* Doç.Dr.,HititÜniversitesi,Fen-EdebiyatFakültesi,TürkDiliveEdebiyatıBölümü,Çorum/Türkiye, meraldemiryurek@hitit.edu.tr, meraldemiryurek@yahoo.com

Kurgusal Metinlerde İkinci Kişili Anlatıcı ve Bakış Açısı Meral Demiryürek*

ÖzetRomanvehikâyeincelemesiüzerineyazılmışTürkçeyayınlardagenellikleikiçeşit

anlatıcıdanveonlarabağlıbakışaçılarındansözedilir.Bunlarbirinciveüçüncütekilkişiağzındananlatımilekahramanaaitbakışaçısıvehâkim(tanrısal)bakışaçısıdır.Ayrıcamüşahitveçoklubakışaçılarıdavardır.Batıdillerindeyapılanyayınlararasındaisebah-sedilenbuanlatıcıvebakışaçısıtiplerineilaveolarak,ikincikişilianlatıcıvebakışaçısıileilgiliçoksayıdaçalışmaveörneğerastlanmaktadır.Bunlaragöre;ikincikişilianlatıcıvebakışaçısıileyazılaneserlerdeolay,anlatıcıtarafındanbirinesürekli“sen/siz”diyehitapedilerekonunbakışaçısıylayansıtılır.Dünyaedebiyatındaörneklerinsayısıgittikçeartmasınavedikkatedeğerbaşarılar eldeedilmesine rağmenTürkiye’de teorikalandaikincikişilianlatımvebakışaçısıhâlâdiğerlerinenispetenazbilinmekteyadahiçdik-katealınmamaktadır.

BuçalışmanınamacıTürkvedünyaedebiyatındanörneklerleikincikişilianlatıcıvebakışaçısınıdikkatleresunmaktır.

Anahtar Kelimeler:MichelButor,Değişme,ElenaHuzuri,KaranlıkVardar,NecipMahfuz,HırsızveKöpekler,ErdalÖz,Yaralısın.

The Second Person Narrator and Its Point of View in the FictionAbstractIngenerally,therearetwonarratorsandpointofviewsinthestudiesofthenovel

inTurkey.Thesenarratorsandpointofviewsarethethirdpersonnarratorandthefirstpersonnarratorandtheirpointofviews.Multiplepointofviewandobserverpointofviewcanbeaddedtothelist.However,westernstudiesofthenovelalsoincludethese-condpersonnarratoranditspointofviewandthewriterstelltheirstorywiththesecondpersonnarratoranditspointofview.Somenovelswerewrittenwiththelastone,suchasLa ModificationbyMichelButor,The Thief and the DogsbyNaguibMahfouz,Skoteinos VardarisbyElenaHuzuriandYou are WountedbyErdalÖz.OnecanfindafewthingsconcerningthesecondpersonnarratoranditspointofviewinthestudiesofthefictionaltextsinTurkey.Thereforetheaimofthisstudyistopresentandexplainthesecondpersonnarratoranditspointofviewinthefiction.

Keywords:MichelButor,LaModification,ElenaHouzouri,SkoteinosVardaris,Na-guibMahfouz,TheThiefandtheDogs,ErdalÖz,YouareWounted.

FSM İlmî Araştırmalarİnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi

FSM Scholarly StudiesJournal of Humanities and Social Sciences

Sayı/Number 2 Yıl/Year 2013 Güz/Autumn© 2013 Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi http://dergi.fsm.edu.tr

120

GirişHeranlatımutlakabiranlatıcıyasahiptir.Budurum,anlatmayadayalıtürler-

dekitemelunsurlararasına,kaçınılmazolarak,anlatıcıvebakışaçısıkavramlarınıyerleştirmeyigerektirir.Anlatıcı,yazarınsözüteslimetmekiçinihtiyaçduyduğuvarlıktırvekimizamanyazarlakarıştırılsadahiotamamenkurgusaldünyayaait-tir.Bununlabirlikteokuyucuileyazarveeserarasındakiilişkiyisağlayangüçlüyapısınedeniylereeldünyaylasıkıbağlarıvardır.Anlatıcınınvarlığınıngörünür-lüğüisedeğişkendir.Bazıanlatıcılarolayınakışınıkesmepahasınasürekliara-yagirerkendiğerbazıanlatıcılarkendilerinigörünmezkılıpsadecegöstermeyleyetinirler.Bütünanlatıcılariçindeğişmezolaniseberaberlerindebakışaçılarınıtaşımalarıdır.Kurgusalbirmetindeolaylarınokuyucuyakimingözünden,kiminağzındanulaştığısorusubakışaçısıkavramınıdoğurur.Nitekimbaştaromanvehikâyeolmaküzerebütünanlatmayadayalımetinlerdeanlatılacakbirolay,onuaktaranbiranlatıcıvebakışaçısıvardır.

Günümüzderomandaanlatıcıvebakışaçısınınbelirlikavramlararacılığıyladeğerlendirilmesianlayışıkabulgörmüşdurumdadırve romanüzerineyapılanteorikçalışmalaratemelteşkiledenyerleşmişifadelervardır.Bubağlamdahâkim(tanrısal, ilahi, olimpik)bakışaçısı(omniscient point of view)kullanımıeneskikavramlardandır.“Fielding’ingeliştirdiğitanrısalbakışaçısı,dahaçok,yazarileokuyucununbirtakımortakdeğerlere,inançlarasahipbulunduklarıtoplumsalor-tamlardageçerlidir.Böylebiranlatımyöntemininkullanılabilmesiiçinyazarın,anlatıcısınınağzındanilerisürdüğügörüşvedüşüncelerinokurlarcadabenim-seneceğine,paylaşılacağınagüvenmesigerekir,çünkübuyöntemleanlatılanro-manlardayazar-anlatıcıileokuyucusununolaylaraaynıgözlerleveaynıanlayışlabakmalarıbeklenir.”1Buanlayış,XX.yüzyılbaşlarından itibarenortayaçıkantoplumlardaki bireyselleşmeye bağlı olarak değişir. “Sıradan insanların yüzyı-lı”olarakkabuledilenXX.yüzyıldakideğişikliklersonucundaromanyazarlarıkendi inanç ve değerlerini özgürce ifade edebilecek başka anlatım yöntemleriaramayabaşlar.Sonuçta“romandayazarınegemenliğiniortadankaldırmanınenkesinyolu”olarakolaylarıonlarıyaşayanyadatanıklıkedenkişilereanlattırmagörülür.2Böylece“ben”veyakahramanınağzındananlatımileonabağlıbakışaçısı yaygınlaşır.Öte yandan “Yeni Roman” ekolünü benimseyenlerce hikâyeveonuanlatmaişi“romanınözü,varoluşnedeni, içindekişeylerhepanlatılanhikâyeye indirgendiği” içinküçümsenir.Bununlabirlikte,yeni anlatı teknikle-ri aramaktandavazgeçilmezvekusur sayılanınhikâyedeğil, “onunkesinliği,doğruluğu,katkısızlığıvedurgunluğu”olduğuifadeedilir.3YeniRomancılarge-

1 ÜnalAytür,Henry James ve Roman Sanatı,İstanbul,YKY,2009,s.28.2 A.g.e.,s.29.3 AlainRobbe-Grillet,Yeni Roman,İstanbul,Ara,1989,s.69-70.

121

reksizveanlamsız,hattagerçekleştirilmesiniimkânsızgördükleriruhsalçözüm-lemeyerinedışgerçekliğin(dünyanın)“yöntemlibetimlemesine”ilgigösterirlerveromankişisinianlatınınodaknoktasıolmaktanuzaklaştırıpona“kameranınobjektifi” fonksiyonunu yüklerler.Kendilerine örnek olarak daMarcel Proust,JamesJoyce,WilliamFaulkner,VirginiaWolfveFranzKafkagibi“eskimeyeneskideğerleri”4alırlar.

Kurgusalmetinlerdeben, sen/siz ve o olmaküzereüçfarklıanlatıcıtipiveon-larabağlıbakışaçılarıvardır.Aktaş(1984;2008),Çetişli(2004),Özdemir(2002),KıranveKıran(2003)veBoynukara(1997)tarafındanyazılanTürkçeteoriki-taplarındaikincikişilianlatıcıvebakışaçısıyeralmaz.Güzelşen(1978),Tekin(1989), Çiftlikçi (1994), Demiryürek (2010) ve Sazyek (2013) çalışmalarındaayrıntıyagirmedenbukonuyadeğinmişlerdir.Bununlabirlikte,ŞerifAktaşiçinhazırlananarmağankitaptakonuilkkezmüstakilolarakItaloCalvino’nun Bir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcuromanıbağlamındagündemegetirilmiştir.5Türkiyedışındayazılanteorikitaplarındaveyapılankurgusalmetinincelemelerindeikincikişilianlatıcıvebakışaçısından(second person narrator and second person point of view)sıklıklasözedilmektedir.Avustralya’daDennisSchofieldadlıakademisyen1998yılındaThe Second Person: A Point of View?başlığıaltındabukonuyuelealanbirdoktoraçalışmasıyapmıştır.Styleadlıdergiise1994yılındaikincikişilianlatıcıüzerineözelbirsayıyayımlamıştır.Style’ınadıgeçensayısında,Moni-caFludernik’inhazırladığıbirkaynakçaçalışmasıvardır.Fludernik’inyaptığıbukaynakça,ikincikişilianlatıcıüzerineçalışacaklararehberniteliğindedir.BenzerbirçalışmadaİngilizceWikipedia’dayayımlanmıştır.Bunagöre,Wikipedia’da1931-2011yıllarıarasındaikincikişilianlatıcıvebakışaçısıylayazıldığıbelirtilenesersayısı79’dur.Abrams(1999),Richardson(2006)veAbbott(2009)gibiBatılıteorisyenler ikinci kişili anlatıcıyı ele alıpörnekler vermişlerdir.Bu isimlerdenfarklıolarakGenettekonuyaçokfazlailgigöstermemiştir.6

