Upload
hoangdieu
View
242
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
6 Kuskalla yachasunchik
Llamk'ana mayt'u
Com
unicación
6° -
Que
chua
Variant
e C
olla
o
Distribución gratuita Prohibida su venta
PERÚ Ministeriode Educación
ViceministerioDirección General
6 R
imana
6 Kuskalla yachasunchik
Llamk'ana mayt'u
2
PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ
Yachay Kamayuq UmalliqJaime Saavedra Chanduví
Perú Suyupi Yachachiykuna UmalliqFlavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Perú Suyupi Yachay Wasikuna PurichiqJuan Pablo Silva Macher
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachana UmalliqElena Antonia Burga Cabrera
Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy UmalliqNora Delgado Díaz
Llamk’ana mayt’u: 6 RIMANA
Comunicación 6° - Quechua Variante collao
Ruraqkuna Justo Oxa Díaz, Oscar Chávez Gonzales, Ricardo Gonzales Estalla.
Llapan llamkaypi yanapaq - DIGEIBIR Ricardo Gonzales Estalla, Oscar Chávez Gonzales, Maritza Nuñonca Lupo.
Qichwapa qillqaynin qawapaq: Oscar Chávez Gonzales, Maritza Nuñonca Lupo, Ana María Mamani Arana.
Allinchasqa qawaq: Rosa María Mujica Barreda.
Maytu tupachiq Justo Salvador Majía OzetaRodrigo Vasquez Nuñonca
Siqiq Fredy Roa Condori
2016 Cuarta Edición
21,000 mirachisqa
Carretera Central 759 Km 2, Santa Anita, Lima - Perú, nisqapi mirachispa.
© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQComercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi – San Borja llaqtapi.Lima - PerúQayana: 6155800www.minedu.gob.pe
N° 2016-11803 Yupanawan Perú suyupa Hatun Ñawichana Wasipi ChurasqaHecho el Deposito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2016-11803
Kay mayt’utaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.
Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú / Printed in Perú
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Yachay wasiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
Wata
6 Kuskalla yachasunchik
44
Khuyasqa warmi qari warmachakuna irqichakuna:
Qampaqmi kay qillqasqa mayt’uqa. Kaywanmi pukllaqhinalla utqayllaman
yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpachanaykipaq chaywan sumaq runa kanaykipaqmi ancha
khuyakuywan kallpachakuspa yachachiqniykikuna kay qillqasqa mayt’uta
qispirqachimuyku.
Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan yanapanakuspa
llamk’anaykipaqpas imaymana ruraykunam kachkan.
Qillqasqa mayt’upi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta, imahina kasqantam
riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq
yanapasunki. Aylluykikuna allin qhawanaykipaqpas Pacha Mamata sumaqta
amachanaykipaqpas allinmi kanqa.
Hinallataqmi runa masiykikunawan wasi masiykikunawan, yachakuq
masiykikunawan, llaqta masiykikunawan sumaqlla kawsakunaykipaqpas
yanapasunki.
Kay qillqasqa mayt’uwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim, siq’inkim,
hamut’ankim, tupachinkim, hinallataqmi imaymana atiyniykikuna sapa
yachaykunapi wiñanqa.
Kay qillqasqa mayt’utaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa
yachaykunatam qhawaykunki. Chaymi sumaq sunquwan qhawaykunayki,
sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq.
¡Kusisqalla llamk’akuy!
Riqsichikuynin
6
KAQNINKUNALlaqtanchikpa sumaq kawsaynin
Yachana Raphi
Yachayninchikkunamanta rimanakusunchik 10
Thupa Amaru Inkapa kawsaynin 12
Kawsay qillqasqa 18
Rimayninchikta chuyanchasunchik 21
Yachasqanchikta chaninchasunchik 22
Kawsaq masinchikkunawan ayninakuyYachana Raphi
Ayllunchikpi yanapanakuy 24
Ayllunchikpa yachayninkuna 26
Qichwa siminchikpa rimaynin, qillqaynin 31
Wak ayllukunamanta yachaykuna 35
Yachasqanchikta chaninchasunchik 36
3 T’A
QA Anti suyukunapa wata qallariynin
Yachana Raphi Uwiha Ch’uyay 38
Wata qallariy 39
Huñichina qillqasqa 43
Wak ayllukunamanta ñawinchasunchik 48
Yachasqanchikta chaninchasunchik 50
Yachana Raphi
Ñawpa ayllupa yachayninkuna 52
Perú suyupa rayminkuna 54
Qichwa simi rimanapaq 59
Ayllunchikpa hatun raymin 60
Yachasqanchikta chaninchasunchik 62
y p q
LLaqtanchikkunapa kusikuyninkuna
1 T’A
QA
2 T’A
QA
4 T’A
QA
5 T’A
QA Pacha mamanchikman rikch’ariynin
Yachana Raphi
Ayllunchikpa yachayninkuna 64
Tapurina qillqasqa 66
Kayhinatam qichwa siminchikta rimanchikpas qillqanchikpas 70
Yachasqanchikta chaninchasunchik 74
6 T’A
QA Yaku mamanchikta yupaychasunchik
Yachana Raphi
Ayllupi unu uyway 76
Hunichiyta qispichisunchik 83
¿Imaraykum qichwa simipi qillqananchik? 87
Yachasqanchikta chaninchasunchik 88
7 T’A
QA Kawsayninchikkunata uywasunchik
Yachana Raphi
Allin kawsay 90
Mañakuy qillqata ñawichasunchik 92
Mañakuna qillqasqata qispichisun 98
Qichwa simi rimaymanta yuyaychakusunchik 100
Yachasqanchikta chaninchasunchik 102
8 T’A
QA Ayanchikkuna yupaychay
Yachana Raphi
Ayakuna suyay 104
Willakuyta ñawinchasunchik 106
Willakuyta qillqasunchik 112
Rimanasqanchikmanta yuyaychakusunchik 115
Yachasqanchikta chaninchasunchik 114
8
LLAQTANCHIKPA SUMAQ KAWSAYNIN
• ¿Imaraykutaq wawawan taytanwanri kusisqa kachkankuman?• Kay qhawasqanchik ¿Allin kawsayman rikch’akunmanchu?• ¿Imaynapitaq “allintam kawsanchik” nispari ninchik?• Wak hatun llaqtakunapi ¿imaynatam kawsachkankuman?• Qullqillayuq kayri ¿allin kawsaychu kanman?
