Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksjekultura-bezpieczenstwa.pl/wp-content/uploads/2015/07/nr11_k.pdf · Vasyl Zaplatynsky, Doc. PhD.; Prof. Janina Zięba-Palus,

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa

Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie

KULTURA BEZPIECZEŃSTWA

NAUKA – PRAKTYKA – REFLEKSJE

Pod redakcją

Štefana Kočana

Andrzeja Zachuty

Nr 11

wrzesień - październik 2012

Redaktorzy tomu

JUDr. Štefan Kočan, PhD.

Andrzej Zachuta PhD.

Rada Naukowa

Štefan Kočan, PhD.; Assist. Prof. Mojmir Mamojka, PhD.; Prof. Jerzy Ochmann, PhD.; Juliusz Piwowarski, PhD.;

Karel Schelle, PhD., CSc

Recenzenci

Assoc. Prof. Tadeusz Ambroży, PhD.; Wojciech Czajkowski, PhD.; Robert Częścik, PhD.; Janusz Gierszewski,

PhD.; Assoc. Prof. Krzysztof Kaganek, PhD.; Robert Socha, PhD.; Bartosz Soliński, PhD.; Prof. Bernard

Wiśniewski, PhD.; Vasyl Zaplatynsky, Doc. PhD.; Prof. Janina Zięba-Palus, PhD.

Redaktorzy językowi

Elżbieta Pietras

Opracowanie redakcyjne, skład i korekta:

Radosława Rodasik

Copyright © by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, listopad

2012

„Kultura bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” powstaje przy współpracy: Katedry Filozofii i Teorii

Bezpieczeństwa oraz Kół Naukowych WSBPiI „Apeiron” w Krakowie

ISSN 2299-4033

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa

Publicznego i Indywidualnego

„Apeiron” w Krakowie

ul. Krupnicza 3

31–123 Kraków

Tel. (12) 422 30 68; Fax. (12) 421 67 25

e-mail: [email protected]

www.apeiron-wydawnictwo.pl

http://www.apeiron-wydawnictwo.pl/

Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje

1 października 2012

2

Spis treści

ZAMIAST SŁOWA WSTĘPNEGO ............................................................................................................ 3

OD REDAKCJI ............................................................................................................................................ 6

Štefan Kočan, Juliusz Piwowarski, Marek Sokołowki, – FUNKCJONALNOŚĆ ADMINISTRACJI

WEDŁUG KONCEPCJI HENRI’EGO FAYOLA. DRUGI FILAR KULTURY BEZPIECZEŃSTWA .. 8

Andrzej Czop, Marek Sokołowski - POCZĄTKI PRAWA I FILOZOFII BEZPIECZEŃSTWA

CESARSTWA JAPONII............................................................................................................................ 14

Izabela Dzierwa-Pabin – ROLA PROKURATORA W PROCESIE CYWILNYM ................................ 19

Miroslava Vráblová - WSPÓŁCZESNA POLITYKA KARNA WOBEC NIELETNICH SPRAWCÓW

CZYNÓW ZABRONIONYCH – DOŚWIADCZENIA EUROPEJSKIE. ZARYS PROBLEMATYKI . 24

Paweł Pajorski – WSTĘP DO GENEZY WCZESNOPIASTOWSKICH GRUP DYSPOZYCYJNYCH

REALIZUJĄCYCH ZADANIA W ZAKRESIE OCHRONY OSÓB. SZKIC ZAGADNIENIA ............ 32

Jerzy Ochmann - RESERVATIONS TOWARDS STEERING ................................................................ 39

STREFA STUDENTA ............................................................................................................................... 44

Michał Pochopień - SPECJALISTYCZNY SYSTEM ZABEZPIECZEŃ WOJSKOWYCH

„ECHELON” .......................................................................................................................................... 44



3

ZAMIAST SŁOWA WSTĘPNEGO

Juliusz Piwowarski

Tri zložky kultúry bezpečnosti

Vývoj a fungovanie ľudských spoločenstiev, vrátane profesijných skupín, sprevádza budovanie

kultúry. fenomén kultúry pozostáva z materiálnych a nemateriálnych atribútov, ktoré tvoria celkový

ľudský prínos. Už v roku 1872 formuloval anglický antropológ, etnológ a archeológ Edward Tylor

definíciu kultúry. Podľa názoru Tylora kultúra zahŕňa poznatky, povery, umenie, morálku, zákon, zvyky

a iné schopnosti, ktoré človek ako člen spoločnosti nadobudol. „Kultúra je dôležitá” zdôrazňuje Robert

Scruton. Dnes, v období globalizácie, neznie toto konštatovanie natoľko intenzívne, aby ho nebolo

potrebné čoraz viac opakovať. Západ, presnejšie obyvatelia členských štátov Európskej únie, by mali

svoj záväzok dodržiavať mimoriadne intenzívne, pretože táto spoločnosť predstavuje kolísku západnej

kultúry.

Ak chceme hrdo tvrdiť ostatným, že „kultúra je dôležitá”, musíme začať od seba. V dnešných

časoch sa však veľmi často stretávame s falošnými interpretáciami slobody, ktoré nás „oslobodzujú” od

kultúry, ktorá predpokladá správanie v súlade s princípmi, plnenie si povinností a morálnu

zodpovednosť. Vzniklo riziko devaluácie kultúry a eliminácie morálky, čo škodí bezpečnosti človeka.

Fenomén kultúry bezpečnosti je časťou široko chápanej kultúry. „Ako výrazne sa rysujúca

doména kultúry sprevádza človeka od jeho počiatkov. V súlade s názormi mnohých antropológov,

predovšetkým s Malinowským, bolo zaistenie bezpečnosti vždy základom humanizácie a predstavovalo

conditio sine qua non nielen prežitia ľudského rodu, ale aj vývoja iných úrovní ľudskej kultúry”.

Stručná definícia spojenia kultúra bezpečnosti, ktorú ponúka autor, je nasledovná: Kultúra

bezpečnosti je súbor materiálnych a nemateriálnych prvkov ustáleného ľudského prínosu

slúžiaceho kultivácii, získavaniu a zvyšovaniu úrovne bezpečnosti konkrétnych subjektov. Možno

ju analyzovať na mentálnej (duchovnej), racionálnej a fyzickej (materiálnej) úrovni. Známym poľským odborníkom v otázkach kultúry bezpečnosti a obranyschopnosti je profesor

Marian Cieślarczyk. Je treba podotknúť, že obranyschopnosť je v tejto koncepcii pojem, ktorý výrazne

prekračuje schematické prepojenie s militárnou sférou. Obranyschopnosť má potenciál nevojenského

významu. Tento potenciál umožňuje konať efektívne a predchádzať rizikám postaviť sa nebezpečenstvu

v momente jeho reálneho výskytu.

Vyčerpávajúca definícia kultúry bezpečnosti, ktorej autorom je profesor Marian Cieślarczyk

znie: kultúra bezpečnosti je „vzorom základných predpokladov, hodnôt, noriem, pravidiel, symbolov a

presvedčení ovplyvňujúcich spôsob vnímania možností a (alebo) rizík, a rovnako aj spôsob pociťovania

bezpečnosti a myslenia o nej, a s tým spojený spôsob správania a konania (spolupôsobenia) subjektov,

ktoré je „naučené” a artikulované v procesoch široko chápanej edukácie, vrátane prirodzených procesov

vnútornej integrácie a vonkajšej adaptácie a v iných organizačných procesoch, v procese posilňovania

široko (nie iba vojensky) chápanej obranyschopnosti, slúžiacich relatívne harmonickému rozvoju týchto

subjektov a dosahovaniu široko chápanej bezpečnosti, s úžitkom pre seba i okolie”.

Koncepcia Cieślarczyka ukazuje, že kultúra bezpečnosti sa manifestuje v troch rovinách:

1. Prvá rovina – tvoria ju konkrétne idey, hodnoty a ľudské duchovno,

2. Druhá rovina – vzťahuje sa na pôsobenie právnych organizácií a systémov v spoločnosti,

3. Tretia rovina – zahŕňa materiálne aspekty ľudskej existencie.



4

Uvedené zložky Cieślarczyk nazýva „piliere alebo sféry kultúry bezpečnosti”. Charakterizuje

ako mentálny a duchovný pilier, organizačno-právny pilier a materiálny pilier. Jednotlivé zložky týchto

pilierov sa navzájom prestupujú. Napríklad poznatky ako zložka prvého piliera sú vo významnej miere

prvkom druhého piliera, ktorý má organizačno-právny a inovatívno-technický charakter.

V Poľskej republike vstúpil 1. októbra 2011 do platnosti nový zákon o vysokých školách, čím

formálne nastala zmena v oblasti bezpečnosti. „Vedy o bezpečnosti” sa stali osobitnou odbornou

disciplínou v rámci spoločenských vied1.

Koncepcia kultúry bezpečnosti umožnila v mnohých prípadoch opätovne integrovať výsledky

multidisciplinárneho výskumu problematiky bezpečnosti a obranyschopnosti. Táto koncepcia v sebe

zahŕňa aj emocionálny a kognitívny náboj neutralizujúci vnímanie bezpečnosti ako schopnosti generovať

voči vzniknutému riziku kontrolovanú (limitovanú) odôvodnenú „agresiu”. Kultúra bezpečnosti nám

umožňuje vyhnúť sa „výhre”, pričom sme „neporazení”.

1 Nariadenie ministra pre vedu a vysoké školstvo z roku 2011 o vedeckých a umeleckých odboroch a vedeckých a

umeleckých disciplínach (projekt zo dňa 31.03.2011).



5

Kultúra bezpečnosti

1. Prvky organizačnej kultúry

2. Prvky materiálnej kultúry

3. Prvky mentálnej a duchovnej kultúry

Analýza definície fenoménu kultúry bezpečnosti nám ukazuje, že popisovaný jav v sebe spája

prejavy všetkých aspektov spoločenského života: kultúru, duchovnosť, materiálno a ich praktickú

realizáciu. Pozitívne ovplyvňuje bezpečnosť chápanú ako hodnotu (prvý pilier kultúry bezpečnosti), ako

očakávaný stav (prvý, druhý a tretí pilier kultúry bezpečnosti) a ako proces, ktorého cieľom je využívať

predošlé dedičstvo realizujúce sa v troch sférach týkajúcich sa ľudského vedomia, spoločenskej

organizácie a materiálneho (fyzického) rozmeru ľudskej existencie.

Široko chápaná bezpečnosť sa realizuje prostredníctvom funkcií obranyschopnosti –rovnako

široko chápanej – nielen v zmysle militárnych úvah. Cieślarczyk uvádza: „z môjho výskumu vyplýva, že

dnes, ale aj v predpokladanej budúcnosti, je uvažovanie o obranyschopnosti len vo vojenských

kategóriách nepostačujúce”2. Pojem obranyschopnosť ako potenciál analyzovaný v individuálnom i

sociálnom (kolektívnom) rozmere je skoro totožný s termínom kultúry bezpečnosti. Dá sa dokonca

hovoriť o prepojení kultúry bezpečnosti s obranyschopnosťou, pričom pre jej úroveň má mimoriadny

význam výchova a vzdelávanie, identita a sociálne väzby a realizácia výziev spojených s vedomým

samozdokonaľovaním človeka.

2 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Siedlce 2011, s. 11.



6

OD REDAKCJI

INSTRUKCJA DLA AUTORÓW

1. Redakcja przyjmuje teksty o objętości powyżej 6 stron znormalizowanego maszynopisu. Artykuły

prosimy przesyłać pocztą elektroniczną na adres: [email protected].

2. Język artykułu:” polski, słowacki lub inny język kongresowy (angielski, niemiecki, francuski,

rosyjski, hiszpański). Autor chcący opublikować artykuł w innym języku niż wymienione wyżej

powinien najpierw skontaktować się z Redakcją.

3. Artykuły powinny mieć streszczenie – abstrakty (do 100 słów) oraz słowa kluczowe (3–5) w języku

oryginalnym oraz języku angielskim. Tłumaczeniu podlega również tytuł artykułu.

4. Pod każdym artykułem powinna znaleźć się krótka notka biograficzna autora (imię, nazwisko, tytuł

naukowy lub zawodowy, piastowane stanowiska, dane kontaktowe).

5. Tekst: edytor Word; font Times New Roman 12 pkt; interlinia 1,5 wiersza; marginesy standardowe

(2,5 cm).

6. Na końcu artykułu powinna znajdować się pełna bibliografia alfabetyczna. Pozycje w bibliografii

powinny być tożsame ze źródłami znajdującymi się w przypisach. Wzór zapisu bibliograficznego:

nazwisko autora, inicjał imienia autora, tytuł kursywą, wydawnictwo, miejsce wydania, rok wydania

(przykład: Rosa R., Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995.). Tytuły czasopism powinno się

pisać w cudzysłowie, następnie rok wydania i numer wydania (przykład: Koziej S., Bezpieczeństwo

i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa”, 2005, nr 1.).

7. W tekście odmiana przypisów dolnych według wzoru (Times New Roman, 10 pkt):

1. R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995, s. 25.

2. M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu, t. I, B. Szymańska

(red.), Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2001, s. 25.

3. S. Koziej, Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl Wojskowa”, 2005, nr 1, s. 25–

38.

4. Oficjalna strona internetowa Ministerstwa Obrony Narodowej RP, http://www.mon.gov.pl

(15.09.2011).

5. Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej

(Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn. zm.).

8. Cytowane teksty powinno umieszczać się w cudzysłowie. W przypadku cytatów zagnieżdżonych

(tzw. cytatów w cytacie), należy stosować cudzysłowy niemieckie (przykład: „Powiedział: »Idźcie!«,

więc poszli”).



7

9. Zdjęcia i wykresy: rozdzielczość 600 dpi.; dodatkową kopię występujących w artykule zdjęć,

wykresów, tabel i in. należy dostarczyć w odrębnym pliku.

10. Redakcja zastrzega sobie możliwość dokonywania skrótów i zmian oraz poprawek stylistycznych,

językowych i interpunkcyjnych w tekstach przeznaczonych do publikacji. Materiałów niezamówionych

nie zwraca.

11. Honorariów dla autorów prac i recenzentów nie przewiduje się. Jednocześnie obecnie autorzy

zwolnieni są z opłaty publikacyjnej.

12. Autorskie prawa majątkowe oraz prawa wydawnicze po opublikowaniu artykułu przechodzą na

„Apeiron” WSBPI Wydawnictwo. Dodatkowo każdy Autor zobowiązany jest dostarczyć do Redakcji

(ul. Krupnicza 3, 31-123 Kraków) podpisane oświadczenie autora o oryginalności pracy i przeniesieniu

autorskich praw majątkowych

Zapraszamy wszystkich do współpracy.



8

Štefan Kočan, Juliusz Piwowarski, Marek Sokołowki, – FUNKCJONALNOŚĆ

ADMINISTRACJI WEDŁUG KONCEPCJI HENRI’EGO FAYOLA. DRUGI FILAR

KULTURY BEZPIECZEŃSTWA3

Abstract

Article covers the three pillars of safety culture: the spiritual, socio-organizational, and material. It

includes Fayol’s thought that merged the existing nineteenth-century education administration. The

authors also point to the details of Fayol’s concept, understood as the second pillar of the material safety.

Key words: safety culture,. Henri Fayol, administration

Abstrakt

Artykuł obejmuje zagadnienia dotyczące trzech filarów kultury bezpieczeństwa, poczynając od

duchowego, przez społeczny, organizacyjny oraz materialny. W szczególności, jeśli chodzi o drugi stan

(drugi filar) w rozumieniu koncepcji Cieślarczyka, ma tu swój udział myśl francuskiego inżyniera,

dyrektora generalnego Société Mineure et Metallurgique de Commentry Fourchambault et Decazeville

Henri’ego Fayola. Połączyła ona dotychczasową XIX-wieczną naukę administracji z metodą racjonalnej

nauki XX wieku. Autorzy artykułu wskazują również na szczegóły koncepcji Fayola, rozumiane jako

tworzywo drugiego filaru bezpieczeństwa.

Słowa klucze: kultura bezpieczeństwa, Henri Fayol, administracja

Fenomen kultury bezpieczeństwa obecnie jest dziedziną o charakterze transdyscyplinarnym,

która obejmuje choćby takie nauki jak: socjologia, psychologia, szeroko pojęte nauki przyrodnicze,

securitologię. Rozwija się ona na płaszczyźnie szeroko odczytywanej kultury. „Jako wyraźnie

zarysowująca się domena kultury towarzyszy człowiekowi od jego zarania. Jak zauważa wielu

antropologów, z Malinowskim na czele, zapewnienie bezpieczeństwa leżało u podstaw humanizacji i

stanowiło conditio sine qua non nie tylko przetrwania gatunku ludzkiego, ale także rozwoju innych

płaszczyzn ludzkiej kultury”4.

Szeroką definicję kultury bezpieczeństwa przedstawia M. Cieślarczyk. Brzmi ona następująco:

kultura bezpieczeństwa to „wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań,

3Artykuł opiera się na referacie wygłoszonym na sympozjum Dysfunkcje w administracji i zarządzaniu. Identyfikacja,

zapobieganie i przeciwdziałanie z okazji obchodów 5-lecia Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego

„Apeiron” w Krakowie w dniu 16 grudnia 2010 r. 4S. Jarmoszko, Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [w:] Jedność i różnorodność.

Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa

teoria kultury, [w:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, s. 69.; Por. N. Pitgeon, Safety Culture. Key

Theoretical Issues, „Work and Stress” 1998, nr 3, s. 189-201.



9

wpływających na sposób postrzegania wyzwań, szans i (lub) zagrożeń, a także sposób odczuwania

bezpieczeństwa i myślenia o nim oraz związany z tym sposób zachowania i dziania (współdziałania)

podmiotów, w różny sposób przez te podmioty ‘wyuczonych’ i wyartykułowanych w procesach szeroko

rozumianej edukacji, w tym również w naturalnych procesach wewnętrznej integracji i zewnętrznej

adaptacji oraz w innych procesach organizacyjnych, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko

militarnie) rozumianej obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi tych podmiotów i

osiąganiu przez nie najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i otoczenia”5.

Zgodnie z koncepcją Cieślarczyka kultura bezpieczeństwa manifestuje się nam w trzech

następujących wymiarach: 4. Pierwszy wymiar – składają się nań określone idee, wartości i duchowość człowieka

6;

5. Drugi wymiar – odnosi się do oddziaływań społecznych organizacji i systemów prawa

6. Trzeci wymiar – obejmuje on materialne aspekty egzystencji ludzkiej7.

Wnioskując z powyższego, fenomen kultury bezpieczeństwa obejmuje trzy stany od

duchowego, przez procesualność działania oraz stan materialny.

W tym miejscu warto byłoby zwrócić uwagę na działalność administracji specjalnej, mi. in.

policji. Policja to uzbrojona formacja mundurowa, której działania mieszczą się w zakresie

udoskonalenia administracji, która opiera się coraz silniej na teorii organizacji i zarządzania. Jest to

szczególnie istotne dla grup dyspozycyjnych, działających w obrębie administracji specjalnej. Chodzi tu

głównie o wysoką mobilność grup dyspozycyjnych, które znacznie są odmienne od inercji typowej

administracji.

W związku z powyższym bardzo istotne jest analizowanie źródłowych koncepcji organizacji i

zarządzania, które łączyłyby w sobie perfekcjonizm administracji i mobilność zarządzania. Jedną z

takich idei jest przedstawiona w poniższym artykule koncepcja francuskiego inżyniera, dyrektora

generalnego Société Mineure et Metallurgique de Commentry Fourchambault et Decazeville Henri’ego

Fayola, która zawiera w sobie drugi filar kultury bezpieczeństwa. Jest to ważne również dla I filaru

mentalnego, filaru II – zarówno w sprawach organizacji, jak i niezbędna dla działania administracji

specjalnej (policja) w systemie prawa, a także filaru III – materialnego – gdzie wszystkie wytwory

człowieka działają w zgodzie z I i II filarem.

Z końcem XIX i początkiem XX w. działało we Francji wielu wybitnych prawników prawa

publicznego (a w tym i administracyjnego), jednak nie oni dali początek nauce administracji.

Osobą, która zwróciła uwagę na sprawy techniczne administracji, był właśnie żyjący w latach 1841–

1929, Henri Fayol. Jego działalność przypada mniej więcej na okres, kiedy w Stanach Zjednoczonych

działał inny przedstawiciel klasyki organizacji i zarządzania – Frederick Winslow Taylor (1856–1915).