Bugünedeğinyapılançalışmalarınnitelikveniceliğindendeanlaşılmaktadırkiikincikişilianlatıcıvebakışaçısıkonusu,TürkçedeTürkEdebiyatı’ndandaseçilmişörneklerlebirlikte,kapsamlıbirbiçimdeelealınıpincelenmişdeğildir.Dolayısıylabumakaledeilkolarakikincikişilianlatıcıvebakışaçısıteorikola-rakelealınacaktır.Dahasonrakonu,Türkvedünyaedebiyatındanseçilmişçeşitliromanvehikâyeörnekleriyleaçıklanacaktır.BuaşamaiçinTürkedebiyatından

4 MehmetRıfatGüzelşen,Roman Kurgusu ve Yapısal Çözümleme: Michel Butor’un Değişim’i, İstanbul,İ.Ü.Yayınları,1978,s.148.

5 MeralDemiryürek “ItaloCalvino’nunBirKışGecesiEğerBirYolcuRomanıBağlamındaİkinciKişiliAnlatıcıveBakışAçısı”,Şerif Aktaş’a Armağan, Ankara,KurganEdebiyat,2012,s.133-148.

6 JamesPhelan,Nature of Narrative (40thEdition),NewYork,OxfordUniversityPress,2006,s.317.

122

ErdalÖz’ünYaralısın romanı, ŞahinÖrgel’inKaranlıkta hikâyesi seçilmiştir.AyrıcaFransızEdebiyatı’ndanMichelButor’unDeğişme,MısırEdebiyatı’ndanNecipMahfuz’unHırsız ve Köpekler,YunanEdebiyatı’ndanElenaHuzuri’ninKaranlık VardarromanlarıileAmerikanEdebiyatı’ndanLorrieMoore’unSelf-Helpadlıhikâyekitabındanyararlanılmıştır.Bueserleraracılığıylaikincikişilianlatıcıvebakışaçısınınanlatmaesasınabağlıedebîmetinlerdekivarlığı,kapsa-mı,özelliklerivesınırlılıklarıtespitedilecektir.Sonolarak,birinciveüçüncüki-şilianlatıcıvebakışaçılarıylakarşılaştırmasıyapılarakbenzerlikvefarklılıklarıortayakonacaktır

1. İkinci Kişili Anlatıcı ve Bakış AçısıRomanteorisiyleilgilikaynaklargenelliklebirinciveüçüncükişilianlatıcı-

lardanveonlarlabağlantılıbakışaçılarındansözetmelerinerağmenbazıbaşkaeserleralışılmışındışındaikincikişilibakışaçısınınvarlığınıdilegetirirler.7 M. H.Abrams A Glossary of Literary Terms adlıeserindekibakışaçısımaddesindeüçtipbakışaçısındansözederkenikincikişilibakışaçısınaşöyleyerverir:“Butarzdahikâyeanlatıcı tarafındananlatıcının senveya siz ifadesiyleadlandırdı-ğı bir kişiye hitap şeklinde anlatılır.Anlatımın bu formugeleneksel kurgununpasajlarındatesadüfîbirbiçimdeortayaçıktı, fakatsadeceXX.yüzyılın ikinciyarısındagüçlübirbiçimdeyerbuldu,sonranadirengörüldü,etkisibirvirtüözperformansıdır”8 yani sıra dışı büyükbir yetenek işidir.Bu anlayışın ardındayüzyıllarötesinedayalıgelenekselanlatıcıalışkanlıklarınınetkisivardır.Hâkimbakışaçısıylaherşeyigörenvebilenbiranlatıcıokuraçokaşinadır.Aynışekildeonungibi,kahramanaaitbirbakışaçısıyla“ben”inağzındanbiranlatımdager-çeklikduygusunuarttırdığıiçinkolaycakabulgörmüştür.İkincikişilianlatıcınınbirbaşkaseçenekolaraksunulması,tercihedilmesigelenekselindışınaçıkmaklailgilidir.Öteyandandilveanlatımınimkânlarınızorlayarakfarklıbirbakışaçısı-nıdenemeiçgüdüsüdeönemlidir.Bunoktadaikincikişilianlatıcınınnedentercihedildiğikadarkimlertarafındantercihedildiğisorusunundasorulmasıgerekir.İkincikişilianlatıcıtipinikullananyazarlareserverirkenyenilikgetirmeçabasıiçindekiavangardisimlerolaraknitelendirmekmümkündür.Dolayısıylayapılandeneyselçalışmalaronlarıçoköneçıkarmasadavarlıklarıdagözardıedilmez.Sağladıklarıkatkıdilveedebiyatınsınırlarıolmadığıherzamanyeniliklerekapıaçılabileceğişeklindealgılanmalıdır.

WayneBooth ilkbaskısı1961yılındayapılanThe Rhetoric of Fictionadlıeserinde ikinci kişili anlatıcıyı kullanma çabalarının o zamana kadar asla çok

7 PeterChilds-RogerFowler,The Routledge Dictionary of Literary Terms, Oxon,Routledge,2006,s.182.

8 M.H.Abrams,A Glossary of Literary Terms,USA,Heinle&Heinle,1999,s.234.

123

başarılı olmadığını, fakat anlatımda ikinci kişili anlatıcının küçük ama gerçekfarkınıseçmeninbilenekadarşaşırtıcıolduğunubirdipnotbilgisihalindeyazar.9 Nitekim ikincikişili anlatıma1990’lıyıllarınbaşınakadar teorikçalışmalardaayrıntılıveyoğunbirbiçimderastlanmaz.Günümüzedoğrugeldikçemodernvepostmodernmetinlerinvarlığınabağlıolarakikincikişilianlatıcınınkullanımın-daartışgörülür.Postmodernyapı,romanınötekiöğelerindeolduğugibi,bakışaçısınıçeşitlendiren,“birkaçmerkezli”olmaktankurtaranbiranlayışasahiptir.10 AyrıcaYeniRoman’aaitgörüşveanlayışlarıbelirleyenortaknoktalardanbiridegelenekselromanıngeridekalmasınedeniyleromancınınyenianlatımbiçimleri-neyönelmesigerektiğiprensibidir.11NitekimİngilizceWikipedia’dayayımlananlisteye göre 1950’li yıllarda ikinci kişili anlatıcı ile yazılan eser sayısı sadece3 ikenbusayı1990’lıyıllarda17’yeulaşmıştır.2000-2011yıllarıarasında ise19’dur.12MonicaFludernik tarafından hazırlananSecond Person Narrative: A Bibliographyadlıkaynakçaçalışmasındayeralançokdahafazlasayıdakieserkünyesi ise ikinci kişili anlatımın edebî eser,filmvebilimsel çalışmalar vası-tasıylagözardıedilemeyecekbirboyuttaönemkazandığınıispatlar.13Bütünbugelişmelereparalelolaraksonyirmi,otuzyıldakonuüzerindeçalışanteorisyensayısıda,doğalolarak,hızlaartmayabaşlamıştır.Örneğin,kurgusalmetinlerdekisıradışıanlatımçeşitleriüzerineönemlibirkaynakeseresahipolangünümüzteo-risyenlerindenBrianRichardsonikincikişilianlatımıtanımlamavesınıflandırmayoluylasistemleştirmiştir.Richardson,ikincikişilianlatımıstandart,varsayımlıveototelikolaraküçeayırır.14

1) Standart (standard): İkinci kişili anlatımın standart tipi yazarlarca çokyaygın bir biçimde tercih edilmemesine rağmen, var olan örnekler büyük ilgigörür.Standart ikincikişili anlatıcınınbelirginniteliğiprotagonistin (asılgüç)“ben”veya“o”danziyade“sen/siz”şeklindetanımlanmasıdır.15ButürünklasikörneğiMichelButor (1926-)’unTürkçeyeDeğişme (1973) adıyla çevrilenLa Modification (1957)adlıeseridir.Değişmebumakaledeayrıntılıbirbiçimdeelealınmıştır.

2) Varsayımlı/Farazî (hypothetical):Birkonudatemelbilgileredinmekiste-yenlercekullanılanrehberkitaplarınbasitvekolaybirüslûbuvardır.Varsayımlıikincikişilianlatımdabutürkitaplarınanlatımtarzıkullanılır.Böylecebilgiye

9 WayneBooth,The Rhetoric of Fiction,USA,TheUniversityofChicagoPress,1983,s.150.10 İsmetEmre,Postmodernizm ve Edebiyat, Ankara,Anı,2004,s.192.11 MichelButor,Değişme(Çev.MükerremAkdeniz),İstanbul,CanYayınları,1991,s.9.12 en.wikipedia.org/Second-person_narrative13 freidok.uni-freiburg.de14 BrianRichardson,Unnatural Voices: extreme narration in modern and contemporary fiction,

USA,TheOhioStateUniversity,2006,s.19.15 a.g.e.,s.19.

