Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa - Malta

Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa - Malta

SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998 1

ÌETSEMANI FIL-KIDRONÌETSEMANI FIL-KIDRON

WERREJ

Ìetsemani fil-Kidron 1Il-Ìetsemani fil-Van©eli 2L-G˙araq sar demm 5Fl-G˙ar tal-Ìetsemani 16Hawn tg˙abba bi dnubietna 18X'©ara fil-Ìetsemani 20Il-Qabar ta’ Marija 23Il-Wied ta’ Kidron 28Óaggruh barra 'l belt 30Lejn is-sena 2000 31

Ritratt tal-qoxra (quddiem): Dehra tal-BaΩilka tal-Ìetsemani Ritratt tal-qoxra (wara): Il-Wied ta’ KidronStampa tal-qoxra (quddiem ©ewwa): Ìesù jitlob fil-Ìetsemani (G. Dorè)Stampa tal-qoxra (wara ©ewwa): Il-Bewsa ta’ Ìuda (G. Dorè)Ma˙ru©: Mill-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa, Malta 1998.Computer Setting u Grafika: Ìwann Abela ofmEditur Ìenerali: Marcello Ghirlando ofmRitratti: Raymond Camilleri ofm Ìwann Abela ofmStampat: PEG Ltd.

Il-materjal kollu li jidher f’dan is-Suppliment huwa Copyright π tal-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa u ta’ l-Edizzjoni TAU, 1998.

I l-˙arsa tag˙na din is-sena ddur fuq il- Ìetsemani u s-Santwarji fil-Wied ta’ Kidron. Ìetsemani: il-kelma biss tfakkar-

na f’dik is-sieg˙a tad-dlamijiet li kellha ssib il-qofol tag˙ha fuq il-G˙olja tal-Kalvarju. Ìetsemani: il-©nien taΩ-Ωebbu©, ix-xenarju li jifta˙ l-a˙˙ar atti tad-dramm tal-passjoni, tad-dramm tal-fidwa li sse˙˙ bl-ubbidjenza u bl-m˙abba tal-Feddej. Ìetsemani: il-©nien tal-fidwa, il-©nien li j˙ejji g˙all-eΩaltazzjoni tal-Qaddej Sofferenti ta’ Alla, li kellu jo˙ro© b’qawwa mill-qabar rebbie˙ fuq id-dnub, il-mewt u x-xitan. Ix-xenarju tal-Ìetsemani irid ifakkarna li kien Ìesù li wriena kif inwettqu dak li nitolbu fit-talba tal-Missierna: Ikun li trid int fis-sema u fl-art. U dan Ìesù jag˙mlu bit-talba mqanqla u mdemmija tieg˙u, talba li kellha ssir rejaltà fuq il-g˙uda mdemma tas-salvazzjoni tag˙na. U ftit il-bog˙od mill-Ìetsemani, kellu jkun dixxiplu ta’ Ìesù, Stiefnu, li jer©a’ jg˙ix f’©ismu, l-istess misteru tal-Ìetsemani u l-istess misteru tal-Kalvarju, misteru ta’ tbatija, imma wkoll misteru ta’ m˙abba, ma˙fra u glorifikazzjoni. Dan is-Suppliment irid jg˙inna biex nag˙arfu xi ftit a˙jar dan il-post qaddis tal-fidwa tag˙na, il-post tat-talba mqanqla tal-Mulej, il-post tad-dg˙ufija ta’ l-appostli, il-post tat-tradi-ment ta’ Ìuda u ta’ l-arrest malajr malajr ta’ l-Img˙allem. Jalla dan is-Suppliment jg˙inna wkoll biex nag˙arfu ©rajjietna fil-©rajjiet kollha tal-persuna©©i evan©eliçi li g˙exu d-dramm tal-Ìetsemani, inkluΩa l-©rajja ta’ l-Img˙allem, li fit-talba tieg˙u isib il-Missier, g˙ajn ta’ kull qawwa u fara©, g˙ajn ta’ kull ubbidjenza mimlija m˙abba li twassal g˙all-fidwa.

Marcello Ghirlando ofm

"Ikun li trid int"

2 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Novembru - Diçembru 1998

ÌRAJJIET FL-INÓAWITAL-ÌETSEMANI

ÌRAJJIET FL-INÓAWITAL-ÌETSEMANI

Mattew 26, 36-46

Imba¥ad Ìesù, flimkien mad-dixxipli tie¥u, wasal f’qasam, i¥idulu l- Ìetsemani, u qal lid-dixxipli: “Oqo¥du bilqie¥da hawn sa kemm immur hemmhekk nitlob.” U ˙a mie¥u ‘l Pietru u Ω-Ωew© ulied ta’ Ûebedew, u beda

jsewwed qalbu u jiddejjaq. Imba¥ad qalilhom: “Áandi ru˙i mnikkta ¥all-mewt; ibq¥u hawn u ishru mie¥i.” Mexa kemmxejn ‘il quddiem, inxte˙et wiççu fl-art jitlob u qal: “Missier, jekk jista’ jkun, bie¥ed minni dan il-kalçi! Imma mhux kif irrid jien, iΩda kif trid int.” Ìie ˙dejn id-dixxipli u sabhom reqdin; u qal lil Pietru: “Mela ma fla˙tux tishru sie¥a wa˙da mie¥i? Ishru u itolbu biex ma tid˙lux fit-ti©rib. L-ispirtu, iva, irid; imma l-©isem d¥ajjef.” Áat-tieni darba re©a’ mar jitlob, u qal: “Missieri, jekk dan il-kalçi ma jistax i¥addi bla ma nixorbu, tkun ma¥mula r-rieda tie¥ek.” Mill-©did ©ie sabhom reqdin, ¥ax ¥ajnejhom kienu tqal bin-n¥as. Óalliehom, u re©a’ mar jitlob ¥at-tielet darba, u qal l-istess kliem. Imba¥ad ©ie ˙dejn id-dixxipli u qalilhom: “Issa se torqdu u tistrie˙u? Ara, is-sie¥a waslet, u Bin il-bniedem se jkun mo¥ti f’idejn il-midinbin. Qumu! Imxu mmorru! Ara, dak li se jittradini huwa fil-qrib!” Kif kien ¥adu jitkellem, ©ie Ìuda, wie˙ed mit-Tnax, b’©em¥a kbira ta’ nies mie¥u, armati bis-sjuf u l-bsaten, mib¥utin mill-qassisin il-kbar u x-xju˙ tal-poplu. Issa dak li kien se jittradih kien tahom sinjal u qalilhom: “’L dak li nbus, dak hu: aqbduh.” U minnufih resaq fuq Ìesù u qallu: “Sliem ¥alik, Rabbi!” U biesu. U Ìesù qallu: “Óabib, ¥alhekk ©ejt int!” Huma resqu lejh, meddew idejhom fuq Ìesù u qabduh. Wie˙ed minn dawk li kienu ma’ Ìesù ˙are© idu u silet is-sejf, darab lill-qaddej tal-qassis il-kbir u qata¥lu widintu. Imba¥ad Ìesù qallu: “Er©a’ da˙˙al sejfek f’postu, ¥ax kull min jaqbad is-sejf, bis-sejf jinqered. Ta˙seb int li ma nistax nitlob ‘il Missieri u jib¥atli issa stess aktar minn tnax-il le©jun ta’ an©li? IΩda mba¥ad kif isse˙˙ l-Iskrittura li t¥id li hekk ¥andu jsir?” Fl-istess ˙in Ìesù qal lin-nies: “Qiskom ri©tu ¥al xi alliel, armati bis-sjuf u l-bsaten biex taqbdu lili! Jien kuljum kont inkun bilqie¥da fit-Tempju n¥allem, u ma Ωammejtunix.” IΩda dan kollu ©ara biex ise˙˙ dak li kienu kitbu l-profeti. Imba¥ad id-dixxipli kollha telquh u ˙arbu.

Fi kliem l-Evan©elisti


Waslu f’qasam jismu Ìetsemani, u qal lid-dixxipli tie¥u: “Oq¥odu bilqie¥da hawn sakemm immur nitlob.” U a mie¥u ‘l Pietru u ‘l Ìakbu u ‘l Ìwanni, u bdew ja˙kmuh il-biΩa’ u d-dwejjaq. Qalilhom. “Áandi ru˙i

mnikkta ¥all-mewt; ibq¥u hawn u ishru.” Mexa kemmxejn ‘il quddiem, inxte˙et fl-art, u talab li, jekk jista’ jkun, titwarrab minnu dik is-sie¥a. U qal: “Alla, Missier, kollox jista’ jkun ¥alik; bie¥ed minni dan il-kalçi! IΩda mhux li rrid jien, imma li trid int.” Ìie ˙dejhom u sabhom reqdin, u qal lil Pietru: “Xmun, rieqed? Ma fla˙tx tishar sie¥a wa˙da? Ishru u itolbu biex ma tid˙lux fit-ti©rib. L-Ispirtu, iva, irid; imma l-©isem d¥ajjef.” U re©a’ mar u tenna l-istess talba. Mill-©did ©ie u ¥al darba o˙ra sabhom reqdin, ¥ax ¥ajnejhom kienu tqal bin-n¥as; u ma ¥arfux x’jaqbdu j¥idulu. Ìie ¥at-tielet darba u qalilhom: “Torqdu issa u tistrie˙u? BiΩΩejjed. Is-sie¥a waslet: araw li Bin il-bniedem se jkun mo¥ti f’idejn il-midinbin. Qumu! Imxu mmorru! Ara, dak li se jittradini huwa fil-qrib!” Minnufih, kif kien ¥adu jitkellem, wasal Ìuda, wiehed mit-Tnax, b’©em¥a nies mie¥u, armati bis-sjuf u l-bsaten, mib¥uta mill-qassisin il-kbar u mill-kittieba u x-xju˙. Issa dak li kien se jttradih kien tahom sinjal minn qabel u qalilhom: “Dak li nbusu huwa hu; aqbduh u morru bih m¥asses tajjeb.” Malli mba¥ad wasal, baqa’ sejjer fuqu u qallu: “Rabbi.” U biesu. Huma meddew idejhom fuqu u qabduh. Imma wie˙ed minn dawk ta’ madwaru silet is-sejf, ta daqqa bih lill-qaddej tal-qassis il-kbir u qata¥lu widintu. Ìesù dar fuqhom u qalilhom: “Qiskom ˙ri©tu ¥al xi ˙alliel, armati bis-sjuf u l-bsaten biex taqbdu lili! Jien kuljum kont inkun fostkom fit-Tempju n¥allem, u ma Ωammejtunix. Imma dan kollu ©ara biex isse˙˙ l-Isktittura.” Imba¥ad id-dixxipli tie¥u kollha telquh u ˙arbu.

Mark 14, 32-50

Dettall tal-faççata tal-Knisja tal-"Agunija" fil-Ìetsemani


Ìesù are© mad-dixxipli tie¥u u qasam il-wied ta’ Kidron ¥an-na˙a l-o˙ra, fejn kien hemm ©nien li fih da˙al mad-dixxipli tie¥u. Ìuda dak li ttradih, kien jafu tajjeb il-post, ¥ax Ìesù kien sikwit jin©abar hemm mad-dixxipli

tie¥u. Ìuda ©ieb hemmhekk ©em¥a suldati u xi ¥ases mib¥uta mill-qassisin il-kbar u l-FariΩej, bil-fanali, torçi u armi. Ìesù, li kien jaf b’kull ma kien ©ej fuqu, mar fuqhom u qalilhom: “Lil min qe¥din tfittxu?” Huma we©buh: “Lil Ìesù ta’ NaΩaret.” U hu qalilhom: “Jiena hu.” Ìuda, dak li ttradih, kien hemm ma¥hom huwa wkoll. Meta Ìesù qalilhom, Jiena hu, huma resqu lura u waq¥u ma’ l-art. U hu re©a staqsihom: “Lil min qe¥din tfittxu?” U huma qalulu: “Lil Ìesù ta’ NaΩaret.” Ìesù we©ibhom: “Áidtilkom li jiena hu. Jekk jien hu dak li qe¥din tfittxu, ˙allu ‘l dawn jitilqu.” Dan sar biex ise˙˙ dak li Ìesù kien qal, li minn dawk li tajtni, anqas wie˙ed biss ma tlift. Xmun Pietru kellu sejf, siltu, u darab lill-qaddej tal-qassis il-kbir; qata¥lu barra widintu l-leminija. Dan il-qaddej kien jismu Malku. Imma Ìesù qal lil Pietru: “Er©a’ da˙˙al is-sejf fil-¥ant tie¥u. Forsi l-kalçi li tani Missieri ma ¥andix nixorbu?” Imba¥ad is-suldati u l-kaptan ta¥hom, flimkien ma’ l-¥ases Lhud, qabdu ‘l Ìesù u rabtuh.