1T’AQA
10
Yachayninchikkunamanta rimanakusunchikÑawpaqtaqqa Qanchi Machumanta qillqasqata ñawincharqusunchik.
• ¿Ñawpa machukunari imahinatam kawsankuman karqan?• ¿Imatam “sumaq kawsay” nispa kay kuraq runakuna sutichankuman karqan?• ¿Ayllunchikpi kuraqninchikkuna, allin kawsayta yachachiwanchikchu?
Qanchi MachumantaQanchi Machus kasqa.Hinaspas, maytachá urqukunantinta utqaychalla muyurqamuq.Munayniyuqsi taytachahina kasqa.Hinaspas, utqaychalla kayhina pampa ukhuman chinkarqapun. Huk muqu patapiñas rikhurirqun, suchuspa, pampanta suchuspa.Chiqap qanchis chay Qanchiqa kasqa.Kunanpas huk llaqtapi chay Qanchi Machu kawsachkansi. Kawsachkansi.Hinaspas, chaypi tapukamun: -Wawaykuna imahinallam kachkan. Allillantam saqimurqani; allin qullqiyuq, allin achkhapim wawaykunata saqimuni. Imahinam kachkanpas. Saqimusqayhinalla ch’awchiykuna kachkan, wawaykuna kachkan -nispas tapukamun.Chaysi maynantintaraqchá, urquntintaraqchá hap’ikamuqpas wawankunarayku, achkha allpata: -Wawaykunapaq kanqa -nispa.Utqaychallas rumitapas rawkharquq. Munayninpi utqaychallas imayniraq qaqa, hatun qaqakunatas chikchiwan waskhawan suq’achkaspalla. Kikillansi paypaqqa rumi rawkharqukuq. Chayqa rawkhasqankuna, munay chayhina, urqukunapi kachkanraqmi chay machupa rawkhasqan. Munayllansi kaq chay machukunapa. Waskhanwan, chikchiwansi suq’aykullaptinsi, runaqa kikillan phawaq. Hinatas ruraq.Chaysi chay Qanchi Machu kunan, huk llaqtapi kawsachkan, tiyachkallan.Chaysi khuyayta llakikamun: -Wawaykunaqa imahinas kachkan. Wawaykunaqa hayk’ahinas kachkan. Allillantam, qhapaqtam saqimurqani. Allillanpunichá kachkan riki –nispas, khuyayta tapupakamun.
Mama Pascuala, Pumaqanchi ayllumanta, 1982 watapi willakusqan.
• ¿Imataq kay qillqasqari?, ¿pitaq willakusqari?• ¿Ñawpa machukuna kawsasqanchikta qhawamuchkanmanchu?, ¿imarayku?• ¿Imatam rurasunman ñawpa machukunawan sumaqta kawsananchikpaq?• ¿Llaqtaykipi kayhina willakuy kanchu?, ¿hintilkunamantari?• ¿Imaraykutaq chay ñawpa machupa willakuynintari yachananchik? Akllay, chimpuy.
Ñawpa machukunaqa kawsachkallanmi. Chaymi, apukunatapas, Pacha Mamatapas añaychaspa kawsananchik.
Ñawpa machukunaqa wañusqañam kanku. Kunanqa huk pachañam; chayta qhawarispam kawsananchik.
• Ñawpa, hintil nisqa, machukunapa kawsayninmanta kuraq runakunata tapukamusunchik.
1.- Manaraq ñawinchachkaspa rimarisunchik:
2.- Ñawincharqusunchik:
3.- Ñawinchasqanchikmanhina rimarisunchik:
11
Kuraq taytakuna allin kawsaymanta yachachimuwasunchik.
Qanchi machuqa kunankaman Pumaqanchi wawankunarayku llakikamun. Sapa watas wawankuna watukuq rin; allinta, sumaqta kawsanankurayku.
Ayllunchikpipas kuraq taytakunaqa imahina kawsasqanchikta qhawarillankutaqmi. Chayraykum paykunata tapurikamusunchik.