124

dayalıüslubaedebîbirkarakterkazandırılır.LorrieMoore(1957-)’unhikâyeleribukategoridedir.16YazarınSelf-Help(KişiselGelişim)(1985)adlıhikâyekita-bındakidokuzhikâyedenaltısıikincikişilianlatıcıileyazılmıştır.LorrieMoo-reikincikişilihikâyelerininisimlerindeveüslûbundatıpkıyolgöstericibilgilervermekiçinhazırlanmışrehberlerdeolduğugibikısave/veyaöznesizcümlelerkullanır.HattaSelf-Help’tekibazıhikâyelerinisimlerikılavuzkitaplarınbaşlık-larını andırır:NasılBaşkaBirKadınOlunur? (How to Be an Other Woman), NasılYazarOlunur? (How to Become a Writer), ÇocuklaraBoşanmaRehberi (The Kid’s Guide to Divorce)gibi.17Özellikleisimlerdeki“nasıl”(how)ve“reh-ber”(guide)ifadelerisözüedilen“kılavuz”olmaözelliğinisomutlaştırmaktadır.18 YazarınTürkçeyeçevrilenNasıl Yazar Olunur?başlıklıhikâyesindenalınanşubölümikincikişilianlatıcı(siz)vebakışaçısınıörneklediğigibiolayörgüsünüönemsememesiyledepostmodernanlatıanlayışınıtemsileder:

“Bir gece, oturmaodalarında nereden çıktığı belli olmayanbir tabancanınaçıklamasıolanaksızbirşekildeateşalmasısonucundakazarabirbirlerin[i]kafa-larındanvuranyaşlıcabirçifthakkındakısabiröyküyazın.DersgeçmeprojenizolarakBayKillian’atakdimedin.Ödevinizigerialdığınızdaüzerineşunlarınya-zılmışolduğunugöreceksiniz!“İmgelerinizinbazılarıoldukçahoş,amaolaylardizisi konusundabir şey bilmiyorsunuz.”Evegelince, kendi odanızda tek ba-şınızakaldığınızda,onunsiyahmürekkepleyazdığıyorumlarınınaltınakurşunkaleminizlesilikbirşekildeşunlarıçiziktirin!“Olaydizisiölüleriçindir..”19

Modernbirmetninolayörgüsüylepostmodernbirmetninolayörgüsüara-sındakifarkkurgununkesintisizbirkompozisyonbiçimindeolupolmamasıylaaçıklanabilir.MichelButor’agöre,anlatıbirçizgideğil,biryüzeydir.20Postmo-dern birmetnin olay örgüsünde kopukluk, süreksizlik ve anlatma vardır.21 Bubağlamda,LorrieMooreNasıl Yazar Olunur?’dahempostmodernist anlatınınözelliklerinibiryazaradayıolanikincikişi(siz)vasıtasıylaanlatırhemdehikâyemetniylebirörnekoluşturur.

3)Amacı kendi içinde olan/Ototelik (autotelic): Bu tarz anlatımın özelliğidoğrudanokuyucuyaveyaanlatıdâhilindekihayalî/kurgusalkişiye/dinleyiciyeseslenilmesidir.22ButürünbilinenmeşhurörneğiItaloCalvino’nunkendisininve

16 A.g.e.,s.18.17 LorrieMoore,Self-Help,NewYork,WarnerBooks,1995.18 AlisonKelly,Understanding Lorrie Moore,USA,UniversityofSouthCarolinaPress,2009,s.

25.19 LorrieMoore,“NasılYazarOlunur?”(Çev.YusufEradam),Çağdaş Dünya Edebiyatı Çeviri

Seçkisi.Ed.GürselAytaç,Ankara:KültürveTurizmBakanlığı,1999,s.68.20 MichelButor,a.g.e.,s.6.21 İsmetEmre,a.g.e.,s.308.22 BrianRichardson,a.g.e.,s.18.

125

romanınınadıylabaşlayaneseridir:“ItaloCalvino’nunBir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcuadlıyeniromanınıokuma-

yabaşlamaküzeresin.Rahatla.Toparlan.Zihnindekibütündüşüncelerikovgit-sin.Seniçevreleyendünyabırakbelirsizlikiçindeyokoluversin.Kapıyıkapasaniyiolur;öteyandamutlakaçalışmaktaolanbirtelevizyonvardır.Hemenseslenötekilere.”23

İkincikişilianlatıcınınenbelirginözelliğiolayın,anlatıcıtarafındanbirinesürekli “sen/siz”diyehitap edilerekonunbakış açısıylayansıtılmasıdır.Dola-yısıylaeserdekibakışaçısıhitapedilenkişinin(sen/siz)bakışaçısıdır.H.PorterAbbott’agöre,

“İkincikişili anlatıyla ilgilibazıönemlideneyselgirişimleryapıldıve sonyıllarda artan bir sıklıkla bu türe örnekler verildi. Fakat önemli başarılar eldeedilmesineveyükseleneleştirelilgidalgasınarağmenikincikişilianlatımhâlâdiğerlerine nispeten nadirdir. Bunun nedeni açıkçası normal hayatımızın akışıiçindebuşekildeöyküleranlatmayışımızolabilir.Birinciveyaüçüncükişiliöy-küleranlatarakbüyürüz.Bundandolayıikincikişilianlatımherzamangaripgö-rünecektir.Birbaşkaaçıdanbugariplik,yazarınyaratmayıistediğietkiyebağlıolarak,eserinönemliavantajlarındanbirinededönüşebilir.”24

Butarzınkullanılışındakiazlığınnedenini“uyandıracağıetkininyazarınus-talığınabağlı”olmasıylailişkilendirenM.H.Abrams’agöreiseikincikişi,belirlikurgusalbirkarakterhalinegelebilir,öykününokuyucusuveyaanlatıcınınkendisibile olabilir.25İkincikişilianlatıcıvebakışaçısınıaçıkbirbiçimdeanlayabilmekiçinbirinciveüçüncükişilianlatıcılar ileonlarınbakışaçılarıarasındaki farkıtespitetmekgereklidir.Üçüncükişilianlatılarda“o”herşeyibilenkonumundadırvebakışaçısınıtaraflıveyatarafsızbirbiçimdebelirlemeimkânınasahiptir.Bi-rincikişilianlatıdaise“benim”tecrübelerimedayalıbirbakışaçısıylabirşeyleranlatılır.Hâlbukiikincikişilianlatıdakarakterizeedilmişikincikişinin(sen/siz)hayatındakiayrıntılarınanlatılmasıylakarşılaşılır.Buradadikkatedilmesigere-kennoktaikincikişinintecrübelerininyanigördüklerinin,duyduklarının,bildik-lerininnelerolduğudur.26ÖrneğinAmerikalıromancıJayMcInerney(1955-)’ninBright Lights Big City (Parlak Işıklar Büyük Şehir)’sindevakanıntamamıdin-leyicidurumundakiikincikişiye(sen)anlatılır.Romanşusatırlarlabaşlar:“Sensabahınbusaatindeböylebiryerdebulunacaktürdenbirideğilsin.Fakatburada-

23 ItaloCalvino,Bir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcu (Çev.ErenYücesanCendey), İstanbul,YKY,2009,s.19.

24 H.PorterAbbott,The Cambridge Introduction to Narrative,Cambridge,CambridgeUniversityPress,2009,s.70.

25 M.H.Abrams, a.g.e., s. 234.26 CalvinCollegeandCalvinTheologicalSeminary,Seeking Understanding. USA,Cambridge

Wm.B.EerdmansPublishingCo.,2001,s.501.

126

sınveayrıntılarbelirsizolmasınarağmen,buranıntamamiyleyabancıolduğunusöyleyemezsin.Senbirgecekulübündedazlakbirkızlakonuşuyorsun.KulüpyaHeartbreak’diryadaLizardLounge’dur.”27Bualıntıdandaanlaşıldığıüzereikin-cikişilianlatıcınınvarlığımetindeki/hikâyedekidiğerbazıunsurlarlailişkilidir.Anlatıcıilekarakterveanlatıcıileokuyucuarasındakiilişkileredayalıetkenlerbunlarınbaşındagelir.28DennisSchofield,AvustralyaDeakinÜniversitesi’ndeyaptığıThe Second Person: A Point of View?başlıklıdoktoratezçalışmasındaikincikişilianlatıcıyıbuüçunsuru(anlatıcı,okuyucu,karakter)merkezealdığışemalarla açıklar.Bu bağlamda, Schofield çeşitli roman ve hikâyelerle örnek-lendirerekdörtfarklıyapıdansözeder.29Buyapıbiçimlerianlatıcınınkendine,karaktere,okuyucuyaveyadinleyiciye,metnindışındaokuyucuharicindebirinesenveyasizdiyerekseslenmesibiçimindesınıflandırılmıştır.