Imba¥ad ˙are© u mar b˙as-soltu fuq il-Áolja taΩ-Ûebbu©, u d-dixxipli wkoll marru mie¥u. Kif wasal hemmhekk qalilhom: “Itolbu li ma tid˙lux fit-ti©rib.” Imba¥ad tbie¥ed minnhom daqs tef¥a ta’ ©ebla, u xte˙et ¥arrkobbtejh jit-

lob u j¥id: “Missier, jekk inti trid, warrab minni dan il-kalçi! IΩda tkun ma¥mula r-rieda tie¥ek, mhux tie¥i.” Deherlu an©lu mis-sema biex iwettqu, imma ˙ass dwejjaq tal-mewt fuqu, u beda jitlob b’˙erqa akbar. Il-¥araq sarlu b˙al qtar sfiq tad-demm jiççarçar sa l-art. Imba¥ad qam mit-talb, mar dejn id-dixxipli u sabhom reqdin min˙abba fis-swied ta’ qalb. U qalilhom: “Kif! Irqadtu? Qumu, itolbu, biex ma tid˙lux fit-ti©rib!” Kif kien ¥adu jitkellem, waslet ©em¥a nies. Quddiemhom kien hemm dak li jsej˙ulu Ìuda, wie˙ed mit-Tnax, u dan resaq lejn Ìesù biex ibusu. Imma Ìesù qallu: “Bewsa, ¥aΩilt, Ìuda, biex ‘il Bin il-bniedem ta¥tih f’idejn l-e¥dewwa tie¥u.”? Dawk ta’ madwaru, meta raw x’kien ©ej, qalulu: “M¥allem, tridx na¥tu bis-sejf?” U wie˙ed minnhom ta’ daqqa ta’ sejf lill-qaddej tal-qassis il-kbir u qata¥lu barra widintu l-leminija. Imma Ìesù wiegeb u qal: “Ieqfu! BiΩΩejjed!” U messlu widintu u fejqu. Imba¥ad Ìesù qal lill-qassisin il-kbar, lill-uffiççjali tat-Tempju u lix-xju˙ li kienu ©ew ¥alih: “Qiskom ri©tu ¥al xi alliel, armati bis-sjuf u l-bsaten! Meta kuljum kont inkun ma¥kom fit-Tempju, ma meddejtux idejkom fuqi. Imma din hi s-sie¥a ta¥kom u s-set¥a tad-dlamijiet!” Imba¥ad qabduh u ˙aduh ma¥hom, u da˙˙luh fil-palazz tal-qassis il-kbir.

Luqa 22, 39 - 46

Ìwanni 22, 39 - 46


FIL-ÌETSEMANI“L-GÓARAQ SAR DEMM”

FIL-ÌETSEMANI“L-GÓARAQ SAR DEMM”

hemm mill-wied tal-Kidron (Ìw 18,1) fuq ix-xaqliba tal-G˙olja taΩ-Ûebbu© (Mt 26,30; Mk 14,26; Lq 22,39). B˙al kull wied ie˙or tal-Palestina dan il-wied ma j©orrx fih ilmijiet jekk mhux wara x-xita. Id-dehra tal-Wied ta’ Kidron illum tfakkrek fit-tradizzjoni mibdija g˙all-˙abta tar-raba’ seklu li fiha dan il-wied kien meqjus b˙ala l-wied li fih Alla se ji©©udika lill-©nus fl-a˙˙ar taΩ-Ωmien (Ìoel 3,12): hekk oqbra in-sara, lhud u misilmin jimlew il-©nub tal-punent u tal-lvant tieghu. Id-dehra llum m’g˙adhiex siekta g˙ax it-triq

Ìwann Abela ofm

1. L-Imkien

L-Imkien tal-Ìrajja

F il-manuskritti tal-Ìdid Testment kif ukoll fil-kitbiet tal-ewwel pellegrini fl-Art Imqaddsa l-isem

tal-imkien fejn Mattew u Mark jindi-kawh b˙ala l-imkien tal-arrest ta’ Ìesù huwa miktub b’mod differenti. Imma llum kwaΩi l-istudjuΩI kollha jaççettaw li dan l-imkien kien il-“Ìetsemani”. Din il-kelma ©ejja minn Ωew© kelmiet lhud: gath (mag˙sar) u shemanim (Ωejt). Dan il-“Mag˙sar taΩ-Ωejt” kien jinsab ‘l

Ìesù waqt l-agunija - muΩajk fl-absidi tal-Knisja tal-Ìetsemani


isserrep tul il-wied ne˙˙ietlu s-se˙er tal-˙emda, ˙lief bil-lejl. meta s-sikta ter©a’ tinΩel issaltan u l-˙sejjes jehdew. M’g˙adux g˙al kollox kif kien fi Ωmien l-Img˙allem imma xorta g˙adu ji©bdek u jsejja˙lek biex hemm ukoll tieqaf tirr-fletti fuq il-©rajja ta’ m˙abba li Alla nise© mal-bnedmin! G˙ax hemm donnok tisma’ l-le˙en tal-Kelma ttenni li Ìesù kien spiss jin©abar hawn mad-dixxipli tieg˙u. Kull darba li kien jinΩel Ìeru-salem mill-Galilija l-Mulej kien jo˙ro© ‘l barra mill-˙itan tal-belt u jin©abar fis-sikta u l-˙emda tal-wied jew l-G˙olja taΩ-Ûebbu© ‘l bog˙od mill-g˙ag˙a u l-istorbju tal-©emg˙a mi©bura fil-belt g˙all-festi! U l-Ìnien taΩ-Ûebbu© kien fit-triq li minn Ìerusalem kienet tinΩel lejn Betanja, r-ra˙al ta’ Marta, Marija u LaΩΩru.

Fil-lejl li fih ©ie arrestat Ìesù niΩel minn l-in˙awi ta’ Sijon f’Ìerusalem, mill-imkien fejn g˙amel l-ikla ta’ l-G˙id mad-dixxipli, are© mill-Bieb tal-G˙ajn li kien jinsab dejn il-menqa ta’ Silwan u tela’ tul il-wied. Hawnhekk g˙adda minn biswit il-monumenti funerarji ta’ Ωmien l-Asmonej (II sek. qK) li g˙adhom jidhru sal-lum u baqa’ sejjer lejn l-imkien li Mattew u Marku isej˙u “choron” (proprjetà, villa, razzett) u li Ìwanni isejja˙ “kepos” (©nien jew ©onna) imma li fih aktarx kien hemm mag˙sar taΩ-Ωejt. Çert li l-proprjetarju tal-imkien kien xi ˙add “ta’ ©ewwa” g˙aliex Ìesù u d-dixxipli tieg˙u kienu spiss imorru fih. Malli wasli fl-in˙wi tal-Ìetsemani Ìesù alla tmienja mill-appostli mi©bura f’post wie˙ed u mexa ‘l quddiem flimkien ma’ Pietru, Ìakbu

2. Fi Ωmien Ìesù

Fuq: MuΩajk tal-Knisja BiΩantina (ta˙t il-˙©ie©) u dak tal-knsija l-©dida.

Nofs: Affresk "wiçç ta’ an©lu" mill-pittura tal-absidi tal-knisja kruçjata.

Ta˙t: Kapitelli u fdalijiet o˙ra tal-Knisja ta’ Ωmien il-kruçjati


u Ìwanni, l-istess tlieta li kienu xhieda tat-Trasfigurazzjoni fuq l-G˙olja. Ìesù tbieg˙ed minnhom ukoll u g˙adda waqtiet ta’ dieqa u “agunija” u “waqa’ wiççu fl-art”. Skond il-Van©elu ta’ San Ìwann Ìesù “˙are©” (exelthen) biex jiltaqa’ mal-©emg˙a ta’ g˙assiesa li niΩlu biex jarrestawh. Allura Ìesù ©ie arrestat fil-©nien jew barra mill-©nien? Mistoqsija li nistg˙u nifhmuha jekk inΩommu f’mo˙˙na kif kienu l-in˙awi tal-©nien fi Ωmien Ìesù.

Fejn kien dan il-©nien? Fil-Kummentarju dwar Mattew, Origene († 253wK) jenfasizza l-fatt li “Mattew u Mark ˙adu ˙sieb jag˙tuna l-isem tal-proprjetà” (PG 12,1740). It-tifkira tal-isem tal-post kienet g˙adha ˙ajja fi Ωmien Ewsebju (333 wK) tant li fl-Onomasticon jikteb li “fil-preΩent il-fidili g˙adhom imorru hemm biex jitolbu fil-proprjetà tal-Ìetsemani, fejn Kristu talab qabel il-passjoni tieg˙u”. Dan il-kliem jindikalna çar li t-tradizzjoni tal-Knisja ta’ Ìerusalem kienet iffissat, fir-IV seklu wK, l-imkien tal-”©nien” b˙ala l-post fejn se˙˙ew il-©rajjiet tal-Van©eli. Ma jfissirx li hija tradizzjoni mibdija f’dan iΩ-Ωmien imma li f’dan iΩ-Ωmien din i-tradizzzjoni ©ejja mill-qedem kienet iffissata darba g˙al dejjem. L-insara tal-bidu kienu “jg˙oΩΩu” l-imkejjen imqaddsa mill-Mulej u g˙ax kienu “©eluΩi” g˙addewhom minn ©eneraz-zjoni g˙all-o˙ra u fil-Ìetsemani lanqas l-isem qatt ma tbiddel! Hekk meta Ew-sebju kiteb l-Onomasticon tieg˙u niΩel fedelment dak li l-Knisja fir-IV seklu kienet temmen u tipprattika: “Ìetsemani: il-proprjetà fejn Kristu g˙amel l-esperjenza

3. Tradizzjoni Bikrija

Fuq: Xog˙ol ta’ skavi mill-Fran©iskani, fl-1920, qabel ma nbniet il-Knisja l-©dida fuq il-post tal-"Agunija".

Nofs: Pjanta tas-sit ta’ l-agunija: A˙mar: knisja biΩantina A˙dar: knisja kruçjata Blu: knisja attwaliTa˙t: Mappa ta’ Ìerusalem tal-1486 turi

wkoll l-in˙awi tal-Ìetsemani.


tal-Passjoni. Din tinsab ma©enb l-G˙olja taΩ-Ûebbu©. Il-fidili llum g˙adhom imorru hemm biex jitolbu”. Madwar is-sena 390 wK San Ìlormu, meta ttraduça din il-fraΩi ta’ l-Onomasticon ta’ Ewsebju jg˙id: “Ìetsemani huwa l-imkien fejn is-Salvatur talab qabel il-Passjoni. Dan jinsab f’ri©lejn l-G˙olja taΩ-Ûebbu©. Fil-preΩent inbniet knisja fuq il-post”. Lejn l-a˙˙ar tar-IV seklu l-pellegrina E©erja tg˙id li fil-post kien hemm knisja “ele-ganti”. Knisja li kienet mibnija fuq ix-xaqliba tal-lemin ta’ trejqa li mill-wied ta’ Kidron kienet titla lejn il-quççata ta’ l-G˙olja taΩ-Ûebbu©.

Dwar l-imkien tat-tradiment ta’ Ìuda u l-post tal-arrest ta’ Ìesù, l-insara tar-IV seklu kienu jindikaw ix-xaqliba tax-xellug tat-trejqa li titla’ mal-G˙olja b˙ala l-imkien fejn se˙˙et din il-©rajja. F’dan l-imkien il-pellegrin ta’ Bordeaux (333 wK) ra “il-blata fejn Ìuda l-Iskarjota ttradixxa lil Ìesù”. Dan l-imkien kien aktar ‘l isfel fil-wied minn fejn kienet titfakkar l-agunija tal-Mulej tant li E©erja tikteb: “u minn hawn (mill-knisja ta’ l-Agunija) kienu

jmorru bil-mixi, ikantaw l-innijiet u akkumpanjati mill-isqof, lejn il-Ìetse-mani.... malli kienu jaslu fil-Ìetsemani kienet ting˙ad talba approprjata, jitkanta innu u tinqara s-silta tal-Van©elu dwar l-arrest ta’ Ìesù”. It-trejqa li jsegwi l-pellegrin ta’ Bordeaux fis-sena 333 wK wisq probabbli kien it-tara© im˙affer fil-blat li kien jinΩel mill-Bieb tal-Lvant tal-Belt (illum mag˙ruf b˙aa l-Bieb tad-Deheb) lejn il-Wied ta’ Kidron minn fejn kien imbag˙ad jitla’ lejn il-quççata ta’ l-G˙olja. Fdalijiet minn dan it-tara© tal-qedem kienu jidhru ma©enb il-knisja ta’ San Stiefnu (Griegi Ortodossi) u ta’ Santa Marija Madalena (Russi). Jekk minn banda Ewsebju u Ìlormu jsej˙u “Ìetsemani” l-proprjetà fejn Ìesù talab qabel il-passjoni, E©erja tindika b’dan l-isem l-imkien ta’ l-arrest. Minn dawn i-tradizzjonijiet tal-qedem nifhmu allura kif l-imkien ta’ l-Agunija u l-imkien ta’ l-arrest kienu indikati b˙ala Ωew© imkejjen distinti minn xulxin. Dan jg˙inna nispjegaw a˙jar il-kelma ta’ San Ìwann “˙are©” (18,4). Tradizzjonijiet o˙ra jag˙tuna

Il-˙ajt tal-belt ta’ Ìerusalem bil-Bieb tad-Deheb kif jidher mill-Ìetsemani


postli isib quddiemu lil Ìuda u l-g˙ases Lhud: “Qumu! Ejjew immorru! Araw, dak li se jittradini huwa fil-qrib!”