Fayol ukończył szkołę górniczą w St.-Etienne i w 1860 r. rozpoczął pracę jako inżynier górnik.

Pracując w kopalniach Commentry, Montvicq i du Beery, zajmował się rozmaitymi problemami

technicznymi, o czym świadczą publikowane przez niego prace: O systemie podstemplowywania

chodników w kopalniach, O wierceniu szybów, O rozkładzie i samoczynnym spalaniu się węgla pod

działaniem powietrza i O ruchu terenu spowodowanym przez wybuchy w kopalniach.

Stał się znany w środowisku górniczym dzięki swej metodzie walki z pożarami w kopalniach.

O sukcesie Fayola zadecydowały jednak nie tyle umiejętności czysto techniczne, co jego

wszechstronne uzdolnienia w dziedzinie zarządzania, w tym spostrzegawczość dotycząca stosunków

społecznych, mających wraz z podstawami etycznymi istotny wpływ na koncepcję funkcjonowania

organizacji. W ten sposób zweryfikował on, zgodnie z własnymi doświadczeniami i na własnym

przykładzie, swą późniejszą teorię uzdolnień kierowniczych, podważającą tradycyjne, technicystyczne

podejście do obsady wyższych stanowisk kierowniczych.

5M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010, s. 210.

6Duchowość – pojęcie obecnie dostrzegane i opisywane przez naukę, jest ono szersze aniżeli pojęcie religii. Opisuje je

między innymi; Por. P. Socha (red.), Duchowy rozwój człowieka, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000. 7A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 2007, s. 103 i nast.; A. Kroeber, Istota kultury, PWN, Warszawa 2002,

s. 195 i nast.



10

Zdaniem Fayola, w przedsiębiorstwach wszelkiego rodzaju najważniejszym uzdolnieniem niższego

kierownictwa jest uzdolnienie techniczne, natomiast kierowników wysokiego szczebla - zarządcze, gdyż

wykształcenie wyłącznie techniczne nie odpowiada potrzebom ogólnym przedsiębiorstw, nawet

przemysłowych.

Swoje poglądy na wymagane uzdolnienia kierownicze, w zależności od szczebla hierarchii, Henri

Fayol przedstawił w tablicach i wykresach uzdolnień kierowniczych wielkiego przedsiębiorstwa. Klasyk

wyraźnie zaznacza, że zakresy funkcji wypełnianych na poszczególnych szczeblach „nie są ani tej samej

natury, ani tej samej doniosłości. Czynniki, z których się one składają, przekształcają się, przechodząc z

jednego poziomu hierarchicznego na drugi, do tego stopnia, że w końcu nie ma już nic wspólnego

pomiędzy uzdolnieniem technicznym, administracyjnym, czy innym – kierownika niższego stopnia, a

tym samym uzdolnieniem kierownika wysokiego szczebla”8.

O ile jednak „ojciec naukowego zarządzania” Amerykanin Taylor formułował pewne prawa

racjonalnej organizacji pracy przede wszystkim na potrzeby podniesienia wydajności

w przedsiębiorstwie, o tyle poglądy Fayola mają większe znaczenie dla usprawnienia techniki

administrowania. Wprawdzie i on badał głównie problemy zarządzania przedsiębiorstwem, na tej jednak

podstawie wprowadzał zasady bardziej ogólne, odnoszące się także do funkcjonowania państwa.

Fayol stworzył naukę, którą nazywał nauką administracji. Nie była to jednak nauka, którą dotąd

uprawiali prawnicy administratywiści, lecz nauka społeczna, która miała w opinii francuskiego inżyniera

rządzić się prawami podobnymi do praw przyrodniczych. Do swej nauki administracji wprowadził

pewne elementy wiedzy o człowieku, w szczególności z zakresu biologii i socjologii. Wyniki badań

Fayol ujął pierwotnie w formę odczytów, które później ogłosił w pracy pt. Administration industrielle et

générale9.

Od rozważań nad zarządzaniem Henri Fayol przeszedł do administracji publicznej, publikując wiele

prac z tego zakresu. Jedną z najważniejszych jest jednak jego odczyt wygłoszony na II Kongresie Nauk

Administracyjnych w Brukseli w 1923 r. o teorii administracji w odniesieniu do państwowości pt. La

doctrine administrative dans l'Etat, w którym starał się przenieść na teren aparatu państwowego

doświadczenia nabyte w przedsiębiorstwie.

Zainteresowania przedsiębiorców na kontynencie europejskim koncentrowały się w większym

stopniu niż ich amerykańskich kolegów na działalności kierowniczej. Spośród 14 zasad zarządzania

Henri Fayol akcentował głównie jedność rozkazodawstwa i jednolitość kierownictwa. Wyodrębnił

funkcje zarządzania takie jak: techniczne, handlowe, finansowe, ubezpieczeniowe, rachunkowe i

administracyjne.

Zasady te można przedstawić w następujących, słynnych już dzisiaj, czternastu punktach:

1. Właściwy podział pracy.

Wysoki stopień specjalizacji powinien nieść za sobą wzrost efektywności. Specjalizacja to praca

techniczna oraz kierownicza. Im bardziej personel się wyspecjalizuje, tym bardziej sprawnie może

wykonywać swoją pracę. Pomocne może być tu także wprowadzone przez Fayola pojęcie „piramidy

uzdolnień”.

2. Autorytet.

Do wykonywania działań kierowniczych konieczny jest autorytet formalny, pozwalający wydawać

polecenia, oraz autorytet osobisty, który wynika z wiedzy i doświadczenia. Osoby na stanowiskach

kierowniczych wydają polecenia. Autorytet formalny pozwala im rozkazywać, ale nie zagwarantuje

im posłuszeństwa, gdy nie będzie współgrał z autorytetem osobistym10

. Ten drugi rodzaj autorytetu

tworzy naturalną hierarchię, pomagającą w budowaniu kolejnej zasady, jaką jest dyscyplina.

3. Dyscyplina.

8Z. Martyniak, Prekursorzy nauki organizacji i zarządzania, Państwowe Wydawnictwa Ekonomiczne, Warszawa 1989, s. 45.

9Z. Leoński, Nauka administracji, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2004, s. 7.

10R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 1998, s. 76.



11

Członkowie organizacji powinni szanować zasady, które rządzą organizacją. Przestrzegane są także

reguły stosunków hierarchicznych np. pomiędzy przedsiębiorcą a pracownikiem.

4. Jedność rozkazodawstwa.

Wszyscy pracownicy powinni otrzymywać polecenia wyłącznie od jednej osoby, by uniknąć

poleceń sprzecznych, jedność ta stanowi zarazem o jednoznaczności poleceń.

5. Jedność kierownictwa.

Jeden kierownik kieruje prowadzących w zespole do jednego celu (w jednym dziale nie mogą się

znajdować dwaj kierownicy, którzy prowadzą odmienne polityki zarządzania), prowadzi to do

transparentności przywództwa.

6. Interes osobisty powinien być podporządkowany interesowi ogółu.

Interes pojedynczego pracownika nie może przeważać nad interesami całej organizacji. Optymalny

stan to taki, w którym pracownik identyfikuje osobiste cele z osiągnięciami przedsiębiorstwa czy

instytucji, w której jest zatrudniony.

7. Wynagrodzenie.

Wynagrodzenie powinno być wyliczane sprawiedliwie, tak dla pracowników, jak i dla organizacji,

co jest istotnym, praktycznym i wymiernym elementem zasady lojalności, wynikającej z moralnego

charakteru stosunków pracy.

8. Centralizacja.

Władza oraz autorytet powinny być umocowane na wyższych poziomach organizacji. Ograniczenie u

podwładnych autonomii w podejmowaniu decyzji wpływa na centralizację, zaś nadmiar tego rodzaju

uprawnień oznacza decentralizację. W każdym przypadku należy dążyć do zoptymalizowania stopnia

centralizacji.

9. Hierarchia.

Określa relacje pomiędzy przełożonymi i podwładnymi, wytycza tym samym drogę służbową do

komunikowania się, co sprzyja jedności rozkazodawstwa. Istnieje tu służący udrożnieniu pewnych

procesów czy spraw mechanizm zwany „kładką Fayola”. Jest to sposób komunikowania się

upoważnionych pracowników różnych części organizacji między sobą w sprawach mniejszej wagi.

Kontakty te wymagają wcześniejszej zgody przełożonych komunikujących się osób, jednak pozwalają

na bieżące kontaktowanie się i działanie bez dalszego pytania o jednorazową zgodę11

.

10. Ład.

Zasoby organizacji powinny być tak zarządzane, by znalazły się zawsze na odpowiednim i

przeznaczonym do tego celu miejscu oraz we własnym tempie i czasie. Pracownicy powinni

obejmować takie stanowiska, które będą dla ich predyspozycji i wykształcenia najbardziej

odpowiednie.

11. Sprawiedliwość, humanitarność.

Przełożeni powinni mieć dobrze i sprawiedliwie ułożone stosunki z podwładnymi na linii kierownik

– pracownik. Istotne jest niedyskryminowanie pracowników w jakikolwiek sposób (ze względu np.

na wiek, płeć, rasę czy wyznanie).

12. Stabilność zespołu pracowników.

Należy unikać nadmiernej rotacji pracowników, która będzie niekorzystnie wpływać na poziom

działalności organizacji.

13. Inicjatywa.

Przełożeni powinni pohamować nadmiar ambicji tak, by podwładni mieli pewne możliwości dla

swobody własnej inicjatywy, choćby mogło to prowadzić do popełniania przez nich błędów.

11

Por. H. Fayol, Administracja przemysłowa i ogólna, Księgarnia Wł. Wilak, Poznań 1947.



12

14. Harmonia w zespole pracowników.

Praca grupowa, dobry duch w zespole, poczucie jedności i przynależności grupowej powinny być

starannie kultywowane.

Obecnie funkcje te stanowią już kanon wiedzy organizacyjnej12

.

Henri Fayol odnosił się krytycznie do prowadzenia zarządzania według taylorowskiego modelu

funkcjonalnego. Uznawał on, że wyspecjalizowane organy doradcze powinny być usytuowane przy

kierownictwie liniowym, bez prawa wydawania poleceń wykonawcom (model liniowo-sztabowy).

W połowie XIX wieku coraz szybszy rozwój technologiczny napotykał bariery organizacyjne –

tworzyła się luka organizacyjna, którą stanowiła różnica pomiędzy rozwiniętą techniką a niską kulturą

organizacyjną.

Wzrost zainteresowań organizacją stanowiska pracy stał się podstawą nurtu zwanego początkowo

przez jego twórcę Fredericka Taylora task management – zarządzanie przez stawianie zadań.

Powszechnie uznaje się, że dorobek Henri’ego Fayola był uzupełnieniem prac Taylora. Fayol

akcentował potrzebę badania procesów kierowniczych, uznawaną co prawda przez Taylora, lecz będącą

dla tego drugiego potrzebą drugoplanową względem badań sposobów czy metod organizacji stanowiska

pracy13

.

Zarówno dla praktyki, jak i teorii, rozstrzygnięcie problemu funkcji niezbędnych do realizacji

władztwa kierowniczego było zawsze bardzo istotne. Punktem wyjścia rozwoju poglądów na ten temat

było słynne ujęcie Henri’ego Fayola.

Współcześnie to klasyczne ujęcie poddaje się często bądź krytyce, bądź też modyfikacji. Głównym

argumentem ujęć krytycznych jest twierdzenie, że funkcji kierowniczych Fayola nie można uznać za

monopol kadry kierowniczej, lecz stanowią nieodłączny składnik wszelkich racjonalnych działań

ludzkich14

.

Obecnie stoimy na nieco innym stanowisku, podkreślając swoiste potrzeby i właściwości aparatu

administracji publicznej w odróżnieniu od administracji prywatnej. Wciąż jednak wskazania Henri’ego

Fayola mają znaczenie w zakresie techniki administrowania, pamiętając o rozwoju, jakiemu podlegają

niepubliczne formy administracji charakterystyczne, dla zarządzania w przedsiębiorczości. Umiejętne

kodyfikowanie tych metod organizacji i zarządzania może jednocześnie stanowić element

zabezpieczający przed pominięciem istotne wątki moralno-etyczne, które winny nieodłącznie

towarzyszyć działalności organizacyjnej człowieka. W ten sposób przenikają się wzajemnie pierwszy i

drugi filar kultury bezpieczeństwa, co jest realizowane przez administrację specjalną. Ważniejszą dla

niej (administracji) jednak – co jest zasługą Fayola – jest przerzucanie pomostów między ogólną nauką

administracji (będącą teorią racjonalnej pracy) a dotychczasową nauką administracji, uprawianą przez

reprezentantów prawa administracyjnego, którzy ujmują sprawy wyłącznie z punktu widzenia swoistych

potrzeb administracji publicznej. Takie spojrzenie na administrację publiczną wzbogaca znacznie jej

obraz.

12

J. Łukasiewicz, Zarys nauki administracji, Lexis Nexis, Warszawa 2004, s. 35. 13

J. Supernat, Management: tezaurus kierownictwa, wyd. Kolonia Limited, Wrocław 2000, s. 168. 14

S. Kowalewski, Przełożony – podwładny w świetle teorii organizacji, PWE, Warszawa 1984, s. 479.



13

Bibliografia

1. Cieślarczyk M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010.

2. Fayol H., Administracja przemysłowa i ogólna, Księgarnia Wł. Wilak, Poznań 1947.

3. Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, wyd. PWN, Warszawa 1998.

4. Jarmoszko S, Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [w:]

Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.),

Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury [w:] Szkice z teorii kultury,

Książka i Wiedza, Warszawa 1958.

5. Kowalewski S., Przełożony – podwładny w świetle teorii organizacji, PWE, Warszawa 1984.

6. Leoński Z., Nauka administracji, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2004.

7. Łukasiewicz J., Zarys nauki administracji, Lexis Nexis, Warszawa 2004.

8. Martyniak Z., Prekursorzy nauki organizacji i zarządzania, Państwowe Wydawnictwa Ekonomiczne,

Warszawa 1989.

9. Pitgeon N, Safety Culture. Key Theoretical Issues, „Work and Stress” 1998, nr 3, s. 189–-201.

10. Supernat J., Management: tezaurus kierownictwa, Kolonia Limited, Wrocław 2000.



14

Andrzej Czop, Marek Sokołowski - POCZĄTKI PRAWA I FILOZOFII

BEZPIECZEŃSTWA CESARSTWA JAPONII

Abstract: The author of this article hope to show the essential meaning of the Japanese perspective on

law, order and security. Since the 1950s in the USA and European countries we have been witnessing the

global expansion and popularity of Budō (Far- Eastern martial arts). Those martial arts positively

influence the improvement of security culture. The authors want to show that it is worthwhile to study

the achievements of Japanese culture, not only because of their different characteristics, but mainly

because they emphasize honor and tradition, which are the specificities of uniformed and public services.

The purpose of the creation of “The Seventeen-Article Constitution” was the implementation of ethical

principles, which would ensure the security of the state and its residents. This document was based not

only on Buddhism, already firmly rooted in Japan, but also on Confucianism. In this work we read that

“the Constitution” included the principle stating that each person is part of a particular group, and should

live in harmony with other members. Thus, it means to show respect toward all people and to rid oneself

of negative thoughts, emotions and actions. “The Seventeen-Article Constitution” also includes

the foundations of central management. Moreover, it is considered to be the initial Constitution of Japan.

Key words: morality, law, security, public service

Abstrakt: Autorzy niniejszego artykułu ma nadzieję przyczynić się do ukazania podstawowego sensu

japońskiego spojrzenia na prawo, moralność i bezpieczeństwo. Przykładem ilustrującym popularyzację

japońskiej kultury bezpieczeństwa jest to, iż w USA i w krajach Europy jesteśmy już od lat 50. XX

wieku świadkami mającej wymiar globalny, ekspansji oraz popularności dalekowschodnich sztuk walki

– Budō. Budō to nic innego jak system samodoskonalenia członków armii pochodzących z japońskich

klanów bojowych. Trendy będące pochodnymi Budo oddziałują w pozytywny sposób na całym świecie

na poziom kultury bezpieczeństwa. Autor chce pokazać, że warto studiować osiągnięcia kultury Japonii,

nie tylko z powodu ich odmiennej specyfiki, ale przede wszystkim dlatego, że zawierają one składową

kultury honoru oraz tradycji, które są z kolei specyfiką każdej służby publicznej Celem „Prawa Siedem-

nastu Artykułów” było wdrożenie zasad etycznych, których respektowanie miało zapewnić

bezpieczeństwo państwu i jego mieszkańcom. Dokument ten opierał się nie tylko na buddyzmie, mocno

już zakorzenionym w tym kraju, ale także na naukach konfucjanizmu, który funkcjonował w Chinach

już od tysiąca lat. W pracy tej można przeczytać, że „Prawo” zawierało między innymi zasady mówiące

o tym, że każdy człowiek jest częścią określonej grupy i powinien żyć w harmonii z innymi jej

członkami. Poza tym, powinien oddawać cześć Buddzie usposabiającym prawo naturalne. Tym samym

ma wykazywać się szacunkiem wobec wszystkich ludzi oraz wyzbyć się negatywnych myśli, emocji i

czynów. W „Prawie Siedemnastu Artykułów” zawarte są również podstawy scentralizowanego

zarządzania. Jest ono także uważane za proformę konstytucji Japonii, która nigdy nie została żadnym

aktem prawnym uchylona.

Słowa klucze: moralność, bezpieczeństwo, prawo, służba mundurowa, służba publiczna

Artykułu jest próbą ukazania najstarszych wątków w japońskim spojrzeniu na bezpieczeństwo.

Spojrzenie to manifestujące się w nawykach każdego współczesnego Japończyka i całych grup



15

społecznych, w których przyszło mu żyć i pracować zaczęło się kształtować dość wcześnie – w

historycznym procesie kształtowania się starożytnego Yamato15

. Fumon Tanaka twierdzi, że zjawisko to

miało miejsce już w VI wieku p.n.e.16

i przebiegało głównie w łonie klanów mononofu – skupiających

japońskich wojowników, protoplastów późniejszych samurajów. Pomimo, że artykuł pisano w dużej

części z policyjnego punktu widzenia, autor dostrzega, iż w Japonii, a także w innych częściach świata,

to właśnie etos wojskowy17

stanowi źródło tak zwanej kultury honoru, która w znacznym stopniu

przyczynia się do podnoszenia poziomu bezpieczeństwa. W Japonii zjawisko to ma jednak wymiar

szczególny. Japoński rycerz – samuraj był bowiem wzorem dla każdego mieszkańca Kraju Kwitnącej

Wiśni, bez względu na klasę społeczną, z której on pochodził.

Skala zmilitaryzowania społeczeństwa Yamato była znaczna, a siła moralnego i organizacyjnego

oddziaływanie armii i jej członków – samurajów na całe społeczeństwo i państwo wzrosła jeszcze

bardziej, gdy rządy w Cesarstwie przejęło bakufu – rząd wojskowy na czele z shogunem. Sytuacja taka

trwała prawie siedemset lat (XII–XIX w.), lecz pierwszym niezwykle istotnym oddziaływaniem armii i

urzędników na sferę publiczną i mentalność mieszkańców Nipponu była pierwsza japońska konstytucja

z 604 roku n.e. Mowa tu o Prawie Siedemnastu Artykułów, którego twórcą był książę Shotoku18

. Książę

Shotoku zwany również Umayado był rzecznikiem doktryny buddyjskiej, a także konfucjańskich

koncepcji państwa i prawa oraz „współtwórcą jednego z systemów bujutsu”19

, będących podstawę

perfekcyjnego wyszkolenia samurajów.

