958'de 7 milyarmetrekp kapasiteli 50metrekarelik bir gl olan muazzam bir baraj kurulmutur.Amac sk sk sel felaketlerine neden olanDicle'nin akn dzenlemek ve 250.000 hektarlk bir alan sulamaktr. Ayrca, kurulan 200.000 kilovat kapasiteli hidroelektrik santrali eme-mal Blgesi iin byk nem tamakta olup, Irak'taki KrtEyaletleri'ni enerji bakmndan kendine yeter hale getirmitir.Basiyan mevkiinden doan Adhaym (230 km) saysz kkkoluyla Kerkk, Daquq, Tuzxurmatu'yu suladktan sonraHamrin Dalar'n geerek Badat'n 30 km gneyinde Dicle'ye kavuur. Bir de Irak-ran snrndaki dalarda doan veIrak'taki en nemli kolu ehrizor ovasn sulayan Tancaru,ran'daki en nemli kolu Loristan'da doan Siman olan Diya-la vardr (386 km). zerinde Irak'n Sulama Projesi dahilindebyk bir baraj ina edilen Derbende Xan'dan sonra bu iki kolbirleip Diyala'y oluturur ve nehir Badat'n gneyinde Dicle'ye karr.ran Krdistan 'nda da ou Mukri blgesinde, 2.085 mykseklikteki el em (Krk eme) masifinde doan saysz akarsu vardr. Bunlardan en nemlisi, birok koluyla tmErdelan blgesini sulayan Kzl Uzun'dur. Urmiye'ye dklen Cagatu (240 km) ve Tahatu ise nemli sular deildir.Dalar konusunda olduu gibi Krdistan'daki akarsularnadlar da getikleri blgeye gre deiiklik gsterir. Dahasbirok akarsu getii yrenin adyla anlr.Krdistan'da ayn zamanda Krdistan'n ikinci byk glolan Van Gl olmak zere birok gl de vardr. Van Gl22 KRTLER VE KRDSTAN


25/196

1.700 metre ykseklikte 3.700 km2lik bir alan kaplar. Soda slfat ve karbonat tutan volkanik ana yznden sular tuzludur.Bu sularda yalnzca tek bir tr balk, deien renklerde bykakkefal avlanabilir. Van Gl 'nn kuzeyinde Nazik, kuzeydo-usundaysa Erek Gl yer alr. Daha da kuzeyde Karak-se'nin dousuna den Balk Gl vardr. Maden'in kuzeybatsnda, Dicle'nin kayna olan Hazar Gl 'nn yzlm 50km2 ve olduka derindir. Tatl sulannda ylanbal avlanr.ran'a gelince, burada ncelikle Krtler 'le evrelenen UrmiyeGl'nden sz etmek gerekir. Van Gl'nden de byk olan bugl (5.700 km2), 130 km uzunluunda, yer yer 40 km genili-indedir. ldeniz 'den daha tuzlu olduundan sularnda balkyaamaz. or Gl ve Deryaeye Kopi ise bu gln gneyinde,biraz uzakta yer alan iki kk gldr. Irak snrnda, Me-rivan'n bats ve Penowin'in gneydousunda Zrebar Glbulunur. Irak Krdistan 'ndaysa hi gl yoktur.Yksekliinden tr Krdistan'n iklimi serttir. Yln birok aynda zirveler karlarla kapldr. Yalar blgelere gredeiir. Ovalara ylda 200-400 mm ya der. Bu rakam sradalar arasndaki platolarda 700, 2.000, hatta 3.000 mm.ye kabilir. Orta Krdistan 'daysa kara iklimi hkm srer. Bu kratopraklarda tek damla yamur dmeden aylar getii olur.Is da blgelere gre byk deiiklik gsterir. Kuzeyde Ka-rakse'de, kn -30 -35C'ya kadar der, gneyde Kirman-ah'ta yaz aylannda +35 +40C'a kadar ykselir.13 Kuru kara ik

liminin grld ran Krdistan 'nda s -22C ile +32C arasndadr. Zagros'un dou yamalar, bat yamalarndan daha lmandr. no'da ocak'ta -15, temmuzda +35, Xanikin'de ocakta +2, temmuzda +41.8, Kerkk'te +14.5 ve +43C olan scak-13) Kassemlo, A., a.g.e., s. 15.

KRTLER VE;..

1.700 metre ykseklikte 3.700 km2lik bir alan kaplar. Soda slfat ve karbonat tutan volkanik ana yznden sular tuzludur.Bu sularda yalnzca tek bir tr balk, deien renklerde bykakkefal avlanabilir. Van Gl 'nn kuzeyinde Nazik, kuzeydo-usundaysa Erek Gl yer alr. Daha da kuzeyde Karak-se'nin dousuna den Balk Gl vardr. Maden'in kuzeybatsnda, Dicle'nin kayna olan Hazar Gl 'nn yzlm 50km2 ve olduka derindir. Tatl sulannda ylanbal avlanr.ran'a gelince, burada ncelikle Krtler 'le evrelenen UrmiyeGl'nden sz etmek gerekir. Van Gl'nden de byk olan bugl (5.700 km2), 130 km uzunluunda, yer yer 40 km genili-indedir. ldeniz 'den daha tuzlu olduundan sularnda balkyaamaz. or Gl ve Deryaeye Kopi ise bu gln gneyinde,biraz uzakta yer alan iki kk gldr. Irak snrnda, Me-rivan'n bats ve Penowin'in gneydousunda Zrebar Glbulunur. Irak Krdistan 'ndaysa hi gl yoktur.Yksekliinden tr Krdistan'n iklimi serttir. Yln birok aynda zirveler karlarla kapldr. Yalar blgelere gredeiir. Ovalara ylda 200-400 mm ya der. Bu rakam sradalar arasndaki platolarda 700, 2.000, hatta 3.000 mm.ye kabilir. Orta Krdistan 'daysa kara iklimi hkm srer. Bu kratopraklarda tek damla yamur dmeden aylar getii olur.Is da blgelere gre byk deiiklik gsterir. Kuzeyde Ka-rakse'de, kn -30 -35C'ya kadar der, gneyde Kirman-ah'ta yaz aylannda +35 +40C'a kadar ykselir.13 Kuru kara ik

liminin grld ran Krdistan 'nda s -22C ile +32C arasndadr. Zagros'un dou yamalar, bat yamalarndan daha lmandr. no'da ocak'ta -15, temmuzda +35, Xanikin'de ocakta +2, temmuzda +41.8, Kerkk'te +14.5 ve +43C olan scak-13) Kassemlo, A., a.g.e., s. 15.

KRTLER VE;..


26/196


27/196

zinin ancak %30'unda tanm yaplmaktadr. Bunun da her ylte biri nadasa ayrlmaktadr.15 ran Krdistan'nda 5 milyonhektar ekilebilir alann %24' ekili olup, bunun da %16's nadasa braklr." Irak Krdistan 'nn birok blgesindeyse yaklak 8 milyon hektarlk ekilebilir alann drtte birinde tarmyaplmaktadr." Buna karn, Krdistan'n tahl retimi Trkiye'nin toplam tahl retiminin %15'ini, ran'dakinin %35'ini,Irak'n msr retiminin %50'sini ve arpa retiminin %15'inikarlamaktadr.18 Aynca Irak Krdistan'nda retilen pirincinIrak'taki retimin te birini kapsadn da eklemek gere-kir.Bu tr gda maddesi retiminin dnda, pamuk ve lke ta-nmna yeni giren eker pancannn rekoltesi yksektir. Trkiyeve Irak'n en kaliteli ttn Krdistan topraklarnda retilir.Irak'ta bu retim lkenin tm ihtiyalann karlayacak dzeydedir.19 Trkiye, Irak ve ran'n hemen her tarafnda asma ekil-mekteyse de, en baarl sonular Krdistan'n gneli yama-lannda alnmaktadr. Irak'taki 12milyon asma ubuundan eitli trlerde zm yetitirilir,20 bunlann bir ksm kurutularakyenir. Krdistan'da nar, eftali, elma, incir, kays ve asrlk ceviz aalan gibi eitli meyva aalan da yetiir. Kylerin ci-vannda, hatta dalarda bile bostanlar vardr. Hnerli bahvanlar olan Krtler, ekilebilir topran tek kann bile ziyan etmemek iin alak duvarlarla destekledii teraslar kurarak dalarda da tanm yapmaktadr. Yetitirilen sebzelerden, rnein;soan Krtler arasnda ylesine sevilir ki tanm, zel bir yertutar. Keza karpuz, hyar, kavun, patlcan, msr, krmz biber15) Esenkova, s. 108.16) Kassemlo, a.g.e., s. 90.17)Khosbak,(...)s. 43.18)Kasemlo, a.g.e., s. 89.19) Khosbak, a.g.e., 45; Durra,(...),1963, s. 226,1966, 245.20) Vernier, (...), s. 468.