• Tapukuq rinapaq yuyaychakusunchik:
- ¿Imamantataq tapukamusunri?- ¿Mayqam kuraq runakunatataq tapukamusunri?- ¿Imapaqtaq tapukamusunri?- ¿Imakunamantataq tapukamusunri?
• Imahinatataq Tapukusunri:
- Allinta rimana, mana p’inqakuspa, mana manchakuspa.- Tapukusqanchikqa ch’uyan kanan.- Kuraq taytapa rurasqanmanhina tapurikuna, ama amichispa.- Tapukuyta qallarinapaqpas, tukunapaqpas llapata napaykukuna; misk’i simiwan rimapayana.
• Tapukuypa qhipanman
- Lliw tapukamusqanchikmanta rimanakuna.- Llapa yachamusqanchikmanta yuyaychakuna.- Wakmanta tapukamunanchikpaq, pantasqakunata allichanapaq qhawarina.
Kayhinatam ima tapurikunanchikpaqqa wakichinanchik.
Sumaq kawsayLlaqtakuna allinta kawsanankupaqqa kayhinatam qhawarinanku:Llapa runam huk aylluhinalla kawsananchik muyuriqninchikpi uywakunawan yurakunawan, mayukunawan, urqukunawan ima pachapi tiyasqanchikman hina añaychayukuspa.
Llapanchikpas huk nisqa sunqullayuq tiyananchik. Iskaychasqa ruraykuna yuyaychakuna kaptinqa mana phiñachinakuspallam rimanakunanchik. Manam ñuqanchikpa munaynillanchikchu rurakunan.
Runa masinchikwan mana ch’aqwaspa, yanaparinakuspa, qhawarinakuspa tiyasunchik. Chayqa allin kawsaytam aypasunchik.
12
Thupa Amaru Inkapa kawsaynin
• ¿Ima qillqasqataq kachkanman? ¿Imamantam kay qillqasqa willawachkasunman?• ¿Pim Thupa Amaru Inka kanman karqan?• ¿Maypitaq paqarimunman karqan? ¿Imatataq ruranman karqan?
Thupa Amaru Inkapa kawsaynin. Kay inkanchikqa 1740 watapi, Tunkasuka sutiyuq llaqtapim paqarisqa. José Gabriel Condorcanqui Nogueram pila nisqa sutinqa kaq kasqa. Miguel Condorcanquim taytanqa; Tunkasukapi kuraka kamachikuqmi kasqa. Mamanñataqmi Rosa Noguera kasqa. Thupa Amaru lnkakunapa ayllunmi kasqa; chayraykum iskaykaq yupayniyuq Thupa Amaruwan sutichakusqa. Pusaq watankama Surimana llaqtapi tiyasqa, chaymanta San Francisco sutiyuq Qusqu yachay wasiman yaykusqa.
Iskay chunka watayuq kachkaspas Micaela Bastidaswan kasarakusqa. Pusaq watam Kuraka kananpaq yachaqasqa, hinas kuraka kapusqa.
Taytanhina, Qusqu llaqtakunata Punu llaqtakunata, qhatunakunata apaspa, anchata purisqa. Chaypis paytapas runa masinkunatapas ñak’arisqanta rikusqa, ispañulkunapa muchuchisqanta qhawasqa. Chaysi, llaqta kamachikuqkunata sumaq sunqullawan, misk’i simillawan qhawarinanta mañakusqa.
Kamachikuqkuna mana uyariptinñataqmi anchata phiñakusqa. Hinas, ispañulkunawan awqanakuyta qallaykusqa tawa p’unchaw aya marq’ay killapi, 1780 watapi. Sanqarara llaqtapim ispañulkunata maqanakuypi atiparqusqa. Chaymi paykunaqa wak qichwa runakunawan yanapachikuspa Thupa Amarutaqa atiparqusqaku.
Paytawan llapa aylluntawan hap’irquspa, Qusqu llaqtaman pusaykuspa, anchata ñak’arichispa, wañuchisqaku. Kurpunta tawa kawalluwanmi llik’iyta munaq kasqaku. Mana atispa, qallunta kuchurquspa umanta wit’urqusqaku, 18 p’unchaw aymuray killapi 1781 watapi, Qusqupi. Umanta k’aspiman warkurquspa Qusqupipas Tintapipas runaman qhawachisqaku. Rikrankunataqa Tunkasukaman Karabayaman ima apasqaku.
Chakinkunatataq Liwitakaman Santa Rosaman ima apallasqakutaq; llapa runa masinchik wanananpaq.
1.- Qillqasqapa sutinmanhinari:
2.- Thupa Amarumanta yacharisunchik:
13
Thupa Amarupa sutinta yuyarinanchikpaq
Kastilla simipiqa Túpac Amaru nispan Inkanchiktaqa sutiyanku. Payqa Thupa Amaro Inga nispam sutiyakurqan. Kaymi suti qillqanta qhawarisunchik. Kayhinatam sutinta siq’irqan:
Thupa Amaro
Condorcanqui Inga nispam nichkan
• ¿Ima qillqasqam kasqa?