W USA i w krajach Europy jesteśmy już od lat 50. świadkami mającej wymiar globalnej ekspansji,

popularności dalekowschodnich sztuk walki – Budō20

. Oddziałują one w pozytywny sposób na całym

świecie, podnosząc poziom kultury bezpieczeństwa. Zjawisko omawianej ekspansji Budō uzyskało swą

ogromną skalę po zakończeniu II wojny światowej, w czasie kiedy miała miejsce amerykańska obecność

na Wyspach Japońskich. Wieloaspektowa atrakcyjność koncepcji Budō, która dała się poznać w latach

70., w takich krajach jak: Słowacja, Czechy, Polska czy Węgry, sprawiła, że bardzo szybko, podobnie

jak miało to miejsce w USA i w Europie zachodniej, sztuki walki dotarły w utylitarnej formie do

szeregów służb mundurowych. Ale Budō, poza swoją niewątpliwą praktyczną przydatnością o

charakterze, manualnym, niesie ze sobą spory ładunek głębokiej filozofii oraz potencjał opierającej się

na niej kultury bezpieczeństwa. Potencjał ten zbudowany w oparciu o dyrektywy indywidualnego

samodoskonalenia oraz perfekcyjnego współdziałania w kolektywie, może być bardzo użyteczny dla

formowania i zarządzania systemami bezpieczeństwa nie tylko w krajach, które przechodzą obecnie

okres dynamicznej transformacji społeczno-ustrojowej. Można odnaleźć we wzorach japońskich

inspirację, dającą moc zrewitalizowania oraz intensyfikacji tego, co w naszym systemie wartości często

uległo już zrutynizowaniu, a w dalszym efekcie, niepotrzebnemu osłabieniu21

.

Znamiennym rysem tradycji leżącej u podstaw japońskiej kultury bezpieczeństwa były pierwsze,

konstytuujące funkcjonowanie Cesarstwa akty prawa, jakie pojawiły się na Wyspach Japońskich. W 604

roku n.e. książę Shotoku jako regent cesarzowej Suiko ogłosił w imieniu monarchini zaprojektowaną

15

Yamato – dawna (starożytna) nazwa Cesarstwa Japonii. W tym znaczeniu używa się także słowa Nippon. 16

F. Tanaka, Sztuki walki samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 2005, s. 13. 17

Zob. J. Piwowarski, Etos rycerski i jego odmiany w koncepcji Marii Ossowskiej, Apeiron WSBPiI, Kraków 2010. 18

Shotoku (574–622) – regent i polityk na cesarskim dworze w Japonii w okresie Asuka. 19

J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków

2011, str. 72 i nast. 20

O czym szerzej pisze członek Polskiej Akademii Nauk – Stanisław Tokarski, jednocześnie ekspert judo, który stoczył na

macie ponad sześćset walk. Zob. S. Tokarski, Sztuki Walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Wydawnictwo Glob,

Szczecin 1989; Tokarski S., Jogini i wspólnoty. Nowoczesna recepcja hinduizmu, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1987. Por. S.

Sterkowicz., Ju-jitsu. Wybrane aspekty walki obronnej, Wydawnictwo AWF, Kraków 1998; T. Ambroży, Trening

holistyczny – metoda kompleksowej uprawy ciała, EAS, Kraków 2004. 21

J. Piwowarski, L.F. Korzeniowski, Przydatność dalekowschodnich koncepcji filozofii i kultury bezpieczeństwa dla polskich

służb mundurowych, [w:] Nauka o bezpieczeństwie. Istota, przedmiot badań i kierunki rozwoju, L. Grochowski,

A. Letkiewicz, A. Misiuk (red.), Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Wyższa Szkoła Policji, Szczytno 2011.



16

przez siebie konstytucję pod tytułem Prawo Siedemnastu Artykułów22

, która była pierwszym tej rangi

zbiorem zaleceń prawnych, będących podstawowym drogowskazem dla urzędników piastujących

funkcje publiczne w Cesarstwie Japonii. Protokonstytucja ta ustanawiała jednocześnie system wartości

dla poddanych japońskiego władcy, bowiem z założenia obowiązkiem urzędników było kształtowanie

właściwych postaw zarówno swoich, jak i poprzez przykład własny – wszystkich poddanych Cesarza.

Jednym z celów księcia Shotoku, znanego także jako książę Umayado oraz utworzonego przezeń „Prawa

Siedemnastu Artykułów” było wdrożenie takich zasad, których respektowanie zapewniłoby

bezpieczeństwo państwu i jego mieszkańcom. Dokument ten opierał się nie tylko na buddyzmie mocno

już zakorzenionym w tym kraju, ale także na naukach konfucjanizmu, który funkcjonował w Chinach już

od tysiąca lat równolegle z buddyzmem, choć nieco od niego wolniej ulegał inkorporacji w obszar

kultury japońskiej.

Taki też charakter miała owa Konstytucja, Jushichijo-kempo, która moralność będącą manifestacją

prawa naturalnego stawiała ponad stosowanie kar i sankcji. Zawierała ona wskazówki mające na celu

rozwój duchowy i kształtowanie właściwych postaw etycznych człowieka, który postępując zgodnie z

nimi będzie dobrym urzędnikiem sprawnie budującym kulturę bezpieczeństwa państwa. Artykuły

Shotoku to także podwaliny zmierzające do wprowadzenia centralnego zarządzania administracją

państwową na wzór chiński.

Konstytucja Siedemnastu Artykułów zawiera bardzo wyraźne przesłanie, iż moralność powinna

występować przed prawem, jeśli to ostatnie ma być aplikowane właściwie oraz ideałów, które ukazano

w naukach Buddy i Konfucjusza.

Nie ulega wątpliwości, że istniejący od wieków etyczny kodeks postępowania samurajów – Bushidō

wywodzi swe korzenie między innymi z filozofii określającej kulturę etyczną, zawartą w konstytucji

„Siedemnastu Artykułów”. W niej właśnie sformułowane zostały niezbędne do osiągnięcia przez

zarządzających w imieniu Cesarza cnoty.

Zasady te ukształtowała z czasem późniejsza, wojskowa administracja Japonii – shogunat, w tak

zwane Osiem Cnót Drogi Wojowników23

.

1. Gi: Prawość, rodząca mądrość, sprawiedliwość, etyczność i praworządność.

2. Yusha: Męstwo, niezbędne nie tylko do walki, ale niejednokrotnie do bycia uczciwym.

3. Jin: Życzliwość wobec wszystkich ludzi, budująca kulturę zaufania oraz pomagająca w byciu

bezstronnym.

4. Reigi: Szacunek, budujący dobre obyczaje i rozwój płynący z zasobów naturalnej hierarchii .

5 Makoto: Szczerość, nadająca kulturze zaufanie i wymiar kultury bezpieczeństwa w tak budowanym

kapitale społecznym.

6. Chugi, Meiyo: Lojalność i Honor, jako solidne filary kapitału społecznego całego narodu oraz

społeczności lokalnych, jako fundament „architektury” tworzącej zręby kultury bezpieczeństwa.

7. Ko: Pietyzm Rodzinny jako podstawowa i najważniejsza szkoła uczuć wyższych, dalej –

świadomości społecznej oraz szeroko pojętej moralności zawartej we wszystkich powyższych

Cnotach Bushidō.

8. Kokki: samokontrola, szczególnie istotna w przypadku osób posiadających uprawnienia władcze i

jednocześnie ogromne możliwości związane z posiadaniem uzbrojenia i przeszkolenia w

rzemiośle wojennym.

Osiem Cnót Bushidō, to twórcze rozwinięcie zapisów dotyczących filozofii prawa w kształcie jaki

pierwotnie wyłonił się z koncepcji prawa afirmowanej na początku VII wieku przez księcia Shotoku.

22

Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków

2011, s. 125. 23

Por. J. Piwowarski, Samurajska tradycja w zarządzaniu kryzysowym, [w:] Riešenie krizových situácií v špecifickom

prostredí, Wydawnictwo Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011, s. 569-580; J. Piwowarski, Siedem cnót Bushido, „Zeszyt

Problemowy. Nauka – Praktyka – Refleksje”, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w

Krakowie, 2011, nr 5, s. 9–19.



17

Przełomowym, niezwykle ważnym okresem w historii japońskiej państwowości i prawodawstwa był

okres Meiji, który rozpoczął się na przełomie 1867/1868 i prowadzona w tym czasie ogromnych

rozmiarów reforma modernizacyjna..

W 1893 roku wszedł w życie opracowany na potrzeby Japończyków wzorowany na francuskim

nowy Kodeks Cywilny. Co ciekawe, dokonanie tego nowoczesnego opracowania nastąpiło z pomocą

Europejczyka, co w Japonii stanowi prawdziwe kuriozum. Opracował go Francuz, Gustave E.

Boissonade (1825-1910) – wybitny paryski prawnik. Był on entuzjastą, podobnie jak Hugo Grotius

(1583-1645), jak najszerszego zakresu stosowania reguł prawa naturalnego, którego manifestacją była

wysokiej klasy moralność24

. Prawo natury opiera się na przekonaniu, że istnieją prawa niezmienne,

nadrzędne i absolutne. To przekonanie G. Boissonade miało swe źródło w prawnych koncepcjach epoki

oświecenia i – co bardzo ważne – było ono bardzo bliskie mentalności Japończyków dającej

pierwszeństwo prawości (moralności) przed artykułami prawa stanowionego. Ułatwiło to w znacznym

stopniu recepcję idei znakomitego francuskiego legislatora, który jako ekspert japońskiego Ministerstwa

Sprawiedliwości spędził w Cesarstwie aż 21 lat (1873-1895).

24

Por. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, s. 62 -63.



18

Bibliografia

1. Ambroży T., Trening holistyczny – metoda kompleksowej uprawy ciała, EAS, Kraków 2004.

2. Piwowarski J., Etos rycerski i jego odmiany w koncepcji Marii Ossowskiej, Apeiron WSBPiI,

Kraków 2010.

3. Piwowarski J., Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium

Columbinum, Kraków 2011.

4. Piwowarski J., Samurajska tradycja w zarządzaniu kryzysowym, [w:] Riešenie krizových situácií

v špecifickom prostredí, Wydawnictwo Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011.

5. Piwowarski J., Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,

Kraków 2011.

6. Sterkowicz S.., Ju-jitsu. Wybrane aspekty walki obronnej, Wydawnictwo AWF, Kraków 1998

7. Tanaka F., Sztuki walki samurajów, DiamondBooks, Bydgoszcz 2005.

8. Tokarski S., Sztuki Walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Wydawnictwo Glob,

Szczecin 1989.

9. Tokarski S., Jogini i wspólnoty. Nowoczesna recepcja hinduizmu, Wydawnictwo PAN, Wrocław

1987.

10. Allyn J.,. Opowieść o 47 roninach. Lublin: Red Horse, 2008.

11. OSMAŃCZYK, Edmund Jan. Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, Warszawa: PWN,

1974.

12. Hughes Ch., Japan’s Re-emergence as a „Normal” Military Power. Oxford: Oxford University

Press, 2004.

13. Oros A.L.. Global Security Watch – Japan. Tatsumi: Yuki, 2010.

14. Bradsher K., Hiroko Tabuchi, Last defense at troubled reactors: 50 Japanese Wolkers, [w:] New

York Times, 15.03.2011.

15. Winerman L., The Fukushima 50 Nuclear Wolkers stay behind to brave plants Wors, [w:] PBS

Newshour, 16.03.2011.



19

Izabela Dzierwa-Pabin – ROLA PROKURATORA W PROCESIE

CYWILNYM

Abstract

The author presents the rules of accession of a consumer advocate, labor inspector, and social

organization to the already ongoing civil trial.

The operation and usefulness of these regulations was rated in terms of care for the safety of

citizens and from the point of view of the sustainability of process.

Key words: threat, safety, lawyer

Abstrakt

Autorka przedstawiła zasady przystąpienia do już toczącego się procesu cywilnego prokuratora,

rzecznika konsumentów, inspektora pracy oraz organizacji społecznej, jak również zasady zainicjowania

i wytoczenia procesu przez te organy.

Oceniono sposób działania i przydatność tych regulacji z punktu widzenia dbania o

bezpieczeństwo obywateli i z punktu widzenia zasady trwałości procesu.

Słowa klucze: zagrożenie, bezpieczeństwo, prokurator

W procesie cywilnym uczestnicy postępowania mają bardzo różny charakter. Oprócz stron w

procesie mogą brać udział także inne podmioty, co nie narusza zasady dwustronności procesu ponieważ -

odróżnia ich od stron procesowych to, iż nie są stronami stosunków ze sfery prawa prywatnego, których

proces dotyczy wprost i bezpośrednio25

. Obowiązujący kodeks postępowania cywilnego nie zna spraw,

w których udział prokuratora w formie powództwa byłby obligatoryjny.

Zgodnie z aktualnym stanem prawnym prokurator może żądać wszczęcia postępowania w

każdym stanie sprawy, jak również wziąć udział w każdym toczącym się postępowaniu. W sprawach

niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytoczyć powództwo tylko w wypadkach

wskazanych w ustawie (art. 7 k.p.c.). Prokurator podejmując czynności w granicach zakreślonych

przepisami kodeksu postępowania cywilnego nie może naruszyć swobody kształtowania stosunków

cywilnoprawnych pomiędzy stronami, jeżeli są one zgodne z prawem26

. Miejscowo właściwy jest sąd ze

względu na siedzibę sądu właściwego dla rozpoznanie sprawy cywilnej. Jeżeli prokurator wstępuje do

postępowania, nie jest związany z żadną ze stron, czyli zajmuje samodzielną pozycję (art. 60 k.p.c.).

Natomiast odmiennie przedstawia się sytuacja gdy prokurator wytacza powództwo na rzecz

określonego podmiotu, który mógłby występować w charakterze strony - wtedy sytuacja prokuratora nie

różni się od sytuacji strony prywatnej27

.

Wytoczenie powództwa przez prokuratora może nastąpić np. jeżeli podmiot sam nie podejmuje obrony

swych praw.

25

K. Piasecki, Postępowanie sporne rozpoznawcze, C H Beck 2004 r., s. 206. 26

Rozporządzenie Ministra sprawiedliwości w sprawie regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek

organizacyjnych prokuratury (Dz. U. Nr 38, poz. 163 ze zm.). 27

K. Piasecki, Postępowanie..., op. cit., s. 211.



20

Prokuratorowi w każdej sytuacji przysługuje tylko tzw. formalna legitymacja procesowa28

. Z

tego też względu, sąd obowiązany jest zawiadomić o wytoczeniu powództwa osobę, na rzecz której

prokurator wytoczył powództwo (art. 56 § 1 k.p.c.). Od chwili otrzymania takiego zawiadomienia osoba

zawiadomiona może wstąpić do sprawy. Wstąpienie takie może nastąpić w każdym stanie sprawy, bez

znaczenia jest faza toczącego się postępowania ani termin. Nie jest w ogóle konieczne by osoba

zawiadomiła sąd o tym, czy chce do postępowania w ogóle przystąpić. Nawet w wypadku

zawiadomienia sądu o woli nieprzystąpienia do toczącego się postępowania, strona może zmienić zdanie

i później przystąpić do postępowania29

. Dowolność przystąpienia do sprawy osoby, na rzecz której

powództwo zostało wytoczone, sprawia iż woli tego podmiotu pozostawiona zostało kwestia

wielopodmiotowej strony powodowej.

Sformułowanie „w każdym stanie sprawy” oznacza, iż można przystąpić do sprawy zarówno

w trakcie postępowania przed sądem pierwszej jak i drugiej instancji. Oświadczenie o przystąpienia do

sprawy nie musi być złożone w szczególnej formie. W związku z tym może być to oświadczenie

założone w piśmie procesowym jak również dopuszczalne jest oświadczenie ustne na rozprawie. Wraz

z przystąpieniem może być dokonana czynność procesowa. Od chwili swojego wstąpienia do sprawy

osoba wstępująca staje się strona i występuje obok prokuratora jako drugi powód w toczącej się sprawie.

Wydaje się, iż konieczne jest uiszczenie opłaty od pozwu przez przystępującego powoda. Osoba, która

przystąpiła do sprawy jest uprawniona do czynności jakie są dopuszczalne ze względu na stan sprawy.

Od chwili przystąpienia do sprawy strony stosunku prawnego, pozycja prokuratora jest określona

przez przepisy o współuczestnictwie jednolitym - stosowane odpowiednio. Miedzy prokuratorem

a stroną przystępującą nie powstaje jednakże współuczestnictwo jednolite. Czynności dokonane przez

stronę wiążą prokuratora, a czynności dokonane przez prokuratora są skuteczne w stosunku do strony.

W przypadku współuczestnictwa jednolitego zasadą jest, że czynności dyspozytywne muszą być

dokonywane przez wszystkich współuczestników łącznie. Wydaje się jednak, iż „odpowiednie”

stosowanie przepisów o współuczestnictwie jednolitym przy uczestnictwie prokuratora w sporze

modyfikuje tę zasadę. Przyjmuje się bowiem, iż czynności te mogą być podejmowane skutecznie przez

samą stronę. Zgoda prokuratora na dokonanie tych czynności nie warunkuje ani skuteczności czynności

dyspozytywnych ani ich dopuszczalność. Pogląd ten podzielił Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów

wpisanej do księgi zasad30

. Postawa prokuratora w stosunku do tych czynności może mieć co najwyżej

wpływ na ocenę ich dopuszczalności (por. art. 203 § 4 i art. 223 § 2 k.p.c.). Czynności dyspozytywne

dokonuje sam podmiot uprawniony materialnoprawne, natomiast postawę prokuratora można ocenić

jako akceptację tej czynności bądź jej brak.

W przypadku cofnięcia pozwu sprawa przedstawia się odmiennie. Nie jest to bowiem czynność

materialnoprawna a jedynie procesowa. W razie współwystępowania po stronie powodowej powoda

i prokuratora cofnięcie pozwu jest możliwe przez oba te podmioty razem, nie wyklucza to bynajmniej

dokonanie tej czynności przez każdego z nich oddzielnie. Brzmienie art. 73 k.p.c. nie wymaga bowiem

zgody współuczestnika jednolitego do cofnięcia pozwu. Dopuszczalne jednakże jest cofnięcie pozwu

w zakresie jego udziału w tym postępowaniu. Cofnięcie pozwu należy zatem tłumaczyć jako

równoznaczne z wycofaniem się z toczącego się procesu, jednakże nie może spowodować cofnięcie

pozwu w całej sprawie31

.

Mimo nieprzystąpienia do toczącego się postępowania podmiotu, na rzecz którego prokurator

wytoczył powództwo, jest on na podstawie wielu przepisów traktowany jako strona postępowania i

z nim jako stroną związane są określone skutki postępowania, np.: wyłączenie sędziego (art. 48 § 1 pkt 1

– 4 k.p.c.); zawieszenie postępowania z powodu śmierci tego podmiotu (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.);

odmowa zeznań przez świadka (art. 261 § 1 k.p.c.) czy wreszcie przeprowadzenie dowodu

z przesłuchania stron (art. 301 k.p.c.).

28

Wyjątek stanowić będą powództwa z art. 22 i art. 86 k.r.o. 29

W tym tonie orzeczenie SN z dn. 28 września 1971 r., III PRN 69/71, nr 12, poz. 59. 30

Uchwała SN z 23 lutego 1970 r., III CZP 81/69, OSNCP 1970, NR 7-8, poz. 119. 31

T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, t. I, s. 206 i 167.



21

Ustawodawca wychodzi z założenia, iż udział prokuratora może okazać się celowy w każdego

rodzaju sprawie (art. 59 k.p.c.). Ocena celowości udziału prokuratora w sprawie jest dokonywana przez

sąd rozpatrujący sprawę. Ocena ta w przeważającej mierze opierać się będzie na charakterze sprawy, jej

okolicznościach faktycznych, jak również na czynnościach stron lub braku tych czynności

w postępowaniu. Gdy sąd dojdzie do przekonania, iż udział prokuratora jest potrzebny zawiadamia

o tym prokuratora. Zawiadomienie to nie jest dla prokuratora wiążące. Decyzja o wstąpieniu do sprawy

zależy zawsze od niego.

Możliwe jest również włączenie się prokuratora do toczącego się postępowania z własnej

inicjatywy - gdy uzna on, że jego udział w sprawie jest celowy (art. 57 k.p.c.).

W takiej sytuacji prokurator nie jest związany z żadną stroną. Jego stanowisko jest w pełni

samodzielne, jest on trzecim obok stron podmiotem postępowania procesowego. Samodzielne

stanowisko prokuratora decyduje o tym, że jego wnioski i oświadczenia nie są związane z procesową

pozycją żadnego innego podmiotu postępowania. Oświadczenia i wnioski składane przez prokuratora

mogą działać na korzyść jak i na niekorzyść jednej jak i drugiej strony postępowania. Należy jednak

podkreślić, iż samo wstąpienie do sprawy prokuratora nie sanuje braku legitymacji procesowej.32

Czynności procesowe podejmowane przez prokuratora zależą od stadium, w jakim znajduje się

postępowanie w momencie wstąpienia prokuratora. O podejmowaniu konkretnych działań w procesie

decyduje sam prokurator, oceniając ich celowość. Udział prokuratora w postępowaniu powoduje

konieczność doręczeniu mu wszelkich pism procesowych, zawiadomienia go o terminach sądowych,

konieczność doręczenia orzeczeń sądowych (art. 60 § 1 k.p.c.)33

.