zinin ancak %30'unda tanm yaplmaktadr. Bunun da her ylte biri nadasa ayrlmaktadr.15 ran Krdistan'nda 5 milyonhektar ekilebilir alann %24' ekili olup, bunun da %16's nadasa braklr." Irak Krdistan 'nn birok blgesindeyse yaklak 8 milyon hektarlk ekilebilir alann drtte birinde tarmyaplmaktadr." Buna karn, Krdistan'n tahl retimi Trkiye'nin toplam tahl retiminin %15'ini, ran'dakinin %35'ini,Irak'n msr retiminin %50'sini ve arpa retiminin %15'inikarlamaktadr.18 Aynca Irak Krdistan'nda retilen pirincinIrak'taki retimin te birini kapsadn da eklemek gere-kir.Bu tr gda maddesi retiminin dnda, pamuk ve lke ta-nmna yeni giren eker pancannn rekoltesi yksektir. Trkiyeve Irak'n en kaliteli ttn Krdistan topraklarnda retilir.Irak'ta bu retim lkenin tm ihtiyalann karlayacak dzeydedir.19 Trkiye, Irak ve ran'n hemen her tarafnda asma ekil-mekteyse de, en baarl sonular Krdistan'n gneli yama-lannda alnmaktadr. Irak'taki 12milyon asma ubuundan eitli trlerde zm yetitirilir,20 bunlann bir ksm kurutularakyenir. Krdistan'da nar, eftali, elma, incir, kays ve asrlk ceviz aalan gibi eitli meyva aalan da yetiir. Kylerin ci-vannda, hatta dalarda bile bostanlar vardr. Hnerli bahvanlar olan Krtler, ekilebilir topran tek kann bile ziyan etmemek iin alak duvarlarla destekledii teraslar kurarak dalarda da tanm yapmaktadr. Yetitirilen sebzelerden, rnein;soan Krtler arasnda ylesine sevilir ki tanm, zel bir yertutar. Keza karpuz, hyar, kavun, patlcan, msr, krmz biber15) Esenkova, s. 108.16) Kassemlo, a.g.e., s. 90.17)Khosbak,(...)s. 43.18)Kasemlo, a.g.e., s. 89.19) Khosbak, a.g.e., 45; Durra,(...),1963, s. 226,1966, 245.20) Vernier, (...), s. 468.



28/196

vb. sebzeler en ok ekilenlerdendir. Bunlara Yezidilerin tiksindikleri bir sebze olan lahanay da eklemek gerekir.21Krdistan'da vahi hayvanlar yok olmamtr. 19. yzylnbalarnda arslanlara bile rastlamak mmknd. Bugn buhayvan olmasa da bir cins leopar olan piling, neslini srdrmektedir. Van'n gneyinde Nebirnao'da ok sayda ay var

dr.22 Bingl'de yabandomuzu bulunur. Burada 1939'da ayiinde 1.200 at yaplm,23 Barzan'daysa 1963'te tek bir avpartisinde tam 55 yabandomuzu ldrlmt. Kurt, akal,tilki ve srtlan gibi hayvanlar sk sk kylere kadar iner. Bunlarn dnda, etobur ya da yrtc olmamakla birlikte vahi saylan ve dakeileri gibi etleri iin ya da tavan ve yaban tavan gibi zevk iin avlanan hayvan trleri de vardr. Ayrcablgedeki Hristiyanlar tarafndan beenilerek yeniden oklukirpi, ele avuca smaz sincap, krk makbul zerdeva (aasansar) ve sansar da rastlanan vahi hayvanlardandr.Krtlerin doutan avc olduunu sylemek yerinde olur. Yrede ayrca eitli kular yaar. Yksek dalar heybetli kartallarn yuvasdr, nehir, ve kaplcalar rdek, amurcun ve ullukkaynar. 1972'de bu su kularndan 500.000'i k Urmiye Gl 'nde, burada bulduklar kk kabuklularla beslenerek geirmitir. Ayn zamanda Van Gl de saysz pelikan kolonisine ev sahiplii etmitir.24 Blbller, leylekler ve turnalar Krdistan'n gklerinde olduu kadar arklarnda da dolarlar.Dalardaki saysz maara ve inde binlerce gvercin ve kumru yaamaktadr. Ku eitlerine bldrcn ve keklii de eklemek gerekir. Prl prl sularda trl eitli balklar yzer.Bunlar tanmak ve adlandrmak her zaman pek kolay deildir. Zap'da yakalanan iki metrelik eti lezzetli bir cins balk,21) Tr adlar iin bkz. Hawar, no. 34, 8, Wehbi, Dictionnaire, s. 148),22) Balsan, (...), s. 229.23)Balsan. a.g.e., s. 90-1.24) J. Vieillard, Le Monde, 13 Ocak 1973.26 KRTLER \=.

vb. sebzeler en ok ekilenlerdendir. Bunlara Yezidilerin tiksindikleri bir sebze olan lahanay da eklemek gerekir.21Krdistan'da vahi hayvanlar yok olmamtr. 19. yzylnbalarnda arslanlara bile rastlamak mmknd. Bugn buhayvan olmasa da bir cins leopar olan piling, neslini srdrmektedir. Van'n gneyinde Nebirnao'da ok sayda ay var

dr.22 Bingl'de yabandomuzu bulunur. Burada 1939'da ayiinde 1.200 at yaplm,23 Barzan'daysa 1963'te tek bir avpartisinde tam 55 yabandomuzu ldrlmt. Kurt, akal,tilki ve srtlan gibi hayvanlar sk sk kylere kadar iner. Bunlarn dnda, etobur ya da yrtc olmamakla birlikte vahi saylan ve dakeileri gibi etleri iin ya da tavan ve yaban tavan gibi zevk iin avlanan hayvan trleri de vardr. Ayrcablgedeki Hristiyanlar tarafndan beenilerek yeniden oklukirpi, ele avuca smaz sincap, krk makbul zerdeva (aasansar) ve sansar da rastlanan vahi hayvanlardandr.Krtlerin doutan avc olduunu sylemek yerinde olur. Yrede ayrca eitli kular yaar. Yksek dalar heybetli kartallarn yuvasdr, nehir, ve kaplcalar rdek, amurcun ve ullukkaynar. 1972'de bu su kularndan 500.000'i k Urmiye Gl 'nde, burada bulduklar kk kabuklularla beslenerek geirmitir. Ayn zamanda Van Gl de saysz pelikan kolonisine ev sahiplii etmitir.24 Blbller, leylekler ve turnalar Krdistan'n gklerinde olduu kadar arklarnda da dolarlar.Dalardaki saysz maara ve inde binlerce gvercin ve kumru yaamaktadr. Ku eitlerine bldrcn ve keklii de eklemek gerekir. Prl prl sularda trl eitli balklar yzer.Bunlar tanmak ve adlandrmak her zaman pek kolay deildir. Zap'da yakalanan iki metrelik eti lezzetli bir cins balk,21) Tr adlar iin bkz. Hawar, no. 34, 8, Wehbi, Dictionnaire, s. 148),22) Balsan, (...), s. 229.23)Balsan. a.g.e., s. 90-1.24) J. Vieillard, Le Monde, 13 Ocak 1973.26 KRTLER \=.