Meta wie˙ed jid˙ol fil-proprjetà tal-Fran©iskani biex iΩur il-BaΩilka ta’ l-Agunija, isib quddiem wiççu g˙add ta’ si©ar taΩ-Ûebbu© imtaqqla bis-snin. Zkuk mikula miΩ-Ωmien, u˙ud imserr˙a fuq irfid. Ti©ik spontanja l-mistoqsija: imma dawn is-si©ar kemm g˙andhom Ωmien? L-ewwel darba li nsibuhom imsemmijin f’dokumenti antiki huwa fis-seklu 15 wK u l-pellegrini li ©ew wara dejjem kitbu dwar il-kobor u l-qedem tag˙hom. Çert li huma si©ar qodma. Argumenti favur qedem ve-nerabbli ma g˙andniex u xi studjuΩi jindikaw il-kitba ta’ ÌuΩeppi Flavju (Il-Gwerer tal-Lhud) biex itennu li fis-sena 70, meta r-Rumani assedjaw il-belt ta’ Ìerusalem, qatg˙u s-si©ar kollha li kien hemm madwar il-belt, inkluΩi s-si©ar tal-Ìnien taΩ-Ûebbu©. O˙rajn jippruvaw jargumentaw li dawn huma

spjegazzjonijiet differenti. Madwar is-sena 530 wK il-pellegrin Teodosju jikteb: “Hemm jinsab il-wied ta’ Ìosafat. Hemmhekk Ìuda tradixxa lis-Salvatur. Hemm wie˙ed jista’ jara l-Knisja ta’ Sidtna Marija, Omm il-Mulej. Hemm il-Mulej ˙asel ri©lejn id-dixxipli u kiel mag˙hom... dan l-imkien huwa g˙ar”. Il-Pellegrin ta’ Piacenza fis-sena 570 wK jindika l-imkien ukoll b˙ala g˙ar fejn Ìuda ttradixxa lill-Mulej. Tra-diz-zjonijiet mi©bura mid-djaknu Pietru, biblijotekarju ta’ Monte Cassino li fis-seklu 12 jikteb li ’l hinn mill-Kidron "hemm g˙ar bi knisja fuqu (g˙alkemm ma jidher qatt li fuq dan l-g˙ar kien hemm xi knisja!). Huwa hawn li l-lhud arrestaw lis-Salvatur... mhux ’l bog˙od minn hawn hemm l-imkien fejn is-Salvatur talab meta l-g˙araq sarlu b˙al qtar tad-demm”.

Ma naraw xejn stramb li l-g˙ar seta’ jservi ta’ kenn mill-kes˙a u x-xita u kien g˙alhekk li l-Mulej kien g˙aΩlu biex jistkenn fih meta jinΩlu Ìerusalem g˙all-festi tal-lhud. Allura nistg˙u nifh-mu kif Ìesù, hekk kif jo˙ro© mill-©nien u jaqsam it-trejqa biex jing˙aqad mal-ap-

4. Il-Ìnien taΩ-Ûebbu©

Il-"blata kies˙a", tifkira tal-©rajja tal-agunija tal-Mulej Ìesù fil-Ìetsemani.


rimjiet tas-si©ar li kien hemm im˙awla fi Ωmien Ìesù. Lanqas il-botaniçi ma waslu g˙al konkluΩjonijiet definittivi. Forsi nibqg˙u skantati naqraw dan il-kliem imma jibqa’ fatt: dawn is-si©ar mg˙obbija bis-snin inisslu fik sens ta’ stag˙©ib u tifkira tal-©rajja tat-tbatija li se˙˙et f’dak l-imkien. Donnhom ikel-lmuk bis-sikta tag˙hom biex jindikaw-lek l-im˙abba kbira li l-Mulej wera lejn kull wie˙ed u wa˙da minna!

Il-©rajja ta’ dan il-©nien nistg˙u ni©bruha fi ftit punti ewlenin. Fuq l-imkien tat-tifkira tal-Ìnien ta’ l-Agunija fir-IV seklu nafu li nbnew xi knejjes (ara aktar ‘l isfel) u din l-art kienet parti mill-patrimonju ta’ dawn il-knejjes. Wara li

telqu l-Kruçjati il-Ìnien g˙adda mill-istess ©rajja li g˙addew is-santwarji ta’ l-Art Imqaddsa. Il-©nien kien mog˙ti b˙ala waqf (legat reli©juΩ) biex imantni l-kulle©© teolo©iku mislem li kien twaqaf fil-Knisja ta’ Sant’Anna ‘l ©ewwa mill-˙itan tal-belt. Il-pellegrini tas-seklu 13 u dawk li ©ew wara jsej˙u dan l-imkien b˙ala “G˙alqa mwarrda” jew “il-©nien tal-ward”. Fis-seklu 17 il-Fran©iskani akkwistaw il-proprjetà tal-Ìnien taΩ-Ûebbu©. G˙alkemm il-kuntratt sar fl-1681 imma jidher li l-Fran©iskani kienu di©à proprjetarji tal-post sa mill-1666. Fl-arkivji tal-Kustodja Fran©iskana ta’ l-Art Imqaddsa hemm g˙add ta’ dokumenti dwar ix-xiri u deçiΩjonijiet o˙ra fosthom ta’ qrati, dwar dan il-Ìnien. Hitan baxxi tas-sejjieg˙ kienu jdawwru dan il-post sal-1847 meta l-Fran©iskni kienu obbligati jg˙ollu l-˙itan biex jipprote©u l-proprjetà li mbag˙ad inbidel fl-1959. Minn dan il-©nien, fis-sikta tal-lejl, f’lejla bid-dawl ta’ qamar kwinta, tilma˙, b˙al fil-jiem tal-festa ta’ l-G˙id, fix-xahar ta’ Nisan tas-sena 30wK, il-˙itan tal-belt ta’ Ìe-rusalem jisserqdu fuq rasek u bla trid t˙oss tersaq fuqek il-©rajja ta’ l-g˙ases niΩlin biex jarrestaw lill-Img˙allem.... u donnok ma tafx x’se tag˙mel... hux titlaq ti©ri ‘l bog˙od jew inkella tieqaf tishar ma’ l-Img˙allem!!!

L-apsidi tal-Knisja ta’ l-Agunija hija mibnija fuq ilsien tal-blat tal-G˙olja taΩ-Ûebbu©. It-tradizzjoni (mibdija fis-seklu 14) tindika din ‘l blata ‘l barra mill-knisja attwali, b˙ala l-blata fejn Pietru, Ìakbu u Ìwanni qag˙du jistennew lill-Img˙allem waqt

5. Il-Blata ta’ l-Appostli

Il-faççata tal-Ìetsemani

Dettal - faççata tal-Ìetsemani


l-Agunija tieg˙u, tradizzjoni li qajl qajl intilfet. Dan l-imkien kien meqjum kemm mill-Latini kif ukoll mill-Insara tal-knejjes tal-Lvant. Il-Latini kienu jaraw f’dan il-post l-imkien ta’ l-arrest u kien g˙alhekk li kolonna ta’ ©ebel ˙amrani li kienet imwa˙˙la mal-˙ajt ta’ din il-proprjetà kienu bdew isej˙ulha “Oscolo” (“Bewsa” - Lq 22,48) filwaqt li l-insara tal-Lvant kienu jsej˙ulha “Pater mou” (“Missieri”) jew “Pater humon” (“Missierna” - sinjal ta’ konfuΩjoni mal-imkien tat-talba tal-Missierna). Jibqa’ fatt li dawn l-in˙awi, mixtrija mill-Fran©iskani, kienu wkoll imkien ta’ devozzjoni tal-knejjes tal-Lvant tant li fl-1919 il-Griegi Ortosdossi irrinunzjaw g˙ad-dritt li jΩuru dan l-imkien biex il-Fran©iskani setg˙u jibnu mill-©did il-knisja tag˙hom.

L-ewwel knisja mibnija fil-Ìetse-mani tmur lura g˙at-tieni nofs tar-raba’ seklu. Dan jidher mix-xhieda tal-pelle-grini li qabel dan iΩ-Ωmien (Ewsebju u l-Pellegrin ta’ Bordeaux) ma jsemmu xejn dwarha filwaqt li dawn ta’ wara (Ìlormu u E©erja) jitkellmu dwarha. Dan jippermetti lill-istoriçi li jindi-kawlna s-snin bejn is-sena 333 u s-sena 390 wK b˙ala s-snin li fih inbniet din l-ewwel knisja fil-Ìetsemani. Lanqas San Çirillu (futur isqof ta’ Ìerusalem), fil-KatekeΩi tieg˙u tas-sena 347 wK ma jsemmiha. Hekk jidher li din l-ewwel knisja nbniet fi Ωmien l-imperatur Te-odosju I (379-395).

L-iskavi li saru fil-post urew li din il-knisja kienet ©iet meqruda bin-nar wisq probabbli fis-sena 614 meta Ìerusalem ©iet mirbu˙a mill-Persjani. Jidher stramb is-skiet tal-pellegrini tas-

seklu sitta. Fil-Óajja ta’ San Saba, Çirillu ta’ Scitopolis isemmi biss il-”Ìetsemani Mqaddes” fejn Romulus kien arçidjak-nu fis-sena 532. Fil-Mappa ta’ Madaba (seklu VI) hemm ukoll l-indikazzjoni tal-Ìetsemani. Jekk il-pellegrini u d-dokumenti jsemmu l-Ìnien u l-imkien tat-Talb tal-Mulej, huwa biss San Wil-libaldu (724-726) li jsemmi knisja. Ma nafux g˙alhekk jekk f’dan iΩ-Ωmien din il-knisja kienetx re©g˙et ©iet mibnija jew le.

Din il-Knisja biΩantina kienet, b˙al ˙afna knejjes ta’ dan iΩ-Ωmien fil-Palestina, mibnija f’forma ta’ BaΩilka bi tliet navati. Hija l-ewwel knisja li nafu biha li kellha l-apsidi nofs tond tag˙ha

6. Knisja fir-Raba’ seklu

Dettal - faççata tal-Ìetsemani

Il-Knisja tal-Ìetsemani - ©ewwa


jo˙ro© ‘l barra mill-linja ta’ g˙eluq fuq ix-xaqliba tal-Lvant. Kien fiha 251 tul b’16.35 wisa’, imsaqqfa bl-injam. IΩ-Ωew© navati laterali kienu ftit idjaq minn navata tan-nofs li kienet mifruda minn navati l-o˙ra f’seba’ kolonni u Ωew© nofs kolonni fuq kull na˙a. Il-˙itan ta’ barra kienu 60cm ˙oxnin, xi ftit inqas mill-˙xuna tal-˙itan ta’ barra tal-knejjes ta’ dan iΩ-Ωmien. Peress li l-post fejn kellha tinbena din il-knisja kien fuq xaqliba ta’ g˙olja dan ©ieg˙el lill-periti jaqtg˙u l-blat tal-g˙olja fuq ix-xaqliba tal-Lvant u jserr˙u fuq strutturi o˙ra l-portiku fuq ix-xaqliba tal-Punent biex hekk

ikollhom pjan livellat. L-apsidi kien mifrud mill-blat ta’ l-g˙olha b’kanal li ji©bor l-ilma li kien jibqa’ sejjer g˙al ©o bir li kien hemm fl-atriju tal-Knisja. Il-kolonni tal-knisja, li kienu mserr˙a fuq baΩi tal-franka, kellhom dijametru ta’ 51 çm u fuqhom kien hemm imserr˙a kapitelli ta’ stil klassiku Korintu, b˙al dawk li hemm f’Betle˙em. Il-presbiterju ta’ din il-knisja kien f’forma ta’ nag˙ala u kien mag˙mul minn blata im˙ollija hemm mill-periti u li kienet 35cm ‘l fuq mill-art tan-navata çentrali. MuΩajk fin kien iΩejjem l-art mag˙mul minn disinni

©eometriçi. Il-fdalijiet ta’ dan il-muΩajk huma ftit wisq biex nistg˙u inkunu nafu kien kien mag˙mul it-tapit tal-muΩajk li kien iΩejjen in-navata tan-nofs! Il-˙itan ukoll kienu wisq probabbli mΩejna b’muΩajçi mlewna u g˙onja, kif tixhed il-preΩenza ta’ materjal mi©bur waqt l-iskavi tal-post.