Thupa Amaruman harawi
Thupa Amarupa kawsaynin
Thupa Amarupa willakusqan
Inkapa sipisqanmanta yachananchikpaq
Inkapa kawsasqanmanta yachananchikpaq
Thupa Amarupa paqarisqanmanta yachananchikpaq
• ¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rurakusqa?
• ¿Ima ninantam kay simikuna nichkanman?
Simikuna Kayhinatam nichkanmanThupaAmaruMuchuchiyAtiparquyWit’urquy
3.- Thupa Amarumanta qillqasqata ñawincharquspa:
14
• Qillqasqamanhinari ¿imaraykutaq Thupa Amaruri hatarirqan?, ¿allinchu chay rurasqan?, ¿imarayku?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
• ¿Allinchu Thupa Amaruta wañuchisqanku?, ¿imarayku?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
• ¿Llaqtanchikkuna kamachiqri allin kawsaymanchu pusawachkanchik? ¿Kunankunari imatam rurasunman mana allin umalliqkunawan?
..........................................................................................................................................
..........................................................................................................................................
• ¿Mayqantaq uyarisqamantapas rikusqamantapas willawachkanchik?
..........................................................................................................................................
• ¿Mayqantaq rikusqamantapuni willawachkanchik?
..........................................................................................................................................
• Qillqasqapi -sqa simi hunt’achiqwan rimanakunata akllaspa qillqarquy:
paqarisqa ................................ ................................ ................................
................................ ................................ ................................ ................................
Qhawarisunchik• ¿lmapitaq huk niraq kay rimaykuna kanman?
Thupa Amaruqa Tunkasuka llaqtapis paqarisqa.Thupa Amaruqa Tunkasuka llaqtapim paqarirqan.
-sqa simi hunt’achiqniyuq rimanakunaqa runapa uyarisqanchikmanta, mana ñuqanchik kikinchik rikusqanchikmanta, willakuspa ninapaqmi.
Qamñataq kay rimasqakunata rikuwaqpas hinaman tukurqachiy:
Qanchi machus waway kasqa.............................................................................................................................................Pukllaspas chay irqichakunaqa tutayachikusqaku.............................................................................................................................................Chayhinapunis kanman karqan; maran ukhukunapis mach’aqwayqa tiyasqa.............................................................................................................................................Manas imatapas munasqachu, qunquriykukuspas waqaykukusqa.............................................................................................................................................
15
Thupa Amarupa kawsayninmanta qillqasqaqa “kawsay qillqasqa” sutiyuqmi. Chayhina qillqasqapiqa kay tapukuykunatam hunt’achinanchik:
• Paqarisqanmanta:- ¿Iman sutin kasqa?- ¿Maypim paqarisqa?- ¿Hayk’apmi paqarisqa?- ¿Pikunam tayta maman kasqa?
• Waynayasqanmanta:- ¿Maypim yachaqasqa?- ¿Piwanmi kasarakusqa?
• Runayasqanmanta:- ¿Imakunatam rurasqa?- ¿Imatataq mana anchata munasqachu?- ¿Imakunam sunqunta k’irisqa?
• Wañupusqanmanta:- ¿Imahinatam wañupusqa?
Waynayasqanmanta:
__________________________________________
__________________________________________
Paqarisqanmanta:
__________________________________________
__________________________________________
Runayasqanmanta:
__________________________________________
__________________________________________
Wañupusqanmanta:
__________________________________________
__________________________________________
Chay kawsay qillqasqapa kaqninqa kayhinam. Tapukuykunamanhina hunt’arqachiy:
16
Kayhinatam qichwa siminchiktaqa qillqanchik
T’uqyaq ninawanchá phatachinqaku.Kaqnintachá q’ipinqaku.Pampapichá chutanqaku; p’anaspachá.Simintachá ninawan hunt’achinqaku.Phatachinqakuchá;
¡manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!Uma chakimanta sayachinqaku.Qapariynintachá kiruntawan sik’inqaku.Phiñakuspachá hayt’anqaku.Yawarchanqakuchá;
¡manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!
Yawarwanchá umanta pilluchanqaku.P'anaspachá uya tullunta, waqtantaqa yawriwanchá.Allpatachá kanichinqaku.P’ananqakuchá;
¡manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!Ñawinta, musquynintawanchá hurqunqaku.Qaparispachá ñak’arichinqaku, thuqaykunqakuchá. Wañunanpaq takanqaku, waqllichinqakuchá;
¡manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!Phatachiytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu;p’akirquytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu.Wañuchiytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu;
nak’aytachá munanqaku.Qhillichaytachá, saruytachá, ñut’uytachá munanqaku.Phatachiytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu.P’akirquytachá munanqaku, wañuchiytachá munanqaku.
Manataqchá atinqakuchu.Kimsa p’unchaw ñak’arichkaptintaq,llapa ñawinkupaq tukukuchkaptintaq…¡Qispichiy kachun! qaparispam kutimunqa kay pachaman.
¡Manataqchá wañuchiyta atinqakuchu!Alejandro Romualdo
Thupa Amaruman haylli
17
• ¿lmamantataq chay haylliri?• ¿Thupa Amaruta wañuchiyta atinkumanchu?, ¿imarayku?• ¿Mayqan rimanakunam Thupa Amarupa ñak’arisqanta nichkan? Kaypi qillqay:
phatachinqaku ................................ ................................ ................................