Prokurator na podstawie art. 60 § 2 k.p.c. uzyskał prawo do zaskarżenia każdego orzeczenia, na

które przysługuje środek odwoławczy. Uprawnienie to nie jest uzależnione od udziału w postępowaniu

poprzedzającym wydanie zaskarżonego orzeczenia34

.

II. Powiatowy rzecznik konsumentów, inspektor pracy

W sprawach o ochronę interesów konsumentów powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów

może wytaczać powództwa na rzecz obywateli (art.633

k.p.c. ). Sprawami o ochronę konsumentów są

sprawy wynikające z różnego rodzaju umów między konsumentem (nabywcą, usługobiorcą) a

profesjonalistą prowadzącym działalność gospodarczą.

Jeżeli rzecznik konsumentów wytacza powództwo stosuje się do niego art. 55, 56 i 58 k.p.c.

Przepisy te określają: wytoczenia powództwa; jego pozycję procesową w przypadku przystąpienia do

procesu osoby, na rzecz której powództwo zostało wytoczone; to kiedy mają odpowiednie zastosowanie

przepisy o współuczestnictwie jednolitym oraz to, że gdy nie dojdzie do przystąpienie osoby, na rzecz

której powództwo zostało wytoczone, rzecznik sam występuje po stronie powodowej - nie będzie jednak

mógł rozporządzać przedmiotem sporu.

W przypadku wstąpienia rzecznika konsumentów do toczącego się postępowania odpowiednie

stosowanie przepisów o prokuratorze ulega znacznej modyfikacji, ponieważ sam udział rzecznika

w postępowaniu uzależniony jest od zgody powoda (art. 633

k.p.c.)35

. Rzecznik, który wstąpił do sprawy

nie ma pozycji podmiotu nie związanego żadną ze stron a więc jego samodzielność jest znacznie

ograniczona w stosunku do pozycji prokuratora. Jego udział w procesie ma zawsze na celu ochronę praw

konsumentów, a jego pozycja procesowa związana jest ze stroną powodową36

.

To, że rzecznik jest uprawniony do wytaczania powództw na rzecz obywateli, oznacza, że nie

może on ani wytaczać powództwa, ani przystępować do sprawy w interesie grupowym.

32

Orzeczenie SN z 10 luty 1972 r., II CR 663/71, OSNCP 1972, nr 7-8, poz. 148. 33

T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Komentarz..., op. cit., s. 206 i 167. 34

Ibidem, s. 171. 35

Bliżej na ten temat: A. Pawałowski, S. Koroluk, Prawo ochrony konsumentów, Warszawa 2002. 36

T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Komentarz..., op. cit., s. 180.



22

Sytuacja przedstawia się identycznie w stosunku do państwowego inspektora pracy. Jest on

bowiem tak jak powiatowy rzecznik konsumentów podmiotem w procesie działającym w celu ochrony

praw obywatela. Możliwość wstąpienia powiatowego inspektora pracy do toczącego się procesu

uzależniona jest również od zgody powoda (art. 632 k.p.c.).

Inspektorzy pracy mogą wytaczać powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy na rzecz

obywateli, chodzi tu zatem o pozytywne ustalenie istnienia stosunku pracy . Inspektorzy pracy nie mogą

natomiast występować z powództwem o ustalenie nie istnienia stosunku pracy.

Inspektorzy pracy mogą wstępować do już toczącego się postępowania i to w każdym stadium

tego postępowania czyli od wytoczenia powództwa przez uprawniony podmiot aż do chwili

uprawomocnienia się orzeczenia kończącego to postępowanie.

Udział inspektora pracy podyktowany jest zawsze dążeniem do ochrony praw obywatela, na

rzecz którego powództwo zostało wytoczone, stąd też jego udział w procesie znacznie różni się od

niezwiązanej z żadną ze stron pozycją prokuratora37

. Również gdy powództwo na rzecz obywateli

wytacza inspektor pracy do jego pozycji stosuje się odpowiednio przepisy art. 55, 56 i 58 k.p.c

regulujących pozycje prokuratora.

III. Organizacje społeczne

Również do organizacji społecznych wnoszących powództwo na rzecz obywateli stosuje się

odpowiednio przepisy o prokuratorze. Art. 61 § 1 wskazuje dwa rodzaje spraw, w których organizacje

społeczne mogą wytaczać powództwo na rzecz obywateli38

. Zalicza się tu sprawy o roszczenia

alimentacyjne oraz o ochronę konsumentów. Do stanowisko organizacji społecznych odpowiednie

zastosowanie mają artykuły 55 i 56 k.p.c. dotyczące prokuratora. Oznacza to konieczność wskazania

podmiotu, na rzecz którego powództwo zostaje wytoczone. Podmiot ten ma prawo wstąpienia do sprawy

w każdym stadium postępowania. Skuteczne są w stosunku do tego podmiotu procesowe

i materialnoprawne skutki czynności podejmowanych w postępowaniu. Odpowiednie stosowanie

przepisów o prokuratorze ogranicza się do określenia dopuszczalności i skuteczności podejmowanych

przez organizacje społeczne czynności procesowych. Wstąpienie organizacji społecznych może nastąpić

w każdym stadium postępowania. Ograniczenie wstąpienia organizacji powołanych do ochrony praw

konsumentów, ochrony środowiska, ochrony praw z tytułu wynalazczości, zostało uzależnione jedynie

od zgody powoda (art. 61 § 1 k.p.c.).

Pozycja procesowa organizacji społecznych, które przystąpiły do toczącego się procesu, różni się

znacznie od pozycji prokuratora, który jest podmiotem trzecim w sytuacji wstąpienia do toczącego się

postępowania. Celem organizacji społecznych przystępujących do postępowania po stronie podmiotu jest

ochrona jego praw. Z drugiej strony odpowiednie stosowanie przepisów o wstąpieniu prokuratora

pozwoli w sprawach, w których wstąpienie to jest podyktowane interesem grupowym przyjąć bardziej

samodzielne stanowisko tych organizacji w procesie - nie związanych tak bezwzględnie ze stanowiskiem

strony powodowej39

.

37

T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Komentarz..., op. cit., s. 178. 38

Ramy niniejszego opracowania nie pozwala na dogłębne omówienie problematyki organizacji społecznych stąd zalecam

literaturę na ten temat: A. Zieliński, Ochrona roszczeń pracowników w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1969;

T. Musiak, Udział organizacji społecznych w ochronie praw obywateli w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1972. 39

T. Ereciński, J. Gudowski, M. Jędrzejewska, Komentarz..., op. cit., s. 176.



23

Bibliografia

1. Piasecki K., Postępowanie sporne rozpoznawcze, C H Beck 2004 r.

2. Ereciński T., Gudowski J., Jędrzejewska M., Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, t.

I.

3. Pawłowski A., S. Koroluk, Prawo ochrony konsumentów, Warszawa 2002.

4. Zieliński A., Ochrona roszczeń pracowników w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa

1969.

5. Musiak T., Udział organizacji społecznych w ochronie praw obywateli w sądowym postępowaniu

cywilnym, Warszawa 1972.

6. Orzeczenie SN z 10 luty 1972 r., II CR 663/71, OSNCP 1972, nr 7-8, poz. 148

7. Wyrok SN z dn. 28 września 1971 r., III PRN 69/71, nr 12, poz. 59;

8. Uchwała SN z 23 lutego 1970 r., III CZP 81/69, OSNCP 1970, NR 7-8, poz. 119.



24

Miroslava Vráblová - WSPÓŁCZESNA POLITYKA KARNA WOBEC NIELETNICH

SPRAWCÓW CZYNÓW ZABRONIONYCH – DOŚWIADCZENIA EUROPEJSKIE.

ZARYS PROBLEMATYKI

Abstract

This paper presents a legal initiative (within criminal law) operating in selected European Union

Member States, regarding the prevention of crime committed by juvenile perpetrators. Mechanisms in

force in criminal law systems of European countries in this regard are presented. Also the author

discusses contemporary doctrine of conduct for the prevention of criminality among minors and

juveniles.

Key words: law, European Union, prevention

Abstrakt

Artykuł przedstawia inicjatywy natury prawnej (w obrębie prawa karnego) funkcjonujące w wybranych

państwach członkowskich Unii Europejskiej, w zakresie profilaktyki i penalistyki wobec nieletnich

sprawców czynów karalnych. Przybliżone zostały mechanizmy obowiązujących systemów

prawnokarnych państw europejskich w tym zakresie. Poza rysem historycznym problematyki osądzania

nieletnich, przedstawiono również współcześnie obowiązujące doktryny postępowania w zakresie

profilaktyki karnej wobec osób nieletnich i młodocianych.

Słowa klucze: prawo, Unia Europejska, prewencja

Podejmowane inicjatywy na polu ochrony młodzieży stanowiącej młodszą część obywateli

wspólnoty europejskiej w zakresie m.in. przeciwdziałania pejoratywnym wpływom czynników

modelujących życie, zdrowie fizyczne i psychiczne oraz rozwój społeczny a także moralny, bez

wątpienia należy do zasadniczych zadań, jakim powinny podołać nowoczesne organizmy państwowe40.

Do działań tych o niewątpliwie protekcyjnym charakterze, należy zaliczyć również instrumenty

wykorzystywane na płaszczyźnie obowiązujących regulacji prawa karnego.

Orzecznictwo sądów dotyczące oceny przestępstw popełnianych przez nieletnią młodzież w

ostatniej dekadzie ubiegłego stulecia uległo wyraźnej zmianie, co doprowadziło do wielu modyfikacji

legislacyjnych w systemach prawnokarnych państw europejskich.

Dość swobodną a przy tym czasem nawet wzajemnie sprzeczną politykę karną wobec młodzieży

można było zaobserwować w krajach zachodniej Europy, na co wpływ miały neoliberalne tendencje

wywodzące się z przyjętej doktryny postępowania w Wielkiej Brytanii, Walii czy Holandii. Z drugiej

strony należy przybliżyć występujący np. w Niemczech, model umiarkowanej interwencji karnej,

polegający przede wszystkim na intensyfikacji działań profilaktycznych z udziałem młodzieży,

40

J. Dworzecki, Inštitúcia penitenciárneho dozoru v Poľsku. Náčrt problematiky, [w:]: M. Jurisová, E. Mamojková, M.

Ondicová,Terciárna prevencia v širšon sociálnom kontexte, Akadémia Policajného zboru, Bratislava 2011, s. 109-116.



25

podejmowanych na wielu płaszczyznach życia społecznego. Ponadto w wielu krajach np. w Belgii41,

mamy do czynienia z wprowadzeniem zmian w systemie polityki karnej, polegających na wprowadzeniu

nowych narzędzi prawnych z obszaru sprawiedliwości naprawczej42, takich jak mediacja czy konferencja

grupy rodzinnej43.

Istotną kwestią dotyczącą przyszłego rozwoju polityki karnej wobec młodzieży zarówno w

państwach zachodniej jak i wschodniej Europy, jest odpowiedź na pytanie – czy istnieje szansa na

zharmonizowanie „Europejskich systemów polityki karnej wobec nieletnich sprawców czynów

karalnych“, a jeżeli tak, to w jakim kierunku ta harmonizacja44 będzie ukierunkowana.

Działania zmierzające do wzajemnego dostosowania europejskich systemów polityki karnej

wobec młodzieży, miałyby polegać z jednej strony na wytworzeniu doktryny postępowania zgodnej

z prawem międzynarodowym, a z drugiej, ich zadaniem powinno być wytworzenie systemu

zaspokajającego potrzeby i interesy dzieci oraz osób nieletnich, jak również potrzeby współczesnego

społeczeństwa postmodernistycznego.

1. Polityka karna stosowana wobec najmłodszych przedstawicieli europejskiego

społeczeństwa. Zarys rozwoju na przestrzeni ostatnich dwóch wieków

Postępowanie z przestępczością nieletnich i młodocianych ma długą tradycję w systemach

sądowniczych wielu krajów. Jednym z pierwszych krajów, który wytworzył nowoczesny system

ochrony praw dziecka była Norwegia, która do swojego systemu prawnego wprowadziła w 1896 r.

ustawę o państwowej opiece nad zaniedbywanymi dziećmi. Pierwszy sąd przeznaczony dla nieletnich i

młodocianych, został utworzony na podstawie Ustawy o sądach dla młodzieży (ang. Juvenile Court Act)

w Chicago w 1899 r. W Kanadzie pierwszym legislatywnym krokiem w zakresie penalizacji czynów

popełnionych przez młodzież, było wprowadzenie do porządku prawnego Ustawy o przestępczości

nieletnich (fra. Juvenile Delinquents Act) z 1908 r. Państwa europejskie również szybko dostrzegły

konieczność zaimplementowania do własnych systemów prawnokarnych, osobnej legislatywy

dotyczącej przestępczości nieletnich (zarówno przy wykorzystaniu specjalnej doktryny postępowania

karnego, jak również wprowadzenia do porządku prawnego specjalnych ustaw dotyczących

przeciwdziałania zjawisku przestępczości nieletnich). Pierwszy przykłady takich inicjatyw na starym

kontynencie miały miejsce w Irlandii i Niemczech, które wydały specjalne ustawy o przeciwdziałaniu

przestępczości nieletnich w 1908 r. Do grona państw posiadających specjalne regulacje prawne

zwalczające przestępczość młodzieży dołączyły również: Portugalia (1911 r.), Belgia, Francja i Węgry

(1912 r.), Austria (1919 r.) oraz Czechosłowacja (1931 r.) i Włochy (1934 r.)45. Ten nowy, wprowadzony

41

F. Duenkel, Grzywa, J., Horsfield, P., Pruin, J.: Juvenile justice systems in Europe. Current Situation and Reform

Developments. Vol. 1, Forum Verlag Godesberg, MG 2010, s. 3. 42

Sprawiedliwość naprawcza (resorative justice) to jedna z istniejących i funkcjonujących teorii sprawiedliwości. U jej

podstaw tkwi dążenie do naprawienia wyrządzonej krzywdy lub popełnionego przestępstwa. Istotą programów i praktyk

sprawiedliwości naprawczej jest zaangażowanie i współpraca wszystkich osób, w których interesie leży rozwiązanie danego

problemu. Podejmowane działania koncentrują się na potrzebach, uczuciach, oczekiwaniach poszkodowanego oraz przyjęciu

odpowiedzialności przez sprawcę. Płatek, M., Fajst, M.: Sprawiedliwość Naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, LexisNexis

Polska, 2005, s. 72. 43

Konferencja grupy rodzinnej jest spotkaniem jak największej liczby członków rodziny i osób bliskich dla rodziny w celu

próby rozwiązania problemu jaki się w niej pojawił. Jest szansą daną rodzinie, jako pierwszej instytucji odpowiedzialnej za

nią samą, na podjęcie samodzielnej próby zmierzenia się z problemem, często przed ingerencją ze strony pomocy społecznej.

Krasiejko, I.: Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach w pracy socjalnej, Śląsk,

Katowice 2010, s. 127. 44

Harmonizacja prawa (ang. harmonisation of law), proces polegający na dostosowaniu rozwiązań prawnych państw

członków Unii Europejskiej i państw kandydujących do prawa wspólnotowego regulującego m.in. funkcjonowanie

wspólnego rynku. Szwarc-Kuczer, M.: Kompetencje Unii Europejskiej w dziedzinie harmonizacji prawa karnego

materialnego, Scholar 2011, s. 117. 45

Do skodyfikowania oddzielnego prawa karnego dla młodzieży doszło w Niemczech w 1923 r. w wyniku przyjęcia Ustawy

o sądownictwie dla nieletnich, a w Austrii stosowne regulacje wprowadziła Ustawa o sądownictwie dla nieletnich z 1928 r.



26

element polityki karnej wobec młodzieży (tzw. system opiekuńczy, ang. welfare system),

charakteryzował się osobnym systemem sądownictwa i wyspecjalizowaniem się sędziów orzekających w

sprawach karnych o przestępstwa nieletnich. Immanentym elementem owego systemu było orzekanie, w

miejsce kary za popełniony czyn zabroniony przez nieletniego, o skierowaniu młodego sprawcy na

obowiązkowe zajęcia edukacyjne i grupowe oraz indywidualne terapie zajęciowe. Sędziowie orzekający

w sprawach podlegających jurysdykcji sądów dla nieletnich, mieli zawsze mieć na uwadze postępowanie

w„najlepszym interesie dziecka“. Największe rozszerzenie się stosowania polityki systemu państwa

opiekuńczego zaobserwowano w minionym wieku. Za najistotniejszy w zakresie implementacji nowych

wzorców polityki społecznej, w tym zmian dotyczących obowiązującej polityki karnej wobec młodzieży,

do istniejących doktryn państwowych można uznać rok 1970. Z początkiem lat 70. XX wieku, można

zaobserwować stopniowe przenikanie do obowiązujących doktryn karnych, zasad o neoklasycznej

proweniencji takich jak zasada proporcjonalności winy do kary, zasada obiektywizmu, zasada równości

wobec prawa czy zasada odpowiedzialności indywidualnej.

System polityki karnej wobec nieletnich i młodocianych sprawców czynów zabronionych,

zbudowany w oparciu o powyższe zasady, w Stanach Zjednoczonych i w wielu europejskich krajach

charakteryzował się doktrynalnym podejściem w zakresie m.in.:

oceny sprawcy jako istoty rozumnej, dysponującej wolną wolą i świadomie decydującej się na

popełnienie czynu zabronionego, z czego następnie będzie wynikała jego pełna i indywidualna

odpowiedzialność za przestępstwo;

ofiary przestępstwa, która stała się w postępowaniu jurysdykcyjnym centralnym obiektem

zainteresowania wymiaru sprawiedliwości, w wyniku czego kluczową kwestią jest kładzenie

nacisku na restytucyję, odszkodowanie i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę;

zmian, uprzednio przyznanych nieletnim na drodze legislatywy i wynikających z doświadczeń

praw procesowych, z których dotychczas korzystano w postępowaniu przed sądem, i ich

ponownego sformalizowania, tym samym wyraźnie zmniejszając różnicę między jurysdykcyjnym

etapem osądzania dorosłych przestępców a nieletnich i młodocianych sprawców czynów

zabronionych.

W literaturze fachowej te zmiany w doktrynalnym podejściu są określane również, jako

wprowadzenie tzw. modelu sądowego. Jedno z założeń podjętych reform w obszarze prawa

a dotyczących przestępczości nieletnich, nie polegało na zwiększeniu działań represyjnych, lecz

„ochronie dzieci przed niektórymi przepisami dotychczas je chroniącymi“ (ang. save the children from

their saviours). Wynikało to z faktu występowania sytuacji, w których pomimo dobrze przygotowanych

działań edukacyjnych czy korygujących zachowania karne z udziałem nieletnich, podejmowana

inicjatywa doprowadzała w swej istocie do jeszcze większego konfliktu z prawem resocjalizowanego

młodego człowieka, niż gdyby zostały w tym przypadku zastosowane standardowe środki karne

przewidziane dla osób dorosłych.