Fi-Djarju ta’ E©erja din il-knisja hija indikata b˙al mkien importanti ta’ waqfa fil-purçissjonijiet litur©içi li kienu jsiru f’Ìerusalem. Hekk il-fidili li kienu jg˙addu afna in fuq l-G˙olja taΩ-Ûebbu© nhar Óamis ix-Xirka u fil-Ìimg˙a l-Kbira, kienu jinΩlu minn fuq

l-g˙olja jkantaw innijiet: “Kienu jersqu lejn l-imkien fejn is-Salvatur talab, kif hemm miktub fil-Van©elu, ‘tbieg˙ed min-nhom tefa ta’ ©ebla....’. F’dan l-imkien hemm knisja eleganti. L-isqof u l-poplu kollu jid˙lu ©ewwa. Hemm itennu talba approprjata g˙all-post, ikantaw innu u jaqraw il-Van©elu fejn is-Salvatur jg˙id lid-dixxipli tieg˙u ‘ishru biex ma tid˙lux fit-ti©rib’. Jaqraw is-silta kollha u jg˙idu talba o˙ra”. Dan il-post ta’ l-Agunija u t-Talba baqg˙u iservu b˙ala stazzjonijiet ta’ waqfa g˙all-purçissjonijiet tal-knisja ta’ Ìerusalem. Il-Lezzjunarju Armen


Si©ar taΩ-Ûebbu© fl-imkien fejn kien hemm il-"Ìnien"


(464-468) u l-Proçessjonal ta’ Ìerusalem isemmu din il-waqfa fil-Ìetsemani. Wara li nqerdet il-knisja xorta wa˙da baqa’ jsir dan l-istazzjon ta’ waqfa.

Wara snin twal ta’ telqa u abban-dun jidher li f’dan il-post il-kruçjati bnew ukoll is-santwarju tag˙hom. Hekk insibu msemmi “oratorju” jew “knisja Ωg˙ira” fil-kitbiet ta’ Saewulf (1102-1103) u tar-ra˙eb russu Dan-jel (1106-1107). Ma nafux meta din inbniet, imma wisq probabbli wara l-mewt tal-Kalif el-Hakim (1021) meta re©a’ kien hemm Ωmien ta’ tolleranza minn na˙a tal-misilmin lejn l-insara. Dan l-oratorju, imsemmi wkoll minn kittieb Latin (1130-1150) ˙alla postu g˙al “knisja ©dida” li hija msemmija mill-pellegrini Ìwanni ta’ Wurtzburg (1156) u Teodoriku (1172). Din kienet isservi b˙ala çentru spiritwali g˙all-fratellanza li kienet twaqqfet biex

ti©bor il-karità b’risq l-ospiΩju mibni ma©enb il-Qabar ta’ Marija filwaqt li l-ir˙ieb tal-abbazija fuq il-qabar tal-Madonna kellhom l-obbligu li darba fil-©img˙a jiççelebraw quddiesa fil-knisja ta’ San Salvatur (fil-Ìetsemani) kemm g˙all-membri ˙ajiin kif ukoll mejtin tal-fratellanza.

Çerti li din il-knisja kienet ab-bandunata g˙al kollox fis-seklu 14 tant li Ìakbu ta’ Verona, pellegrin fl-1335, ma jsemmihix. Fl-1347 Ni-kola minn Poggibonsi sabha mitluqa u mkissra filwaqt li l-isqof Louis de Rochechouart, fl-1461 ra biss il-fdal ta’ ˙ajt. Fl-1644 kulma kien fadal kien biss bor© gebel!

Din il-knisja ta’ Ωmien il-Kruçjati kienet mibnija fuq assi differenti minn dik tal-BiΩantini u kienet akbar b’˙itan 2.35m oxnin! G˙all-bini ntuΩa wkoll xi ©ebel mill-fdalijiet tal-knisja biΩantina. Din il-knisja kruçjata kienet ukoll bi tliet navati imserr˙a fuq pila-stri f’forma ta’ salib li mbag˙ad kienu tbiddlu f’o˙rajn ottagonali u bl-art taç-çangatura

7. Knisja Kruçjata

Il-BaΩilka tal-Ìetsemani -dehra su©©estiva f’lejl hiemed!


Il-Kustodja Fran©iskana ta’ l-Art Imqaddsa ddeçidiet li tibni knisja ©dida fuq dak li kienu ja˙sbu kienu l-fdalijiet tal-knisja “eleganti” tar-raba’ seklu. F’Ottubru 1919 tqieg˙det l-ewwel ©ebla u l-pjanta afdata f’idejn il-perit Antonio Barluzzi. Waqt it-tqeg˙id tal-pedamenti g˙all-knisja l-©dida instabu fdalijiet ta’ kolonna u muΩajk madwar Ωew© metri ‘l isfel. Dan wassal biex ix-xog˙ol tal-bini jieqaf u jsir minflok xog˙ol ta’ skavi arkejolo©içi li kixfu l-fdalijiet tal-knisja biΩantina tar-raba’ seklu. Dan wassal ukoll biex il-perit ibiddel kompletament il-pjanti tal-knisja l-©dida liema xog˙ol ta’ bini tkompla bejn id-19 t’April 1922 u Ìunju 1924 meta l-baΩilka l-©dida ©iet ikkon-sagrata. Min˙abba l-kontribuzzjonijiet li g˙amlu g˙add ta’ nazzjonijiet insara mid-dinja kollha (Ar©entina, Çile, Mes-siku, Italja, Franza, Spanja, Ingilterra, Bel©ju, Kanada, Ìermanja, Awstrija, Amerika, Irlanda, Polonja u Ungerija) din il-knisja hija wkoll mag˙rufa b˙ala l-knisja tan-Nazzjonijiet kollha.

8. Il-BaΩilka tal-lum

Il-Knisja tal-lum hija mfassla fuq il-pjanta tal-knisja biΩantina (imma mibnija aktar fil-kobor). Hija knisja li l-armonija tag˙ha ssa˙˙rek. Id-”dalma tal-lejl” t˙ossha madwarek tid˙ol x’˙in tid˙ol g˙aliex it-twieqi jiffiltraw id-dawl minn ©ieh ka˙lani. Il-muΩajçi fl-art jir-riproduçu l-motivi ©eometriçi biΩantini filwaqt li dawk mal-˙itan fuq l-apsidi çentrali jirrafiguraw ix-xena ta’ l-agunija tal-Mulej. Il-kuppletti tas-saqaf miksija b’muΩajk ka˙lani skur b’fih imnaqqxa kwiekeb leqqiena u frieg˙i taΩ-Ûebbu©. Tid˙ol mill-bieb tal-bronΩ fuq ponot subg˙ajk avolja l-g˙ag˙a tal-pellegrini itellfek xi ftit mill-©abra. G˙ajnejk jidraw id-dalma u jibdew jiffukaw fuq blata mdawwla mifruxa ta˙t l-artal tan-nofs. Imdawwra b’kuruna tax-xewk tal-bronΩ hija l-blata li l-biΩantini kienu jqimu b˙ala l-imkien tal-agunija tal-Mulej. Kif tista’ ma tieqafx int ukoll timmedita fuq il-©rajja? Kif tista’ ma tismax il-karba ˙ier©a minn qalb mu©ug˙a, b’le˙en kiebi jtenni “Missier bieg˙ed minni dan il-kalçi”?

9. Ûjara

Il-Blata tal-Agunija fil-BaΩilka tal-Ìetsemani - dettall


FL-GÓAR TAL-ÌETSEMANIARRESTAW LIL IMGÓALLEMFL-GÓAR TAL-ÌETSEMANI

ARRESTAW LIL IMGÓALLEM

Ma©enb id-da˙la g˙all-G˙ar tal-Madonna hemm passa©© fuq in-na˙a tal-lemin ta’

min i˙ares lejn il-faççata tal-Knisja tal-Madonna, li jie˙dok lejn g˙ar çkejken. Huwa l-G˙ar li mieg˙u intrabtet ukoll il-©rajja tal-Ìetsemani kif jidher mill-kitba minquxa fuq il-bieb tad-da˙la.

Il-pellegrini tar-IV-VI seklu kienu jqimu l-agunija ta’ Ìesù u l-imkien ta’ l-arrest, bi qbil mar-rakkonti tal-Van©eli, f’Ωew© imkejjen differenti. Minn dan iΩ-Ωmien ’l quddiem il-pellegrini dejjem Ωammew ˙ajja din id-distinzjoni bejn il-”Ìnien” u l-”G˙ar”.

Jekk minn banda l-Pellegrin ta’ Bordeaux jindika l-imkien tat-tradiment b˙ala blata, il-pellegrini l-o˙ra kollha jsemmu “g˙ar” minn fejn Ìesù jitlaq biex jiltaqa’ ma’ Ìuda. Il-pellegrini kellhom id-drawwa li wara li jΩuru l-Qabar ta’ Marija, jid˙lu jΩuru l-”G˙ar tat-tradi-ment” minn fejn imbag˙ad kienu jitilg˙u lejn il-”Ìnien” biex ifakkru l-Agunija tal-Mulej. Minn hawn imbag˙ad kienu jiutilg˙u lejn l-G˙olja taΩ-Ûebbu©. Din l-identifikazzjoni baqg˙et s˙i˙a sas-

seklu 14 meta mbag˙ad g˙andna taqliba s˙i˙a fejn issa l-”G˙ar tat-tradiment” isir l-”G˙ar ta’ l-Agunija” (Wilhelm von Boldensele - 1333), a©a li wisq probab-bli ©rat min˙abba li l-Knisja tas-Salvatur kienet tkissret u l-pietà popolari ttras-ferit l-Agunija tal-Mulej f’dan l-imkien. G˙alkemm il-Fran©iskani kienu di©à akkwistaw dan l-G˙ar fl-1361 jidher li d-dirittijiet tag˙hom kienu o©©ett ta’ disputa sa tmiem is-seklu dsatax tant li l-G˙ar kien g˙al Ωmien twil miftu˙ g˙al-pubbliku u li fih il-misilmin kienu mdorrijin jorbtu l-bhejjem tag˙hom. Interessanti nsemmu wkoll il-fatt li numru ta’ dokumenti jsemmu l-G˙ar b˙ala l-imkien fejn Ìesù g˙amel ikla mad-dixxipli tieg˙u u fejn ˙aslilhom ri©lejhom, ikla li skond P. Emmanuel Testa ofm, setg˙et kienet wa˙da mill-ikliet li xi lhud-insara tal-bidu (is-setta ta’ l-Ebjoniti) kienu jag˙mlu biex ifakkru l-imkejjen imqaddsa bil-preΩenza tal-Mulej (ara Bethany, fis-serje The Holy Places of Palestine, pp. 91-92).

L-G˙ar tal-Ìetsemani fih 19-il metru b’10. L-g˙arag˙ar tal-1955 wasslu

Ìwann Abela ofm

Tifkira bikrija tal-©rajja


g˙al restawr s˙i˙ tal-post li tmexxa minn P. Virgilio Corbo bejn l-1956 u l-1957. Kienet ukoll opportunità tad-deheb biex isiru skavi u studji tal-fdalijiet kollha tal-g˙ar. Hekk deher li ori©inarjament il-fet˙a ta’ l-g˙ar kien fiha ˙ames metri u nstabu wkoll fdalijiet ta’ mag˙sar u bir li kien t˙affer biex ji©bor l-ilma tax-xita liema mag˙sar u bir kienu jeΩistu fi Ωmien ir-rakkonti tal-Van©eli. Hekk deher çar l-uΩu agrikolu ta’ dan l-g˙ar fi Ωmien Ìesù.

Fir-raba’ seklu l-G˙ar ©ie adattat u mibdul f’kappella. Erba’ kolonni twa˙˙lu biex jirfdu s-saqaf li nfeta˙ biex minnu jid˙ol id-dawl. Ta˙t din il-fet˙a t˙affer bir biex jilqa’ l-ilma tax-xita. L-art inksiet b’muΩajk ab-jad, liema muΩajk imbag˙ad kien ©ie imkisser biex jit˙afru oqbra f ’dan l-”G˙ar-Knisja”. Hekk bejn il-˙ames u t-tmien seklu dan l-g˙ar serva b˙ala

mkien ta’ difna (instabu 42 qabar) tant li l-istess bir ta’ Ωmien Ìesù inbidel f’qabar (V-VI seklu) u miksi b’muΩajk b’kitba fih “Ke anapaus...” (Mulej ag˙ti l-mistrie˙....).

Matul ix-xog˙ol ta’ skavi in©abru wkoll g˙add ta’ fdalijiet ta’ Ωmien il-biΩantini fosthom iskrizzjonijiet fu-nerarji u wkoll partijiet mill-kançell li kien idawwar il-presbiterju. Numru ta’ graffiti wkoll dehru imnaqqxa fis-saqaf ta’ l-G˙ar. Fi Ωmien il-kruçjati l-art ta’ l-g˙ar saret taç-çangatura. Mill-fdalijiet misjuba jidher ukoll li s-saqaf ta’ l-G˙ar f’dan iΩ-Ωmien tal-Kruçjati jidher li kien impitter b’g˙add ta’ kwiekeb filwaqt li mal-˙itan kien hemm ukoll xi xeni li P. Corbo jidentifika b˙ala It-talba ta’ Ìesù, Ìesù ma’ l-Appostlu u l-An©lu jfarra© lil Ìesù. L-g˙arg˙ar tal-1655 ©ieg˙lu lill-Fran©iskani jibdlu d-da˙la g˙all-G˙ar.