29/196

Hristiyanlar tarafndan Tobias Bal diye adlandrlr. Hamil-ton'da bu baln resmi yer alr.25 Bu gzel yaratklar dndaengerek gibi kk ama zehirli ylanlara ve zellikle kkyatakiler iin sokmas ldrc olabilen akreplere dikkat etmek gerekir. Kertenkele, geko (sakangur), bukalemun ve kap-lumbaaysa zararszdr. lkbaharda canlanan sinek, sivrisinekve pireyse tam anlamyla bir beladr. Ar da sokan bir hayvandr, ancak nefis bir yaban bal yapar.Bu yaban hayvanlarnn dnda Krdistan'da evcilletiril-mi ve ilk alardan bu yana yararlanlan hayvan trleri de var

dr.26 Gerekten Krdistan tam bir hayvanclk lkesidir. Koyun, kei, inek ve yaban srlarndan st, ya, peynir gibi strnleri ile et, post, yapa, barsak, boynuz vb. rnler eldeedilir. Deri ve yn, giysi, ayakkab, kee vb. yapmnda kullanlr ve byk ekonomik yararlar salar. 1957 'de Trkiye'dekiKrt blgesindeki 7.662.332 koyun, 4. 176.016 kei, tm Trkiye'deki yetitirilen hayvanlarn drtte birini, 2.240.825 inek isealtda birini oluturuyordu. Blgede ayrca byk miktarda sr da yetitirilmektedir.27 Irak'taki Krt eyaletlerindeyse1.674.912 koyun ya da baka bir deyile Irak'taki hayvan retiminin te ikisi, 2.234.238 kei (te iki), 226.858 inek (tebir), 4.287 sr (onda bir) yetitirilir. Byk apta hayvanclkla uraan gerlerin dnda (ran'daki retimin yars) her hanede drt ila sekiz koyun ya da keiden oluan bir sr vardr.28Barth tarafndan incelenen Irak'taki Krt kyleri daha zengindir.29 Her evde ayrca bir ka tavuk da bulunur. Koyun trleri25) Hamilton s. 32-326) Ch. A. Reed, Animal domestication in the prehistoric Near Vw/.(Prehisto-rik Dnemde Yakn Dou'da Evcil Hayvan Yetitiricilii), R. J. Braidvvo-od, B. Hove, vb., Prehistoric investigations in lraqi Krdistan (Irak Krdistan'nda Prehistorya Aratrmalar), Chicago 1960,27) Balsan, a.g.e., s. 128.28) Staufter, (...) s. 290-291.29) Barth, (...) s. 19.


Hristiyanlar tarafndan Tobias Bal diye adlandrlr. Hamil-ton'da bu baln resmi yer alr.25 Bu gzel yaratklar dndaengerek gibi kk ama zehirli ylanlara ve zellikle kkyatakiler iin sokmas ldrc olabilen akreplere dikkat etmek gerekir. Kertenkele, geko (sakangur), bukalemun ve kap-lumbaaysa zararszdr. lkbaharda canlanan sinek, sivrisinekve pireyse tam anlamyla bir beladr. Ar da sokan bir hayvandr, ancak nefis bir yaban bal yapar.Bu yaban hayvanlarnn dnda Krdistan'da evcilletiril-mi ve ilk alardan bu yana yararlanlan hayvan trleri de var

dr.26 Gerekten Krdistan tam bir hayvanclk lkesidir. Koyun, kei, inek ve yaban srlarndan st, ya, peynir gibi strnleri ile et, post, yapa, barsak, boynuz vb. rnler eldeedilir. Deri ve yn, giysi, ayakkab, kee vb. yapmnda kullanlr ve byk ekonomik yararlar salar. 1957 'de Trkiye'dekiKrt blgesindeki 7.662.332 koyun, 4. 176.016 kei, tm Trkiye'deki yetitirilen hayvanlarn drtte birini, 2.240.825 inek isealtda birini oluturuyordu. Blgede ayrca byk miktarda sr da yetitirilmektedir.27 Irak'taki Krt eyaletlerindeyse1.674.912 koyun ya da baka bir deyile Irak'taki hayvan retiminin te ikisi, 2.234.238 kei (te iki), 226.858 inek (tebir), 4.287 sr (onda bir) yetitirilir. Byk apta hayvanclkla uraan gerlerin dnda (ran'daki retimin yars) her hanede drt ila sekiz koyun ya da keiden oluan bir sr vardr.28Barth tarafndan incelenen Irak'taki Krt kyleri daha zengindir.29 Her evde ayrca bir ka tavuk da bulunur. Koyun trleri25) Hamilton s. 32-326) Ch. A. Reed, Animal domestication in the prehistoric Near Vw/.(Prehisto-rik Dnemde Yakn Dou'da Evcil Hayvan Yetitiricilii), R. J. Braidvvo-od, B. Hove, vb., Prehistoric investigations in lraqi Krdistan (Irak Krdistan'nda Prehistorya Aratrmalar), Chicago 1960,27) Balsan, a.g.e., s. 128.28) Staufter, (...) s. 290-291.29) Barth, (...) s. 19.



30/196

iinde yal kuyruklular ve uzun tyl keiler usta obanlar tarafndan yetitirilir. Bunlarn dnda, gnlk yaam kolaylatran hayvanlar vardr. Irak Krtleri'nde 22.289 at (yedide bir),52.336 katr (hemen hemen tm), 130.804 eek (te bir)30 bulunur. Tabii Krt oban kpeklerini, bu gl, heybetli, cesurhayvanlan da unutmamak gerekir. Doal olarak Krdistan'dakesinlikle domuz ve tavan retilmez.Krdistan'da topran st bitki ve hayvan asndan nekadar zenginse alt da madenler asndan o kadar zengindir.Ancak bugne kadar bu kaynaklar pek az kullanlmtr. Maden, Ki, Kemah ve Harput'ta bulunan zengin kmr rezervleri (1970'te birka bin ton) iletilirken, Irak Krdistan'ndaZaxo'daki kmr kullanlmamaktadr. Sleymaniye yaknlarnda kireta kanlmakta, Sarnar'daysa 1958'den berignde 350 ton imento retilmektedir. Sincar, eyxan ve Tuz-Xurmatu'daki kayatuzu yataklan da iletilmeyi beklemektedir.no'da Amadiye'de slfr vardr. Irak Krdistan 'nn kuzeyindekiMirak'ta da Polonyal bir grup ylda 250.000 ton slfr karmay planlamaktadr. Krdistan demir ynnden dezengindir ve bu cevher ilenir. (1960'ta Maden'de 1.600.000ton). Ancak Rewandz ve Sleymaniye 'deki cevher ok zengin ve yzeye yakndr. Bakrsa Ergani, Diyarbakr ve Palu'dakartlr (32.000 t.). Akra blgesinde de bu madene rastlanr.Krom, Barzan ve Diyarbakr'de kartlr (ylda 270.000 t.).Keban, Elaz veMaku'da kurun, Yeru ve Kirmanah'n gneyinde altn, Kemah'ta gm vardr. Kerkk'teki tuz rezervleri sudkostik ve klor retimine elverilidir. Ancak, Krdistan'n asl zenginlii petroldr. Krdistan topraklannn ortasnda fkran Kerkk petrol Irak'n petrol retiminin bykblmn karlar (1970'te 83 milyon ton). Ayn ekilde Siirt30) Khosbak, a.g.e., s. 52.28 KRTLER VE KRDSTAN