Nowe podejście określane mianem sprawiedliwości naprawczej (restytucyjnej), odnoszące się

także do problematyki profilaktyki karnej dotyczącej przestępczości nieletnich, pojawiło się na początku

lat 90. ubiegłego wieku, wnosząc do tradycyjnego funkcjonowania systemu wymiaru sprawiedliwości

nowe elementy. W ramach owych zmian, pojawiały się tendencje do poszukiwania nowych

konsensualnych rozwiązań, mających na celu minimalizację ferowania obustronnie niekorzystnych

wyroków (np. organizowanie rozpraw pojednawczych, odstępowanie od osadzania skazanych, orzekanie

kar zastępczych w postaci pracy przymusowej na cele społeczne), określane mianem strategii

wspomagająco-naprawczych wymiar sprawiedliwości. W ramach koncepcji sprawiedliwości naprawczej

(restytucyjnej), przestępstwo było rozumiane, jako konflikt między dwoma lub więcej podmiotami (tj.

sprawcą, ofiarą i społeczeństwem). Jakiekolwiek programy interwencyjne adresowane do nieletnich

powinny być poparte wynikami badań naukowych. Reakcje instytucjonalne na czyny nieletnich powinny

respektować zasadę proporcjonalności i być stosowane w najlepszym interesie nieletniego. Ważnym

elementem określono wagę środków wykonywanych w społeczności lokalnej, nakierowanych na

naprawienie szkody i reintegrację społeczną nieletnich sprawców czynów karalnych, co powinno mieć



27

dla samych nieletnich przede wszystkim wymiar wychowawczy, uczący odpowiedzialności. Reguły

rozciągały odpowiedzialność na rodziców i opiekunów nieletnich, wobec których proponowano

konsultacje rodzicielskie czy treningi umiejętności wychowawczych. Podstawowymi założeniami tego

nowego podejścia było przywrócenie zaburzonych relacji społecznych, ograniczenie lub

zminimalizowanie szkód powstałych w wyniku działania przestępczego, poniesienie odpowiedzialności

przez sprawcę, przeciwdziałanie indywidualnej stygmatyzacji i napiętnowaniu sprawcy oraz

podejmowanie działań prewencyjnych w zakresie zapobiegania jego powrotowi do przestępstwa

(recydywie)46

. Podsumowując należy stwierdzić, że we właściwie wszystkich europejskich krajach, już

od początku XX wieku funkcjonowała doktryna systemu opiekuńczego, również w kontekście polityki

karnej wymierzonej przeciwko młodzieży popełniającej czyny zabronione. W ciągu kolejnych stu lat, w

wielu krajach doszło do bardzo korzystnych zmian w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości47

.

Wiele państw łączy elementy filozofii polityki karnej wobec nieletnich sprawców czynów

karalnych w zasadniczym nurcie karnym wyznaczanym przez jedną ustawę (np. orzekanie wyroków

wobec nieletnich przez sędziów z wydziału karnego zgodnie z kodeksem karnym), podczas gdy inne

kraje mają rozdzieloną specyfikę orzecznictwa w ramach jednostek systemu sądownictwa (np. orzekanie

przez sędziów z wydziału karnego czy rodzinnego i nieletnich), a sami nieletni sprawcy mogą być

przedmiotem dwustronnego modelu osądczego.

2. Występujące współcześnie granice odpowiedzialności karnej nieletnich sprawców czynów

zabronionych w wybranych europejskich państwach

Biorąc pod uwagę różnorodność, obowiązujących w poszczególnych krajach pojęć prawnych,

niezbędnym jest przybliżenie rozumienia podstawowych terminów. Pojęcie dziecko jest zdefiniowane w

art. 1 Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych

dnia 20 listopada 1989 r. i oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie

z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność. Niepełnoletni należą do

kategorii wiekowej osób, które z punktu widzenia odpowiedzialności karnej, mogą już ponosić

odpowiedzialność karną za przestępstwo. Mamy wtedy do czynienia z przestępczością nieletnich. W

kontekście prawnym pod pojęciem młodzież Rada Europy określa osoby, które mogą już ponosić

odpowiedzialność karną choć nie ukończyły jeszcze 18 roku życia, przy czym nie będzie ona

odpowiedzialnością w pełnym zakresie, jak to ma miejsce w przypadku osób pełnoletnich. W literaturze

fachowej z obszaru kryminologii, a także w prawodawstwie niektórych krajów, pojęcie młodzież

postrzegane przez pryzmat prawa karnego ma swój synonim w postaci słowa – młodociany. W

większości państw europejskich to osoby, które w chwili popełnienia czynu zabronionego nie osiągnęły

21 roku życia (znajdują się w przedziale wiekowym 18 – 21 lat). Osoby te w systemach prawnokarnych

wybranych europejskich krajów, w zasadzie mają status osób dorosłych i w związku z tym generalnie

nie występują opcje umożliwiające złagodzenie nałożonych na nie wyroków skazujących. Istnieją

wyjątki od tej doktryny i przy wystąpieniu pewnych określonych oraz zawsze indywidualnie

rozpatrywanych warunków, osoby te mogą być specjalnie traktowane – osądzane, jako młodzież

(młodociani). W odniesieniu do kwestii dotyczącej dolnej granicy wieku ustanawiającego

odpowiedzialność karną młodzieży, wyraźne stanowisko zostało zawarte w tzw. Regułach pekińskich,

gdzie sygnatariusze tego porozumienia wskazali, iż „wiek w którym rozpoczyna się odpowiedzialność,

nie powinien być ustalony zbyt nisko i powinien odzwierciedlać emocjonalną, umysłową i intelektualną

46

Włochy wprowadziły do swojej doktryny postępowania karnego elementy sprawiedliwości naprawczej i sankcji

społecznych w 1988 r., a Niemcy reformą z 1990 r. wyraźnie rozszerzyły zakres zmian w tym obszarze. 47

Pomimo występowania od wielu lat ogólnego trendu, osobnego podejścia do problematyki przestępczości nieletnich, nie

wszystkie europejskie państwa ustanowiły sądy orzekające w sprawach nieletnich sprawców czynów karalnych np. Dania,

Estonia, Finlandia, Łotwa, Rumunia, Rosja, Słowacja, Szwecja czy Ukraina. W tych krajach, sądy ogólne są kompetentne w

orzekaniu zarówno wobec dorosłych jak i osób nieletnich.



28

dojrzałość“ 48

. Artykuł 40 Konwencji o Prawach Dziecka oraz reguła numer 4 ujęta w Zaleceniach

Komitetu Ministrów Rady Europy, przyjętych 5 listopada 2008 r., nazywanych Europejskimi Regułami

Wykonywania Sankcji i Środków Orzeczonych Wobec Nieletnich Sprawców Czynów Karalnych,

wskazują że „…dolna granica odpowiedzialności karnej za przestępstwo ma być ujęta w akcie prawnym

rangi ustawy, a dzieci w wieku poniżej tej granicy będą posiadały domniemanie niezdolności do

naruszenia prawa karnego”. W regulacjach prawnych obowiązujących w poszczególnych europejskich

państwach, dolna wiekowa granica odpowiedzialności karnej jest różna. Minimalny wiek

odpowiedzialności karnej w Europie wynosi od 8 lat (Szkocja), 10 lat (Wielka Brytania), 12 lat

(Holandia), 13 lat (Francja), 14 lat (Niemcy, Włochy, Austria, Słowacja i inne kraje środkowej i

wschodniej Europy), 15 lat (kraje skandynawskie), 16 lat (Litwa, Macedonia, Mołdawia, Ukraina) do 18

lat (Belgia). Kwestię granicy wieku odpowiedzialności karnej należy postrzegać w szerszym kontekście.

Chociaż na przykład Wielka Brytania i Walia mają bardzo niską granicę odpowiedzialności karnej,

ponieważ już 10-latkowie mogą zostać karani, to w europie są również państwa, w których granica

wieku umożliwiająca poniesienie odpowiedzialności karnej jest jeszcze niższa. Francuskie sądy rodzinne

oraz Greckie sądy dla nieletnich mogą karać w wieku – 10 lat (Francja) i 8 lat (Grecja). Nieco innym

przykładem realizowania polityki karnej wobec nieletnich jest Szwajcaria, w której minimalną granicę

odpowiedzialności ustanowiono na pułapie 10 lat, ale zarazem ustawodawstwo tego kraju przewiduje, że

wobec sprawców przestępstw w wieku 10 – 14 lat mogą być stosowane tylko środki wychowawcze i

poprawcze, pomimo osiągnięcia przez te osoby dolnej granicy odpowiedzialności karnej. Natomiast w

innych europejskich krajach (Litwa, Macedonia, Mołdawia, Ukraina, Rosja) sprawcy wybranych

poważnych przestępstw mogą ponosić odpowiedzialność karną już po ukończeniu 14 roku życia,

podczas gdy ogólny próg odpowiedzialności karnej to ukończenie 18 lat.

Analizując powyższe informacje, można za J. Hulmákovą wysnuć wniosek, że mechaniczne

porównanie dolnej granicy wieku odpowiedzialności karnej na przykładzie wielu europejskich krajów,

wskazuje na znaczne zróżnicowanie podejścia do tego zagadnienia. Jednocześnie należy wskazać, że

takie syntetyczne podejście jest mylne i problematyczne, ponieważ aby rzetelnie omówić problematykę

odpowiedzialności nieletnich sprawców czynów zabronionych, należy dokonać komparatystyki całego

państwowego systemu działania w tym konkretnym obszarze, przyglądając się również np.

możliwościom orzekania sankcji wobec tych osób49. W drodze wieloletnich doświadczeń, wiele krajów

obniżyło dolną granicę wieku odpowiedzialności karnej oraz wprowadziło do systemu legislatywy

i praktyki orzecznictwa pojęcie tzw. „warunkowej odpowiedzialności karnej“. Wykorzystanie tego

pojęcia a tym samym tożsamej z nim doktryny osądzania nieletniego jest możliwe wtedy, gdy Sąd ma

pewność że nieletni sprawca czynu karalnego uświadomił sobie na czym polegała bezprawność jego

postępowania a aktualne zachowanie pozwala sądzić, iż w przyszłości nie wejdzie on ponownie w

konflikt z prawem. Także obowiązująca w Niemczech doktryna postępowania w zakresie wydawania

wyroków warunkowych wobec nieletnich w wieku 14 – 17 lat zakłada, że aby wydać wyrok skazujący

nieletniego sędzia musi mieć pewność, iż ów nieletni w trakcie popełnienia czynu karalnego wiedział

czego się dopuszcza, był w pełni świadomy swojego bezprawnego zachowania a tym samym wiedział,

że mógł postąpić zgoła odmiennie zachowując się praworządnie. Podobna sytuacja występuje w

Bułgarii, gdzie nieletni w wieku 14 – 17 lat mogą być karani, jeżeli rozumieją charakter i znaczenie

czynu zabronionego którego się dopuścili. W Czechach również funkcjonuje warunkowa

odpowiedzialność karna dla nieletnich w wieku 15 – 17 lat, podobnie jak w Rumunii 14 – 15 lat, a także

na Słowacji 14 – 15 lat. Górna granica odpowiedzialności karnej nieletniego jest na ogół związana

z osiągnięciem 18 roku życia czyli wejściem w pełnoletność. Jeżeli chodzi o osoby w wieku 18 – 21 lat

które są osądzane, to wiele krajów ta kategorię wiekową inkorporuje do obszaru polityki karnej wobec

48

Minimalne standardy Narodów Zjednoczonych dotyczące zasad działania administracji sądownictwa dla nieletnich – Reguły

Pekińskie (United Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice – The Bejing Rules), zostały

przyjęte w dniu 29.11.1985 r. w trakcie walnego zgromadzenia ONZ, jako rezolucja nr 40/33. 49

J. Hulmáková, Kriminalita mládeže, 7. Kapitola In: Válková, H., Kuchta J. a kol.: Základy kriminologie a trestní politiky. 2.

Vyd. Praha: C.H.Beck, 2012.



29

nieletnich. Wyniki badań kryminologicznych wskazują, że w ciągu ostatnich 50 lat proces adolescencji

młodzieży, a tym samym przejście do etapu pracy zarobkowej i założenia rodziny znacznie się wydłużył.

1. Współczesne krajowe doktryny postępowania w zakresie polityki karnej wobec nieletnich

i młodocianych sprawców czynów zabronionych

W literaturze fachowej występuje wiele klasyfikacji systemowej polityki karnej wobec

młodzieży, zalecających odrębne podejście do nieletnich sprawców. J. Winterdyk (2002 r.)50

definiuje

sześć modeli polityki karnej wobec młodzieży, w tym: socjalno-opiekuńczy (welfare model); sądowy

(justice model); partycypujący/uczestniczący (participatory model); sądowy zmodyfikowany (modified

justice model); regulacyjny (crime control model) i korporacyjny (corporatist model).

Josine, Junger-Tas51

(2006) wskazał na trzy modele polityki karnej wobec młodzieży,

a mianowicie: model sądowy (represyjny) występujący przede wszystkim w krajach anglojęzycznych

(Wielka Brytania, Walia, Północna Irlandia, Irlandia oraz Holandia); model państwa socjalnego

występujący w krajach europy centralnej (Niemcy, Francja, Belgia, Szwajcaria), a także w porządku

prawnokarnym skrajnych państw kontynentu (Hiszpania, Grecja) oraz członków byłego bloku

wschodniego (Polska, Węgry). Ten model umożliwia postępowanie systemu sądowniczego w kierunku

orzekania alternatywnych sankcji prawnych, wobec nieletnich sprawców czynów zabronionych. Trzeci

model występuje w krajach skandynawskich (Dania, Szwecja, Norwegia, Finlandia) i Szkocji.

Cavadino a Dignan52

(2006) poza funkcjonowaniem modelu sądowego i państwa socjalnego,

wskazują jeszcze kolejne trzy modele. Pierwszy to model minimalnej interwencji („minimum

intervention model“), którego zasadniczym założeniem jest uniknięcie stygmatyzacji osądzonych. Model

ten oparty jest na reakcjach pozasądowych. Reakcja karna jest tyko koniecznym uzupełnieniem środków

wychowawczych i jest ograniczona zasadą proporcjonalności reakcji do ciężaru popełnionego czynu.

Kolejny model sprawiedliwości naprawczej („restorative justice model“) opiera się na pozasądowym

rozwiązaniu konfliktu pomiędzy nieletnim sprawcą przestępstwa a pokrzywdzonym. Reintegracja

społeczna sprawcy dokonuje się bowiem poprzez środki łączące sprawcę, ofiarę i społeczność lokalną, a

wśród nich są mediacje, konferencje grupy rodzinnej, konferencje naprawcze, których celem jest

wzmacnianie więzi pomiędzy członkami społeczności. Dla modelu tego charakterystyczne jest

rozumienie przestępstwa nie jako fenomenu prawnego, ale jako konfliktu interpersonalnego, który może

być rozwiązany właśnie poprzez relacje społeczne. Środki reakcji na czyn nieletniego nakierowane są na

przywrócenie ładu społecznego i naprawienie szkody. Trzeci to model neokorekcyjny

(„neocorrectionalist“) opierający się na idei sztywnych zapisów ustaw i stabilności istniejącego porządku

prawnego. Akcentuje on zasadę odpowiedzialności za czyn nieletniego, ale obciąża nią nie tylko jego,

ale także jego rodziców i opiekunów. Strategie stosowane w ramach tego modelu wpisują się nie tylko

w zapobieganie czynom karalnym nieletnich, ale obejmują także inne zachowania antyspołeczne, które

traktowane są jako predykatory przestępczości nieletnich.

Zakończenie

Kraje europejskie w mniejszym bądź większym zakresie posiadają zaimplementowane do

wewnętrznego porządku prawnokarnego doktryny postępowania w sprawach przestępczości nieletnich.

Wyznacznikami „dobrego“ lub „złego“ systemu polityki karnej wobec młodzieży nie są stosowane

modele: socjalno-opiekuńczy, sądowy, model minimalnej interwencji czy model sprawiedliwości

naprawczej. Najważniejszym elementem trego systemu, jest natomiast respektowanie

międzynarodowych standardów i zaleceń w zakresie postępowania z młodymi ludźmi, którzy popadli w

50

J. Winterdyk, Juvenile Justice Systems: International Perspectives (2nd edition), Canadian Scholars Press, 2002. 51

Josine, Junger, Tas: International Handbook of Juvenile Justice. Springer, 2006. 52

M. Cavadino, J. Dignan, Penal Systems. A Comparative Approach. London, Thousand Oaks, New Delhi: Sage, 2006.



30

konflikt z prawem. Choć wszystkie państwa na świecie nie mają jeszcze w swojej legislatywie

samodzielnie funkcjonujących aktów prawnych rangi ustawy dotyczących nieletnich sprawców czynów

karalnych, a także nie dysponują w pełni odrębnymi systemami sądownictwa nieletnich i dorosłych, to

jednak można pokusić się o stwierdzenie, że aktualny ogólnoświatowy trend zmierza właśnie w tym

kierunku. Harmonizacja europejskich systemów prawnych, opiera się na poszanowaniu i respektowaniu

zasad przyjętych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka. Te zasady są uwzględniane we

wszystkich, podejmowanych przez poszczególne państwa europejskie, reformach prawa karnego

i postępowania karnego oraz odnoszą się do ważnego, stale aktualnego problemu – zachowania

akceptowalnych proporcji między stopniową utratą skuteczności oddziaływania prawa karnego

a ochroną praw jednostki.



31

Bibliografia

1. Cavadino M., Dignan J., Penal Systems. A Comparative Approach. London, Thousand Oaks, New

Delhi: Sage, 2006.

2. Duenkel F., Grzywa J., Horsfield P., Pruin, J, Juvenile justice systems in Europe, Current Situation

and Reform Developments, Vol. 1, Forum Verlag Godesberg, MG 2010.

3. Dworzecki J., Inštitúcia penitenciárneho dozoru v Poľsku. Náčrt problematiky, In: M. Jurisová, E.

Mamojková, M. Ondicová, Terciárna prevencia v širšon sociálnom kontexte, Akadémia

Policajného zboru, Bratislava 2011.

4. Hulmáková, J., Kriminalita mládeže, 7. Kapitola In: Válková, H., Kuchta, J. a kol.: Základy

kriminologie a trestní politiky, 2. Vyd. Praha: C.H.Beck, 2012.

5. Josine Junger- Tas, International Handbook of Juvenile Justice. Springer, 2006.

6. Krasiejko, I., Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach

w pracy socjalnej, Śląsk, Katowice 2010.

7. Płatek M., Fajst M., Sprawiedliwość Naprawcza, Idea. Teoria. Praktyka, LexisNexis Polska, 2005.

8. Szwarc-Kuczer M., Kompetencje Unii Europejskiej w dziedzinie harmonizacji prawa karnego

materialnego, Scholar 2011.

9. Winterdyk J., Juvenile Justice Systems, International Perspectives (2nd edition). Canadian Scholars

Press, 2002.



32

Paweł Pajorski – WSTĘP DO GENEZY WCZESNOPIASTOWSKICH GRUP

DYSPOZYCYJNYCH53

REALIZUJĄCYCH ZADANIA W ZAKRESIE OCHRONY

OSÓB. SZKIC ZAGADNIENIA

„Kiedy zaczęła się historia Polski?

Jedni odpowiedzą, że od chrztu w roku 966, inni,

że od roku 963 – daty starcia Mieszka I z napastnikiem niemieckim Wichmanem.

Nikt chyba jednak nie zaprzeczy stwierdzeniu, że przed tymi datami istniał naród

i zalążek państwa”54

.

Abstract

This paper presents the development of disposable groups in Poland under the first Piast. Because of

social position some individuals were exposed to attacks from their opponents inside the tribe as well as

members of other tribes. This resulted in the establishment of a group of “officers” to serve as

bodyguards. As time passeds, slow specialization began and disposable groups are created.

Key words: disposable group, Mieszko I, tribe, sovereign, safety

Abstrakt

Artykuł przedstawia rozwój grup dyspozycyjnych w Polsce wczesnopiastowskiej. Od zarania dziejów,

niektóre jednostki, z racji zajmowanej pozycji społecznej, narażone były na atak swych oponentów

wewnątrz plemiennych oraz członków innych plemion. Powstały grupy „funkcjonariuszy” mogących

pełnić rolę ochroniarzy. Wraz z upływem czasu następowała powolna specjalizacja i wykształcanie się

warstw dyspozycyjnych.

Słowa klucze: grupa dyspozycyjna, Mieszko I, plemię, władca, bezpieczeństwo

W dziejach narodu polskiego znaleźć można liczne wydarzenia, które swe korzenie opierają

jedynie na najstarszych legendach55

, podaniach56

, baśniach57

i tradycji58

. Legendy, podania i tradycja

53

Grupa dyspozycyjna to szczególny rodzaj grupy, posiadający kształtowaną przez państwo strukturę oraz hierarchiczność,

polegającą na tym, iż mniejsze grupy składają się na większe. Grupy w całości podporządkowane są dysponentowi; Z.