L-G˙ar tal-Ìetsemani - imkien ta’ ©abra


HAWN “TGÓABBABI TBATIJIETNA”HAWN “TGÓABBABI TBATIJIETNA”

"Ishru mieg˙i"

Ìesù j inΩel i l -Ìetsemani flimkien mad-dixxipli tieg˙u. Anke hu j˙oss il-bΩonn li

jkollu dawk li kien g˙aΩel u li kien i˙obb ˙dejh f’dik is-sieg˙a iebsa. Ried jaqsam mag˙hom l-intimità tat-tbatija u tan-niket. Jie˙u mieg˙u ‘l Pietru, Ìakbu u Ìwanni, it-tlett xhieda li kien g˙amlu esperjenza tal-glorja tieg˙u fuq il-G˙olja tat-Tabor waqt it-Trasfigurazzjoni tieg˙u. Ìesù jinsisti li jkollu l-kumpanija tag˙hom biex seta’ jaffronta s-sieg˙a tat-ti©rib, is-sieg˙a tad-dlamijiet. Ibqg˙u mieg˙i, ishru mieg˙i, g˙al sieg˙a oqog˙du mieg˙i. Anke jekk fis-skiet, anke jekk bla kliem, Ìesù jixtieq presenza li twennsu u tqawwih f’dik is-sieg˙a mdallma.

Imma l-©nien tal-Ìetsemani hu mdawwar b’nifs it-tra©edja. Id-dixxipli ma jifhmux lill-Img˙allem. Ma jitolbux mieg˙u. In-ng˙as tal-indifferenza jtaqqlilhom g˙ajnejhom. Quddiem is-sieg˙a drammatika tas-salib, ji©©arrbu u ma jifhmur l-a©ir ta’ Alla li jidher fi Kristu Ìesù. Ìesù jsir skandlu g˙alihom. Jorqdu.

F’din is-sieg˙a tad-dlamijiet Ìesù jbati wa˙du. Jitlob u jissielet wa˙du, abbandunat minn dawk li kien tieg˙u. G˙andi ru˙i mnikkta g˙all-mewt. Ta˙t id-dellijiet suwed tas-sigar taΩ-Ωebbug Ìesù huwa m˙olli f’solitudni tal-biΩa. IΩ-Ωiffa kies˙a tal-lejl i©©ib mag˙ha kliem il-profeta IΩaija: Tg˙abba bi tbatijietna, tg˙abba bin-niket tag˙na, u a˙na hsibnieh ikkastigast, mi©jub fix-xejn, milqut minn Alla... Wiççu mal-blata kies˙a tal-Ìetsemani l-Iben ta’ Alla j˙ossu mtaqqal bid-dnubiet tal-bnedmin kollha, tal-bnedmin tas-sekli kollha, tal-bnedmin li ˙abb sa l-a˙˙ar. Bla dnub, jitg˙abba bid-dnubiet tad-dinja u jsofri l-ag˙ar agunija li qatt dehret fid-dinja.

U Ìesù jibqa’ wa˙du: mg˙obbi bid-dnubiet tal-passat, id-dnub ta’ Adam, id-dnub ta’ Kajjin, id-dnubiet ta’ Sodoma u Gomorra, id-dnubiet tal-poplu tieg˙u, id-dnubiet tal-ibliet, id-dnubiet tax-xju˙ u taΩ-Ωg˙aΩag˙, id-dnubiet mag˙mula fis-satra tad-dlam u d-dnubiet mag˙mula fid-dawl. Ìesù jitg˙abba bid-dnubiet tal-futur: it-tradi-



menti ta’ tant persuni li jisimhom Ìuda, id-dnubiet tas-suppervja, il-tradimenti tar-reli©juΩi u tal-miΩΩew©in, il-gideb, il-kalunnji, l-adulterji, l-omiçidji, dnubiet li ma kenux tieg˙u imma li hu, fil-©nien tal-Ìetsemani jitg˙abba bihom....”id-dnub tag˙na waqa’ fuqu.

U Ìesu’ jibqa’ wa˙du.Xmun, rieqed? Reqdin?Iççedi n-natura f iΩika tal-

Img˙allem. U l-g˙araq sarlu b˙al qtar tad-demm içarçar sa l-art. F’dak il-lejl iΩ-Ωebbu© tal-Getsemani ma ntag˙sarx. F’dak il-lejl il-piΩ tad-dnub bhal donnu ried jg˙asar l-Iben ta’ Alla. Ìesù jg˙ereq l-g˙araq tad-demm, l-ewwel qatriet tad-demm li xxerrdu g˙all-fidwa tal-bnedmin, l-ewwel qatriet tad-demm li kellhom i˙abbu ‘l bnedmin ma Alla. U Ω-Ωiffa kies˙a baqg˙et i©©orr kliem IΩaija: Kien imΩebla˙ u mwarrab mill-bnedmin, bniedem li bata u kien jaf x’inhu l-mard, bhal wiehed li n-nies jahbu wiççhom minnu, bniedem imΩebla˙, li a˙na xejn ma qisnieh...

U Ìesù jibqa’ wa˙du. Fit-talb, fil-qawwa tal-Missier isib il-fara© tieg˙u. B’fiduçja bla limiti fil-Missier jistqarr: Abba Missier. Missier, kollox hu possibli

g˙alik...bieg˙ed minni dan il-kalçi...˙ass dwejjaq tal-mewt fuq u beda jitlob b’˙erqa akbar...Abba Missier, imma tkun mag˙mula mhux ir-rieda tieg˙i imma tieg˙ek.

F’dan l-att ta’ ubbidjenza il-©nien tal-Ìetsemani isir il-©nien tal-fidwa tag˙na. Fil-©nien tal-Eden Adam kien dineb; fil-©nien tal-Ìetsemani Ìesù jitg˙abba bid-dnubiet tal-bnedmin kollha. Fl-Eden Adam in˙eba mill-wiçç ta’ Alla; fil-Ìetsemani Ìesù jitlob g˙all-bnedmin kollha quddiem il-Missier. Fl-Eden, Alla sab lil Adam, midneb u ribbelli; fil-Ìetsemani Alla jsib lil Ìesù, ubbidjenti u ubbidjenti sal-mewt tas-salib. Fil-Ìetsemani Ìesù isib il-Missier, g˙ajn tal-qawwa fil-©lieda kontra Sa-tana, g˙ajn ta’ qawwa quddiem id-dehra tad-dell tas-salib....

U d-dixxipli jorqdu. Id-dg˙ufija tal-©isem traqqadhom, anke quddiem it-tbatijiet tal-Kristu. Hu li kien sej˙ilhom biex jibqg˙u mieg˙u, jittraduh, jiskan-dalizzaw ru˙hom minnu...ja˙arbu. Ji©i midrub ir-rag˙aj u n-ng˙a© jitferrxu. U d-dixxipli kollha ˙arbu.”

Ìesù fil-Ìetsemani: ktieb tat-talb tas-seklu XV

Ìesù fil-Ìetsemani mal-appostli


X’ÌARA F’DAK IL-LEJLFIL-ÌETSEMANI?

X’ÌARA F’DAK IL-LEJLFIL-ÌETSEMANI?

Wara li temm l-a˙˙ar çena Ìesù ta l -a˙˙ar rakkoman– dazzjonijiet tie¥u lid-dixxi-

pli, u ˙abbrilhom minn qabel dak li kellu ji©ri f’dak il-lejl, b’mod partikulari t-tradiment ta’ wie˙ed minnhom.

Imba¥ad niΩlu mit-tara© li kien ja¥ti ¥all-parti aktar ‘l isfel tal-belt, qasmu n-nixxie¥a tal-Kidron, u marru fuq in-na˙a l-o˙ra, fuq ix-xaqliba ta’ l-G˙olja taΩ-Ûebbu©, qrib il-ma¥sar taΩ-Ωejt, imsejja˙ Ìetsemani, fejn is-soltu Hu kien jistrie˙ kull darba li kien ji©i Ìerusalem.

L-atmosfera kienet stramba; ma kienetx b˙ad-drabi l-o˙rajn. Id-dixxipli kienu mnikktin u kienu qed jistennew xi ˙a©a kerha. Kienu m˙assbin ¥al dak li l-Im¥allem kien ˙abbar. U kienu mimlijin bil-biΩa.

Anke l-aspett ta’ Ìesù ma kienx tas-soltu; kien jidher mimli sibijiet u mifni. Malli waslu hemm, wara li stieden lil kul˙add biex jitlob, l-Im¥allem se-jja˙ lit-tlieta tas-soltu: Pietru, Ìakbu, Ìwanni, u irtira f’distanza ta’ tef¥a ta’ ©ebla. Hemm hu inxte˙et jitlob. Bdiet

ti©rilu xi ˙a©a speçjali, ¥ax Hu kien qie¥ed isofri niket terribbli. Mark jesprimi dan in-niket bi kliem qawwi: “Ir-ru˙ tie¥i hi mnikkta ¥all-mewt” (14,34). Ma kienx niket tas-soltu; kien niket mortali. Ìesù beda j˙ossu se jmur min˙abba sofferenza purament morali.

Constancio Cabezón ofm

“Beda jsofri niket tal-mewt”

Il-"Bew

sa ta’ Ì

uda"

ta’ G

iotto


Kien lo©iku dan kollu. Hu kien jaf dak kollu li kien se ji©rilu; ¥alhekk beda jsofri niket sal-mewt. Imma l-¥arfien tie¥u ma kienx b˙al ta¥na. L-¥arfien tie¥u kien jara kollox fil-preΩent. Hu kien jaf b’çertezza assoluta f’dak il-mument dak kollu li kien se ji©rilu ftit si¥at wara. U anke jekk minn ©ewwa Hu aççetta, in-natura tie¥u kienet tiç˙ad, u bdiet tirreja©ixxi b’manjiera li fiΩjolo©ikament mhijiex normali. Min qatt ma ra persuna li to¥roq min˙abba t-terrur? Hi rejazzjoni fiΩjolo©ika li dejjem tista’ ti©ri.

In-natura umana ta’ Ìesù, billi kienet taf fil-preΩent dak li kien se ji©rilha, bdiet tirreja©ixxi b’terrur u niket, li min˙abba fihom Ìesù ˙assu qed imut, u li ©ew akkumpanjati minn fenomenu rari, imma li jista’ jivveri-fika ru˙u fil-mediçina, li jissejja˙ HE-MATRIDOSIS, ji©ifieri ¥araq speçjali akkumpanjat mid-demm.

Luqa, li kien tabib, jirriferixxi dan il-fenomenu b’rejaliΩmu: ”Hu ass dwej-jaq tal-mewt fuqu u beda jitlob b’˙erqa

akbar. L-¥araq sarlu b˙al qtar tad-demm içarçar sa l-art” (22,44).

Fil-fatt, biex inkunu eΩatti, irridu n¥idu “grumi” u mhux qtar tad-demm, ¥ax Luqa t-tabib juΩa l-kelma TROM-BOI, kelma griega li minnha titnissel il-kelma TROMBOSI, li hi marda li ti©i prodotta minn demm ma¥qud (“blood clot”).

Hi xi ˙a©a unika li din il-kelma li juΩa Luqa po©©iet f’diffikultà t-tradutturi kollha tal-Van©elu tie¥u, sa mill-ewwel Ωminijiet. Tant kien kbir it-ta˙wid li nisslet din il-kelma, li aktar minn awtur wie˙ed wasal j¥id li dan it-test kien falz, miΩjud ma’ l-ori©inal, u li ¥aldaqstant kellu ji©i eskluΩ mill-Van©elu.

O˙rajn ma waslux sa hawn, imma meta ittraduçew dejjem utilizzaw l-espressjoni: Qtar tad-Demm. L-istess Bibbja ta’ Ìerusalem, li hi reçenti, it-traduçiet “gocce dense di sangue” (“qtar o˙xon tad-demm”). L-uniku li wasal biex jittraduçi l-kelma nofs triq kien P. Lagrange, li jrendi l-kelma TROM-BOI bil-kelma GLOBULI tad-demm. Kul˙add kien i©ib b˙ala ra©un il-fatt li mhux possibbli li d-demm ma¥qud j¥addi mill-pori. Hi xi ˙a©a stramba kif ma ittraduçewx kelma daqshekk çara fit-tifsira vera ta¥ha.

Jien na˙seb li dan kollu hu riΩultat ta’ spjegazzjoni falza tal-fatt.

Naslu ¥all-qalba tal-kwestjoni. Ejjew n¥idu li quddiem fenomenu psikiku b˙al dak li se˙˙ fil-kaΩ ta’ Ìesù, in-natura ¥amlet rejazzjoni ta’ biΩa’; malli da˙al fl-agunija, Ìesù beda j˙ossu jmut bi tbatija purament morali u aktar minn hekk, b’fenomenu rari imma possibbli mil-lat mediku, imsejja˙ HE-MATHIDROSIS, ¥araq tad-demm.

Il-fenomenu jikkonsisti f’dan: qud-diem biΩa kbir jew terrur, il-gjondoli ta’


l-¥araq, li huma mxerrdin fil-©isem kollu ta¥na, jitwess¥u; u fl-istess in ji©i verifikat dak li jissejja˙ “vasodi-latazione dei capillari sottocutanei” li huma kollegati mal-gjandoli. Dan il-proçess jipproduçi “secretions” akbar tal-gjandoli ta’ l-¥araq.