iinde yal kuyruklular ve uzun tyl keiler usta obanlar tarafndan yetitirilir. Bunlarn dnda, gnlk yaam kolaylatran hayvanlar vardr. Irak Krtleri'nde 22.289 at (yedide bir),52.336 katr (hemen hemen tm), 130.804 eek (te bir)30 bulunur. Tabii Krt oban kpeklerini, bu gl, heybetli, cesurhayvanlan da unutmamak gerekir. Doal olarak Krdistan'dakesinlikle domuz ve tavan retilmez.Krdistan'da topran st bitki ve hayvan asndan nekadar zenginse alt da madenler asndan o kadar zengindir.Ancak bugne kadar bu kaynaklar pek az kullanlmtr. Maden, Ki, Kemah ve Harput'ta bulunan zengin kmr rezervleri (1970'te birka bin ton) iletilirken, Irak Krdistan'ndaZaxo'daki kmr kullanlmamaktadr. Sleymaniye yaknlarnda kireta kanlmakta, Sarnar'daysa 1958'den berignde 350 ton imento retilmektedir. Sincar, eyxan ve Tuz-Xurmatu'daki kayatuzu yataklan da iletilmeyi beklemektedir.no'da Amadiye'de slfr vardr. Irak Krdistan 'nn kuzeyindekiMirak'ta da Polonyal bir grup ylda 250.000 ton slfr karmay planlamaktadr. Krdistan demir ynnden dezengindir ve bu cevher ilenir. (1960'ta Maden'de 1.600.000ton). Ancak Rewandz ve Sleymaniye 'deki cevher ok zengin ve yzeye yakndr. Bakrsa Ergani, Diyarbakr ve Palu'dakartlr (32.000 t.). Akra blgesinde de bu madene rastlanr.Krom, Barzan ve Diyarbakr'de kartlr (ylda 270.000 t.).Keban, Elaz veMaku'da kurun, Yeru ve Kirmanah'n gneyinde altn, Kemah'ta gm vardr. Kerkk'teki tuz rezervleri sudkostik ve klor retimine elverilidir. Ancak, Krdistan'n asl zenginlii petroldr. Krdistan topraklannn ortasnda fkran Kerkk petrol Irak'n petrol retiminin bykblmn karlar (1970'te 83 milyon ton). Ayn ekilde Siirt30) Khosbak, a.g.e., s. 52.28 KRTLER VE KRDSTAN


31/196

yresinde, Batman'da ve Kuzey Suriye'de Karaok'taki petrolalanlarnda nemli miktarlada retim yaplmaktadr. Doalgaz ise ememal'da kkrtsz ve boldur.3. nsanlarGnmzde Krtlerin yaad blge antik alardan beribir yerleim blgesiydi. rnein Sleymaniye 'den pek uzak

olmayan ve Mousterian dneminden kalma Hazar Merd Maaras. Berda Balka ya da Irak'taki Paleolitik dneme ait ilkinsan iskeletinin bulunduu Rewandz yaknlarndaki ani-dar Maaras bunU kantlamaktadr. ememal vadisindekiarmo'nunsa Yakn Dou'daki en eski ky olduu sanlmaktadr. Chicago niversitesi 'nden bir grup aratrmacnn yrtt kazlarda blgenin en eski arpa ve msr tarmnn burada yapld ortaya kartlmtr.31 Bugn ayn blgede birok Krt ky vardr.Aslnda Krtler, ulalmas g yerlerdeki, sarkt ve dikitle-riyle son derece ilgin grnen,32 kimi kez de dan derinliklerinde bulunan maaralarda ya da kaya siperlerindeki bannak-larda yaarken hayatlanndan memnundular. Maaralar bugnarada bir sr al olarak kullanlsa da baz kyller hala buralarda yaamaktadrlar. Tabii yrede bu maaralarda sakl defineler, cinler ve ifritlerle ilgili saysz rivayet de dolamaktadr.33 Sayca neredeyse tkenmek zere olan gmen ve yar-gmen Krtler kara adrlarnda yaamaktadrlar. Bu adrlarBedevi Araplarn adrlanyla, Moollann Kibitka 'syla, Samo-yedlerin yurt'lzn ve Lapplarn fote'leriyle kartrlmamals) Braidvvood, Hove vb., Prehistoric investigations in lraqi Krdistan (IrakKrdistan'nda Prehistorya Aratrmalar).32) Edmonds, C. J., a.g.e., s. 235.33) Edmonds, C. J., a.g.e., s. 206-7, 246, 332, 368-9; Hamilton, XIV- XV).

KRTLERVE KRDSTAN 29

yresinde, Batman'da ve Kuzey Suriye'de Karaok'taki petrolalanlarnda nemli miktarlada retim yaplmaktadr. Doalgaz ise ememal'da kkrtsz ve boldur.3. nsanlarGnmzde Krtlerin yaad blge antik alardan beribir yerleim blgesiydi. rnein Sleymaniye 'den pek uzak

olmayan ve Mousterian dneminden kalma Hazar Merd Maaras. Berda Balka ya da Irak'taki Paleolitik dneme ait ilkinsan iskeletinin bulunduu Rewandz yaknlarndaki ani-dar Maaras bunU kantlamaktadr. ememal vadisindekiarmo'nunsa Yakn Dou'daki en eski ky olduu sanlmaktadr. Chicago niversitesi 'nden bir grup aratrmacnn yrtt kazlarda blgenin en eski arpa ve msr tarmnn burada yapld ortaya kartlmtr.31 Bugn ayn blgede birok Krt ky vardr.Aslnda Krtler, ulalmas g yerlerdeki, sarkt ve dikitle-riyle son derece ilgin grnen,32 kimi kez de dan derinliklerinde bulunan maaralarda ya da kaya siperlerindeki bannak-larda yaarken hayatlanndan memnundular. Maaralar bugnarada bir sr al olarak kullanlsa da baz kyller hala buralarda yaamaktadrlar. Tabii yrede bu maaralarda sakl defineler, cinler ve ifritlerle ilgili saysz rivayet de dolamaktadr.33 Sayca neredeyse tkenmek zere olan gmen ve yar-gmen Krtler kara adrlarnda yaamaktadrlar. Bu adrlarBedevi Araplarn adrlanyla, Moollann Kibitka 'syla, Samo-yedlerin yurt'lzn ve Lapplarn fote'leriyle kartrlmamals) Braidvvood, Hove vb., Prehistoric investigations in lraqi Krdistan (IrakKrdistan'nda Prehistorya Aratrmalar).32) Edmonds, C. J., a.g.e., s. 235.33) Edmonds, C. J., a.g.e., s. 206-7, 246, 332, 368-9; Hamilton, XIV- XV).