2. Değişme Adlı Romanda İkinci Kişili Anlatıcı ve Bakış AçısıFransızyazarMichelButor’unLa Modification (1953)adlı romanı ilkkez

1973 yılında Türkçeye çevrilir veDeğişme adıyla yayımlanır. Batıdaki ikincikişili anlatıcı ve bakış açısıyla ilgili teorik çalışmalardaDeğişme’nin çok tek-rarlananörneklerdenbiriolması,ulaştığıyaygınünüvebüyükbaşarıyıgöster-mesiaçısındanönemlidir.YeniRoman’ıntemsilcilerindenolanMichelButor’uneserleri,okuduğumetindenbelirlibirgayretinsonucunda“tadalmayıöğrenmişokurlarkadaryenieleştirininvemetinçözümlemebiliminin”deüzerindedikkat-leçalışmasıgerekenanlatılardır.YeniRomancılaraaitmetinleralışılmışanlatıkalıplarını kırıp bozar. Bu sebeple onlara aitmetinler “yapı-bozucu ve yapıyıyenidenoluşturucubirgöstergebilimselyaklaşımlaadetabirokumaoyunubi-çiminde”30 yorumlanmalıdır.M.RifatGüzelşen 1977 yılında İstanbulÜniver-sitesi’ndeRoman Kurgusu ve Yapısal Çözümleme: Michel Butor’un Değişim’i başlıklıdoktoratezçalışmasınıyaparkenörnekmetinolarak Değişme’yikullanır.Güzelşenromanınyapısalüstünlüğünüşöyleifadeeder:“Kanımızca,biryazarıyazaryapan, yapıtınabiçimsel ve anlamsalyetkinliğini veren ilkgerçekolgu,betikiçikesitleribirbirineeklemlemeözelliğidir.Birbaşkadeyişle,dönüşümvegeçişniteliklerinigeçerlidüzeydetutmasıdır.M.Butor’unromanıbununeniyiörneğidir.Gerçektende Değişimsüreklibirakışınsimgesidir”31Aynıyazaragöre,

27 JayMcInerney,Bright Lights Big City,London,BloomsburyPublishing,2007,s.1.28 MeralDemiryürek,Orhan Hançerlioğlu: Hikâyeden Öte Romandan Beri,İstanbul,Akademik,

2010,s.47.29 Dennis Schofield,The Second Person: A Point of View? (PhD.Thesis),DeakinUniversity,

1998,s.17.www.deakin.edu.au/dro/eserv/DU.../schofield-secondperson-1998.pdf(23.9.2011)30 MehmetRıfatGüzelşen,“YeniRomanveMichelButor”,Argos (YeryüzüKültürüDergisi),

1989,S.11,s.149.31 MehmetRıfatGüzelşen,Roman Kurgusu ve Yapısal Çözümleme: Michel Butor’un Değişim’i,

İstanbul,İ.Ü.Yayınları,1978,s.22.

127

Butor’un romanları sadecedünyanın tasvir edilmesini değil, dünyagörüşününaçıklamasınıdaiçerir.32

DeğişmekırkbeşyaşındakiLéonDelmont’unyaşadığıbunalımsonundaeşiHenrietteiledörtçocuğunu-onlarahaberdahivermeden-terkederekParis’tentrenleRoma’dabulunansevgilisiCécile’inyanınagitmesinianlatır.Romanda,Léon’unçevresiyleyaşadıkları,bütünduyguvedüşüncelerialışılmışanlatıkalıp-larındanbirinciveyaüçüncükişilianlatıcılarağzındananlatılmaz.Anlatıikinciçoğulşahıslabaşlarvemetninsonunakadaröyledevameder.Değişme’yiTürk-çeyeçevirenMükerremAkdenizromandakiikincikişilianlatımışöyleyorum-lar: “LéonDelmont’a çevrilmiş bakış (yazarın bakışı), bir objektif gibi, onunyaşantısınıonayansıtıyor.YazarLéon’aseslenirkenokura(yanibize)sesleniyorvebizimgerçeğimizi,şaşırtıcıbirdikkatle,enincenoktasınadekirdeliyor,çö-zümlüyor.Dahada ilginçyanı,kitabın sonundayazarLéon’laözdeşleşiyor.”33 Akdeniz’in“yazar”olaraknitelendirdiğikurgusalvarlıkaslındaanlatıcıdanbaş-kası değildir.Çünküokurun işittiği sesmetnin dâhilindedir veLéon’un bütünduygu, düşünce ve eylemlerinin çevresiyle birlikte bize yansımasını sağlayanodur.Metninsonundaromankişisiyleözdeşleşendeyineikincikişilianlatıcıdır.İkincikişilianlatımındoğalbirsonucuolarak,romanıokuyanherokuranlatı-daki“siz”ikendisiolarakalgılar.Budurum,LéonDelmont’unsayısızokurunşahsındayenidenyaratılmasınısağlar.OkumaboyuncaherokurkendiniazveyaçokLéonDelmontolarakhisseder,onunlaözdeşleşir.Böylecemetin,anlatıcıvebakış açısındaki özellik sayesinde sürekli yaşanan anı tekrarlayandinamikbiryapıyakavuşur.Busürekliliğisağlayanenönemliunsurikincikişilianlatıcıvebakışaçısınınbütünmetnehâkimolmasıdır.“Solayağınızıbakırsürgüyebas-mışsınız,sağomzunuzladasürmekapıyıazdahaitebilmekiçinboşunauğraşıpduruyorsunuz”34 cümlesiyle başlayan roman “İskeleye kümelenmiş kalabalığabakıyorsunuzveçıkıyorsunuz”35cümlesiylebiter.Metninhercümlesine“siz”edair ayrıntılar damgasını vurur. Üstelik sürekli akış halindeki dış dünyaya aitgörünümlerlebirliktebugerçekleştirilir.Böyleceokur, ikincikişilianlatıcı/ka-rakteriniçdünyasınahapsolupkalmaz.Metninsatıraralarınadikkatedildiğindeikincikişilianlatıcı/karakterinetrafındagörülenlerin“sizin”bakışaçısıyla,ancaküçüncütekilşahısekleriyardımıylaaktarıldığıanlaşılır.“Koridorpenceresinden,belediyebinasınınönündedurmaktaolaneskimodel,siyahbircitroenarabagö-rülüyor”36cümlesi“siz”inbulunduğuyerdenetrafınabakmasıneticesindegör-

32 MehmetRıfatGüzelşen,“YeniRomanveMichelButor”,Argos (YeryüzüKültürüDergisi),1989,S.11,s.149.

33 MichelButor,a.g.e., s. 5.34 MichelButor,Değişme(Çev.MükerremAkdeniz),İstanbul,eYayınları,1973,s.9.35 MichelButor,a.g.e.,s.347.36 a.g.e.,s.19.

128

düklerinebirörnekoluştururkenaynızamandacümleninfiilçekimindeüçüncütekil şahsa izin vermesiyle de dikkat çeker.Metindeki bir başka anlambirliğiisebirkameratitizliğiileLéonDelmont’uyansıtansesinonadairherayrıntıyıbildiğineveaksettirdiğinedairbaşarılıbirörnekteşkilederkenöteyandanromankişisi-anlatıcıayrımınıhissettirir:

“Osıradabakışlarındatatlılıkolmadığıbirgerçek,amasabahleyinonundakalkmasıgereklimiydisanki,evvelcekonuşmuşolduğunuzgibi,pekâlâtekbaşı-nızayapardınızişinizi,nitekim,çokkez,çocuklarlabirlikteyazlığagittiklerindebecermiştiniz,nevarkikendisininevdeolduğuzamanlardabutürlüişlerdesizehiçgüveniyoktur,varlığınınsiziniçinvazgeçilmezolduğunusanır,sizidebunainandırmakiçin..”37

Busatırlargösteriyorkianlatıcı“siz”i“siz”eanlatmaktadır.Dolayısıyla“siz”edairbütünayrıntılarbiraynayayansırgibiedebîmetnekaydedilmektedir.Akta-rıcınınvarlığı“siz”inarkasındasilinmiştir,onunayrıbirvarlığıyoktur.Nitekimmetninbakışaçısı“siz”diyehitapedilenLéonDelmont’aaittir.Yalnızca“siz”diyehitapedilenromankişisiLéon’un-eşindendahisakladığı-gizliduygu,düşünceveeylemlerideanlatıcının“siz”lebütünleşmesinedeniyleokuraşöyleulaşır:

“Bukezyer ayırtmadığınızıneredenbiliyorduacaba?Yoksa sizmi söyle-miştiniz?Pekiniye?Neolursaolsun,gerçektenbilmediğibirşeyvarsa,şuandaüçüncümevkikompartımandaolduğunuzdur,ScabelliOrtaklığıncahiçdegerekligörülmeyenveyolluğuödenmeyecekolanbuyolculuğuRomalıidarecilerdenveParisbürosumemurlarındangizliyapmaktasınızçünkü”38

Anlatılanların“siz”insahipolduğuyetilerçerçevesindekurgulanması,anla-tıdaveanlatıcıdabelirlibirsınırlılığıdaberaberindegetirir.Tıpkıbirincikişilianlatıcıgibiikincikişilianlatıcıdainsanîdir.Bununanlamımetninbeşerîözel-liklerinelverdiğiölçüdebirsunumasahipolabileceğigerçeğidir.Değişme’dekişuörnekbahsedilensınırlılığıörneklerniteliktedir:

“Etliceyüzüdinadamınıgörmemizeengeloluyorartık,sadecepenceresö-vesine dayadığı elini, sarsıntıya tutularak biteviye titreşen parmaklarını ve buaralıksızgürültü içinde,pencerekıyısınavidalanmışmetal levhaüzerineişaretparmağıylasessizveusulusulvurarakoyalandığınıgörebiliyorsunuz,levhada,dahaevveldenbildiğiniz(çünküşuandauzaktanpekiyiseçilmiyor,yatayolarakyanyanadizili,perspektifinetkisiyleherbirieğribüğrü,yamyassıgörünenharf-lerisadeceyaklaşıkolarakdeğerlendirebiliyorsunuz)”39

Bütün metin halkaları protagonist konumundaki Léon Delmont etrafında

37 a.g.e., s. 21.38 a.g.e., s. 21.39 a.g.e.,s.17-18.