................................ ................................ ................................ ................................
................................ ................................ ................................ ................................
ninawanchá ................................ ................................ ................................
................................ ................................ ................................ ................................
................................ ................................ ................................ ................................
quri................................... hatarin............................. kuru..................................
munakuspa..................... waynayaspa................... qaparispa.......................
sunquyuq........................ wasiy................................ runayaspa.......................
Kallpawan rimasqa simikunata qillqay:
Qhawarisunchik:Qichwa siminchikpiqa wakin simikunatam tukukuyninpi kallpawan rimanchik. Ñawinchaqkuna mana pantananpaq kay ch’ikuwan /´/ churana. Kayhinata: manataqchá, qhawaqtachá.
Kay -chá simi hunt’achiqri ¿ima ninapaqtaq ninchik?
Ichapas, ichachu, paqtapas ninanchikpaqmi kay simi hunt’achiqtaqa rimasqanchikman hunt’achinchik.
• Kay simikunata -chá simi hunt’achiqwan tukuparquy:
• Nisqamanhina kay rimasqakunata paqtapas, ichapas niqman tukurquchiy:
Llapanku pukllanqaku, munayta kusikunqaku...........................................................................................................................................Runa masinchikqa mana ñak’arinmanchu...........................................................................................................................................Inkanchik kutimuspa allin kawsayman pusawasunchik...........................................................................................................................................Rimanakuspa llapa llaqta kamachinakusunchik...........................................................................................................................................Munayta tusurquspa llaqtanchikta kusichisunchik...........................................................................................................................................
Ñawinchasqamanhinari:
18
Kawsay qillqasqaJosé María Arguedas taytaqa qichwa runapa kawsayninta, rimayninta amachaqmi karqan. Paymi lliw tiqsi muyuntinman ñuqanchikpa sumaq kawsayninchikta riqsichirqan. Llapa kawsayninpiqa sunqun ancha k’irisqa mana alliyarqanchu; warma kawsayninpi sinchi ñak’arisqanmanta.
1. Qispichinapaq, watapa risqanpi thatkisqanta qawarisunchik.
1911 wata
18 p’unchawpi, enero killapi Anta Waylla llaqtapi paqarimurqan. Taytanqa Víctor Manuel Arguedasmi karqan.
1914 Victoria Altamirano Navarro maman wañupurqan.
1917Maman wañupuptin, taytanwan Pukyu llaqtaman ripurqan qhipa mamanwan tiyaq. Chay mamanmi sinchita chiqñikuspa ñak’arichirqan.
1920 Kastilla simi rimayta atiparqun. Pusaq watayuqkama qichwallapi rimarqan.
1921 Qhipa maman sinchita ñak’arichiptin, Arístides wawqinwan Viseca hasindaman chinkarqanku tiyunkunawan tiyaq.
1926 Ika llaqtapi, Arístides wawqintin San Luis Gonzaga yachay wasiman yaykunku.
1928 Taytanwan kuskha Wankayu llaqtapi tiyapunku.1931 San Marcos Universidad nisqaman yaykun.1932 “Warma khuyay” willakuy qillqasqanta riqsichin.
1937 Ispaña suyuman sayapakusqanmanta, karta rakiq wasipi llamk’achkaspa, qarquchikapun.
1939 Kastilla simi yachachiqhina Sikuwani llaqtapi llamk’apakun.1941 “Yawar Fiesta” novella nisqata riqsichin.1942 Kastilla simi yachachiqhina Lima llaqtapi llamk’apakun.1946 Instituto de Etnología de San Marcos nisqapi yachaqan.1947 Ministerio de Educación nisqapi llamk’apakun.
1952 Instituto Pedagógico Nacional de Varones nisqapi Etnologiata yachachin.
1953 Concurso Latinoamericano de Cuento (México) nisqapi llallipan. 1957 Etnología bachillerman aypan.1958 Ispañaman rin, chaypi ayllukunata riqsinanpaq.
1962 Universidad Agraria La Molinapi qichwata yachachin. Thupa Amaruman hayllinta riqsichin.
1963 Casa de la Cultura del Perú nisqa wasimantam kamachiqnin kapun.
1966 Abril killapi sipikuyta munarqan. Chilita rin. Universidad Agraria kuraq yachachiqman tukuchipunku.
1969 Yana phuyunkunawan ñit’ichikuspa wañuchipakun.
José María Arguedaspa kawsay qillqanta qispichisun.
19
2.- Kunanqa José María Arguedaspa kawsayninta qillqasqaman tukurqachisunchik:
Qillqasqapa sutin ...................................................................................................................
¿Hayk’apmi paqarimurqan?
¿Maypi? ¿Pim tayta maman
karqan?
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
¿Imatam wayna kaspa
rurarqan?
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
Runayaspa ¿Imatam rurarqan?
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
¿Imahinatam kawsaynin
tukupurqan?
...................................................................................................................
...................................................................................................................
...................................................................................................................
Yachaq masinchikwan qillqasqanchikta kay tapukuykunawan chaninchachisunchik:
Arí Mana¿Sutinri allin nisqachu kachkan?¿Sapanka patmari huk yuyayllamantachu nichkan?¿Sapanka patmari kuraq qillqawanchu qallarichkan?¿Llapa simikuna mana patachasqa qillqasqachu kachkan?