Dawn il-gjandoli ta’ l-¥araq, meta jitwess¥u kemm jifil˙u, ja¥afsu l-kapillari, li jinkisru. Id-demm tal-kapillari miksurin, jit˙allat ma’ l-¥araq u din it-ta˙lita titla’ ¥all-©ilda tal-©isem permezz tal-pori. Din it-ta˙lita, meta tasal fuq il-©ilda, tinqasam: mill-banda l-wa˙da l-¥araq li jaqa’ u mill-o˙ra d-demm li, ¥ax hu aktar dens, jibqa’ bejn it-tikmix tal-©ilda, fejn ja¥qad (il-˙in tal-koagulazzjoni idum minn Ωew© minuti u nofs sa ames minuti u nofs). Il-“grumi” Ω¥ar, li ji©u iffurmati fuq il-©ilda, jaq¥u ma’ l-art meta ji©u mbuttati mill-¥araq ©did u abbundanti li jkompli ˙iere©. U l-proçess ikompli hekk. San Luqa, mela, ¥andu ra©un li fil-Van©elu j¥id hekk. Kemm dam dan il-fenomenu? Il-Van©elu ma j¥idilniex b’mod çar. Nist¥u nsibu xi indikazzjoni minn dak li Ìesù j¥id lill-appostli: “Mela ma fla˙tux tishru sie¥a wa˙da mie¥i?”

Rigward il-fatt ta’ l-¥araq tad-demm nist¥u na¥mlu dawn il-kun-siderazzjonijiet:

1. Min˙abba l-kwantità kbira ta’ demm li ixxerred (¥ax dan il-fenomenu ji©i prodott fuq il-©isem kollu), Ìesù

Mappa ta’ Madaba (VI seklu wK). Il-vle©©a tindika l-GETHS(emani) u l-knisja fuq il-post

da˙al fi stat ta’ “hypovolemic shock”, min˙abba li tilef kwantità kbira ta’ demm f’˙in daqshekk qasir.

2. L-¥araq intens u l-kwantità kbi-ra ta’ demm li ˙ar©et mill-©isem kollu, ipproduçiet f’Ìesù ¥atx kbir. Dan kien ¥atx ja˙raq akkumpanjat minn deni qawwi, li kien jiΩdied fil-proporzjon mad-demm li jintilef (Fla©ellazzjoni, Inkurunazzjoni bix-xewk), u li ak-kumpanja lil Ìesù matul il-˙in kollu tal-passjoni.

3. G˙all-istess ra©uni u min˙abba l-istess kawΩi esposti, minn dak il-mu-ment, Ìesù kien i˙oss “hypotension” fl-arterji, li ma¥ha b˙ala konsegwenza, ©abet tnaqqis dejjem ikbar tal-forzi fiΩiçi.

4. Min˙abba li l-gjandoli ta’ l-¥araq twess¥u ˙afna, u ma¥hom infaq¥u ukoll eluf ta’ kapillari, wasslu ¥al “dermis” u “hypidermis” ta’ Ìesù. Fi kliem ie˙or, ta˙t il-©ilda esterna, il-©isem kollu ta’ Ìesù baqa’ qisu “La˙am ˙aj”; sitwazzjoni li kienet l-inqas adatta biex tissapporti d-daqqiet li ©ismu sofra fil-©im¥a tal-passjoni sal-mewt.

Na˙sbu ftit dwar dak li kienu l-fla©ellazzjoni, l-inkurunazzjoni bix-xewk, il-©arr tas-salib fuq ©isem f’dan l-istat. Dan il-fenomenu fiΩjolo©iku bil-konsegwenzi tie¥u, kien fatt li ma nist¥ux ninjurawh meta na˙sbu fit-tbatijiet kollha li sofra Ìesù matul il-Passjoni.


IL-QABAR TA’ MARIJAFIL-WIED TA’ KIDRONIL-QABAR TA’ MARIJAFIL-WIED TA’ KIDRON

Ìwann Abela ofm

F ’ri©lejn l-G˙olja taΩ-Ûebbu©, f’tarf il-Wied ta’ Kidron fuq ix-xaqliba tat-Tramuntana, ma©enb l-G˙ar

tal-Ìetsemani, illum hemm Knisja li ta˙tha tkennen il-Qabar li fih, skond it-tradizzjoni bikrija tal-Knisja ta’ Ìeru-salem, kienet ©iet midfuna Marija, Omm Ìesù. Çertament li mill-ewwel ti©ina f’mo˙˙na l-mistoqsija: mela Marija mhux Efesu mietet? Jekk Marija mietetx f’Efesu jew inkella f’Ìerusalem mhix domma ta’ fidi imma kemm il-wa˙da kif ukoll l-o˙ra huma marbuta mat-

tradizzjonijiet bikrin tal-komunitajiet insara. Il-Knisja ta’ Ìerusalem qatt ma kellha diffikultà mhux biss tfakkar il-©rajja tal-mewt ta’ Marija imma wkoll tistqarr bikri li Marija kienet l-ewwel li rçeviet il-Glorja tal-Qawmien. Forsi tajjeb niftakru li dan it-twennim bikri ©ie kkonfermat b˙ala domma tal-Fidi Nisranija mill-Knisja Kattolika nhar l-1 ta’ Novembru 1950. G˙addew ˙afna snin imma Ω-Ωerrieg˙a tat-twemmin miΩrug˙a fl-in˙awi tal-Wied ta’ Kid-ron xterdet qajl qajl madwar id-dinja. It-tradizzjonijiet bikrija tal-Knisja ta’ Ìerusalem (II-III seklu) dwar il-”mewt-difna-qawmien” ta’ Marija in©abru fi ktejjeb apokrifu jismu “Dormitio Mari-ae”. Interessanti li din l-iskema “mewt-difna-qawmien” ©iet imfassla b’xeb˙a qawwi mal-”mewt-difna-qawmien” ta’ Ìesù. Kien dan il-ktejjeb li jag˙ina l-˙jiel storiku u ambjentali g˙al din il-©rajja. Veru li huwa kitba apokrifa miktuba mhux bi skop storiku imma wie˙ed tejolo©iku, imma xorta wa˙da fih indika-zzjonijiet ambjentali u ©eografiçi li ©ew ikkonfermati mir-riçerka li saret f’dan l-imkien f’dawn l-a˙˙ar snin.

“Meta g˙alqilha Ω-Ωmien fuq din l-art...”

Faççata tal-Knisja fuq il-Qabar ta’ Marija


Silta qasira minn dan it-Transitu tg˙inna nifhmu a˙jar il-mentalità bikrija tal-knisja ta’ Ìerusalem: “Fost il-kant tas-salmi, l-appostli qamu u adu l-©isem imqaddes mill-g˙olja ta Sijon g˙all-Wied ta’ Ìosafat. Dalg˙odu ˙udu lis-Sinjura Marija u morru barra Ìerusalem fit-triq li tie˙u f’ras il-wied ‘l hinn mill-G˙olja taΩ-Ûebbu©. Araw, issibu tliet g˙erien: dak wiesg˙a tan-na˙a ta’ barra, imbag˙ad wie˙ed fuq ©ewwa, u fl-a˙˙ar kamra çkejkna bi xkaffa tat-tafal in-na˙a tal-Lvant. Morru u qieg˙du lill-Imbierkka fuq dak il-post... Imbag˙ad id-dixxipli, b’qima kbira, qeg˙duha fil-qabar, fost il-biki u l-kant g˙ax kienu j˙obbuha afna. U f’daqqa wa˙da, dawl kbir idda fuqhom mis-sema. Huma waqg˙u mal-art, filwaqt li l-©isem imqaddes kien me˙ud fis-sema mill-an©li”.

Il-”qabar ta’ Marija” kien ©ie ttrasformat f’santwarju u bikri inbidel fi knisja tal-kampanja. Wara l-Konçilju ta’ Kalçidonja (431 wK) li fih kienet

©iet ipproklamata d-domma tal-Fidi li Marija hija “Omm Alla” (Theotokos) din il-kappella kienet ©iet iddedikata lil “Omm Alla” mill-isqof ta’ Ìeru-salem. Kien il-mument li fih il-qabar ta’ Marija g˙adda minn idejn il-lhud-insara tal-Palestina g˙al idejn l-insara ©ejjin mill-©entili. Kien ukoll iΩ-Ωmien li fih, b˙alma kien sar fuq il-qabar ta’ Ìesù, il-qabar ta’ Marija ©ie maqtug˙ g˙alih wa˙du mill-oqbra u l-blat li kienu jdawruh. L-Imperatur Mawrizju bena knisja-rotunda fuq dan il-post u l-kappella qadima saret il-kripta tal-knisja l-©dida.

It-tifkira tal-post kienet miΩ-muma b’g˙oΩΩa mill-insara tant li d-devozzjoni popolari kienet wasslet biex nhar il-15 t’Awissu ta’ kull sena ti©i ççelebrata l-festa tat-transitu u t-tlug˙ fis-sema ta’ Marija. Kienet festa li g˙aliha l-insara kienu jit˙ejjew permezz ta’ randan li matulu kienu spiss jinΩlu jΩuru l-qabar fil-Wied ta’ Kidron. Il-Knisja ta’ fuq

Il-Qabar ta’ Marija fil-Wied ta’ Kidron qabel ir-restawr tal-1972


inqerdet qabel il-wasla tal-Kruçjati. Fi Ωmien is-saltna Latina il-Kruçjati bnew (1112-1130) knisja o˙ra majestuΩa liema knisja Ωammet l-istess tifsila b˙al dik ta’ qabilha, ji©ifieri knisja fuq u kripta fejn kien hemm il-qabar ta’ Marija. Ma©enb il-knisja bnew ukoll abbazija li g˙addewha lill-Benedittini. Din l-abbazija kienet mag˙rufa b˙ala l-”Abbazija ta’ Santa Marija fil-Wied ta’ Ìosafat”.

Malli ntemmet is-saltna Latina ta’ Ìerusalem (Kruçjati) u Saladin (1187) ried jibni mill-©did il-˙itan tal-belt ta’ Ìerusalem, is-suldati ta’ Saladin attew il-knisja ta’ fuq u l-abbazija biex setg˙u jiΩaw il-©ebel g˙all-˙itan tal-belt. Imma l-kripta ma messewhiex min˙abba l-qima li kellhom lejn l-”Imqaddsa Omm il-profeta Ìesù”. BaΩikament din hija l-”Knisja” li g˙ad fadal wieqfa llum u l-faççata tag˙ha, flimkien mat-tara© u

l-˙nejjiet tas-saqaf, g˙alkemm mudlama u ming˙ajr affreski, huma eΩempju klas-siku tal-bini ta’ Ωmien il-Kruçjati.

Fis-seklu erbatax, Fra Niccolò minn Poggibonsi, Fran©iskan, kiteb dak li ra meta wasal f’dan l-imkien qaddis: “Dwar Santa Marija, kul˙add g˙andu jisma’ xi ˙aga u g˙alhekk se nitkellem dwar il-kappella mqaddsa fuq dan il-post. Lejn it-tramuntana (tal-Kidron) ‘l bog˙od tir ta’ vle©©a (mill-Knisja tal-Ìetsemani) wie˙ed isib misra˙ kbir, li jinsab f’tarf il-wied, u hemm hemm knisja li fiha hemm il-Qabar tal-Ver©ni Marija. Il-Knisja g˙andha tliet bibien: wie˙ed lejn ix-xlokk, li huwa d-da˙la, ie˙or lejn il-punent li issa huwa mag˙luq bil-©ebel g˙ajr tieqa- jing˙ad li minn dan il-bieb da˙lu l-appostli bil-©isem glorjuΩ tal-Ver©ni Marija; it-tielet biex fil-Lvant u dan huwa mbarrat bil-©ebel; lis-saraçeni li

Il-kamra ta’ ©ewwa u l-bank tal-©ebel fil-Qabar ta’ Marija wara r-restawr tal-1972


jg˙assu l-knisja trid t˙allas nofs dirhem g˙al kull ras. Is-saraçeni g˙andhom de-vozzjoni kbira, u jemmnu li l-fil-qabar hemm il-©isem tal-Ver©ni Marija; u jum minnhom, meta kont qed inqaddes fuq il-qabar, rajt afna Saraçeni ji©u jag˙tu qima, mhux g˙all-quddiesa, g˙ax f’dik huma ma jemmnux, imma lill-qabar urew qima kbira. Hekk kif tid˙ol fil-knisja issib tara© wiesg˙a sabi˙ li jinΩel 46 tar©a, li huwa wiesg˙a l-wisa’ tal-knisja. Il-Knsija hija kbira, ta’ devozzjoni u mudlama, u hemm afna altari; kull denominazzjoni ta’ nsara g˙andha altar u fil-festa ta’ l-Awissu, kull denominazzjoni tiççelebra fuq l-altar tag˙ha bir-rit tag˙ha; u fin-nofs tal-knisja hemm kappella çkejkna li g˙andha koppla ta’ l-ir˙am, b’Ωew© da˙liet kwadri, kbar biΩΩejjed biex tid˙ol persuna wa˙da. Wie˙ed mill-bibien i˙ares lejn it-Tramuntana l-ie˙r lejn il-Lvant. Ìo din il-kappella mqaddsa hemm il-wisq imqaddes qabar ta’ Marija, fejn

Il-Kappella çkejkna mibnija fuq il-Qabar ta’ Marija

l-Appostli difnuha. Fuq in-na˙a ta’ quddiem tal-qabar hemm tliet toqbiet maqtug˙a biex wie˙ed ikun jista’ jmiss il-qbar innifsu.; il-qabar fih ˙mistax-il palma ta’ l-id u tliet iswaba tul. Hemm indul©enza plenarja”. (Libro d’Oltremare, LXXXII).