Morawski, Prawne determinanty pozycji, roli i statusu warstw dyspozycyjnych społeczeństwa Polski na przykładzie trzech

organizacji formalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s. 22. 54

K. Szczekocka – Mysłek, Jasnogórski poczet królów i książąt polskich, Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej Oddział

w Częstochowie, Częstochowa 1990, s. 7. 55

Legenda (łac. legenda – to co powinno być przeczytane) – opowieść fantastyczna nasycona motywami niezwykłości i

cudowności, zwłaszcza z życia świętych i męczenników, gatunek rozpowszechniony głównie w średniowieczu w formie

epickiej lub dramatycznej; Nowa encyklopedia powszechna. Tom 3, PWN, Warszawa 1995, s. 692 – 693. 56

Podanie – opowieść ludowa osnuta wokół osoby, miejsca, wydarzenia, związana z faktem historycznym lub

domniemanym, utrwalona w pamięci mieszkańców danego regionu ; bogata w elementy fantastyki, zbliża się do legendy lub

baśni; Nowa encyklopedia powszechna. Tom 4, PWN, Warszawa 1996, s. 933.



33

głoszą (w zależności od źródła), że protoplastą59

i założycielem państwa polskiego był Lech60

(„Kronika

Wielkopolska”, „Reges et principes Regni Poloniae" Adriana Kochana Wolskiego, „Kroniki …”

Jana Długosza) czy też Krak I (zwany przez Wincentego Kadłubka, w „Kronice” – Grakchiem61

) albo,

jak nazywa go w swojej „Kronice” Gall Anonim, Chościsko. Natomiast za legendarnego twórcę

dynastii62

Piastów uznaje się Piasta63

. Jedni nazywają go Piastem Kołodziejem lub Piastem Oraczem.

Inni, jak np. Gall Anonim, mówią o nim: „niejaki Piast, syn Chościska”64

. Następcami Piasta na stolcu

książęcym byli, jeżeli wierzyć Gallowi Anonimowi, Wincentemu Kadłubkowi i Janowi Długoszowi,

Siemowit65

(Ziemowit), Leszek66

(Lestek), Siemomysł67

(Ziemomysł). Niestety na temat ich panowania

nie posiadamy wiarygodnych źródeł pisanych,. natomiast te, które są nam dostępne czy to w postaci

pisanej czy też w postaci wyników badań archeologicznych, pozwalają powiedzieć co nieco

o ówczesnych grupach dyspozycyjnych czyli formacjach wojskowo – ochronnych tych władców.

Jak wiadomo, od zarania dziejów, niektóre jednostki, z racji zajmowanej pozycji społecznej,

pełnionych funkcji plemiennych, czy też innych obowiązków narażone były na atak swych oponentów

wewnątrz plemiennych oraz członków innych plemion. Częste akty agresji wzbudziły zainteresowanie

zagrożonych przywódców, najpierw plemiennych, a później i rodowych, odpowiednio wyszkolonymi i

uzbrojonymi „funkcjonariuszami” mogącymi pełnić rolę ochroniarzy. Osoby mające dbać

o bezpieczeństwo życia, zdrowia i nietykalności osobistej przywódcy plemiennego rekrutowały się

wśród osób pełniących funkcje wojskowe. Pierwotnie plemienną a następnie narodową siłę zbrojną

stanowiło pospolite ruszenie ludności męskiej. Wraz z upływem czasu następowała powolna

57

Baśń – jeden z podstawowych gatunków epiki ludowej; fantastyczna opowieść o nadnaturalnych postaciach i zjawiskach,

odzwierciedlających ludowe wierzenia, poglądy, stosunki międzyludzkie, ludową mądrość; baśń literacka jako zapisany i

artystycznie ujednolicony odpowiednik baśni ludowej, najwcześniej była znana w literaturze indyjskiej; Nowa encyklopedia

powszechna. Tom 1, PWN, Warszawa 1995, s. 375. 58

Tradycja (łac.) - przekazywane z pokolenia na pokolenie treści kulturowe (obyczaje, poglądy, wierzenia, sposoby myślenia

i zachowania, normy społeczne), wyróżnione przez daną zbiorowość, na podstawie określonej hierarchii wartości, z

całokształtu dziedzictwa kulturowego jako społecznie doniosłe teraźniejszości i przyszłości; także proces przekazywania tych

treści kulturowych, dokonujący się w danej zbiorowości. Tradycja jest jednym z głównych sposobów włączania przeszłości i

jej treści kulturowych do aktualnej świadomości społecznej i stanowi zasadniczy element procesów świadomościowych,

przez które historia wpływa i współkształtuje losy społeczeństw; powoływanie się na określoną tradycję stanowi istotny

czynnik samookreślenia się grup, klas i warstw społecznych, narodów i społeczeństw; Nowa encyklopedia powszechna. Tom

6, PWN, Warszawa 1997, s. 434. 59

Protoplasta - najstarszy członek rodu, założyciel rodu, antenat; Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1995, s. 911. 60

Lech – legendarny twórca państwa polskiego, postać literacka poświadczona w kronikach polskich i czeskich od XIV w,

miał być bratem Czecha i Rusa, legendarnych założycieli państw czeskiego i ruskiego; według Jana Długosza w miejscu

znalezienia gniazda orła białego założył Gniezno; Nowa encyklopedia powszechna. Tom 3, PWN, Warszawa 1995, s. 687. 61

Imię rodzimego eponima (tutaj: nazwa osoby, od której nazywano np. miejscowość, grupę etniczną) Kraka, W. Kadłubek

zlatynizował, przyrównując do Tyberiusza Grakchusa, rzymskiego trybuna ludowego i ustawodawcy z II w. p.n.e. 62

Dynastia (gr. dynasteia – władza) – ród panujący w państwie monarchicznym, w którym władza przechodzi dziedzicznie z

ojca na syna; Słownik wyrazów … op. cit., s. 255. 63

Piast (łac. Past Ckosisconis, Pazt filius Chosisconisu)- legendarny protoplasta polskiej dynastii Piastów, w Kronice Galla

Anonima występuje jako rataj księcia Popiela, mieszkający na podgrodziu gnieźnieńskim, ojciec Siemowita, mąż Rzepichy;

Nowa encyklopedia powszechna. Tom 4, PWN, Warszawa 1996, s. 856. 64

Gall Anonim, Kronika polska, Ossolineum, Wrocław 2003, s. 12. 65

Siemowit (Ziemowit, lub Samowitaj – witaj zaraz, witaj tu!) - książę polan, którego panowanie przypadałoby na lata ok.

870 - ok. 900, znany jedynie z „Kroniki” Galla Anonima, „syn Piasta Chościskowica” i Rzepichy; w oparciu o Gall Anonim,

Kronika … op. cit., s. 14. 66

Leszek (Lestko, Lestek) - drugi w kolejności książę Polan z dynastii Piastów, syn Siemowita, objął rządy po ojcu i panował

w latach ok. 900 – 940; znany z relacji Gall Anonima: „Po jego, [Siemowita] zgonie na jego miejsce wstąpił syn jego Lestek,

który czynami rycerskimi dorównał ojcu w zacności i odwadze. Po śmierci Lestka nastąpił Siemomysł, jego syn (...)”;

w oparciu o Gall Anonim, Kronika … op. cit., s. 15. 67

Siemomysł (Ziemomysł) – trzeci w kolejności książę Polan z dynastii Piastów, syn Leszka i ojciec Mieszka I, objął rządy po

ojcu i panował w latach ok. 940-960; znany z relacji Gall Anonima: „Po śmierci Lestka nastąpił Siemomysł, jego syn, który

pamięć przodków potroił zarówno urodzeniem, jak godnością”; w oparciu o Gall Anonim, Kronika … op. cit., s. 15.



34

specjalizacja i wykształcanie się warstw dyspozycyjnych68

składających się z grup dyspozycyjno-

mundurowych. Następuje podział na wojów pieszych i konnych. Wśród tych ostatnich zaczynają się

wyróżniać możniejsi, których stać na cięższe uzbrojenie. Oni to zaczynają tworzyć orszak wojskowy

władcy. Jak zauważa gen. M. Kukiel w swoim Zarysie historii wojskowości w Polsce: „Naturalny ten

proces rozwojowy zmierza zatem ku wytworzeniu się wśród wojów konnych przodującego czynnika

składowego, z doborowemi pocztami przybocznemi ciężko zbrojnemi”69

. Jak zauważa R. Żukowski w

swoim Rycerstwie polskim X – XV w.: „We wczesnym okresie istnienia państwa polskiego organizacja

sił zbrojnych była wynikiem stopniowej ewolucji struktur wywodzących się z epoki przedpiastowskiej.

Podstawowe znaczenie dla siły militarnej państwa miała drużyna, czyli grupa wojów podlegających

bezpośrednio rozkazom władcy, służących w zamian za utrzymanie i uzbrojenie. Wydaje się pewne, że

drużyna wykształciła się z grupy wojowników stanowiących najbliższą świtę wodza plemiennego w

okresie przedpaństwowym”70

.

Pierwsze wzmianki na temat drużyny władcy w piśmiennictwie polskim znajdujemy w XI

wiecznej kronice geograficznej71

hiszpańskiego (arabskiego) historyka, geografa i kronikarza Al.-

Bekriego, który za Ibrahimem ibn Jakubem72

wylicza skład drużyny książęcej Mieszka I73

. Ponadto

zauważa, że „Książę opiekował się rodzinami swoich drużynników, im samym płacił żołd i utrzymywał

ich, zyskując siłę zabezpieczającą nie tylko granice kraju, ale i wewnętrzną administrację”74

.

Jak zauważył R. Róg „Panowanie pierwszego historycznego władcy Polski Mieszka I minęło bez

spiskowej atmosfery. Kłopotów, jakie napotykał rządzący świeżo zjednoczonymi plemionami, było co

nie miara, ale źródła nie pozostawiły najmniejszego śladu z zakresu królobójczych prób”75

. Można się

jednak domyślać, że działalność Mieszka I nie przysparzała mu samych zwolenników. Posiadał też wielu

przeciwników, którzy pałali niechęcią czy wręcz nienawiścią do księcia Polan. Nie należy się zatem

dziwić, że jak wszyscy władcy, Mieszko I posiadał własną drużynę książęcą. Przywoływany już

wcześniej Ibrahim ibn Jakub napisał: „Ma on (Mieszko) trzy tysiące pancernych (podzielonych na)

oddziały, a setka ich znaczy tyle co dziesięć secin innych (wojowników). Daje on tym mężom odzież,

konie, broń i wszystko, czego tylko potrzebują. A gdy jednemu z nich urodzi się dziecko, on każe mu

wypłacać żołd od chwili urodzenia, czy będzie płci męskiej, czy żeńskiej. A gdy (dziecię) dorośnie, to

jeżeli jest mężczyzną, żeni go i wypłaca za niego dar ślubny ojcu dziewczyny, jeżeli zaś jest płci

żeńskiej, wydaje ją za mąż i płaci dar ślubny ojcu dziewczyny”76

. „Ibrahim ibn Jakub określił liczebność

68

Z. Morawski, pojęcie „warstwa” stosuje zamiennie z pojęciami „grupa, organizacja, służba”. I definiuje jako pewną całość

wydzieloną na podstawie źródła utrzymania. Są to organizacje o szczególnym charakterze i do ich określenia używane są też

pojęcia „formacja” lub „służba”. 69

M. Kukiel, Zarys historii wojskowości w Polsce, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1929, s. 4. 70

R. Żukowski, Rycerstwo polskie X – XV w., Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1999, s. 11. 71

Księga dróg i królestw. 72

Ibrahim ibn Jakub (polska uproszczona transkrypcja), Ibrāhīm ibn Yacqūb (lub Yūsuf) al-Isrā'īlī aṭ-Ṭurṭūšī przyszedł na

świat około 912 lub 913 roku. Był jednym z wielu tysięcy Żydów zamieszkujących ówczesny Półwysep Iberyjski, których

przodkowie dotarli tu jeszcze w czasach rzymskich. Zajmował się handlem z plemionami słowiańskimi. Towarem

oferowanym przez niego byli głównie niewolnicy. Badacze nie wykluczają także działalności wywiadowczej na rzecz

Maurów. W latach 965 – 966 podróżował po krajach słowiańskich. Z tej podróży pozostawił po sobie relację, której nie

znamy z przekazu bezpośredniego lecz z XI wiecznej kroniki geograficznej hiszpańskiego (arabskiego) historyka, geografa i

kronikarza Al.-Bekriego (Abu 'Abd Allah al-Bakri), zatytułowanej Księga dróg i królestw; Z. Pentek, Arabskie

piśmiennictwo podróżnicze doby klasycznej. Krótki przegląd, [w:] A. Wyrwa (red.), Dziedzictwo kulturowe, historyczne

podróżowanie i współczesne aspekty turystyki, Strategia Periegetica Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej Wyższej Szkoły

Turystyki i Zarządzania w Poznaniu, Zeszyt 4/2010, s. 43 – 52, 73

Mieszko I (? – 992) – pierwszy historyczny książę Polski, syn Siemomysła, organizator monarchii wczesnopiastowskiej.

Odziedziczone po przodkach terytoria Polski środkowej i Mazowsza rozszerzył o pozostałe plemiona polskie, obejmujące

Pomorze, ziemię lubuską, Małopolskę i Śląsk. Doniosłym aktem politycznym Mieszka I był przyjęcie chrześcijaństwa w 966

r., a następnie zorganizowanie biskupstwa misyjnego podlegającego bezpośrednio Rzymowi; Encyklopedia Polski,

Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s. 410. 74

H. Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990, s. 16. 75

R. Róg, Polscy królobójcy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 1993, s. 20. 76

Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich, Wydał T. Kowalski, Kraków 1946, s. 50.



35

wojsk Mieszka na pięć tysięcy przedniego rycerstwa i dziesięć tysięcy pieszych szczytników”77

.

Natomiast o konnych napisał: „sotnia równa się dziesięciu sotniom drugich”78

. Jak zauważają T. Nowak

i J. Wimmer drużyna książęca była najlepiej uzbrojoną i wyszkoloną formacją, złożoną z zawodowych

żołnierzy79

. Zadaniem drużyny książęcej było dbanie o bezpieczeństwo księcia zarówno w czasie wojny

jak i w czasie względnego pokoju.

Niestety nie możemy niczego konkretnego powiedzieć o taktyce i technikach ochrony

stosowanych przez członków drużyny pod kątem ochrony osoby księcia Mieszka I. Czy drużyna

książęca posiadała jakaś taktykę? Zapewne tak, bo Mieszko I rządził około trzydziestu kilku lat, a zmarł

jako starzec (jak na ówczesne warunki). Świadczy to o tym, że pomimo posiadania licznych wrogów i

prowadzenia licznych wojen udało mu się zejść śmiercią naturalną w podeszłym wieku. Zatem taktyka i

techniki ochrony musiały być skuteczne. Skuteczność tę mogli zapewnić jedynie odpowiednio

wyszkoleni, godni zaufania i gotowi do najwyższych poświęceń drużynnicy. I takich zapewne posiadał

książę Mieszko I.

Nic zatem dziwnego, że utrzymanie drużyny książęcej było z powodzeniem kontynuowane przez

następcę, a zarazem i syna Mieszkowego – Bolesława I Chrobrego Wielkiego80

. Jej przeznaczenie było

identyczne jak drużyny Mieszka I. Pełniła ona funkcje militarne, policyjne, niektóre administracyjne i

oczywiście ochronne. Jak pisze Gall Anonim „Z Poznania bowiem [miał] 1300 pancernych i 4000

tarczowników, z Gniezna 1500 pancernych i 500 tarczowników, z grodu Władysławia [Włocławek] 800

pancernych i 2000 tarczowników z Giecza 300 pancernych i 2000 tarczowników, ci wszyscy waleczni i

wprawni w rzemiośle wojennym występowali [do boju] za czasów Bolesława Wielkiego”81

. Bolesław I

Chrobry wydzielił ze swej drużyny ochronę dla św. Wojciecha wyruszającego na wyprawę na tereny

Prusów82

.

Drużyna (straż przyboczna – milites curiales) Bolesława I Chrobrego, a w zasadzie jej część

pełniąca rolę ochrony osobistej księcia i przyszłego króla, stanowiła godne narzędzie w rękach władcy.

Jak pisze Marian Kukiel „Byli niem właśnie coraz liczniejsi rycerze nadworni, wyćwiczeni idący w bój

w szyku zwartym, działający sprawnie, jednolicie ubrani w płaszcze futrem podbite z frendzlą złotą,

konni i ciężkozbrojni. Nosili hełmy, kolczugi (pancerze druciane) lub zbroje łuskowe, mieli długie

włócznie (kopie) i miecze obosieczne”83

.

Drużyna książęca zdała, wielokrotnie, swoje zadanie, nie tylko jako formacja wojskowa, o czym

piszą kronikarze, ale także jako grupa dyspozycyjna przeznaczona do ochrony władcy. Dowód, choć

pośredni, na to ostanie przeznaczenie, znajdujemy w opisach Thietmara84

. Opisuje on, niestety dość

enigmatycznie, zamach na życie Bolesława I Chrobrego. Zamach był efektem polityki Bolesława

Chrobrego. Zdaniem autora niniejszego artykułu był to objaw strachu pretendentów niemieckich do

tronu cesarskiego przed możliwością zajęcia go przez samego Chrobrego co prawdopodobnie miało być

efektem pielgrzymki cesarza Ottona III do grobu św. Wojciecha. Wskazuje na to wnikliwa analiza Vita

77

J. Urbankiewicz, Legenda jazdy polskiej, Tom I, Wydawca Wojciech Grochowalski, Łódź 1996, s. 16. 78

F. Piekosiński, Rycerstwo polskie wieków średnich, Tom 1, Akademia Umiejętności, Kraków 1896, s. 102. 79

Ibidem, s. 21. 80

Bolesław I Chrobry Wielki (967 – 1025) – król Polski, syn Mieszka I i Dąbrówki. W 973 r. został wysłany przez ojca na

dwór Ottona I jako zakładnik. W pierwszych latach panowania kontynuował politykę swego ojca. W 997 r. poparł misyjne

plany św. Wojciecha Sławnikowica, a po jego męczeńskiej śmierci w Prusach wykupił jego ciało na wagę złota. W roku 1000

zorganizował tzw. zjazd gnieźnieński i podejmował cesarza Ottona III, pielgrzymującego do grobu św. Wojciecha

męczennika. W latach 1002 – 1018 prowadził, zakończoną sukcesem, wojnę z Niemcami. Jako władca Polski dwukrotnie

interweniował w Kijowie (1013, 1018) na rzecz utrzymania tronu przez Świętopełka, swego zięcia. Na kilka miesięcy przed

śmiercią koronował się na króla Polski; Encyklopedia Polski, Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s. 66. 81

Gall Anonim, Kronika … op. cit., s. 25. 82

Por. A. Grabski, Polska sztuka wojenna w okresie wczesnofeudalnym, Wydawnictwo MON, Warszawa 1959, s. 40. 83

M. Kukiel, Zarys historii … op. cit., s. 6. 84

Thietmar z Merseburga (ur. 975 – zm. 1018), kronikarz niemiecki, arystokrata saski, biskup Merseburga, Spisał obszerną

kronikę, w której sporo miejsca poświęcił Polsce i Słowianom połabskim. Nowa Encyklopedia... op. cit.



36

quinque fratrum85

, w świetle której W. Kętrzyński napisał: „(….) zamiarem Ottona było, po trzech latach

t. j. roku 1004 powrócić do Polski, tam złożyć koronę w ręce lepszego od siebie, a resztę dni

młodocianego życia przepędzić w zaciszach muru klasztoru polskiego wraz z Benedyktem, Janem i ś.

Brunonem. To wszystko zaś było przygotowane i umówione w r. 1000 w Gnieźnie i w szczegółach

zatwierdzone przez papieża”86

. Znajduje to również potwierdzenie w Polsce Piastów P. Jasienicy:

„Widząc potęgę księcia Polski i uznając jego osobistą wielkość, mógł Otto upatrzyć sobie w nim

spadkobiercę, następcę na tronie cesarskim”87

.