KRTLERVE KRDSTAN 29


32/196

dr.34 Bu adrlar 50x60 cm geniliinde kei klndan dokunmu kumalardan byk tentelerdir. adr tutan direklerinykseklii 2,5-3 metre arasnda olup says da adrn byklne, yani adr sahibinin nemine gre deiir. Yatay direkyoktur. Sazdan blmeler kadnlarn kesini ve kileri, erkeklerin ve konuklann oturduu ksmdan ayrr. Btn mobilyayayg, minder ve bakann admndaki hallardan ibarettir. Krtkylsyse kabaca ina edilmi evlerde yaar. Malzeme olarakovalarda pimemi tula (kerpi), rnein Sleymaniye 'dekiate tulas ya da ta, dalarda amurla svanm ta kullanlr.Duvarlar 2-2,5 m yksekliktedir. Ta duvarlara glendirmekiin bazen kaba tahtadan kiriler konur. Duvarlann i ksmlarnda dolap olarak kullanlmak zere niler oyulmutur.Duvarlar amurla svanr, kimi zaman da kirele beyaza boyanr. Kap masif tahtadr. Pencereler da almaz, yalnzcaavluya bakar ve parmaklkldr. Ortam, kaplar ak brakl-mazsa, yanan fenerler aydnlatr. Zemin, dzeltilmi topraktr.Ortada ocak tendur (tandr) yer alr. Kn souk blgelerde bunun zeri bir tr tahta peykeyle ( kursi) kapatlr ve ev ahalisiburada snr. Tavanda bulunan bir delik (rojng) baca ilevi grr. Duvar izleyen geni tahta bankta insanlar gndzleri oturur, geceleriyse hasr, kee ilteler ya da minderler sererekuyurlar. Teras 50 cm aralkla dizilmi kavak gvdelerin zerine dallar, yapraklar, saman ve sktnlm toprak serilmesiyleina edilir. Oda ok genise (3 metreden fazla) at kirilerinive tirizleri tutmak iin direkler kullanlr. Suyun akmas iin teras istinat duvarlarnn ya da su oluklarnn bir metre kadar dna tardr. rnein; Sleymaniye'de yamur sularnn akbylece kolaylatrlr. Sanaklardan sonra binalarn damlarn34) Feilberg, C. G., La tente no ire (Kara adr), Kopenhag 1944, 81-6; Bishop,I, 373; Lescot, 144-5; Khayma).30 KRTLER VE KRDSTAN

dr.34 Bu adrlar 50x60 cm geniliinde kei klndan dokunmu kumalardan byk tentelerdir. adr tutan direklerinykseklii 2,5-3 metre arasnda olup says da adrn byklne, yani adr sahibinin nemine gre deiir. Yatay direkyoktur. Sazdan blmeler kadnlarn kesini ve kileri, erkeklerin ve konuklann oturduu ksmdan ayrr. Btn mobilyayayg, minder ve bakann admndaki hallardan ibarettir. Krtkylsyse kabaca ina edilmi evlerde yaar. Malzeme olarakovalarda pimemi tula (kerpi), rnein Sleymaniye 'dekiate tulas ya da ta, dalarda amurla svanm ta kullanlr.Duvarlar 2-2,5 m yksekliktedir. Ta duvarlara glendirmekiin bazen kaba tahtadan kiriler konur. Duvarlann i ksmlarnda dolap olarak kullanlmak zere niler oyulmutur.Duvarlar amurla svanr, kimi zaman da kirele beyaza boyanr. Kap masif tahtadr. Pencereler da almaz, yalnzcaavluya bakar ve parmaklkldr. Ortam, kaplar ak brakl-mazsa, yanan fenerler aydnlatr. Zemin, dzeltilmi topraktr.Ortada ocak tendur (tandr) yer alr. Kn souk blgelerde bunun zeri bir tr tahta peykeyle ( kursi) kapatlr ve ev ahalisiburada snr. Tavanda bulunan bir delik (rojng) baca ilevi grr. Duvar izleyen geni tahta bankta insanlar gndzleri oturur, geceleriyse hasr, kee ilteler ya da minderler sererekuyurlar. Teras 50 cm aralkla dizilmi kavak gvdelerin zerine dallar, yapraklar, saman ve sktnlm toprak serilmesiyleina edilir. Oda ok genise (3 metreden fazla) at kirilerinive tirizleri tutmak iin direkler kullanlr. Suyun akmas iin teras istinat duvarlarnn ya da su oluklarnn bir metre kadar dna tardr. rnein; Sleymaniye'de yamur sularnn akbylece kolaylatrlr. Sanaklardan sonra binalarn damlarn34) Feilberg, C. G., La tente no ire (Kara adr), Kopenhag 1944, 81-6; Bishop,I, 373; Lescot, 144-5; Khayma).30 KRTLER VE KRDSTAN


33/196

dzeltmek iin ta bir silindir (lo) hazr tutulur. Damlara, merdiven dayayarak ya da dta bulunan bir merdivenle klr.Ovalardaki evlerde, alan geni olduundan daima bir avlu vardr. Binann balca blmleri, drtgen bir oturma odas ve buna iliik hayvanlar iin bir blmedir. Bu, ana binaya bitiik salam bir bina mutfak olarak ve ev ara gereleriyle i aletlerininsaklanmasnda kullanlr. Kiler, tavanaras hatta genellikle tuvalet bile yoktur. Da evlerinde ahr oklukla dier eklentilergibi avludadr. Oturma odas sttedir. Aada erzak iin kkbir ke aynlmtr. Gneye bakan tarafta ekseriyetle kk birveranda ya da loggia (loca) yer alr. Teras, kadnlarn gnlk ilerini yapmalar iin en uygun yerdir, (farkl Krt evlerinin tarif, plan, izim ve fotoraflar iin bkz. Cezire'de, R. Montag-ne, 53-66; Sincar'da, R. Lescot, 146-7; Sleymaniye 'de, Edmonds, 90-3; Sleymaniye ve Topyaza ile Beka Kylerinde,H. H. Hansen, 21-43; ran Krdistan'nda, Bishop, I, 88, II,191, M. Mokri, 89-91. Ayrca bkz. Transkafkasya iin, Leaeh,49; T. F. Aristova, 95, 97, 99). Tabii Krtlerin evlerinin iindedardan soyutlanm bir ekilde deil, grup iinde yaarlar.Kyler gelimi; tam anlamyla toprak insan olan Krtler dekent yerine kyde yaamay yelemilerdir. Dnyadaki tmkyler, zellikle da kyleri gibi yerleme konumu gnee, suya, bir rmak ya da kaynaa gre ayarlanmtr. Dolaysyla kyn ncelikle gnelik, ama rzgara kar korunakl bir blgede kurulmasna ve da sralarnn eksenini izlemesine dikkatedilmitir. Kuzeye ak olan yerlerden kanlmaktadr. Gney,yaniMekke yn35 douya tercih edilir. Kyn nemi, geitlere (da geitlerine ve kprlere) olan yaknl, ayrca ekilebilir alan ve otlaklarnnn geniliine gre artar. ou ky, ya-35) Mokri, s. 81.


dzeltmek iin ta bir silindir (lo) hazr tutulur. Damlara, merdiven dayayarak ya da dta bulunan bir merdivenle klr.Ovalardaki evlerde, alan geni olduundan daima bir avlu vardr. Binann balca blmleri, drtgen bir oturma odas ve buna iliik hayvanlar iin bir blmedir. Bu, ana binaya bitiik salam bir bina mutfak olarak ve ev ara gereleriyle i aletlerininsaklanmasnda kullanlr. Kiler, tavanaras hatta genellikle tuvalet bile yoktur. Da evlerinde ahr oklukla dier eklentilergibi avludadr. Oturma odas sttedir. Aada erzak iin kkbir ke aynlmtr. Gneye bakan tarafta ekseriyetle kk birveranda ya da loggia (loca) yer alr. Teras, kadnlarn gnlk ilerini yapmalar iin en uygun yerdir, (farkl Krt evlerinin tarif, plan, izim ve fotoraflar iin bkz. Cezire'de, R. Montag-ne, 53-66; Sincar'da, R. Lescot, 146-7; Sleymaniye 'de, Edmonds, 90-3; Sleymaniye ve Topyaza ile Beka Kylerinde,H. H. Hansen, 21-43; ran Krdistan'nda, Bishop, I, 88, II,191, M. Mokri, 89-91. Ayrca bkz. Transkafkasya iin, Leaeh,49; T. F. Aristova, 95, 97, 99). Tabii Krtlerin evlerinin iindedardan soyutlanm bir ekilde deil, grup iinde yaarlar.Kyler gelimi; tam anlamyla toprak insan olan Krtler dekent yerine kyde yaamay yelemilerdir. Dnyadaki tmkyler, zellikle da kyleri gibi yerleme konumu gnee, suya, bir rmak ya da kaynaa gre ayarlanmtr. Dolaysyla kyn ncelikle gnelik, ama rzgara kar korunakl bir blgede kurulmasna ve da sralarnn eksenini izlemesine dikkatedilmitir. Kuzeye ak olan yerlerden kanlmaktadr. Gney,yaniMekke yn35 douya tercih edilir. Kyn nemi, geitlere (da geitlerine ve kprlere) olan yaknl, ayrca ekilebilir alan ve otlaklarnnn geniliine gre artar. ou ky, ya-35) Mokri, s. 81.