Pantasqakunata allichaspa huk raphipi wakmanta qillqarqusunchik.
20
1.- Ñawinchanapaq.
Unay watakunaña kay Perú suyupi qichwa simi runa, qichwa rimaq
runa anchata ñak’arirqanku. Paykunatam aswantaqa sipirqanku.
Chaytam “ancha sasachakuy watakuna”, “muchuy timpu”, “manchay
timpu” nispa sutiyanku. Chay pachakunamanta yachachiqniykita tapurikuy.
Wak ayllukunamanta ñawinchasunchik.
• ¿ ?
__________________________________________________________________________• ¿ ?
__________________________________________________________________________• ¿ ?, ¿kusisqachu kachkan?, ¿imarayku?
__________________________________________________________________________• ¿ ?
__________________________________________________________________________• Chay pachapiri ¿Sumaq kawsay chinkapunmanchu karqan?, ¿imanaptin?
__________________________________________________________________________• ¿Aylluykipi chay manchay pacha karqanchu?, ¿mayhinatam allin kawsayta kutirichimusunman? Yachaq masiykikunawan rimanakuychik.
2.- Kay willakuq rapi (afiche) nisqata yachachiqniykiwan kuska ñawincharquychik:
3.- Afiche nisqanmanhina:
21
Rimayninchikta chuyancahsunchikAchka rimay, ch’ullalla qillqayAyllunchikkunapiqa hukniraqtapunim rimanchik, tayta mamanchik yachachiwasqanchikhina, ayllunchikhina. Hukniraq rimasqanchik q’umir wachupi kachkan, yuraq wachupitaq imayna qillqananchik kachkan.
Kayhinata nisunman
Kayhinata qillqananchik
Kayhinata nisunman
Kayhinata qillqananchik
Waqsi, wapsi, waspi Wapsi Ruway, ruray Ruray
Rafra, rapra, rapha Rapra Kinsa, kimsa KimsaNinri, rinri, linli Rinri Mayqin, mayqan Mayqan
Llikt'a, llift'a, llipt'a Llipt'a P'unchay, punchaw P’unchaw
Ukyay, ufyay, uhay Upyay Llank'ay, llamk'ay Llamk'ayQ'aqñuy, q'apñuy Q'apñuy Hallp'a, allpa AllpaUsqhay, utqay, usqay Utqay Hup'a, opa, upa Upa
Phasmi, phatmi Phatma Wisq'ay, wichq’ay Wichq’ayPisqa, phisqa, pichqa Pichqa Ashkha, askha Achka
Puska, phuska, puchka Puchka Onqoq Unquq
Uspha, ushpha, uchpa Uchpa Mihuy, mikhuy Mikhuy
Hirq'i, irqi Irqi Allqu, allqo, alqo AllquNuqa, ñuqa Ñuqa Qelqay, qhellqay QillqayQan, qam Qam Qolqe, qollqe Qullqi
¿Imaraykum ch’ullallata qillqasunman?Wakinninchikqa kasqan rimasqallanchiktam qichwapiqa munanku: -Imahinatam rimanchik, chay kasqallantam qillqananchik -nispam ninku.Wakintaqmi ninku: -Kikin rimasqanchikta qillqasunman, chayqa lliwpa rimasqanhinatachá yachasunman. Qillqasqanchikta hamu’taspaqa, aswantachá hukkunapa qillqasqantapas, ñuqanchikpa qillqasqanchiktapas sasachapusunman.
¿Mayqam qichwapitaq qillqanari?Kastilla simi rikhurimusqanwan, aymara simi kasqanwan, ñawpa simikuna kasqanwanmi qichwa siminchikqa as asllamanta tikrakuchkan. Chayraykum, wakin yachaysapakuna ninku: - Ñawpa qichwa rikch’akuqmanhinam qillqananchik nispa.
Ayllunchikpa yachaynin atipasqanchikta chaninchasunchik:
Ñawinchasqanchikta chaninchasunchik.
Qillqasqanchikta chaninchasunchik:
Yachasqanchikta chaninchasunchik
• ¿Allin kawsaymanta rimanakuspa, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?• ¿Allin kawsaymanta rimanakuspa, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Allin kawsaymanta rimanakuspa, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?• ¿Allin kawsaymanta rimanakuspa, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?
¿Imapqmi “Thupa Amaru inkapa kawsaynin” qillqasqata ñawincharqanki?
“Thupa Amaru inkapa kawsaynin” qillqasqapa kaqninkunata qillqarquy.
“Thupa Amaru inkapa kawsaynin” qillqasqari ¿imapaqmi rurakusqa?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imamantam aswanta willawanchik?
Qillqasqamanta kimsa yuyaychakuykunata qillqarquy.
¿Qillqaqpa yuyaychakusqan ch’uyachu kachkan?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imahinatam “José María Arguedaspa kawsayninmanta” qillqasqata wakichirqanki?
¿Imahinatam “José María Arguedaspa kawsayninmanta” qillqasqata rurarqanki?