F’dan iΩ-Ωmien, seklu erbatax, is-santwarju g˙adda f’idejn il-Fran©iskani, li sas-seklu tmintax admu qatieg˙ biex Ωammew u rrestawraw dan il-post. Restawr li kien neçessarju min˙abba l-g˙arar li spiss kien jg˙arraq is-santwarju li issa jinsab ta˙t il-livell tal-wied. Il-Fran©iskani g˙exu fis-sliem flimkien mal-insara tar-riti orjentali g˙al madwar mitejn sena sakemm fis-seklu tmintax il-Griegi Ortodossi bdew jag˙mlu minn kkollox sabiex jie˙du f’idejhom dan l-imkien, ˙a©a li se˙˙et definittivament fis-sena 1757. Illum il-Fran©iskani g˙andhom biss dritt li jitolbu pubblikament f’dan il-post tliet


darbiet fis-sena, wa˙da minnhom nhar il-15 t’Awissu.

Min˙abba l-g˙arg˙ar tal-1972 il-Fran©iskan P. Bellarmino Bagatti kellu x-xorti li jag˙mel l-iskavi madwar il-qabar ta’ Marija. Minn dawn l-iskavi irriΩulta li tassew dan il-qabar ta’ Marija fil-Ìetsemani kien jinsab f’zona ta’ difna (çimiterju) uΩata tul-ewwel seklu! Il-qabar innifsu jaqbel eΩatt mad-deskrizzjonjiet topografiçi li g˙andna fil-verΩjonijiet differenti tad-”Dormitio Mariae”. Hekk it-teknika tat-t˙affir tal-qabar kienet l-istess b˙al oqbra o˙ra tal-ewwel seklu, fosthom b˙al dik tal-Qabar ta’ Ìesù. Il-Qabar fil-fatt kellu l-kamra ta’ barra u l-kamra ta’ ©ewwa fejn kien hemm il-bank tad-difna. Minn din ir-riçerka arkejolo©ika flimkien mad-dokumenti bikrin u d-devozzjoni popolari jidher çar li t-twemmin dwar dan il-Qabar ta’ Marija tmur lura lejn iΩ–Ωmien bikri tal-Knisja!

Meta illum wie˙ed jid˙ol qajl qajl u jinΩel it-tara© ewlieni biex jasal ˙dejn il-qabar, isib ru˙u f’ambjent miΩg˙ud biil-lampieri u g˙add ta’ xemg˙a tnemnem quddiem ix-xbihat u l-ikoni imdendla mal-˙itan. Int u nieΩel it-tara© issib fuq ix-xellug l-altar ta’ San ÌuΩepp fejn fi Ωmien il-kruçjati kien hemm l-oqbra tal-mara ta’ Baldwinu III u ta’ omm Beomondo III, prinçep ta’ Antjokja. Fuq in-na˙a tal-lemin hemm l-altar ta’ Sant’Anna u San Ìwakkin li kien il-qabar tar-regina Melisanda, bint Baldwinu II, sultan ta’ Ìerusalem.

Din Melisanda kienet ©iet mog˙tija b˙ala mart Folco ta’ Angiò fl-1129 bid-dritt tas-suççessjoni. Min˙abba li ©iet akkuΩata in©ustament b’adulterju kel-lha ssofri ˙afna. Mal-mewt ta’ Ωew©ha mexxiet is-saltna Latina ta’ Ìerusalem f’isem binha Baldwinu III li kien g˙ad ma kellux l-età legali biex isaltan. Malli

binha a f’idejh is-saltna irtirat f’Nablus minn fejn kienet twettaq ˙idma ta’ ka-rità kbira. Kienet hi li rrestawrat ukoll din il-knisja fuq il-qabar ta’ Marija. Biex sar il-qabar tag˙ha f’din il-knisja sar ˙afna xog˙ol li x’u˙ud minnu g˙adu jidher ma©enb dan l-altar.

X’˙in tasal isfel quddiem il-qabar ta’ Marija, tg˙ammex g˙ajnejk biex tilma˙ fid-dawl bati l-imkien qaddis. Imkeffen u miksi bi drappijiet, ikoni u fided. Bieb baxx u dejjaq ida˙˙lek fil-”kamra ta’ ©ewwa” u hemm, im˙ares bil-˙©ieg, hemm il-bank tal-©ebel li fuqu tqieg˙ed il-©isem bla ˙ajja ta’ Omm Alla! Tieqaf ˙esrem g˙ax ma tistax ma ta˙sibx dwar il-kobor tal-misteru, mhux biss ta’ Marija, imma wkoll dak li hemm jistenna lil dawk li jemmnu: g˙ax Marija kienet l-ewwel wa˙da li rçeviet il-premju tal-Qawmien... u b˙alha a˙na g˙ad irridu ng˙addu minn din il-©rajja! Bla trid tlissen “Sliem g˙alik sultana, omm tal-hniena, ˙ajja, ˙lewwa, tama tag˙na.....”

Kadru.. lampieri... xemg˙a.. fil-qabar ta’ Marija


IL-WIED TA’ KIDRONIL-WIED TA’ KIDRON

L -isem tal-Wied li jifred il-belt ta’ Ìerusalem mill-G˙olja taΩ- Ûebbu© huwa msejja˙ bil-lhudi

“Qidron”, kelma li tfisser “mudlam”. L-ewwel darba li niltaqg˙u ma’ dan l-isem fil-Bibbja huwa fi Ωmien is-slaten David u Salamun. Aktar tard insibuh imsemi kemm-il darba fl-Antik Test-ment u darba biss fil-Ìdid Testment, fl-okkaΩjoni tal-agunija tal-Mulej. Il-kittieba nsara, lhud u misilmin, mir-IV seklu ‘l quddiem, isej˙ulu wkoll il-Wied ta’ Ìosafat min˙abba interpretazjoni litterali li ting˙ata lit-test tal-profeta Ìoel (4,2.16) li jippreΩenta lil Ja˙weh ˙iere© minn Sijon biex jag˙mel ˙aqq mill-©nus. Ìosafat fil-fatt tfisser “Alla ji©©udika”. Minn Ωmien Teodosju (530 wK) huwa msejja˙ ukoll “wadi el-Nar” (Wied tan-nar). Il-Wied ta’ Kidron jibda l-mixja tieg˙u mit-tramuntana ta’ Ìeru-salem u din il-parti tal-bidu tieg˙u hija msej˙a “Wadi el-ÌoΩ” (Wied tal-©ewΩ). Malli jasal ma©enb il-belt ta’ Ìerusalem huwa msejja˙ Kidron u kif jibda jaqbeΩ il-belt fid-direzzjoni tax-Xlokk u jasal ma©enb il-g˙ajn ta’ Silwan, huwa mse-jja˙ “Wadi Sitt Maryam” (Wied Sidna Marija). Malli jo˙ro© mill-in˙awi ta’ Ìerusalem u jibda nieΩel lejn id-deΩert ta’ Ìuda l-isem isir Wadi el-Ri˙ab (min˙abba l-ir˙ieb li kienu jg˙ammru fuq ix-xaqlibiet tieg˙u - fosthom dawk f’Mar Saba). L-a˙˙ar biçça tieg˙u li tibqa’ nieΩla sal-Ba˙ar il-Mejjet hija msej˙a

Wadi en-Nar. Fl-in˙awi tal-G˙ajn ta’ Silwan il-Kidron jing˙aqad mal-wied ta’ Ìe Óinnon (Ìehenna).

Il-©rajja tal-Wied ta’ Kidron hija mimlija tifkiriet ta’ dmug˙, imwiet, idolatrija u impurità legali. B’mod partikulari l-in˙awi fejn il-Kidron kien jiltaqa’ mal-Ìe˙enna. David jasqam minnu meta kien imfittex g˙all-mewt minn ibnu Absalom (2Sam 15,23) fil-waqt li Salamun jordna lil Simg˙i biex ma jaqsamx il-Wied ta’ Kidron jekk ma riedx jara l-mewt (1Sl 2,37). Di-versi slaten ˙arqu fih g˙add ta’ statwi u strumenti ta’ l-idolatrija: hekk g˙amel Asa bl-istatwa ta’ l-Asera (1Sl 15,13) u ÓeΩekija bil-materjal tal-idolatrija ta’ A˙aΩ (2Kr 29,16). Ìosija ordna t-tne˙˙ija tal-o©©etti ta’ kult lil Bag˙al, Asera u l-eΩerçti tas-smewwiet li kien hemm fit-tempju ta’ Ja˙weh u jin˙arqu kollha fil-wied ta’ Kidron u l-irmied jittie˙ed u jinxtered f’Betel (2Sl 23,4.12).

Tul il-Wied ta’ Kedron, fuq iΩ-Ωew© xaqlibiet tieg˙u l-oqbra jiddominaw il-panorama. Jekk fuq ix-xaqliba ta’ Ìerusalem, sa t˙t il-˙itna tal-belt is-sir id-difna tal-misilmin, fuq ix-xqliba tal-G˙olja taΩ-Ûebbu© issir id-difna tal-lhud. It-twemmin li f’da n il-wied se jsir il-©udizzju ta’ Alla g˙en biex dawn il-©nub ta’ dan il-wied ji©u ttrasformat f’çimiterji kbar. Fil-fond tal-wied, lejn kwaΩi bi dritt il-Knisja tal-Ìetsemani, hemm ukoll monumenti antiki li w˙ud

Ìwann Abela ofm

“... tifkira ta’ dmug˙, imwiet, idolatrija ...”


minnhom kienu di©à wieqfa fi Ωmien Ìesù. Dawn il-monumenti huma mag˙mula minn kmajra bin-”nefesh” (nifs) fuqha b˙ala simbolu tal-˙ajja. Forsi wkoll nisimg˙u l-le˙en ta’ Ìesù je˙odha kontra l-fariΩej u jsej˙ilhom ipokriti g˙aliex iΩejnu l-oqbra tal-©usti imma joqtlu lill-dawk mibg˙uta minn Alla (Mt 23,29). Dawn il-monumenti jiffurmaw Ωew© kuplessi mag˙rufa bhala ta’ Ûakkarija-San Ìakbu u l-ie˙or ta’ Absalom-Ìosafat.

Il-Qabar ta’ Absalom: huwa l-iktar wie˙ed mag˙ruf u jidher sewwa: im˙affer fil-blat u maqtug˙ mill-blat ta’ madwaru. Fuq in-na˙a ta’ barra g˙add ta’ kolonni li fuqhom iserra˙ friΩ imΩejjen li fuqu mbag˙ad hemm imserr˙a rotunda mg˙ottija bi strut-tura forma ta’ lembut bil-maqlub. Dan il-monument fih 20m g˙oli u l-istudjuΩi jqeg˙duh fost il-bini tal-ewwel seklu qK. It-tiΩjin tieg˙u huwa ta’ Ωmien el-lenistiku. L-indikazzjoni teig˙u b˙ala l-”Qabar ta’ Absalom “ hija mi©juba minn ÌuΩeppi Flavju u wkoll minn

San Ìlormu li aktarx hija bbaΩata fuq il-kliem bibliku: “U Absalom f’˙ajtu kien qabad u waqqaf g˙alih il-plier li hemm f’Wied is-Sultan g˙ax qal: “Ma g˙andix iben biex ifakkar ismi”. U kien semma l-plier b’ismu, u semmieh il-plier ta’ Absalom sal-lum” (2Sam 18,18). Il-Qabar ta’ Ìosafat huwa mag˙mul minn g˙ar bi tmien kmamar g˙ad-difna. L-aktar karatterisitka importanti ta’ dan huwa t-timpanu li hemm fuq il-faççata mΩejjen b’weraq ta’ l-akantu u frott, tipiku tal-ewwel seklu wK. Il-Qabar ta’ San Ìakbu: l-iskrizzjoni fuq il-bieb tindika li dan il-qabar kien l-imkien tad-difna tal-membri tal-familja saçerdotali tal-Beni-ÓeΩir. L-isem ÓeΩir insibuh fl-iskrittura b˙ala isem ta’ wa˙da mill-familji saçerdotali li jaqdu fit-Tempju (1Kr 24,15). Persuna©© b’dan l-isem jidher ukoll fil-lista ta’ dawk li kellhom jaqdu wara l-jasar ta’ Babel (Ne˙ 10,20). L-isem ta’ San Ìakbu intrabat ma’ dan il-monument g˙aliex tradizzjoni nisranija kienet tindikah b˙ala l-imkien fejn San Ìakbu mar jista˙ba waqt il-Passjoni ta’ Ìesù u wkoll b˙ala l-imkien tad-difna tieg˙u wara l-mewt li se˙˙et b’idejn il-membriu tas-Sanhedrin ta’ Ìeru-salem. Il-©rajja tal-mewt tieg˙u hija rrakuntata wkoll minn ÌuΩeppi Flavju u aktarx se˙˙et g˙all-˙abta tas-sena 62 wK. Kien il-Qassis il-Kbir Hananija li kkundannah u ©eg˙lhom jitfg˙uh minn fuq il-pinnaklu tat-tempju g˙al ©ol wied ta’ Kidron. Tradizzjoni antika tg˙id li lil San Ìakbu “difnuh hemm fil-post, viçin it-Tempju”. Fi Ωmien il-biΩantini dan il-monument sar ukoll imkien fejn kienu jg˙ammru xi r˙ib li bnew kmajjar g˙alihom u knisja çkejkna tifkira tal-martri. Il-Qabar ta’ Ûakkarija: huwa m˙affer fil-blat u g˙oli kwaΩi 7 metri bil-faççata tieg˙u imΩejna b’kolonni u kapitelli. Dan il-monument ukoll huwa tal-ewwel seklu qK.