34/196

malara kurulmutur. Yksekteki evin teras alttaki evin atsn oluturur. Bu durum, Krdistan'n tm blgelerinde, rneinAkra, Berzenc ve ar-i Hawraman'da byledir. Kye komubir tepede eski bir kale ykntsn ya da yzyllar nce lmbir hkmdann gemi zaferinin izlerini her an grmek mmkndr. Bunlardan da anlalaca gibi, Krt ky, aalan, sulan ve baheleriyle bizlere gzel bir manzara sunar.Kyler, blgenin tehlikelere ak olma derecesine gre birbirlerine yakn ya da uzaktrlar. Trkiye'de nfusunun tamam ya da tamama yakn Krt olan 7 ilde 1960 nfus saymna gre 8.817 ky saylm, bunlardan 395 'i 100 kiiden az,513' 101 ile 500 kii aras, 1891'i 501 ile 1.000 aras, 372'si1.001 ile 2.000 aras ve ancak 39'u 2.000'den fazla nfusluolarak kaydedilmitir.Bu konuda bir deerlendirme yapmak iin Mu, Hakkarive Van gibi il kriter alnabilir:

Alan Nfus Nfus younlu le says Ky says(km2)

Mu 8.195Hakkari 9.532Van 18.619

167.63867.766211.034

(km2 den)20711

151221

368133557

Kylerin az ya da ok birbirlerinden uzak olduklar aktr.Aynca aadaki tablodan grlecei gibi nfus dalm daeitsizdir:Nfus

MuHakkariVan

100kiiden az

9539

101-500

28084456

500-1.000

644051

1.000-2.000

14511

+2.000

1

00


malara kurulmutur. Yksekteki evin teras alttaki evin atsn oluturur. Bu durum, Krdistan'n tm blgelerinde, rneinAkra, Berzenc ve ar-i Hawraman'da byledir. Kye komubir tepede eski bir kale ykntsn ya da yzyllar nce lmbir hkmdann gemi zaferinin izlerini her an grmek mmkndr. Bunlardan da anlalaca gibi, Krt ky, aalan, sulan ve baheleriyle bizlere gzel bir manzara sunar.Kyler, blgenin tehlikelere ak olma derecesine gre birbirlerine yakn ya da uzaktrlar. Trkiye'de nfusunun tamam ya da tamama yakn Krt olan 7 ilde 1960 nfus saymna gre 8.817 ky saylm, bunlardan 395 'i 100 kiiden az,513' 101 ile 500 kii aras, 1891'i 501 ile 1.000 aras, 372'si1.001 ile 2.000 aras ve ancak 39'u 2.000'den fazla nfusluolarak kaydedilmitir.Bu konuda bir deerlendirme yapmak iin Mu, Hakkarive Van gibi il kriter alnabilir:

Alan Nfus Nfus younlu le says Ky says(km2)

Mu 8.195Hakkari 9.532Van 18.619

167.63867.766211.034

(km2 den)20711

151221

368133557

Kylerin az ya da ok birbirlerinden uzak olduklar aktr.Aynca aadaki tablodan grlecei gibi nfus dalm daeitsizdir:Nfus

MuHakkariVan

100kiiden az

9539

101-500

28084456

500-1.000

644051

1.000-2.000

14511

+2.000

1

00



35/196

Bu 500-300 kiilik ky ortalamasna Irak Krdistan'ndaRewandz blgesinde36 ve dier blgelerde rastlanr. ran'daki Krt kylerinin nfus ortalamasysa 300 kiidir.Krt kylerinin kurulmasnda ykseklik de nemli bir etkendir. Htteroth'un haritasndaki daimi kar snnn incelersek, Van Gl 'nn gneyinde, tam olarak Hakkari blgesinde1.000-1.500 m arasnda ok sayda, 1.500-2.000 m arasndaolduka ok, 2.000-2.500 m arasnda az, 2.500 metrenin zerindeyse zozan (yaylak) dnda hi ky olmadn grrz.Orta yksekliklerde zevkli yazlklara rastlamak da mmkndr. Bunlara rnek olarak, Irak Krdistan'nda Duhok li'nde1.422 metrede am olmalarnn ortasnda Zawitha 1.675 metrede selvi ve akaaalarn arasnda Suvvartuka, 1.046 metrede fkran pnarlaryla Sersng, 1.150 metrede Sulav ve alayanlar, 1.095 metrede Ser Amadiye; Sleymaniye li'ndeasrlk narlaryla Ser nar; Erbil li'nde 1.090 metrede Se-ladin, 565 metrede efin 'in eteklerindeki meyva baheleriarasnda yer alan aklawa, byk bir elaleyle ayn ykseklikteki GeliyaAli Beg ve 1.780 metrede yazlar serin havasyla, kn da bir kayak merkezi olarak nl Hac mran verilebilir. Hakkari'de Cilo Da'nn 3.500-4.000 metrelik yksektepeleri de yabanc daclar eken yerlerdendir.37Kyler kldke refah dzeyi de azalmaktadr, bu durum, kylerinin yardan fazlasnda ime suyu, fabrika, okul,ayhane (Cafe) ya da konukevi olmayan Trkiye Krdistan'nda byledir. Aydnlatma ilkel, salk koullar yetersizdir.Kuyular, sayca pek az olan tuvaletlerin yaknndadr. Klariletiim aralarnn yokluu yznden yzlerce kyn dn-36) Barth, a.g.e., II.37) B. Amy, La montagne des autres. Alpinisme en pays krde (BakalarnnDa. Krt Yurdunda Daclk), 1972, son keif gezilerinin harita, fotorafve kaynakalanyla).


Bu 500-300 kiilik ky ortalamasna Irak Krdistan'ndaRewandz blgesinde36 ve dier blgelerde rastlanr. ran'daki Krt kylerinin nfus ortalamasysa 300 kiidir.Krt kylerinin kurulmasnda ykseklik de nemli bir etkendir. Htteroth'un haritasndaki daimi kar snnn incelersek, Van Gl 'nn gneyinde, tam olarak Hakkari blgesinde1.000-1.500 m arasnda ok sayda, 1.500-2.000 m arasndaolduka ok, 2.000-2.500 m arasnda az, 2.500 metrenin zerindeyse zozan (yaylak) dnda hi ky olmadn grrz.Orta yksekliklerde zevkli yazlklara rastlamak da mmkndr. Bunlara rnek olarak, Irak Krdistan'nda Duhok li'nde1.422 metrede am olmalarnn ortasnda Zawitha 1.675 metrede selvi ve akaaalarn arasnda Suvvartuka, 1.046 metrede fkran pnarlaryla Sersng, 1.150 metrede Sulav ve alayanlar, 1.095 metrede Ser Amadiye; Sleymaniye li'ndeasrlk narlaryla Ser nar; Erbil li'nde 1.090 metrede Se-ladin, 565 metrede efin 'in eteklerindeki meyva baheleriarasnda yer alan aklawa, byk bir elaleyle ayn ykseklikteki GeliyaAli Beg ve 1.780 metrede yazlar serin havasyla, kn da bir kayak merkezi olarak nl Hac mran verilebilir. Hakkari'de Cilo Da'nn 3.500-4.000 metrelik yksektepeleri de yabanc daclar eken yerlerdendir.37Kyler kldke refah dzeyi de azalmaktadr, bu durum, kylerinin yardan fazlasnda ime suyu, fabrika, okul,ayhane (Cafe) ya da konukevi olmayan Trkiye Krdistan'nda byledir. Aydnlatma ilkel, salk koullar yetersizdir.Kuyular, sayca pek az olan tuvaletlerin yaknndadr. Klariletiim aralarnn yokluu yznden yzlerce kyn dn-36) Barth, a.g.e., II.37) B. Amy, La montagne des autres. Alpinisme en pays krde (BakalarnnDa. Krt Yurdunda Daclk), 1972, son keif gezilerinin harita, fotorafve kaynakalanyla).