Przebieg zamachu był niezwykle dramatyczny. Bolesław Chrobry po spotkaniu w Merseburgu z

Henrykiem II, pretendentem do tronu cesarskiego po nagłej śmierci Ottona III wyjeżdżał już z miasta,

kiedy został napadnięty przez oddział zbrojny88

. Jak wspomina Thietmar, „(…)Henryk i jego

zwolennicy, bojąc się księcia polskiego i skutków zjazdu gnieźnieńskiego, postanowili zgładzić go i

urządzili na niego zamach, gdy właśnie opuszczał dwór króla Henryka”89

. „Atak był niespodziewany,

wywiązała się krwawa walka, (…)”90

Dzięki pomocy Henryka ze Schweinfurtu i saskiego księcia

Bernarda91

. Bolesław I Chrobry zdołał ujść zamachowcom przez wyłamaną bramę, ale jego ludzie

ucierpieli. Wielu było rannych i zabitych. Jak należy się domyślać główną rolę w ochronie księcia

Bolesława odegrała drużyna książęca stanowiąca w tym wypadku straż przyboczną - ochronę osobistą

księcia. Jak zauważą A. Grabski: „Napad ten jednak nie był dziełem tylko jakiegoś nieokreślonego

"tłumu. Sam kronikarz powiada że ów "tłum" był uzbrojony i że trzeba było aż interwencji najwyższego

poza królem dostojnika, księcia saskiego, aby Polacy magli "ujść z życiem!" bo "tłum" musiał być

bardzo liczny, a w dodatku silnie uzbrojony, skoro zagroził poważnie orszakowi Bolesławowemu, który

- jak wiadomo - nie rozstawał się z bronią i liczył sporo ludzi”92

.

Poza drużyną książęcą istniały również w omawianym okresie drużyny (oddziały przyboczne)

możnych. Należy zaliczyć też do nich oddziały biskupie itp. Liczebności zarówno ich jak i książęcych

oddziałów przybocznych nie jesteśmy w stanie dokładnie określić. „Stan źródeł nie pozwala nam na

dokładniejsze omówienie tego problemu”93

.

Zapewne, nie wszyscy drużynnicy stanowili straż przyboczną (ochronę osobistą) księcia.

Wprawdzie wszyscy ówcześni wojowie musieli posiadać umiejętność walki z konia i pieszo,

przeprowadzać rozpoznanie i budować zapory, przesieki itp. i w warunkach ówczesnych nie były to

wygórowane wymagania, to istniał też zwyczaj wydzielania wojsk o specjalnym przeznaczeniu, o czym

wspomina Thietmar. Nie posiadamy jednak, żadnych namacalnych dowodów mówiących wprost, że w

skład ówczesnych straży przybocznych wchodzili wojowie o specjalistycznym przeszkoleniu w

85

Vita quinque fratrum (Żywot pięciu męczenników) - utwór autorstwa św. Brunona z Kwerfurtu, powstał prawdopodobnie

po przybyciu Brunona na dwór Bolesława Chrobrego (przełom lat 1005 i 1006). Opowiada historię pięciu mieszkańców

eremu (pustelników i ich sługi) zamordowanych w listopadzie 1003 roku podczas napadu. Św. Bruno był bezpośrednio

związany z opisywanymi wydarzeniami gdyż znał osobiście dwóch z opisywanych pustelników i miał wziąć udział w misji

ewangelizacyjnej razem z nimi. Rozgrywające się wydarzenia ulokował na tle sytuacji międzynarodowej, przedstawiając je

jako ważny epizod dziejów zachodniego chrześcijaństwa; T. Michałowska: Średniowiecze, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1995, s. 85-88. 86

W. Kętrzyński,. Przyczynki do historii Piastowiczów i Polski piastowskiej, Akademia Umiejętności, Kraków 1898, s. 31 –

32. 87

P. Jasienica, Polska Piastów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967, s. 81. 88

Ibidem, s. 83. 89

Thietmar V, 10: Holezlaus autem hoc factum esse dolo mali consilii autumans, gravi merore consumitur, regi, quod non

promeruit, imputando; W. Kętrzyński, Przyczynki do … op. cit., s. 33. 90

90

A.F. Grabski, Polska sztuka … op. cit., s. 96 91

Thietmar, l. V, c. 18, s. 275 (274); A. F. Grabski, Geneza wojen polsko – niemieckich na początku XI wieku, [w:] „Studia i

materiały do historii sztuki wojennej”, t. 5, Warszawa 1960, s. 475; Idem, Polska sztuka..., s. 96; Idem, Bolesław Chrobry,

Zarys dziejów politycznych i wojskowych, Wydawnictwo MON, Warszawa 1968, s. 128;Idem, Wojny państwa polskiego

przeciwko agresji feudałów niemieckich w latach 1003 – 1005, [w:] „Studia i materiały do historii sztuki wojennej”, t. 3,

Warszawa 1956,, s. 293; 92

A. F. Grabski, Bolesław Chrobry …, op. cit., s. 128. 93

A. F. Grabski, Polska sztuka … op. cit., s, s. 50.



37

kierunku ochrony władców. Możemy się tylko domyślać, że już wtedy następowała powolna

specjalizacja w tym zakresie, co mocniej uwidoczniło się w późniejszych wiekach.



38

Bibliografia

Wydawnictwa zwarte

1. Gall Anonim, Kronika polska, Ossolineum, Wrocław 2003.

2. Grabski A.F., Polska sztuka wojenna w okresie wczesnofeudalnym, Wydawnictwo MON,

Warszawa 1959.

3. Grabski A.F., Bolesław Chrobry, Zarys dziejów politycznych i wojskowych, Wydawnictwo MON,

Warszawa 1968.

4. Jasienica P., Polska Piastów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967.

5. Kętrzyński W., Przyczynki do historii Piastowiczów i Polski piastowskiej, Akademia

Umiejętności, Kraków 1898.

6. Kukiel M., Zarys historii wojskowości w Polsce, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1929.

7. Michałowska T., Średniowiecze, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

8. Morawski Z., Prawne determinanty pozycji, roli i statusu warstw dyspozycyjnych społeczeństwa

Polski na przykładzie trzech organizacji formalnych, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 2005.

9. Pentek Z., Arabskie piśmiennictwo podróżnicze doby klasycznej. Krótki przegląd, Strategia

Periegetica Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Turystyki i Zarządzania

w Poznaniu, Zeszyt 4/2010.

10. Piekosiński F., Rycerstwo polskie wieków średnich, Tom 1, Akademia Umiejętności, Kraków

1896.

11. Róg R., Polscy królobójcy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 1993.

12. Samsonowicz H., Historia Polski do roku 1795, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1990.

13. Szczekocka – Mysłek K., Jasnogórski poczet królów i książąt polskich, Centralny Ośrodek

Informacji Turystycznej Oddział w Częstochowie, Częstochowa 1990.

14. Urbankiewicz J., Legenda jazdy polskiej. Tom I, Wydawca Wojciech Grochowalski, Łódź 1996,

15. Wyrwa A. (red.), Dziedzictwo kulturowe, historyczne podróżowanie i współczesne aspekty

turystyki, Strategia Periegetica Zeszyty Naukowe Wielkopolskiej Wyższej Szkoły Turystyki i

Zarządzania w Poznaniu, Zeszyt 4/2010,

16. Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich, Wydał T. Kowalski, Kraków

1946,

17. Encyklopedia Polski, Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996,

18. Nowa encyklopedia powszechna. Tom 1, PWN, Warszawa 1995,




22. Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1995,

Wydawnictwa ciągłe

1. „Studia i materiały do historii sztuki wojennej”, t. 3, Warszawa 1956,

2. „Studia i materiały do historii sztuki wojennej”, t. 5, Warszawa 1960



39

Jerzy Ochmann - RESERVATIONS TOWARDS STEERING

Abstract: The paper puts forward the difficult issue of cultural steering. The author draws attention to

potential threats that might result from this process. The main dangers include steering by technocracy,

manipulation of information, psychological strain to individuals. A strong technological and technocratic

determinism arises and influences the politics, social bonds, human personality, because it changes the

essence of man. Further he argues we must consider unpredictable threats stemming from the fact that

what is “naturally human,” is steered into something “artificially human” with no concept of possible

far-reaching consequences.

Key words: cultural steering, civilization, identity, post-human civilization, post-humanism

The new civilization raises doubts.94

Up to date, all cultures and civilizations sprang and grew

spontaneously. It seems new ones will be globally steered. At the dawn of a new era, we should

acknowledge the dangers brought upon by steering in order to prevent negative repercussions we

anticipate, following the rule savoir pour prévoir.

The main threat seems to be the steering by technocracy that is oriented towards civilizational

progress. The new era vision clearly accentuates a civilizational rather than cultural identity. While the

matters of a new civilization are discussed at length, debaters are mostly silent about a new culture.

When they do raise the issue, only material culture is discussed. “Among the many results of

technological addiction, the spiritual devastation is a significant element. And not only through

enslavement to the prevailing materialism, overwhelming consumerism, omnipresent uniformity,

ruthless functionalization of nearly all aspects of human life… Man, involved in the processes of

urbanization and industrialization, subject to mechanization, technicalization, and economic, social, and

political steering, has been separated from nature.”95

Life will exceedingly take place outside nature. As

the technospheric power grows, technology (civilization) prevails over nature. “When technology enters

the world of culture (although these spheres are separated only conventionally), it causes the inversion of

the latter. Once man-oriented, culture has turned to tools and means. Finally it has come to this: in the

context of the growing complexity of all manner of technological systems, the visions of future and

rational strategies are determined by the development of these systems and tools… Modern anthropology

can hardly deal with the invasion of technology into human life, because in the course of its history it has

perfected the tools for examining the durability rather than change in culture. And said invasion is

irrefutable.”96

A strong technological and technocratic determinism arises and influences the politics,

social bonds, human personality, because it changes the essence of man.

94

Por. J.F. Mączyński, O niektórych anomaliach (sprzecznościach wewnętrznych) społeczeństwa informacyjnego [in:] L.W.

Zacher (red.), Społeczeństwo informacyjne w perspektywie człowieka, techniki, gospodarki, Warszawa 1999, pp. 21–34, 265;

T. Goben-Klas, P. Sienkiewicz, Społeczeństwo informacyjne, szanse, zagrożenia, wyzwania, Kraków 1999. 95

K. Polechoński, W świecie technicznym i w świecie mitycznym, Warszawa 2002, 3 (45). 96

K. Krzysztofek, Człowiek postludzki? Czyli o tym, że nie trzeba będzie iść po rozum do głowy, bo będzie w komputerze i

w sieci [w] L. W. Zacher (red.), Społeczeństwo informacyjne w perspektywie człowieka, techniki, gospodarki, Warszawa

1999, p. 64.



40

Political steering will consist of new technologies serving the political concepts of power.

Everyone sees the benefits (prolonging human life, annihilating many diseases) and the dangers. Almost

everyone also sees a new problem: they question who is supposed to make decisions regarding the

implementation of novel solutions, who enforces particular ways of development of man. It is widely

known that it is not “mankind” that wants to “control itself from the inside,” but that “technological-

economic-managerial intellectuals have taken it upon themselves to organize the world. Today these

intellectuals have become interested in human beings themselves, in their spirit. In this area too they

wanted to act more effectively and so they approached man as they do the objective world. Quickly

whole new groups of professionals dealing in man emerged: psychologists, sociologists, social workers,

cultural activists, coaches of all kinds, and even the so-called saviors… Many modern ‘body and soul

minders’ of today’s man propose forsaking the values that have been inherited from the past.”97

Political

determinism is not limited to manipulation and propaganda; it leads to totalitarianism as no one will dare

to rebel against information. How much political manipulation is there going to be in the new era?

Social steering will utilize new technologies to create new versions of social bonds. The main

result of the information era is human communication. This is the important factor that will power the

development of the new civilization because it offers the impulse for evolution. “How many notable

thinkers have engaged in polemics with this trend in civilization? Certainly Erich Fromm… in The

Anatomy of Human Destructiveness. It is a polemic with biological determinism and instinctivism, aimed

at weakening biological factors and mechanisms. According to Fromm, mankind appeared at a point in

the evolution when ‘instinctive determination had reached a minimum and the development of the brain

a maximum,’98

and the brain became an organ that transcended biological evolution. Fromm opts for a

behavioral cannon based upon the concept of personality–environment interaction rather than for

evolutionary psychology. What goes on in science and technology is possible thanks to the genius of the

mind, but also because of the fact that man destroys cultural taboos… We constantly deconstruct,

desacralize, demystify, de-taboo-ize, not so we could understand but in order to negate, at the same time

demanding the right to yield to primitive urges, in the name of spontaneity which is supposedly truer

than reflection.”99

In this way the ethical bases of collective life that follows the old rules are lost. New

communication channels, so typical of information civilization, will weaken the biological (natural) bond

even more and introduce a strong bond of human interaction based upon computer communication,

transmission or telephony. Social determinism is the most visible aspect of information civilization.

Individual steering starts on the intellectual level. The youth puts indiscriminate trust in

information, accepts all truths and the commands and prohibitions which stem from them and give rise to

conflicts of opinion between a group on the one hand and tradition and parents on the other. Mankind

yields uncritically to intellectual determinism and the process of steering news and information, which,

besides offering multiple benefits, also put mankind at the risk of far-fetching manipulation. An

uncontrolled access to information, including pornography, violence, brutality, obscenity, will lead to

moral threats. Volitional determinism causes the mindless emulation of unethical behavior, lack of

restraints, acceptance of attitudes, styles of thinking and value systems. Man will want what is forced

upon him by the mass media or what is advertised. New values and new anti-values will emerge from

what is the most publicized, proclaimed fashionable, most often anonymous. Educational threats are

visible even today. The significant role mass media play in education these days and the complete lack of

censorship impact education, downplaying the influence of parents. “In the late capitalism schooling is

oriented towards utility, effectiveness, supplying the elite with tools of power and control over people,

while people are left with only the feeling of power and control over objects.”100

Externally-steered

education may lead to unpredictable results. Psychological threats appear as a disconnection from life

97

Ibidem, p. 63. 98

E. Fromm, The Anatomy of Human Destructiveness, Holt, Reinhart and Winston, New York – Chicago – San Francisco

1974, p. 224. [TN] 99

K. Krzysztofek, op. cit., p. 64. 100

Ibidem.



41

and isolation. “In the words of Henri Bergson, we are cornered by the Moloch of the material world,

while our tiny soul lingers, smoldering, and keeps on shrinking.”101

People will become thoughtless, will

absorb anything that is presented to them, they will be easily trapped, will accept everything

inconsiderately. This process has already begun. If people stop to consider at all, they only notice what

endangers themselves and their families, regardless of where they live. The first Report by the Club of

Rome102

shows that people are only concerned with themselves and with what is suggested to them. The

more general the question, the rarer it gets answered in questionnaires. The following factors rank as

second in the scale of causing anxiety: poverty, diseases, loss of job, outbreak of war, unemployment,

crime, incompetent government. Further down the scale are: hunger, the fall of religion, bad mores. As

many as 38 percent respondents are convinced that the world is heading in a wrong direction. Feeling

threatened by the universal determinism is almost common.103

Physical threats, stemming from the lack

of physical activity, genetic manipulation, and pharmacology, rank the lowest. Some view the new,

universal programming as conscious acts of Evil, supported by promoters and broadcasters of Evil.

Phrases like “threatened by evil” and “change for the worse” appear in many versions. This observation

is corroborated by Józef Bańska’s classification of culture and his warning that we are threatened by bad

values, bad culture, deceit.

Anthropological (concerning humanity) steering causes the most fear. Aside from global (i.e.

technocratic, political, social) and individual (intellectual, moral, educational, mental, and physical)

determinism we must consider unpredictable threats from “human” and “social” factors. What is

“naturally human,” is steered into something “artificially human;” however, those who steer have no

concept of what will result from the continued development of the “artificially human.” What is as yet

“naturally human” oscillates between crisis and development, whereas the difference between man’s

cognitive and transformative power grows. The effects of human creativity become unforeseeable. With

increasing frequency man asks if the limit of what is human has been breached yet, or if it is constantly

moved further; and if we are at all able to foresee the consequences of pushing that limit. Technology

encroaches on human life very deeply, and we are unable to anticipate either its development or the

degree to which it will affect man. The influence of technology on human life is exceedingly greater than

the influence inflicted by the invention of the sword or wheel. To top it all, technology and scientific

experimentation are getting out of control by society and its normative structures. Human life is

increasingly dependent on the technical and economic world that tries to impose its language even on

politicians and lawyers. In general, it augurs over-steering man into another version of himself, and it

may go in an unforeseeable direction. Many thinkers have the courage to dub the man of the next

generation “post-human” and to describe the future civilization as “post-human.”104

So what emerges is

a new anthropology as a change occurs in the very core of man.

“Behind the anticipated scenarios of a computer-steered society lurks a gaunt vision of what is to

become human: a model of a person as a being whose purposes we have understood and can fulfill with

our computer programming; a person who is as satisfied with simulation as with reality and who reacts in

the same way to images and sounds rather than mind and souls of those hiding behind those images. We

are in fact extremely complicated organisms, striving to achieve goals that we cannot understand, for

reasons we certainly do not feel up to investigating.”105

Kazimierz Krzysztofek goes as far as to say:

“Already it is said that science and technology make it possible to ‘better man.’ But what does it mean to

‘better’? What criteria to use when measuring this ‘betterness’? If you read papers on this subject

carefully, it is easy to see that ‘betterness’ does not mean moral improvement but the psychosomatic

101

Ibidem. 102

D.H. Meadows, D.L. Meadows, J. Randers, W.W. Behrens III, Granice Wzrostu, Państwowe Wydawnictwo

Ekonomiczne, Warszawa 1973. 103

Por. M. Gołka, Poczucie zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych, Poznań 2000, pp. 11, 64. 104

Por. K. Krzysztofek, Człowiek postludzki?, op. cit., p. 30. 105

Ch. Jonscher, op. cit., p. 296.



42

perfecting of an intelligent machine, bio-electronic hybrid.106

Posthumanism refers to Nietzsche’s

concepts of the end of morality, the will to power, ‘overman’; freedom is expressed in the absolute

liberty to manage the evolution of one’s body and mind; they have no pity on those economically or

physically weaker. The lack of this element will bring about the ‘Last Man’, as Francis Fukuyama calls

him – perhaps he is already here.”107

There are many dangers to humanism, each of them a threat in its own way and each leads to the

transformation of humanity. Listed among the most significant, changing factors are: genetic

manipulation and cloning; memetics, or cultural genetics, psychopharmalogy; and the bio-electronic

hybridization of man.108

The issue demands due consideration and stressing all foreseeable and

unforeseeable negative effects. Claude Lévi-Strauss states that “three-quarters of the achieved progress

serve to remedy its negative consequences.”109

It is impossible to foretell the changes in man caused by

the changes in his civilizational background.110

Civilizational development eradicates previous threats,

but exposes us to new traps. It is impossible to foretell new cultural dilemmas,111

both in the context of a

cultural clash and cultural synthesis. How will they influence the new shape of personality? It is also

impossible to foretell transformations of society.112

Aging and dying-out communities give way to

masses of immigrants. The synthesis of the settled and the immigrants will surely create new societies

(e.g. in France, England, Germany), and the effects of this, though they are the subject of several

prognoses, remain unpredictable. Will the new European be offered a sound ideological synthesis; will it

be rooted in its forerunner; will it be at all comparable to mother-culture; will a new religion emerge?

106

K. Krzysztofek, op. cit., p. 45. 107

Ibidem, p. 46. 108

Ibidem, p. 50. 109

Ibidem, p. 56. 110

p. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2005. 111

W. Jackowska, Kultury pozaeuropejskie i globalizacja. Zderzenia, Warszawa 2000; Z. Krasnodębski,

Postmodernistyczne rozterki kultury, Warszawa 1996; A. Posern-Zieliński, Tolerancja i jej granice w relacjach

międzykulturowych, Poznań 2004; J. Rokicki, Kolor, pochodzenie, kultura, Kraków 2002. 112

G. Janusz, Prawa mniejszości narodowych i ich ochrona: standardy europejskie, Warszawa 1995; H. Skorowski,

Problem marginalizacji imigrantów i uchodźców, Roczniki Naukowe Caritas, 1999, Rok III, p. 82; J.E. Zamojski, Migracje

doby współczesnej: geneza, charakterystyka, wyzwania, odpowiedzi, [w:] P. Korcelli (red.), Przemiany w zakresie migracji

ludności jako konsekwencja przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, „Biuletyn Komitetu Przestrzennego

Zagospodarowania Kraju”, z. 184, Warszawa 1998; J. Żarnowski, Społeczeństwa XX wieku, Wrocław 1999.



43

References

1. Goben-Klas T., Sienkiewicz P., Społeczeństwo informacyjne, szanse, zagrożenia, wyzwania,

Kraków 1999.