U˙ud mill-"monumenti" fil-Wied ta’ Kidron


ÓAÌÌRUH BARRA L-BELTÓAÌÌRUH BARRA L-BELT

M eta semg˙u dan, ˙assew kliemu jinfdilhom qalbhom u bdew jg˙aΩΩu snienhom

kontra tieg˙u. Imma hu, mimli bl-Ispirtu s-Santu u b’g˙ajnejh fis-sema, ra l-glorja ta’ Alla u lil Ìesù qieg˙ed fuq il-lemin ta’ Alla. U qal: “Ara, qieg˙ed nara s-sema miftu˙ u lil Bin il-bniedem fil-lemin ta’ Alla.” U huma nfexxew jg˙ajjtu kemm jifil˙u u jsoddu widnejhom. Mbag˙ad intefg˙u fuqu lkoll f’daqqa, kax-kruh ‘il barra mill-belt u qabdu j˙a©©ruh. Ix-xhieda qieg˙du ˙wejji©hom f’ri©lejn Ωag˙Ωug˙ jismu Sawl. Lil Stiefnu qabdu j˙a©©ruh huwa u jitlob u jg˙id: “Mulej Ìesù, ilqa’ r-ru˙ tieg˙i.” Mbag˙ad niΩel g˙arrkubbtejh u g˙ajjat b’le˙en g˙oli: “Mulej, tg˙oddulhomx dan id-dnub.” U kif qal hekk, miet. (Atti 7, 54-60).

Id-diskors twil ta’ Steifnu quddiem is-Sinedrju - diskors li bih Stiefnu jid-denunçja l-qalb iebsa tal-poplu tieg˙u quddiem il-manifestazzjoni ta’ Alla li de-hret fl-istorja kollha tal-fidwa, u b’mod partikulari fil-persuna ta’ Ìesù - iqanqal opposizzjoni ˙arxa.

Quddiem Stiefnu li jistqarr li kien qed jara dehra ta’ Alla li fiha Ìesù huwa gglorifikata, il-membri tas-Sine-drju jag˙alqu widnejhom u kontra kull ra©uni j˙a©©ru lil Stiefnu.

Stiefnu huwa l-ewwel dixxiplu ta’ Ìesù li jmut martri. B˙all-Mulej imut u waqt mewtu jafda ru˙u kompletament

lill-Mulej, filwaqt li jitlob il-ma˙fra g˙al dawk li kienu qeg˙din i˙a©©ruh. Il-mewta ta’ Stiefnu kellha tkun Ωerrieg˙a ta’ tifrix tal-fidi fil-Mulej Ìesù.

Il-lhud-insara kienu jfakkru fuq ix-xaqliba tal-Lvant tal-˙itan tal-belt ta’ Ìerusalem, fl-in˙awi tal-Bieb ta’ l-Iljuni, il-©rajja tal-martirju ta’ Stiefnu. Imma t-tifkira kienet intilfet tant li fi Ωmien aktar tardiv din it-tifkira kienet issir fuq ix-xaqliba tat-Tramuntana tal-belt, fl-in˙awi tal-bieb ta’ Damasku. Il-Komunità Griega-Ortodossa, fl-1957, bniet l-ewwel santwarju-tifkira ta’ din il-©rajja fil-wied ta’ Kidron.


Il-Knisja ta’ San Stiefnu fil-wied

Il-Knisja ta’ San Stiefnu fil-Wied


LEJN IS-SENA 2000LEJN IS-SENA 2000

I l-ftu˙ mill-©did ta’ l-intrata ori©inali tal-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa u t-tqeg˙id ta’ l-istess Kummissar-

jat u l-˙idma tieg˙u ta˙t il-Patroçinju ta’ Sant’Antnin ta’ Padova, Duttur Evan©eliku u Patrun tal-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa, jag˙tina okkaΩjoni in˙arsu lejn il-passat u l-preΩent u b’mod partikulari lejn il-futur f’dak kollu li g˙andu x’jaqsam mal-appostolat tag˙na.

Irridu l-ewwel u qabel kollox nistqar-ru li n˙ossu li l-presenza tal-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa, kemm f’Malta u kemm f’G˙awdex, hija grazzja speçjali mog˙tija lilna, a˙na li nippruvaw inkunu wlied spiritwali tal-Fqajjar ta’ Assisi, il-bniedem tal-Kelma u l-qaddis li tant b’˙erqa rabat l-Ordni tieg˙u ma’ l-Art ta’ Ìesù Kristu. Nistqarru g˙al darb’o˙ra il-prinçipju tal-˙idma tag˙na mal-pellegrini li mag˙na jaqsmu l-grazzja tal-Postijiet Qaddisa: a˙na nippruvaw ma niddivorzjaw qatt il-Kelma ta’ Alla mill-Art Imqaddsa u vice-versa. Tat-tnejn in˙ossuna ndenjament ˙arriesa u f’isem Dak li huwa l-Awtur tag˙hom nippruvaw na˙dmu u nersqu u nressqu lejh.

Il-Passat: Kull ˙idma fil-preΩent g˙andha l-g˙eruq sodi tag˙ha fil-passat. G˙alhekk ma nistg˙ux ma nroddux ˙ajr lil Alla g˙al dawk kollha li ˙admu b’riΩq il-Kelma u l-Art Imqaddsa fil-passat, anke direttament permezz tal-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa, wie˙ed mill-ewwel Kummissarjati ta’ l-Ordni tag˙na, im-waqqaf fl-1636. Storikament, l-ewwel

Fran©iskani li rifsu l-gΩejjer tag˙na kienu l-Fran©iskani li ©ew ji©bru l-elemoΩina g˙at-Terra Santa. U mhux ta’ min jinsa, mhux biss il-predeçessuri kollha tag˙na, wie˙ed fosthom li kien ukoll Kustodju ta’ l-Art Imqaddsa imma wkoll l-g˙exieren ta’ ˙utna Fran©iskani li taw servizz u spiss anke Ωmien twil ta’ ˙ajjithom favur il-˙idmiet appostoliçi tal-Kustodja.

Il-PreΩent: Bi pjaçir tkompli l-pubblikazzjoni tar-Rivista Biblika L-Art Imqaddsa, b’inkluΩjoni ta’ kontributuri ©odda u bil-publikazzjoni ta’ kull sena tas-Suppliment li tant ji©i milqug˙ mill-qarrejja tag˙na. Ta’ min ifakkar fid-diversi pubblikazzjonijiet Bibliçi u marbuta ma’ l-Art Imqaddsa: Il-Bibbja l-Ambjent tag˙˙a, Persuna©©i Nisa fil-Bibbja, il-Festi Litur©içi tal-Lhud, Il-Via Sagra, il-Ktieb tat-talb Fra˙t Meta qaluli sejrin f’dar il-Mulej - Talb g˙al waqt il-pellegrina©©, u l-Gwida ta’ l-Art Imqaddsa, L-Art Imqaddsa mal-Fran©iskani, li din is-sena stampajna it-tielet edizzjoni tag˙ha. Ta’ min ifakkar, f’dak li g˙andu x’jaqsam ma’ pubblikazzjoni u xandir, id-diversi pro-grammi fuq l-Art Imqaddsa, Ìerusalem, u l-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa, fuq Radio Malta 1, u l-parteçipazzjoni f’programmi simili fuq ir-Radju RTK. Ovvjament dan minng˙ajr ma nsemmu il-kwantità kbira ta’ posters, bookmarks, brochures, noti g˙all-korsijiet.. Qed ikomplu l-Korsijiet li ta’ kull sena l-Kummissarjat jorganizza minn Ottubru sa Marzu, korsijiet li huma marbuta ma’ l-Art Imqaddsa, u f’din

KUMMISSARJAT TA’ L-ART IMQADDSA - MALTA

Marcello Ghirlando ofm - Twanny Chircop ofm


l-a˙˙ar sena, anke korsijiet ta’ natura strettament Biblika. Ta’ min isemmi l-Korsijiet Il-Óames Van©elu, Ìerusalem Belt ta’ Alla, Isimhom jibqa’ Mfakkar, Korsijiet fuq l-Art Imqaddsa bil-Videos, L-Ambjent u l-Formazzjoni tal-Bibbja, Il-Vangelu Skond San Ìwann. Kollha korsijiet li w˙ud minnhom qed isiru wkoll fil-gΩira G˙awdxija, minn Jannar sa Marzu ta’ kull sena.

Ta’ sodisfazzjoni kbir kienu ll-pellegrina©©i li saru matul dawn l-a˙har sitt isjuf. Aktar minn amsin pellegrina©© li permezz tag˙hom kwaΩi elfejn pel-legrin Ωaru l-Art Imqaddsa mag˙na.

Fost l-appostolat l-aktar importanti tal-Kummissarjat inqisu l-˙idma ta’ kux-xjentizzazzjoni fost ˙utna fil-Provinçja.

Óamsa minn ˙utna g˙amlu l-Kors g˙all-gwidi, u wie˙ed g˙amel sena Kors g˙ad-Diploma fl-Istudji Bibliçi; tnejn minn ˙utna issa qed ig˙inu lill-Ordni fil-korsijiet ta’ formazzjoni g˙all-patrijiet tal-lingwa IngliΩa; tliet patrijiet issa qed ja˙dmu g˙as-servizz tal-Kustodja ta’ l-Art Imqaddsa.

Ta’ min isemmi wkoll il-manuten-sjoni radikal li saret fil-Kummissarjat

matul dawn l-a˙˙ar ames snin kif ukoll it-tkabbir tieg˙u permezz tas-Sala Tera Sancta, Sala Ìerusalem, Sala Betle˙em, u l-istess intrata.

Il-Futur, lejn is-sena 2000: Dawn huma ftit mill-idejali tag˙na:

* inseddqu l-G˙aqda Óbieb ta’ l-Art Imqaddsa biex inkomplu nrawwmu grupp ta’ voluntieri li jg˙inuna f’din il-˙idma wiesg˙a tag˙na kemm g˙all-Kummissarjat u kif ukoll g˙all-Kustodja, kif kellna okkaΩjoni nibg˙atu di©à fis-snin li g˙addew.

* It-tis˙i˙ tal-pellegrina©©i; huma afna dawk li qed jitolbuna jer©g˙u ji©u mag˙na fuq pellegrina©© li jkun dif-ferenti minn dak tas-soltu, pellegrina©© li jkollu fih ukoll postijiet o˙ra b˙as-Sinaj u l-Ìordanja. Ta’ inkorra©©iment hija d-domanda ta’ diversi saçerdoti mill-kleru djoçesan li qed jitolbuna dan u qed jitolbuna li norganizzaw pellegrina©© b’irtir. Il-Fakultà tat-Tejolo©ija talbitna pellegrina©© g˙all-istudenti tal-Fakultà li jkun jinkludi fih konferenzi minn esperti tag˙na fuq il-post.

* Tis˙ih ta’ l-Open Day nhar l-ewwel Sibt ta’ Diçembru u l-Quddiesa li ssir g˙all-Benefatturi ta’ l-Art Imqaddsa dakinhar filg˙axija. Bosta kienu dawk li talbuna no˙olqu wirja permanenti fuq l-Art Imqaddsa.

* Il-˙idma flimkien mal-Fakultà tat-Tejolo©ija li jitwaqqaf il-Meditterranean Reigions Centre li jinkludi fih Insara, Lhud u Musulmani. Il-Kummissarjat di©à ©ie inkarigat jie˙u ˙sieb il-kuntatti mal-partijiet Lhud fit-Terra Santa.

* It-tis˙i˙ tal-korsijiet, speçjal-ment bl-inkluΩjoni ta’ lecturers bar-ranin, fuq il-mudell tal-Kors ta’ Studji Fran©iskani.

* Il-˙idma fost utna fil-Provinçja. Ix-xewqa tag˙na hija li l-Kustodja tkompli tkun opening missjunarja g˙all-Provinçja, kif kien ukoll fis-snin l-img˙oddija.

Dehra tad-da˙la tal-Kummissarjat illum

Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa - Malta

Documents

Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa - Malta