36/196

yayla ilikisi kesilir.38 Irak'taki Krt kylerinde de durum ayndr. Sleymaniye, Erbil, Kerkk illerinin yzlerce kyndenyalnzca 22'sinde elektrik ve su vardr.39 Irak'ta 1962'de tahmini 8.766.000 kii, 1970'teyse tm nfus iin yalnzca 150hastahane, 987 dispanser, 18.256 yatak, 2.890 doktor ve 1.711hemire bulunmaktayd.40 Trkiye Krdistan sz konusu olduunda da koullar deimemektedir. 1967 'de Trkiye'deki12.275 doktorun yalnzca 2.500'u Anadolu'da grev yapmaktayd. 60.196 yatan hemen hemen yars stanbul, Ankara vezmir'deydi. Stma, zellikle Diyarbakr, Siirt ve Hakkari gibi Krt illerini etkilemektedir.41 Irak Krdistan'nda ise, eskiden Irak nfusunun drtte birinin lm nedeni olan stma,42WHO'nun 1954-6 arasnda yrtt kampanyadan sonra tmyle silinmitir,43 ran Krdistan 'nda 250-300 yatak yani10.000 kiiye bir yatak vardr.44Bir kyden tekine gitmek aile, arkada, airet ya da ticaret asndan daha sk ilikilere girmek iin Krtler ya kylerarasndaki patikalar ya da ilgili hkmetlerce yaptrlm, ticari ya da stratejik nem tayan karayollarn kullanrlar. Ge-nelikle uurumlarla kapl dalarda ise vadi tabanlarndakiakarsularn bir kysndan dier kysna gemek iin riskliolan katr kervanlar kullanlr. Da geitlerine ulamak iinkimi kez olduka ykseklere trmanmak gerekir. rnein, buamala Irak Krdistan'nda Paykli'de 1.000 m, Sagirma'da1.700 metreye klr. Akarsular amak iin slklar, dar38) E. Esenkova, a.g.e., s. 55-7.39) Khosbak, a.g.e.', s. 56-7.40) Enformasyon Bakanl, l! Irak va de l'avant .41) E. Esenkova, a.g.e., s. 87-8.42) Dr. A. Ghalib, Malaria andMalaria in lraq (Stma ve Irak'ta Stma), Badat 1944.43) J. Manevy, // est quatre heures docteur Malaria, Realites, no. 122, Mart

1956, s. 48-55.44) Kassemlo, a.g.e., s. 32.34 KRTLER VE KRDSTAN

yayla ilikisi kesilir.38 Irak'taki Krt kylerinde de durum ayndr. Sleymaniye, Erbil, Kerkk illerinin yzlerce kyndenyalnzca 22'sinde elektrik ve su vardr.39 Irak'ta 1962'de tahmini 8.766.000 kii, 1970'teyse tm nfus iin yalnzca 150hastahane, 987 dispanser, 18.256 yatak, 2.890 doktor ve 1.711hemire bulunmaktayd.40 Trkiye Krdistan sz konusu olduunda da koullar deimemektedir. 1967 'de Trkiye'deki12.275 doktorun yalnzca 2.500'u Anadolu'da grev yapmaktayd. 60.196 yatan hemen hemen yars stanbul, Ankara vezmir'deydi. Stma, zellikle Diyarbakr, Siirt ve Hakkari gibi Krt illerini etkilemektedir.41 Irak Krdistan'nda ise, eskiden Irak nfusunun drtte birinin lm nedeni olan stma,42WHO'nun 1954-6 arasnda yrtt kampanyadan sonra tmyle silinmitir,43 ran Krdistan 'nda 250-300 yatak yani10.000 kiiye bir yatak vardr.44Bir kyden tekine gitmek aile, arkada, airet ya da ticaret asndan daha sk ilikilere girmek iin Krtler ya kylerarasndaki patikalar ya da ilgili hkmetlerce yaptrlm, ticari ya da stratejik nem tayan karayollarn kullanrlar. Ge-nelikle uurumlarla kapl dalarda ise vadi tabanlarndakiakarsularn bir kysndan dier kysna gemek iin riskliolan katr kervanlar kullanlr. Da geitlerine ulamak iinkimi kez olduka ykseklere trmanmak gerekir. rnein, buamala Irak Krdistan'nda Paykli'de 1.000 m, Sagirma'da1.700 metreye klr. Akarsular amak iin slklar, dar38) E. Esenkova, a.g.e., s. 55-7.39) Khosbak, a.g.e.', s. 56-7.40) Enformasyon Bakanl, l! Irak va de l'avant .41) E. Esenkova, a.g.e., s. 87-8.42) Dr. A. Ghalib, Malaria andMalaria in lraq (Stma ve Irak'ta Stma), Badat 1944.43) J. Manevy, // est quatre heures docteur Malaria, Realites, no. 122, Mart

1956, s. 48-55.44) Kassemlo, a.g.e., s. 32.34 KRTLER VE KRDSTAN


37/196

kpr ya da kelekler; nehrin geni akntlarn sakin olduu kesimlerde de kprler kullanlr. Halat, kaln sarmak ya daaa ktklerinden yaplan Krt kprleri bugn de ayn ekilde ilkel ve tehlikelidir. Daha nemli yollarda bir ya da birka kemerli ta kprler vardr. Gnmzde birok yerde ancak yaya geiine uygun bu ilkel yaplarn yerini modern demir kprler almaktadr.45 Eski kprlere ilikin bir ok rivayet vardr.46 Ovalarda, zellikle Trkiye Krdistan'nda yalnzca gzel mevsimlerde kullanlabilen basit toprak yollar grlr. Ancak baz yerlerde stabilize, asfalt ya da ose yollar ina edilmitir. Dalar arasndaki yollar ise genellikle birer sanat eseridir.Irak Krdistan'nda insanlar arasndaki ilikileri kolaylatran birok gzel yol vardr. Musul'u Zaxo'ya, Erbil, Amadi-ye ve Akra'ya byle yollar balar. Erbil'den Harir'e, Rewan-dz'e, Kerkk ve oradan Sleymaniye'ye gidilebilir. Trkiye'de de bir yol Malatya'dan Elaz, Tunceli, Erzincan, Akale, Erzurum ve Kars'a gider. Elaz'dan Bingl, Mu ve Tatvan'a ya da Diyarbakr, Mardin ve Nusaybin ynne gitmekmmkndr. Diyarbakr'dan Silvan ve Siirt 'e ya da karayoluya da gldeki feribotla Van, Tatvan ve Bitlis gzergahyla Silvan'a gidilebilir.Krdistan'da pek az demiryolu vardr. Trkiye'de Ermenistan'a doru Erzincan-Erzurum-Kars Hatt, Tebriz ynndeMalatya-Elaz-Gen-Mu-Tatvan-feribotlaVan Hatt ve Siirtynnde Malatya-Sivrice-Maden-Ergani-Diyarbakr-BatmanHatt bulunur. stanbul'dan kalkan Gney Ekspresi Halep'egidebilir, Trkiye-Suriye snrndaki Krt yerleimlerinin ya-45) Layard, a.e-,1970, s. 166; Bishop, a.g.e., II, 114; Wigram, a.g.e.. s. 288;Hamilton, a.g.e.. s. 96,192.46) Edmonds, a.g.e., s. 201 212, 247.