2. Gołka M., Poczucie zagrożeń i wyzwań cywilizacyjnych, Poznań 2000.

3. Huntington p., Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2005.

4. Fromm E., The Anatomy of Human Destructiveness, Holt, Reinhart and Winston, New York –

Chicago – San Francisco 1974.

5. Jackowska W., Kultury pozaeuropejskie i globalizacja. Zderzenia, Warszawa 2000.

6. Janusz G., Prawa mniejszości narodowych i ich ochrona: standardy europejskie, Warszawa

1995.

7. Jonscher Ch., Życie okablowane, przeł. L. Niedzielski, Warszawa 1999.

8. Krasnodębski Z., Postmodernistyczne rozterki kultury, Warszawa 1996.

9. Krzysztofek K., Człowiek postludzki? Czyli o tym, że nie trzeba będzie iść po rozum do głowy, bo

będzie w komputerze i w sieci, [w:] L. W. Zacher (red.), Społeczeństwo informacyjne

w perspektywie człowieka, techniki, gospodarki, Warszawa 1999.

10. Mączyński J.F., O niektórych anomaliach (sprzecznościach wewnętrznych) społeczeństwa

informacyjnego, [w:] L.W. Zacher (red.), Społeczeństwo informacyjne w perspektywie człowieka,

techniki, gospodarki, Warszawa 1999.

11. Meadows D.H., Meadows D.L., Randers J., Behrens W.W. III, Granice Wzrostu, Państwowe

Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1973.

12. Polechoński K., W świecie technicznym i w świecie mitycznym, Warszawa 2002.

13. Posern-Zieliński A., Tolerancja i jej granice w relacjach międzykulturowych, Poznań 2004.

14. Rokicki J., Kolor, pochodzenie, kultura, Kraków 2002.

15. Skorowski H., Problem marginalizacji imigrantów i uchodźców, „Roczniki Naukowe Caritas”,

1999, Rok III.



44

STREFA STUDENTA

Michał Pochopień - SPECJALISTYCZNY SYSTEM ZABEZPIECZEŃ WOJSKOWYCH

„ECHELON”113

Abstract

Echelon started probably in the nineteen-seventies, although very few people knew of its existence, just

as is the case with the existence of the NSA. Echelon intercepted all signals coming overheard via

telecom links. However, a significant increase in the amount of information transmitted via the Internet

prompted the NSA in the early nineties to expand the arsenal of methods specifically aimed at the

Internet in order to observe the network.

Key word: Echelon, NSA, Internet, overheard

Abstrakt

Artykuł przedstawia zagadnienie globalnej sieci wywiadowczej Echelon. System powstał przy udziale

Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Kanady, Australii i Nowej Zelandii w ramach porozumienia

AUSCANNZUKUS i jest zarządzany przez amerykańską służbę wywiadu NSA. Echelon posiada w

całym świecie urządzenia techniczne do przechwytywania (podsłuch) wiadomości w kanałach

telekomunikacji.

Key words: Echelon, NSA, Internet, podsłuch

Priorytetem wielu amerykańskich agencji, głównie wojskowych takich jak National Security

Agency, zajmujących się bezpieczeństwem państwa stało się opracowanie systemu i oprogramowania

pozwalającego na wykrywanie informacji dotyczących bezpieczeństwa państwa. W National Security

Agency powstał Projekt Trailblazer, którego celem było stworzenie systemu łamiącego wszelkiego

rodzaju zabezpieczenia. Najważniejszym „dzieckiem” NSA jest jednak oczywiście Echelon.

NSA powstała w 1952 roku i zajmuje się przede wszystkim wywiadem technicznym, kryptologią

i łamaniem szyfrów. Przez lata o jej istnieniu wiedzieli tylko nieliczni. Nadal należy zresztą do

najbardziej strzeżonych tajemnic amerykańskich służb specjalnych, a naczelnym hasłem agencji jest:

serving in silence („służyć w milczeniu”).

NSA koordynuje i kieruje operacjami w celach obrony systemów teleinformacyjnych Stanów

Zjednoczonych. Zatrudnia najlepszych specjalistów od ochrony i łamania zabezpieczeń. Stąd wynikają

dwa główne zadania agencji: dbanie o zachowanie integralność systemu informacyjnego Stanów

Zjednoczonych oraz szukanie dziur w systemach innych państw. NSA czuwa, aby do rządowych

systemów informacyjnych nie miały dostępu osoby do tego nieupoważnione. Ochrona ta rozciąga się od

najwyższych szczebli rządowych do pojedynczych jednostek wojskowych.

113

Praca jest fragmentem pracy licencjackiej Pana Michała Pochopienia - studenta WSBPiI „Apeiron” w Krakowie:

Administrowanie bezpieczeństwem systemów i sieci teleinformatycznych w jednostce organizacyjnej sił zbrojnych napisanej

pod kierunkiem dra Jerzego Depo.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Stany_Zjednoczone

http://pl.wikipedia.org/wiki/Wielka_Brytania

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kanada

http://pl.wikipedia.org/wiki/Australia

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nowa_Zelandia

http://pl.wikipedia.org/wiki/AUSCANNZUKUS

http://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82u%C5%BCby_specjalne

http://pl.wikipedia.org/wiki/National_Security_Agency

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pluskwa_(pods%C5%82uch)



45

Domeną NSA jest tzw. wywiad sygnałowy (signal intelligence, SIGNIT) co stanowi specyficzną

formę wywiadu informacyjnego i obejmuje: wywiad komunikacyjny (COMINT), wywiad elektroniczny

(ELINT) oraz wywiad telemetryczny (TELINT). W 1966 roku agencja w ramach projektu Signals

Intelligence, rozpoczęła budowę największej obecnie na świecie stacji nasłuchowej Menwith Hill

w brytyjskiej miejscowości North Yorth Moors. Kilkanaście lat wcześniej w 1947 roku doszło bowiem

do zawarcia porozumienia nazywanego UKUSA między Stanami Zjednoczonymi a Wielką Brytanią do

którego później przyłączyły się Australia, Kanada i Nowa Zelandia. Państwa te porozumiały się w

kwestii budowy sieci stacji nasłuchowych przez które przechodzą wszystkie rozmowy tele- i

radiofoniczne oraz faksy. Tak powstał Echelon, który z czasem został wykorzystany do monitorowania

ruchu w Internecie.

Każda stacja odpowiada za inną część świata, a co za tym idzie — na grupę satelitów

telekomunikacyjnych. Minuta po minucie, dwadzieścia cztery godziny na dobę miliony wiadomości

trafiają do takich stacji. W obiektach Menwith Hill, nazwanych kryptonimem F83, zajmuje się nimi

skonstruowany przez koncern Lockheed potężny system komputerowy „Silkworth”. Jedną z jego części

jest Magistrand - podsystem odpowiedzialny za przeszukiwanie mowy i tekstu. Najpierw jednak

wiadomości mówione zamieniane są na postać tekstową. Narzędzie firmy Memex nazywane

„Pathfinder”, na podstawie skomplikowanych algorytmów wyszukuje słowa, daty, liczby lub ich

kombinacje, które wcześniej zostały zdefiniowane przez wywiadowców w systemie nazwanym

„Dictionary”. System potrafi także przeszukiwać wiadomości pod kątem występowania w nich głosu

wybranej osoby. Jeżeli tylko dana sekwencja pojawia się w przekazywanej wiadomości zostaje

oznaczona i poddana szczegółowej analizie. Następnie dane mogą być przesłane do centrali.

Echelon ruszył prawdopodobnie w latach siedemdziesiątych, chociaż o jego istnieniu podobnie

jak o istnieniu samej NSA wiedziało bardzo niewiele osób. Pierwsza wzmianka o tym projekcie trafiła

do opinii publicznej w sierpniu 1988 roku, kiedy to Duncan Campbell opublikował w „New Statesman”

raport na temat bazy Menwith Hill. Nie spotkał się on jednak z dużym odzewem. Dopiero książka

Nowozelandczyka Nicky'a Hagera „Secret Power: New Zealand's Role in the International Spy Network”

wzbudziła ogromne zainteresowanie. Do dziś uważana jest za jedno z podstawowych źródeł informacji

dotyczących Echelona.

Do 1990 roku Internet nie był właściwie obiektem szczególnego zainteresowania programu

Echelon. Ruch internetowy przechwytywano niejako „przy okazji” ogółu sygnałów płynących

podsłuchiwanymi łączami telekomunikacyjnymi. Jednak znaczny wzrost ilości informacji przesyłanych

za pośrednictwem Internetu skłonił NSA, na początku lat dziewięćdziesiątych do rozbudowy arsenału

stosowanych metod podsłuchu o metody specyficznie internetowe jak sniffing sieci. Znany jest fakt

zainstalowania przez NSA w 1995 roku oprogramowania typu sniffer, przechwytującego wszystkie

przesyłane pakiety danych w dziewięciu głównych węzłach szkieletu amerykańskiego Internetu, przez

które w owym czasie przechodziła znaczna część ruchu internetowego przebiegającego do/z lub poprzez

USA.114

Obecnie większość amerykańskich operatorów Internetu rozbudowała strukturę połączeń

alternatywnych. Wcale to jednak nie oznacza, że internetowy ruch nie jest monitorowany.

Państwa nie mają nic przeciwko temu aby przechwytywać informacje pochodzące od

terrorystów, obawiają się jednak, iż system wykorzystywany jest także do kontroli politycznych,

biznesowych i prywatnych aspektów życia zwykłych obywateli. Znane są przypadki, że europejskie

koncerny (m.in. Airbus, Volkswagen) nagle były wypierane przez amerykańskich konkurentów -

Boeinga i GM. Możliwe więc, że Echelon został użyty przez USA dla celów wywiadu gospodarczego.

Sprawa ta trafiła na forum Unii Europejskiej. Podczas pierwszej debaty na ten temat w Parlamencie

Europejskim w 1998 roku stwierdzono: „Jeżeli system ten rzeczywiście istnieje, byłby to nie

akceptowalny atak na wolności obywatelskie, konkurencję i bezpieczeństwo państw”.

114

J. Rafa, Złowrogi Echelon ,http://ultra.wss.krakow.pl/papers/echelon.html z dnia 23.08.2007.



46

W lutym 2000 roku D. Campbell przygotował, na zlecenie UE, raport - „Interception Capabilities 2000”.

Brytyjski dziennikarz wprost stwierdzał, że europejskie łącza są podsłuchiwane, i że uzyskane w ten

sposób informacje są wykorzystywane przez amerykańskie koncerny do nieuczciwej konkurencji.115

Pod

wpływem raportu Parlament Europejski powołał w czerwcu 2000 roku specjalną komisję, mającą zbadać

sprawę Echelona. W maju 2001 roku członkowie komisji złożyli wizytę w Stanach Zjednoczonych.

Jednak w ostatniej chwili swoje spotkania z nimi odwołali zarówno przedstawiciele CIA, jak i NSA.

W przygotowanym raporcie jednoznacznie stwierdzono, że globalny system podsłuchiwania

cywilnych połączeń telekomunikacyjnych istnieje i jest utrzymywany przez państwa związane

porozumieniem UK-USA.116

Parlament Europejski przyjął raport, jednak dalsze śledztwo jest utrudnione

z przyczyn obiektywnych. Wielka Brytania jest bowiem sygnatariuszem porozumienia dotyczącego

Echelona, zaś Francja posiada własny system - Frenchelon w Domme i Nowej Kaledonii. W dodatku

brytyjska organizacja Statewatch twierdzi, że w Unii Europejskiej od 1991 roku trwają prace nad

stworzeniem podobnego do Echelona systemu inwigilacji.

Można powiedzieć, że państwa są nie tyle zaniepokojone samym zjawiskiem podsłuchiwania i

kontroli wiadomości ile ich skalą. Przede wszystkim dlatego Echelon traktowany jest przez wiele osób

za system niezwykle niebezpieczny.

Kolejnym sposobem na walkę z „miękkim” cyberterroryzmem jest Carnivore („Mięsożerca”,

oficjalna nazwa - DCS 1000), program komputerowy powstały w latach dziewięćdziesiątych,

umożliwiający automatyczne kontrolowanie korespondencji elektronicznej. Opracowali go specjaliści

FBI z Marcusem Thomasem na czele.

Federalne Biuro Śledcze szybko zdało sobie sprawę, że Internet stwarza ogromne możliwości

komunikowania się niemożliwe do inwigilacji tradycyjnymi metodami wywiadowczymi. Dzięki

globalnej sieci policja federalna stała się nagle niemal zupełnie „ślepa”. Dlatego też zdecydowano

o stworzeniu Carnivore choć jego działalność budzi wiele kontrowersji wśród obrońców praw

człowieka.

W czerwcu 2001 roku „Mięsożerca” zademonstrowany został na spotkaniu Stowarzyszenia

Przemysłu Telekomunikacyjnego (Telecommunications Industry Association), nie wzbudziło to jednak

zainteresowania prasy. Rozgłos zdobyła dopiero sprawa dostawcy usług internetowych Yerio. Kiedy

kontrolowana w 53% przez Japończyków firma NTT Communications wystąpiła z ofertą wykupienia za

5,5 miliarda dolarów amerykańską firmę, FBI wyraziło publicznie zastrzeżenie, że oddanie firm

łącznościowych pod zagraniczną kontrolę może utrudnić agentom federalnym kontynuację podsłuchu.

Amerykańska Unia Swobód Obywatelskich (American Civil Liberties Union - ACLU) wystąpiła na

początku lipca 2001 roku ze skargą do Podkomitetu Prawnego Izby Reprezentantów twierdząc, że

poczynania FBI w Internecie „podnoszą nowe pytania natury prawnej, które krzyczą o uwagę

Kongresu". Do ACLU dołączyło się Centrum Elektroniczne Informacji Prywatnej (Electronic Privacy

Information Center - EPIC) i inne organizacje strzegące obywateli przed nadużyciami władzy

państwowej. W ten sposób afera „Mięsożercy” trafiła na łamy prasowe.117

Reakcja Kongresu na głosy krytyki pod adresem Carnivore była stosunkowo szybka i już 24 lipca

wysokiej rangi przedstawiciele FBI i Departamentu Sprawiedliwości zostali wezwani na spotkanie z

grupą kongresmanów, którzy nie ukrywali swego zaniepokojenia. Problem z nowym systemem

elektronicznego podsłuchu — twierdzili niektórzy z nich: wiąże się z tym, że po to aby wydobyć ze

strumienia danych informacje, do których przechwycenia FBI zostało przez sąd upoważnione, Carnivore

przecedzić musi masę innych informacji, których prywatność chroniona jest prawem. Specjaliści FBI

twierdzą jednak, że są w stanie z „chirurgiczną” dokładnością wyselekcjonować te informacje, które

115

W. Campbell, Interception Capabilities 2000, Edinburgh, 1999. 116

http://www.europarl.eu.int/tempcom/echelon/pdf/rapport_echelon_en.pdf z dnia 23.08.2007. 117

K. Szymborski, Mięsożerca w Internecie, „Wiedza i życie”, styczeń 2001.



47

niosą zagrożenie dla państwa lub są przejawem poważnej działalności przestępczej. Analizowane są

tylko te informacje, które są dopuszczone przez prawo do inwigilacji. Pozostałe pozostają „nietknięte”.

Prawdziwy kłopot to fakt, że rzetelne rozstrzygnięcie kwestii, czy użycie Carnivore narusza, czy

nie narusza tajemnicy korespondencji wymagałoby od FBI publicznego ujawnienia kompletnego kodu

programu. A to, zdaniem Biura, oznaczałoby oddanie systemu na żer hakerów i całkowite pozbawienie

go skuteczności.

Po zamachach terrorystycznych w Stanach Zjednoczonych amerykański Senat zezwolił FBI na

korzystanie z tego kontrowersyjnego systemu inwigilacji. Senatorowie stwierdzili, że stosowanie

Carnivore może przyczynić się do wykrycia sprawców tych ataków oraz ułatwi zapobieganie kolejnym

aktom terroru. Korzystając z tego przyzwolenia FBI zapowiedziało, że pracuje nad unowocześnieniem

systemu o funkcję instalowania na podejrzanych komputerach konia trojańskiego, „magiczna latarnia”

(magic lantern). Program ten rejestruje i przesyła swym autorom informacje o naciśniętych przez

użytkownika klawiszach, co ma pomóc w wykradaniu haseł i innych wiadomości z komputerów

obserwowanych osób. „Magiczna latarnia” powstała w celu rozwiązania jednego z pierwszoplanowych

problemów nękających agentów FBI monitorujących sieć. Okazała się nim wspomniana wcześniej

wysoka skuteczność programów szyfrujących, które pozwalają wielce efektywnie zakodować

wiadomości. Bez znajomości klucza nawet FBI ma kłopoty ze złamaniem szyfru.

Według opublikowanych informacji „oficjalny” trojan niepostrzeżenie instaluje się na komputerze ofiary

korzystając ze znanych furtek w systemie operacyjnym, po czym przejmuje kontrolę nad maszyną.

Unowocześniony Carnivore miał być jeszcze lepszym narzędziem od Echelona do walki z

cyberterroryzmem. Jednak przydatność „Mięsożercy” została podważona 24 maja 2002 roku, kiedy

EPIC ujawniło wewnętrzną notatkę FBI z 5 kwietnia 2000 roku. Okazało się, że system nie działa

poprawnie gdyż przechwytywał nie tylko informacje dopuszczone przez prawo ale także takie, których

agenci federalni zbierać nie mieli upoważnienia. W konsekwencji tego zdarzenia trzeba byto wyrzucić

wszystkie zapisy z poczty elektronicznej z marca 2000 roku. Podobnych wypadków mogło być więcej.

Możliwe że wśród nieprawidłowo przechwyconej korespondencji były informacje o planach ataków

terrorystycznych na Nowy Jork i Waszyngton.

Wprawdzie ujawnione informacje nie sugerują, że FBI mogło w jakikolwiek sposób zapobiec

atakom, ale pokazują jak niedoskonały jest „Mięsożerca”. Wynika z tego, że FBI wprowadzało w błąd

Kongres i opinie publiczną twierdząc, że Carnivore jest zdolny do zbierania tylko autoryzowanych

informacji.



48

Bibliografia

1. Adamski J., Nowe technologie w służbie terrorystów, Wydawnictwo TRIO, 2007.

2. Amoroso G. E., Fundamentals of Computer Security Technology, Upper Saddle River, (NJ) 1994

3. Campbell W., Interception Capabilities 2000, Edinburgh, 1999.

4. Ciborowski L., Walka informacyjna, Toruń 1999

5. Cohen F.B., Protection and Security on the Information Superhighway, New York 1995.

6. Denning D. Wojna informacyjna i bezpieczeństwo informacji, Warszawa 2002.

7. Doroziński D., Hakerzy. Technoanarhiści cyberprzestrzeni, Gliwice 2001.

8. Howard J.D. Longstaff T.A., A Common Language for Computer Security Incidents, Springfield 1998.

9. Schwartau W., Information Warfare, Cyberterrorism: Protecting your personal security in the electronic

age, Thunder's Mouth Press, 2nd ed, (1996).

10. Szymborski K., Mięsożerca w Internecie, „Wiedza i życie”, styczeń 2001.

Strony WWW

1. http://www.hacking.pl/news.php?id=1187 z dnia 14.04.1009

2. http://www.election99.com z dnia 02.02.2010

3. http://www.ng.ru/ideas/2000-05-26/8_context.html z dnia 08.04.2009

4. Terrorism Act 2000; http://www.homeoffice.gov.uk/terrorism/ z dnia 19.02.2001

5. http://www.kongres.org.pl/on-line/1-szy_kongres/raport.html z dnia 12.12.2009

6. http://www.kongres.org.pl/on-line/2gi_kongres/raport/Raport.html z dnia 08.05.2007

7. http://www.kbn.gov.pl/cele/raporty/index.html z dnia 3.07.2009

8. Decision No1336/97/EC of the Parlament of the Council of the 17 June of 1997 on series of Guidelines

for Trans-European

9. Rafa J., „Złowrogi Echelon”, http://ultra.wss.krakow.pl/papers/echelon.html z dnia 23.08.2007

10. http://www.europarl.eu.int/tempcom/echelon/pdf/rapport_echelon_en.pdf

Documents

Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksjekultura-bezpieczenstwa.pl/wp-content/uploads/2015/07/nr11_k.pdf · Vasyl Zaplatynsky, Doc. PhD.; Prof. Janina Zięba-Palus,