129

şekillendiğinden anlatıcı ve bakış açısı “siz” Léon ile tanımlanır. Bu sebeple,Richardson’ınsınıflamasınagöreDeğişmestandartikincikişilianlatıcıilekurgu-lanmıştır.Roman,Schofield’ınsınıflamasıaçısındandeğerlendirildiğinde,anlatı-cınınkendikendine“siz”diyehitapettiğibiryapıilekarşılaşılmaktadır.

3. Karanlık Vardar Adlı Romanda İkinci Kişili Anlatıcı ve Bakış AçısıYunanyazarElenaHuzuri(Houzouri),Ekim2009’daKaranlık Vardaradıyla

Türkçeye çevrilen Skoteinos Vardaris (2004)adlı romanındaçoğunlukla ikincikişili anlatıcıvebakışaçısınıkullanır.Tıpkı ItaloCalvino’nunBir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcuromanındaolduğugibiikincildüzeydebirinciveüçüncükişilian-latıcılaradayerverilmeklebirlikteasılanlatıcıvebakışaçısıikincikişilidir.Ro-mandaikincikişilianlatıcı,karakterileözdeşleşmişolupkurgununşekillenme-sindebelirleyiciunsurkonumundadır.Anlatı,metninmerkezkişisi“sen”intakipedilmesineticesindeonubütünyönleriyleaksettirir.Bununlabirlikte,birinciveüçüncükişilertarafındananlatılanbölümlerinvarlığıanlatımınvebakışaçısınınçoklubiryapıyakavuşmasınısağlar.Satıraralarındakiayrıntılaryoluylabuanla-tıcılarınözelliklerinitespitetmekmümkündür.Örneğin,“MişelZarri,onuküçükdairesininbulunduğubeşincikatagötürecekmerdivenleriçıkarken,buhikâyeleritekrar tekrar aklınagetiriyordu.Birinci ağızdanduymadığımbuhikâyeleri biryerdedeokumamıştım”40cümlelerindenbirincisindeüçüncükişilianlatıcıveila-hibakışaçısıvarkenikincicümledeanlatıcıkahramanaaitbakışaçısıylabirincikişilidir. Fakat romanın geneline hâkim olan anlatıcı ve bakış açısı tipi ikincikişilidir.Anlatıcıunsurundakibuçokluyapı,hikâyeninbütünayrıntılarıylavefarklıbakışaçılarıylabilinirhalegelmesinisağladığıgibimetnidepostmodernanlayışınheterojengörünümünetaşır.Nitekimpostmodernmetinlerin“çizgiselbirakışınyerinesüreklidağılıp toparlanan,başıvesonununtespitedilmesiningüç olduğu bir kurguya”41 sahip olması özelliğiKaranlık Vardar için geçerli-dir.Budurum,olayörgüsünütakipetmeveanlamadaokurundikkatveçabasınıgerektirir.Aynı şekilde, anlatıcının varlığını ve özelliklerini sezme konusundadaokurungayretine ihtiyaçgösterir.Metnin“sen”etrafındaşekillenmişolma-sıanlatıcınınvarlığınıgeriplandabırakmaktaadetagölgehalinegetirmektedir.Bununlabirliktebahsedilenbirinciveüçüncükişilianlatıcılarınanlatıyadâhilol-masıyla“sen”inyanında“ben”inve“o”nunizleribelirginleşmektedir.Budurumikincikişilianlatıcıvebakışaçısıiçinbirsınırlılıktır.Kezaikincikişili“sen/siz”anlatısı,gelenekselanlatmabiçimlerindeki“ben”ve/veya“o”anlatısınınyerinebirteklifniteliğindedirveElenaHuzurikurgusundasadeceikincikişilianlatıcıileyetinemez.Olayörgüsügereği“ben/biz”anlatımıylabirincikişilianlatıcıya

40 ElenaHuzuri,Karanlık Vardar(Çev.SuatBaran),İstanbul,Özgür,2009,s.20.41 İsmetEmre,a.g.e.,s.308.

130

ihtiyaç duyar.Metnin kişilerindenAugusteLéon’un günlükleri42 buna aracılıkeder.Ayrıca bir diğer “ben” anlatıcı vardır ki o “sen”in torunudur ve “sen”inhikâyesinikurgulayankişidir.Bununlabirlikte“Melenikolumuhacirlerinfotoğ-rafınatümgücümledikkatlicebakarak,statikbirzamanasabitlenmişbakışlarınıngerisindekileriokuyarak,sonsuzadekkapalıkalmışdudaklarınıngerisindekilerekulakkabartarakbuhikâyeleritahayyüledebiliyorum”43cümlesindekigibimetnedâhilolduğundananlatıcınınvarlığı,yazarElenaHuzuri’denayrılırvekurgusalbirmahiyetkazanır.

Olayörgüsündekidevir(zaman)“sen”diyeseslenilenStefanadlıkişininfo-toğraflarıveyazdıklarıaracılığıyla1911-1913yıllarıarasındakidönemikapsar.Fakat“sen”inarkasındavarlığısezilenkişi“ben”veya“o”anlatılarıylakendinidahailerikibirzamandahissettirir.“Sen”inyaşadığıdönem“29Eylül1911’de,üzeri defalarca kazınıp tekrar tekrar yazılan papirüsler gibi eski olan bu kentiincelememaksadıylaMektebinyurdundanilkkezdışarıçıkmayacesaretettiğinopazarakşamıçokşıkgiyindiğindeneminim.GüzelgiyinmesinibilenFransızgazeteciningörüntüsüdaimapeşindeydi.Babancimriliketmeyipgençlikhaya-lini–gerçekbirbeyefendiolmak-gerçekleştirebilmenisağlayacakmiktardabolparavermiştisana”44satırlarındasomutlaşır.Ancak“sana”hitapedenanlatıcı-yaaitbakışaçısınınhareketingerçekleştiğianaaitolmadığıgelecektengeçmişebakıldığı“ikigünlükyolculuğunardındanSelanik’evarmıştınız,gözündentekbir görüntüyü dahi kaçırmıyordun,21. yüzyıla ait dijital fotoğraf makinesinin hızıylaadetayutuyordunonları”45sözleriyleanlaşılır.1911yılınaaitbirizlenimiçinanlatıcının“dijitalfotoğrafmakinesininhızı”tamlamasınıkullanmasıonungelenekselanlatıcı tipindeolmayıpmodernbiryapıyasahipolduğunaişarettir.Demekoluyorki“sen”inanlatımıbugündengeçmişedirvehikâye,diğeranlatı-cılarlabirlikte(o,ben)herşeyolupbittiktensonra-AugusteLéon’aaitgünlüklerhariç-ikincikişiaracılığıylaanlatılır.

Kurgu,“sen”iniçvedışdünyasınailişkintümayrıntılarınonunduygu,düşün-cevehayalleriolaraksatırlarayansımasındanoluşur.Örneğin“sen”inanlamakiçinuzunyıllara ihtiyaçduyduğumeselelerveedindiği tecrübelerbircümleyeindirgenerekanlatılırkibuanlatıcıilekarakterarasındakiözdeşleşmeninboyu-tunugöstermesiaçısındanönemlidir.İkincikişilianlatıcı“sen”in–tıpkıüçüncükişilianlatıcıyaaitilahibakışaçısındaolduğugibi-herşeyimetneyansır:“Onanasılbaktığınıgörmüş,altüstolmuştun.Oanbunabiraçıklamabulamamıştın.Çok seneler sonra bulmuştun, artık tüccar olduğunda, biliyordun, öğrenmiştin

42 ElenaHuzuri,a.g.e.,s.143-174.43 a.g.e.,s.20.44 a.g.e., s. 45.45 a.g.e., s. 45.

131

hayatınnelerinivenedenlerini”46Bucümleleri“sen”inyıllarsonrakendikendineseslenerekoandakiduygularınıtahliletmesişeklindeyorumlamakmümkündür.

Karanlık Vardar,ikincikişilianlatıcıilekarakterarasındakiilişkiaçısındanBir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcu ilebenzerlikgösterir.Ancakikincikişilianlatı-cıvebakışaçısınınyanısırabirinciveüçüncükişilianlatıcılarınkullanımıKa-ranlık Vardar’dadahafazlavebelirgindir.İsimlerveilişkilerolayörgüsündekiçok parçalı ve dağınık yapıya rağmen çaba ve dikkatle birleştirilebilmektedir.“Sen”diyehitapedilenkişiStefan’dırveonahitapedenanlatıcıtorunudur.Gün-lüklerianlatınınbirbölümünüoluşturanAugusteLéon’unfotoğrafçıolmasıveçektiğifotoğrafta“sen”inbulunmasımetninhareketnoktasınıoluşturur.Çekilenbu fotoğrafa bakan anlatıcı “ben”in, “sen”in bakış açısıyla “sen”in hikâyesinianlatmasımümkünolmaktadır.Anlatıcılarınçokluğuvegörüşalanıylailgilibuçetrefillidurum,Karanlık Vardarromanınıgünümüzpostmodernanlatısınınba-şarılıörneklerindenbirihalinegetirdiğigibi ikincikişilianlatıcıvebakışaçısıkavramlarınıdaözelliklekimianlatılardabakışaçısıüzerindendeğerlendirmeningerekliliğinisomutbirbiçimdegöstermektedir.