kpr ya da kelekler; nehrin geni akntlarn sakin olduu kesimlerde de kprler kullanlr. Halat, kaln sarmak ya daaa ktklerinden yaplan Krt kprleri bugn de ayn ekilde ilkel ve tehlikelidir. Daha nemli yollarda bir ya da birka kemerli ta kprler vardr. Gnmzde birok yerde ancak yaya geiine uygun bu ilkel yaplarn yerini modern demir kprler almaktadr.45 Eski kprlere ilikin bir ok rivayet vardr.46 Ovalarda, zellikle Trkiye Krdistan'nda yalnzca gzel mevsimlerde kullanlabilen basit toprak yollar grlr. Ancak baz yerlerde stabilize, asfalt ya da ose yollar ina edilmitir. Dalar arasndaki yollar ise genellikle birer sanat eseridir.Irak Krdistan'nda insanlar arasndaki ilikileri kolaylatran birok gzel yol vardr. Musul'u Zaxo'ya, Erbil, Amadi-ye ve Akra'ya byle yollar balar. Erbil'den Harir'e, Rewan-dz'e, Kerkk ve oradan Sleymaniye'ye gidilebilir. Trkiye'de de bir yol Malatya'dan Elaz, Tunceli, Erzincan, Akale, Erzurum ve Kars'a gider. Elaz'dan Bingl, Mu ve Tatvan'a ya da Diyarbakr, Mardin ve Nusaybin ynne gitmekmmkndr. Diyarbakr'dan Silvan ve Siirt 'e ya da karayoluya da gldeki feribotla Van, Tatvan ve Bitlis gzergahyla Silvan'a gidilebilir.Krdistan'da pek az demiryolu vardr. Trkiye'de Ermenistan'a doru Erzincan-Erzurum-Kars Hatt, Tebriz ynndeMalatya-Elaz-Gen-Mu-Tatvan-feribotlaVan Hatt ve Siirtynnde Malatya-Sivrice-Maden-Ergani-Diyarbakr-BatmanHatt bulunur. stanbul'dan kalkan Gney Ekspresi Halep'egidebilir, Trkiye-Suriye snrndaki Krt yerleimlerinin ya-45) Layard, a.e-,1970, s. 166; Bishop, a.g.e., II, 114; Wigram, a.g.e.. s. 288;Hamilton, a.g.e.. s. 96,192.46) Edmonds, a.g.e., s. 201 212, 247.



38/196


39/196

ya'nn Yezidileri 1887'de Eliseyev ve 1900'de Ivanovski tarafndan, Sincar ve exan'dakiler Field (1934) tarafndan incelenmitir. Bu sonuncu aratrmac Irak'ta, Zaxo, Rewandz,Akra, Kerkk ve Sleymaniye'deki Krtleri de incelemi, ancak almalar 1951 ve 1952'ye kadar baslmamtr. Tm buaratrmalar, aslnda rneklemeye dayaldr. Grece kstl sayda bireyin (birka bin kii iinden seilen bir ka yz kadarkii) incelenmesiyle gerekten de bilimsel ltler elde edilebilmitir. Baz gezginlerse almalarna kaytlar, tipik fotoraflar eklemilerdir. Buna karn, Krtler'e ilikin gzlemlerfarkl blgelerde yapldndan, elde edilen sonular her zaman tam anlamyla akmamaktadr. Krtleri antropolojikadan snflandrmak iin de bir giriim vardr (A. Bashma-koff). Bat Krtleri (von Luschan) Dou ve Gney Kltlerinden farkldrlar. Birinciler sarn, mavi gzl, dolikosefal(uzunkafal) tiplerdir. Dierleriyse esmer, siyah gzl, brakisefaldirler. lk grup kendini Trkmenler (Sekban, nan) ya daranllar (Modi) ile ayn rktan sayarken, dierleri kendileriniArap ya da Ermenilere yakn grr. Mark Sykes'n (321, 342,373, 424-5, 427, 429), Lynch'in (II, 4-5) ya da Soubrier'nin(112, 113, 144, 160, 172) fotoraflar, Krtler arasndaki tipfarkllklarn daha ilk bakta ortaya koyar: Arap, Musevi, Hristiyan, Nesturi ve Trkmen. H. Field de inceledii 598 kiiden 162 'sinin fotoraflar zerinde ayn tiplemeyi dorulamakla kalmayp daha bilimsel bir ekilde aklar. Field, KrtleriArmenoid (48), Balkan (12), DeimiAkdenizli (36), Av-ro-Anadolulu (38), safkan ya da melez ranl (4), Alpinoid(12), Mool (1) ve Negroid (1) olmak zere tiplere ayrmtr.Yazarn inceledii 235 Yezidi arasndaysa oranlar tam anlamyla akmamaktadr. Asuriler, ammar ve ulubba Araplar ya da Trkmenler ile karlatrldnda da ilgin sonular


ya'nn Yezidileri 1887'de Eliseyev ve 1900'de Ivanovski tarafndan, Sincar ve exan'dakiler Field (1934) tarafndan incelenmitir. Bu sonuncu aratrmac Irak'ta, Zaxo, Rewandz,Akra, Kerkk ve Sleymaniye'deki Krtleri de incelemi, ancak almalar 1951 ve 1952'ye kadar baslmamtr. Tm buaratrmalar, aslnda rneklemeye dayaldr. Grece kstl sayda bireyin (birka bin kii iinden seilen bir ka yz kadarkii) incelenmesiyle gerekten de bilimsel ltler elde edilebilmitir. Baz gezginlerse almalarna kaytlar, tipik fotoraflar eklemilerdir. Buna karn, Krtler'e ilikin gzlemlerfarkl blgelerde yapldndan, elde edilen sonular her zaman tam anlamyla akmamaktadr. Krtleri antropolojikadan snflandrmak iin de bir giriim vardr (A. Bashma-koff). Bat Krtleri (von Luschan) Dou ve Gney Kltlerinden farkldrlar. Birinciler sarn, mavi gzl, dolikosefal(uzunkafal) tiplerdir. Dierleriyse esmer, siyah gzl, brakisefaldirler. lk grup kendini Trkmenler (Sekban, nan) ya daranllar (Modi) ile ayn rktan sayarken, dierleri kendileriniArap ya da Ermenilere yakn grr. Mark Sykes'n (321, 342,373, 424-5, 427, 429), Lynch'in (II, 4-5) ya da Soubrier'nin(112, 113, 144, 160, 172) fotoraflar, Krtler arasndaki tipfarkllklarn daha ilk bakta ortaya koyar: Arap, Musevi, Hristiyan, Nesturi ve Trkmen. H. Field de inceledii 598 kiiden 162 'sinin fotoraflar zerinde ayn tiplemeyi dorulamakla kalmayp daha bilimsel bir ekilde aklar. Field, KrtleriArmenoid (48), Balkan (12), DeimiAkdenizli (36), Av-ro-Anadolulu (38), safkan ya da melez ranl (4), Alpinoid(12), Mool (1) ve Negroid (1) olmak zere tiplere ayrmtr.Yazarn inceledii 235 Yezidi arasndaysa oranlar tam anlamyla akmamaktadr. Asuriler, ammar ve ulubba Araplar ya da Trkmenler ile karlatrldnda da ilgin sonular



40/196

elde edilmektedir. Benzerlikler kukusuz i evlilikle aklanabilir. Gene de bu durum, E. Duhousset'nin (1863) Krtlerin tipbakmndan az rastlanr bir homojenlik gsterdiklerini belirtmesine engel deildir. Arjens Kappers (1931) da Krtlerin,kendi ilerindeki antropolojik farkllklara karn tamamen ayr bir rk olduklarn kabul eder. Bylece, H. Field'in aratrmalarn zetlersek yle bir Irak Krd portresi kar: "Krt,orta boylu (1,66 m) gvdesi bacaklarndan uzun bir tiptir. Aln geni, kafas byk ve y ..varlaktr.

Documents

Kürtler ve Kürdistan