¿Imapaqmi “José María Arguedaspa kawsayninmanta” qillqasqata rurarqanki?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
KAWSAQ MASINCHIKKUNAWAN AYNINAKUY2
T’AQA
• ¿Kay siq’isqakunawan ayninakuywanri imapitaq rikch’akuchkankuman?
• ¿Kay qhawasqaykiri aylluykipi kachkanchu?, ¿imanaptin?
• ¿Llamk’ayllapichu ayninakusunman, yanapanakusunman?
• ¿Apunchikkuna ñuqanchikta qhawariwanchikchu?
• ¿Ayninakuyri hatun llaqtakunapi kanmanchu?, ¿imarayku?
24
Ayllunchikpi yanapanakuy
Ayninakuy(Kawsay willakuy)
Yaqa tukuy llaqta runakunaqa imatapas sapallankupaq munan, ichaqa ayllukunapiqa manam chayhinachu. Ayakuchu ayllukunapiqa maki makillam llamk’anku; chaytam ayni nisqawan sutichanku. Paykunam willarikamunku.
Ima llamk’aypas karquptinqa llapa aylluntinmi llamk’achikuqman asuykunku, kuskanku kawsaykunata wiñachinankupaq.
Kay ayniqa ñawpa taytanchikkunapa unanchasqanmi. Paykunaqa manam kunanhina muchuypichu kawsarqanku, astawanqa Pacha Mamataqa achkanpi mikhuy wiñarinanpaq puqurichiqku. Machu taytayku uñallaraq kasqaykumantapacham chaykunata yachachiwanku. Chaymi yachaqasqaña, mana mancharispa llapallayku llamk’ayman riyku.
Kaykunaqa ancha khuyakuyllapaqmi. Wakin ayllukunamantapas hamunkum; qullananku llallinakuqhinam llamk’anku, kallpankuta mana mich’akuspanku. Aswantam utqayllaman ayllunku riqsichinankupaq llamk’anku. Warmikunapas sumaqllatañam mikuykunatapas wayk’ukunku. Ayllun ayllunmi sapakaman qaranakunku; llamka’qkunapas munaytam saksaykunku.
Kaykunatam qamkunaman willariykiku. May suyuña kaspapas kaykunata ayllupi mirachinaykichikpaq; ñawpa taytanchikkunapa yachachisqanpihina kanapaq. Paykunam yachachikurqanku ancha sumaq kawsaypi tiyananchikta. Ahinallataq huk makilla, huk sunqulla llamk’aykunanchikpaq; chaymanhinam kanqa sumaq kay: sumaq kawsay, sumaq ruraypas.
Llapan suyunchikkunam kaytaqa rurananku. Suyunchik, llaqtanchik, ayllunchik allin puqurinanpaq, hinaspa wicharinanpaq. ¡Chayhina kachun…!
Yachaqmasiy 5kaq- 6kaq ñiqimanta qhawariyninman hurqusqa
Kuraq taytakunata, mamakunata, mayt’ukunapipas kay tapukuykunata ch’uyanchasunchik:
• ¿Kayhinatachu kay ayllunchikpi ayninakunchik?
• ¿Alinchu ayninaykuy kanman?
• ¿Imaraykum hatun llaqtakunapi pisita ayninakunku?
1.- Ñawpaqtaqa ayninakuymanta qillqasqataraq ñawincharqusun.
2.- Auyllunchikpiri ¿Qillqasqapihinachu yanapanakunku?
3.- Tapurikamusunchik:
25
AyninakuyImapipas yanapakuspa ruranchik chayqa ayninakuchkachikmi -nispam kuraq runakuna rimanku. Ayllunchikpa kawsayninpiqa ima rurasqanchikpas ñuqanchikpamanmi kutimuwanchik, chaytapas: -Ayni –nispan, kuraq taytakuna ninku.
Imakunapitaq ayninakuyri kan:
• Ayniqa llank’aypim kan. Mayqan runa masinchiktapas yanapanchik chayqa, sunqunmanta paypas ñuqanchikta imatapas ruraptinchik yanapawanchik. Chaymi ayni kutichiy.
• Wawawan tayta mamanwan ayni kallantaqmi. Tayta mamakunaqa wawankuta sumaqta uywanku; chayraykum paykunaqa machuyarquptinku wawankunañataq allinta qhawarinqaku tayta mamankuta. Machuyaspaqa manam kallpapas kapunchu, chaymi tayta mamakuna wawankuta aynilla uywanku.
Imakunapiwantaq ayninakuyri kanman.Allinta yachananchikpaqqa yachaqta yachay wasiman pusamusunchik.
• Manaraq yachaq hamuchkaptin kamachinakusunchik:
- ¿Imahinatam yachaqta pusaykamusunchikpas suyasunchikpas?
- Ñawpa runakunamanta, ñawpa llaqtakunamanta ¿Imatam tapukusunchik?
- Yachaqta uyarinanchikpaqri ¿maypim uyarisunchik?, ¿imahinatam tiyasunchik?
- ¿Ima munakuyninchikwanmi watukamuwasqanchikta kutichisunchik?
• Yachaqwan rimaspanchik:
- Llapanchik yachay wasipa punkunpi suyaspa sumaqta pusaykamusunchik.
- Muyuriqninpi tiyaspa llapa willakusqanta uyarisunchik.
- Makinchikta huqarispa tapurikusunchik.