Karanlık Vardar’dakianlatıcı“sen”aynızamandaolayörgüsünün(hikâye-nin)merkezkişisidir.BubağlamdaRichardson’ınsınıflandırmasınagöreromanototeliktir (amacı kendi içindedir).AyrıcaSchofield’ın belirlediği yapı çeşitle-ribakımındanmetninikincikişilianlatıcısıkendineveyametnindışındakalanokuyucuyayadadıştakiherhangibirinehitapetmez,yinemetninbirunsuruolankaraktere“sen”diyeseslenir.Anlatıcıvekarakterkısmenayrışmaklabirliktean-latıcınınvarlığıkarakterlekaimdirveherikisidekurgunundâhilindedir.

4. Hırsız ve Köpekler Adlı Romanda İkinci Kişili Anlatıcı ve Bakış AçısıMısırlıyazarNecipMahfuz(1912-2006)’unHırsız ve Köpekler(TheThief

andtheDogs,1961)adlıromanıikincikişilianlatıcıyıkısmenkullananromanlararasındadeğerlendirilmelidir.RomanıTürkçeye1996yılındaRahmiErçevirirvebaşınabirdedeğerlendirmeyazısıekler.Er,eserinanlatım tekniğiyle ilgiliolarakbazıtespitlerdebulunmaktadır.Onagöre“Yazar,kahramanınyaşadığıçe-şitliduygularıifadede“benli”anlatımı,anakarakterinbazıgizliyönleriniortayakoymak,olaylarınkahraman tarafındandeğerlendirilişi ilebaşkaları tarafındandeğerlendirilişbiçimiarasındakitezadınaltınıçizmekiçin“senli”anlatımı,dışdünyayıtasvirdede“olu”anlatımıtercihetmektedir.”47Çevirmeninbutespitin-dendeanlaşıldığıüzereMahfuz,üçfarklıanlatıcıtipindenyararlanmıştır.Onunikinci kişili anlatıcı ve bakış açısına başvurma nedeni; romanınmerkez kişisiSaidMehran’ınkendisineveçevresindekikişilerebakışaçısınısergilemek,bütün

46 a.g.e.,s.26.47 NecipMahfuz,Hırsız ve Köpekler(Çev.RahmiEr),Ankara,Vadi,1996,s.27-28.

132

olupbitenlerinasıldeğerlendirmekteolduğunugöstermektir.Romanıözellikleanlatım tekniği açısından inceleyerek okurken birinci ve üçüncü kişili fiil çe-kimlerininyanısırasatıraralarındaikincikişilianlatıcının(sen)dakullanıldığı-nıgösterenbölümlererastlanır.Buanlatıcıtipidiğerikisiyleiçiçeolduğundandikkatlebakılmadığındakolaylıklagözardıedilebilir.Bununlabirlikteanlatımıgenişlettiği,kahramanıniçvedışdünyasını,geçmiştevehâlihazırdayaptıklarınıbirbütünhalinegetirdiğiveözellikletemanınçokkatmanlıbirbiçimdeokuyu-cuyaaktarılmasınayardımcıolduğusugötürmezbirgerçektir.DolayısıylaHırsız ve Köpekler’deikincikişilianlatıcınınkullanıldığıvefarklıfonksiyonlartaşıyancümleörneklerinerastlamakmümkündür.Mesela,“Şayetsen,onunseniyürek-tenbuyurettiğinidüşünüyorsanaptalsın”48cümlesikendindenöncekivesonra-kicümlelerlebirlikteokunduğunda, ikincikişilianlatımsayesindekahramanınkarşısındakikişinin samimiyetsizliğinigördüğüve anlatımınbir iç sesniteliğikazandığıanlaşılmaktadır.Birbaşkaörnekte iseSaidMehran’ınkendikendinitahliledişiniokuyucuyaduyurmakiçinikincikişilianlatıcıkullanılmıştır:

“Senakılladeğil,öfkeylehareketediyorsun.Uzunbirsürebekleyipişiniyo-lunakoymanlazım.Sonraikitarafıdakeskinbaltagibideviriverirsin.Şimdibek-lemeninbiryararıyok.Senizleniyorsun.Serbestbırakıldığınıöğrendiğigündenberiizleniyorsun.Buarabaolayıyladaşimdidahasıkıizleneceksin…Darbeyihemenindirmeyecekolursanherşeyaltüstolur.”49

Aynıfonksiyonutaşıyan,ancakdahasertbirüslûptaşıyanbirbaşkaörnekdeşöyledir:“Senartıkkatillerzümresindenbirisin.Yenibiruyrukveyenibirhayat.Eskidendeğerlieşyalarıkapıpgötürürdün,şimdiysepisruhları.”50ŞualıntıdaiseSaidMehran’ın teskinedici,öğütvericibir tutumlakendiylekonuştuğugörü-lür:“Karanlıkçökenedekdağaçık.Karanlıkçökenedekoradanayrılma.Işıktanuzakdurvekaranlığa sığın.Boşuboşunayoruldun.Zira senŞabanHüseyin’iöldürdün.”51Romandanseçilmişbirbaşkaörnekvasıtasıylaikincikişilianlatıcı-nın,SaidMehran’ın,geçmişteyaşadıklarınıözetlemefonksiyonunudaiçerdiğianlaşılmaktadır:

“Korkudanağlamıştın.Çünkübirşeyyapabilecekgüçtedeğildin.Amaogece,HukukFakültesiöğrencisiRaufAlvan’ınmertliğiortayaçıkıvermişti.Heryönüy-lemertti.Sendeonu,tıpkıŞeyhAliel-Cuneydi’yisevdiğingibi,hattaondandahadaçokseverdin.Dahasonralarıyurthizmetindebabanınyerinialabilmeniçin,yadadahadoğrususenleannenin,babanınyerinialabilmeniçin,yadadahadoğrususenleannenin,babanınyerinialabilmeniziçinçabasarfedenoydu.”52

48 A.g.e., s. 54.49 A.g.e.,s.78.50 A.g.e.,s.80.51 A.g.e.,s.89.52 A.g.e.,s.107.

133

NecipMahfuzHırsız ve Köpekler’debirinciveüçüncükişilianlatıcılarınara-sındaikincikişilianlatıcıyadayervererekkahramanıSaidMehran’ınbaşındanveaklındangeçenlerifarklıaçılardanvermeyisağladığıgibionunyalnızlığınıdavurgulamıştır.SaidMehran’ınhapishanedençıktıktansonraçevresindegüvene-bileceğikimseninkalmadığınıgörmesivebüyükbirkaramsarlıkiçindeintikamalmayaçalışmasıesnasındakonuşabileceğitekkişiyinekendisidir.İkincikişilianlatıcısayesindekahramanınyaşadıklarıvegeçirdiğiiçmuhasebesibaşkabiriy-mişgibikendinevemetneyansır.Budurumanlatıcılarınvarlığıaçısındangöre-celibirçoğalmasağlamışolsada,sonuçtakahramanıntrajedisiniveyalnızlığınıvurgular.Dolayısıyla,tekniksınıflamaaçısındanHırsız ve Köpekler’de ototelik biryapıylaikincikişilianlatıcıkullanılmıştır.

5. Yaralısın Adlı Romanda İkinci Kişili Anlatıcı ve Bakış AçısıErdalÖz’ünilkkez1974yılındayayımlananve1975yılıOrhanKemalRo-

manArmağanı’nıkazananYaralısınromanı,Türkedebiyatındaikincikişilian-latıcı ve bakış açısının uygulandığı önemli bir eserdir.TıpkıMichelButor’unDeğişme’sinde olduğu gibiYaralısın’da damerkez kişi vasıtasıylametnin bü-tünündeikincikişilianlatıcıvebakışaçısıkullanılmıştır.Tekfark,Değişme’de“siz”olananlatıcıYaralısın’da“sen”dir.Yaralısın’abugünedeğindahaçokelealdığı12Martveişkencekonusunedeniyleçalışmalardayerverilmiştir.Hâlbukieser,ikincikişilianlatıcıvebakışaçısınıçokbaşarılıbirbiçimdeörnekleyişiyledeenazkonusukadarilgiyihaketmektedir.Romandakibütünmahkûmlarınadı-nınNuriolmasıvesenanlatıcınınmerkezkişikonumundabulunmasıanlatıcınınvarlığınıgüçlübirbiçimdehissettirdiğigibiokuyucunun“sen”ileözdeşleşme-sinide sağlamaktadır.Ayrıcabütünmetinboyuncaverilenayrıntıların tamamı“sen”inbakışaçısıylavegörebildikleriyleokuyucuyayansımaktadır.Budurumkendisiyle ilgili tasvirler için de geçerliliğini korumaktadır. Sayılan bütün buözelliklerişuparagraftagörmekmümkündür:

“İştesonkitap,kalınciltli.Ensonabıraktınonu.Birdahakolaykolaybu-lamayacağın bir kitap.Ellerin titriyor.Kitabı ortadan ikiye ayırıp yapraklarınıkoparıyorsun.Korkunç bir hızla parçalıyorsun.Ülkenden insan görüntüleriyledoludizelerkırılıpdökülüyoralevleriniçine.Yanankâğıtlarınüzerindeölümsüzsözcüklerbeyazlaşarakokunuyor,bitmiyor,yokolmuyorsanki.”53

Üçüncükişilianlatıcıyerineikincikişi“sen”inkendiniveetrafındakikişileritahliledişisayesindeokuyucusadeceânıvegörünenideğil,varolanıvegörül-meyenideonunyani“sen”inaracılığıylaöğrenir:

“Doğadangelmebiriolmadığınıdüşünüpavunuyorsun.Otobüsle,trenlebir

53 ErdalÖz,Yaralısın,İstanbul,Can,2011,s.140.

134

yerdenbiryeregiderkenbilecamdanbakıpdışarıları,hızladeğişendoğagörün-tülerini uzunuzungözlemek alışkanlığın bile pekolmamış.Bir dağ evini, birtarihkalıntısını,ansızınçıkıverenbirdenizparçasını,görüntüyübirandavazge-çilmezkılanbirküçükağacıgörüpde“ahnegüzel”diyenleribirtürlüanlayama-mışsın…Bunlarıdüşününcebirazrahatlıyorsun.DoğayokamaNurilervarbura-da.İşteönündebirsürüNuri.Hemenherkesavluda.Duvardiplerindeoturanlar,ortadakiboşluktadolaşanlar.Hemsenyıllardırkentlerin,taşdöşeli,asfaltseriliyollarınınikiyanındabelirivermişortakararyapılarındadahaçokodalarodalariçindeyaşamayaalışmışbirideğilmisin?Haniengindenizlerealışkınbirustadenizci olsaydındaburalaradüşseydin, gözlerinle, gönlünleher şeyinle, haklıolarakaçıklıkların,genişliklerin,sonsuzluklarınötesindekienginufukçizgisiniarardın.Senöyledeğilsinki.İyikideğilsin.”54

Bu satırlardanda anlaşıldığı üzere, “sen”inbakışları hemkendinehemdeetrafındakikişilereyönelerekgenişsayılabilecekbirtahlilalanınasahipolmakta-dır.Ancakinsanîözellikleriningetirdiğisınırlılıknedeniylesadecegözlemleye-bildiklerinivesezebildikleriniaktarmayetisinesahiptir.Meselâ,GılayNuri’nintespihçevirişini“sen”şöyleanlatır:“Tespihielindeyine.Nuritespihiniherza-mankindendahahızlıçeviriyor,akıtıyor;parmaklarınınbilinçlikıpırtılarınıizle-yemiyorsun.”55GılayNuri’nin“nedentespihinihızlıçevirdiğini”veya“osıradanedüşündüğünü” ise“sen”inbilmesimümkündeğildir.Bueksikliğigidermekveyakısmenazaltmak içinyazar,anlatıcı ilediğerkişilerinkonuşmalarınayerverir:

“Yenidenonundediğiniyaparaktespihleboğuşmayabaşlıyorsun.“Sevgiligibidiro,”diyor.“Hangisi?”“Tespih.Envazgeçilmezdosttur burada, en sevgilidir. İyi vakit geçirirsin;

sigara,çay,birdebu.Duruyor.“Birdemektup”diyeekliyor.”56 Budiyalogdagösteriyorkiikincikişilianlatıcı,diğerkişilerdenbahsederken

veyaonlarınsözleriniaktarırkenmüşahitbakışaçısınasahipüçüncükişilianlatı-cınıngörevinideüstlenmektedir.

ErdalÖz’ünmerkezdekurguladığıveensonundahapishanedekidiğerNu-rilerden biri haline gelen anlatıcının baştan sona bütün yaşadıkları bir günlük

54 A.g.e.,s.99-100.55 A.g.e.,s.202.56 A.g.e.,s.203.

135

çerçeve zamanın içine yerleştirilmiş geriye dönüşlerle anlatılır. Çekilen acılarveıstıraplarbizzatyaşayantarafındananlatılırveyineyaşayanaanlatılır.Budaikincikişilianlatıcınınvarlığındainsanınyalnızlığınıvurgular.“Sen”in“sen”dendahayakınhiçkimsesiyoktur.Sonuçolarak,Yaralısın’ınbütünmetinhalkalarıprotagonistkonumundakisiyasi tutukluNurietrafındaşekillendiğindenanlatı-cıvebakışaçısı“sen”buNuriiletanımlanır.Richardson’ınsınıflamasıdikkatealındığındaYaralısınstandartikinci(tekil)kişilianlatıcıilekurgulanmıştır.Scho-field’ınsınıflamasıaçısındaniseanlatıcınınkendikendine“sen”diyehitapettiğibiryapıgeçerlidir.

TürkedebiyatındaikincikişilianlatıcıvebakışaçısınıörneklemekiçinErdalÖz’ünYaralısın romanındanbaşkagünümüzyazarlarındanŞahinÖrgel’inbazıhikâyelerinden de bahsedilebilir. Çorum’da yaşadığı için edebiyat çevrelerineuzakkalanŞahinÖrgel2012yılındaGidemeyen adlıbirhikâyekitabıyayım-lamıştır.Hikâyelerden ikisi (Karanlıkta ve Kiler) ikincikişilianlatıcıvebakışaçısıyla yazılmıştır.Yazarla yaptığımız görüşmede bu anlatıcı biçimi üzerindeçokçalıştığını,ancakherhangibiryazaryadaeserdenesinlenmediğinibelirtmiş-tir.ŞahinÖrgel’inikincikişilianlatıcıvebakışaçısınıkullandığıhikâyelerindenbiri Karanlıktaadınıtaşımaktadır.İkincikişilianlatıcıyadairdiğerbazıeserlerdeolduğugibiÖrgel’inbuhikâyesindedemerkezkişikonumundakikahramanıniçdünyasıveçevresiyleyaşadıklarıbağlamındahissettikleriönplanaçıkmaktadır.Aralardaki kısa diyaloglar haricinde hikâyenin tamamı ikinci kişili anlatıcı vebakışaçısıylakurgulanmıştır.“Sırtınbirtaburearkasındanfarksız…Sadeceken-dineyaslanıyorsun”57 cümleleri etrafındagelişenhikâye,bir erkeğinannesininhastalığınıveölümünüçocuklukyıllarındanitibareniçdünyasındanasılhisset-tiğiniveburuhhalininonunolgunlukdönemindeevliliğineveeşiyleilişkilerinenasılyansıdığınıbiriçmuhasebesihalindeanlatmaktadır:

“Geceninolurolmazbiryerindenedensizcebağıranlarolur.Senbunaalışkın-sın.Radyodahaberbülteni,çocuklarınağzındapatlayanbirbalonsesiduymuşkadar olağan, çatılara bakıyorsun. Kimseye edecek sitemin yok. Kimseyi gü-cendirecekalışverişin;kinayelisözlerin,nazaredengözlerinyok.Varlıkiçindesefillikfilmigibi,sessizsedasızçeviriyorsungünlerinmakarasını.Birinibitiripdiğerinibaşlatıyorsunaynıfilmin.Aralıksız,sıkıcı,anlamsızbirseyircisin.”58

Karanlıkta’dayeralanbusatırlaranlatıcı“sen”inayrıbirşahısmışgibiken-disinitahliletmesiüzerinekuruludur.Nitekimikincikişilianlatıcıvebakışaçısı-nınkullanıldığımetinlerdeanlatıcıvekahramanınadetaikiayrıkişilikhalinegel-mesibuhikâyedeçokbarizbirbiçimdekendinigöstermektedir.Anlatıcı“sen”insıradanbirgözüngöremeyeceklerinigörmesi,entelektüeltavrıveüslûptakiba-

57 ŞahinÖrgel,Gidemeyen,Ankara,KanguruYayınları,2012,s.40.58 A.g.e.,s.37.

136

şarısıonusıradaninsanlardanayırmaktadır.“Sen”inkullandığıbenzetmeler,sıfattamlamaları,soyutolanısomutlaştırmagibidilveanlatımözelliklerindeyazarıgörmekmümkündür.Şusatırlarbudurumubaşarılıbirbiçimdeörneklemektedir:

“Gözlerinikikaradelikgibi,sokağı,tümaydınlıklarıyutuyor.Hemengerin-de,karyolanınüzerinde,Zehra’nınuzundonuksaçlarıvar…Böylenefessiz,ses-siz,tozzerreciklerinibilehareketsizkılanhaliyle,dünmüydübulduğunO’nu?..Tahtamerdivenleringıcırtısı,sabahçaylarınınkokususiliniyoraklından…Annenkalkıyorölüdöşeğinden,Zehrayatıyor;dönüpbakmıyorsun.Zehra’nınkokusu,anneninkokusunakarışıyor.Annenindurmuşnefesi,Zehra’nınyüzüne iniyor;ölümkaryoladantaşıyor,ayaklarınaulaşıyor;genzine,ağzına,burnuna,susturanbirsessizlikbulaşıyor,okyanusunortasındabeyaztaşgibikatılaşıyorsun.”59

Karanlıkta hikâyesi,RichardsonveSchofield’agöreErdalÖz’ünYaralısın romanıylaaynıyapıyasahiptir.

Karanlıkta’danvediğerbütünörneklerdenanlaşılıyorkiikincikişilianlatıcıvebakışaçısındaortaközellikanlatıcı“sen”insıradanbiriolmamasıdır.Gözlem,dilvetasvirdekibaşarı“sen”ientelektüelbirkişilikiçindealgılamayıgerektir-mektedir.

SonuçEdebî yapınınmodernden postmoderne doğru eğilim göstermesi, kurgusal

metinlerdebirtakımyenivesıradışıanlatıtekniklerinekapıaçmıştır.İkincikişilianlatıcıvebakışaçısınıdabukapsamdadeğerlendirmekmümkündür.İkinciki-şilianlatıcıvebakışaçısınınözelliği,alışılmışındışınaçıkılarak,anlatmaesasınadayalı birmetinde (roman, hikâye)metninhikâyesinin ikinci tekil veya çoğulzamiri (sen,siz)veşahıseklerivasıtasıylaanlatılmasıdır.Anlatıcıolarak“sen/siz”anlatınınmerkezinioluşturur.Budurumaynızamandakarakterinde“sen/siz”şeklindesunulmasınıgerektirir.Gelenekselyapıdanbeslenenmetinlerde,ge-nellikle,üçüncütekilkişili(o)veyabirincitekilkişili(ben)anlatıcıyaveonlarabağlıbakışaçılarınarastlanır.Okuyucununbutarzmetinleriiçselleştirmesiancakortak bazı duygu ve düşüncelerin varlığıylamümkündür.Hâlbuki ikinci kişilianlatıcıvebakışaçısıylayazılmışbirmetnielinealanokuyucukarakteredeğildedoğrudankendisinehitapedildiğihissinekapılır.BuçalışmadaelealınanMichelButor’unDeğişme,ElenaHuzuri’ninKaranlık Vardar,NecipMahfuz’unHırsız ve Köpekler,ErdalÖz’ünYaralısınromanlarıileŞahinÖrgel’inKaranlıktahikâ-yesinde aynı ortaközellik vardır.Okuyucukendisine sürekli “sen”veya “siz”diyehitapedenbiranlatıcıylakarşıkarşıyadır.Ancakmetninsayfalarıilerledikçeokuyucubaşkabir“sen/siz”invarlığınıhisseder.Budefakendinibirkonuşmanın

59 A.g.e.,s.40.

137

seyircisiveyakulakmisafiriolarakgörür.Butüranlatıdakibakışaçısıisekaçı-nılmazbirbiçimde“sen”doğrultusundaşekillenmiştir.Anlatıda“sen”inyarattığıhitapgüçlüğünedeniylebazımetinlerinsatıraralarında“ben”ve“o”anlatımınakayışvardır.Busebeple,Karanlık Vardar ile Hırsız ve Köpekler’deikincikişilianlatımınyanısıra diğeranlatıcı tiplerindendeistifadeedilmiştir.ÖteyandanDeğişme, Yaralısın ve Karanlıkta’da“sen”liveya“siz”lianlatımilebakışaçısıbütünmetnehâkimdir.Diğerikieserinaksinetamamenikincikişilianlatıcınınsesiduyulurvebakışaçısıtakipedilir.Hattaokuyucu,herüçmetninmerkezkişi-leriLéon(Değişme),Nuri(Yaralısın)veisimsizerkekkahraman(Karanlıkta)ileikifarklızamandilimi-geçmişvebugün-üzerindenözdeşleşir.

Sonuçolarak,romanteorisiyleilgiliTürkçekaynaklarda,alışılagelmişbirinciveüçüncükişilianlatıcılarvebakışaçılarınınyanısıra,ikincikişilianlatıcıvebakışaçısınadaayrıntılıbirbiçimdeyerverilmesi,Türkedebiyatındakiörnekle-rintespitedilmesiartıkkaçınılmazhalegelmiştir.İkincikişilianlatıcıdanziyadeikincikişiyeaitbakışaçısıiseçokdahadoğalvegelişmeyemüsaitgörünmek-tedir. Çünkü ikinci kişili anlatıcı “sen/siz”in doğrudan hitap eden konumundaolamamasıbelirlibirsınırlılığıberaberindegetirmektedir.Bazıtanımlamalardadahaçokteknikveyapaybiruygulamaolaraknitelendirilmesidebunedenledir.AncakTürkvedünyaedebiyatlarındakiörnekeserlerinbaşarısıvedevamlılığıbuanlatıcıtipininkalıcılığınaişarettir.Dolayısıylaikincikişilianlatıcıvebakışaçısınıyokfarzetmekmümküngörünmemektedir.

138

KaynakçaAbbott, H. Porter, The Cambridge Introduction to Narrative, Cambridge,

CambridgeUniversityPress,2009.Abrams,M.H.,A Glossary of Literary Terms,USA,Heinle&Heinle,1999.Aktaş,Şerif,Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş,Ankara,BirlikYa-

yınları,1984.__________,“AnlatımveAnlatımTürleriÜzerine”,Ahmet Bican Ercilasun

Armağanı,Ankara,AkçağYayınları,2008.Aytür,Ünal,Henry James ve Roman Sanatı,İstanbul,YKY,2009.Booth,Wayne,The Rhetoric of Fiction,USA,TheUniversity ofChicago

Press,1983.Boynukara, Hasan Romanda Bakış Açısı ve Anlatılış, İstanbul, Boğaziçi,

1997.Butor,Michel,Değişme,(Çev.MükerremAkdeniz),İstanbul,CanYayınları,

1991.CalvinCollegeandCalvinTheologicalSeminary,Seeking Understanding,

USA,CambridgeWm.B.EerdmansPublishingCo.,2001.Calvino,Italo,Bir Kış Gecesi Eğer Bir Yolcu(Çev.ErenYücesanCendey),

İstanbul,YKY,2009.Childs,PeterveFowler,Roger,The Routledge Dictionary of Literary Terms,

Oxon,Routledge,2006.Çetişli,İsmail,Metin Tahlillerine Giriş/ 2 (Hikâye-Roman-Tiyatro),Ankara,

Akçağ,2004.Çiftlikçi,Ramazan,“RomandaAnlatıcıveBakışAçısıProblemi”,Türk Dili

Dil ve Edebiyat Dergisi,1994,S.508,s.290-294.Demiryürek,Meral,Orhan Hançerlioğlu: Hikâyeden Öte Romandan Beri,

İstanbul,Akademik,2010.________________,“ItaloCalvino’nunBirKışGecesiEğerBirYolcuRo-

manıBağlamındaİkinciKişiliAnlatıcıveBakışAçısı”,Şerif Aktaş’a Armağan. Ankara,KurganEdebiyat,2012.

Emre,İsmet,Postmodernizm ve Edebiyat, Ankara,Anı,2004.Fludernik,Monica(1994).“SecondPersonNarrative:ABibliography”(Ori-

ginalessayin:Style)V.28,p.525-548,www.freidok.uni-freiburg.de(ErişimTa-rihi:26.10.2011)

Güzelşen,MehmetRifat,Roman Kurgusu ve Yapısal Çözümleme: Michel Bu-

139

tor’un Değişim’i,İstanbul,İstanbulÜniversitesiYayınları,1978._____________________,“YeniRomanveMichelButor”,Argos (Yeryüzü

KültürüDergisi),1989,S.11,s.148-149.Huzuri,Elena,Karanlık Vardar(Çev.SuatBaran),İstanbul,Özgür,2009.Kelly,Alison,Understanding Lorrie Moore,USA,UniversityofSouthCa-

rolinaPress,2009.Kıran,Ayşe-Kıran,Zeynel,Yazınsal Okuma Süreçleri,Ankara,Seçkin,2003.Mahfuz,Necip,“HırsızveKöpekler”(Çev.RahmiEr),Ankara,Vadi,1996.McInerney, Jay,Bright Lights Big City, London, Bloomsbury Publishing,

2007.Moore,Lorrie,Self-Help,NewYork,WarnerBooks,1995.__________, “NasılYazarOlunur?” (Çev.YusufEradam),Çağdaş Dünya

Edebiyatı Çeviri Seçkisi(Ed.GürselAytaç),Ankara,KültürveTurizmBakanlığı,1999.

Örgel,Şahin,Gidemeyen,Ankara,Kanguru,2012.Öz,Erdal,Yaralısın,İstanbul,Can,2011.Phelan,James,Nature of Narrative (40thEdition),NewYork,OxfordUni-

versityPress,2006.Richardson,Brian,Unnatural Voices: extreme narration in modern and con-

temporary fiction,USA,TheOhioStateUniversity,2006.Robbe-Grillet,Alain,Yeni Roman,İstanbul,Ara,1989.Sazyek,Hakan,Roman Terimleri Sözlüğü,Ankara,HeceYayınları,2013.Schofield,Dennis,The Second Person: A Point of View?(PhD.Thesis),De-

akinUniversity,1998,www.deakin.edu.au/dro/eserv/DU.../schofield-secondper-son-1998.pdf(Erişimtarihi:23.9.2011)

Tekin,Mehmet,“BirKurguSorunuOlarakBakışAçısı”,Hece (TürkRomanıÖzelSayısı),Ankara,Hece,2002.

____________,Roman Sanatı 1,İstanbul,Ötüken,2006.Wikipedia.Second Person Narrative,en.wikipedia.org/Second-person_nar-

rative(Erişimtarihi:15.09.2011)