- Tukurquptinqa ima munakuyninchikta quykusunchik.
• Yachaq ripuptinqa:- Imahina rimasqanchikta, uyarisqanchikta chaninchasunchik.
- Imakuna yachasqanchikta sunqunchakusunchik.
- Huntasqa rimaykunata qispichisun yachaqpa willawasqanchikwan,
kayhinakunata: “Mana allin uywasqaqa kawsaypas uychukunmi”, “ayniqa
kutichinan”.
Aynitaqa llapa kawsayninchikpim rurananchik, imapas aynillam.
26
Ayllunchikpa yachayninkuna
Chikchimanta, Qasamanta WayramantawanHuk puna ayllupis ikma warmi kimsa wawantin tiyakuq kasqa. Kay warmiqa suchutaqsi kasqa. Wayna wawankunapas ancha qillas kasqaku. Chayraykus sinchi muchuypi kawsasqaku.Chay ayllupiqa paray pacha tukukapuchkasqañataq, hinas kay warmiqa maqt’ankunata chakra rakinakuyman kachan.Kay waynakunaqa rinkus liwa rakinakuyman. Chaymanpas allin p’unchawtañas chayanku. Qhipallatañas kay waynakunaqa huk kinraypi purun allpata chaskikunku. Ayllu masin runakunaqa manas quyta munasqakuchu, qilla kasqankurayku.Chay p’unchawmantapachas runaqa chakra llamk’ayta qallarin. Chayta rikuspas kay warmiqa maqt’ankunataqa phiñarin, wasillapi qalaywahina sirisqankumanta.Kay maqt’ankunataqa manas pipas mink’akunkuchu, riqsinkuñachariki qilla kasqankuta. Mamankuqa mikhunata wayk’urqapun, t’inkata khipunapi wataykuspa chakmaqta kacharparin. Waynakunaqa chakramansi puririnku. Ñanpis pukllaykunku, p’unchawllañas chayanku.Qhipañataq chayqa allpapas sinchiñas, chakmanapaqqa manas allinñachu, chaysi asllata chakmarispa samasqakupacha, paykunamantaqa hallpankuchari. Llakhis mikhunku, hinaspas rimanakunku: -Yanqapaq chakmachkanchik. ¡Ima muhutam kaypi tarpusunman! -nispa.
kutiykunku:Chayqa mamáy, hatunta chakmarqamuyku -nisparaqtaqsi llullaykukunku.
Mamankuqa sayk’usqa uyayuqta rikuspa allin mikhunatas kimsantinman qaraykun.Unay p’unchawmantas kay warmiqa wawankunata chakmasqanku q’asuqta rinankupaq kamachin. Amaña mamáy, ñam sumaq chapallusqaña -nispas waynakunaqa yukaykunku.Agosto killapis kay warmiqa wawankunata Apukunaman, Pacha Maman haywakuq kimsantinta kachan. Yapamantas pukllaykullankutaq, ñanpis waqachinakunku, sayk’usqa uyantin wasinkuman kutinku. Mamanqa ninsi:
wawaykunaqa allinta uywawanqa.
Chikchimanta, Qasamanta, Wayramantawan ñawinchasunchik.
1.- Manaraq ñawinchachkaspa. Qillqasqapa sutinmanhina:
2.- Ñawinchasunchik:
Rimaykunata: Arí nispapas, Mana nispapas kutichiy. Arí ManaChikchipas, qasapas, wayrapas chakra llamk’aqpaq ancha muchuyta apamun.Qilla kay, qaraywahina siriy, mayupatakunapi q’ala wasa, mana imata ruraspa phawakachaysi chikchita, qasata, wayrata waqyan.Tayta Mamakunaqa wawankuta aynillapi uywankuChikchipas, qasapas, wayrapas runapa huchanmantam qarumun.
27
Mikhuytaqmi kay warmipa wasinpiqa pisin, hinas wawankunata llamk’apakuqta kachan. Maqt’akunaqa rinkus, manas pitapas yanapankuchu. Llamk’ana kachkaptinpas manas pipas mink’akunkuchu. Purisqankupi pukllaspallas ch’isiyanku; mayupis challwaspa phawakachanku. Tutayaqllataña kutipunku.
Mamáy, manam imatapas qumuwankuchu, aynillapaqmi yanapakamuyku nispa. Kay waynakunapa mamankuqa anchatas llakikun. Pay
kikinsi wanurayku, papa muhurayku puchkapakuq q’ipichikun. Chay purimusqankunapiqa tarimunpunis imallatapas, chaywansi wawankunataqa uywan.Qhipamansi wawankunata wanuta chakraman astachin. Rinkus, ichaqa huk q’ipi wanullatas ch’isiyaq apanku; chaytapas hich’aspa hich’aspa, pukllaspa pukllaspa.Tarpuy killa chayamuptinsi kay mamaqa wawankunata kamachillantaq:
kayllatapas tarpurqamuychik, Apukunamanta mañaykukuspa -nispas muhu papata kuraqkaqman q’ipiykuchin. Chawpi kaqsi quqawta apan, chana kaqtaqsi t’inkata apan.Puklla pukllaspas laymiman chayanku, chaypis sirinku. Huch’uy chakmasqankuqa sinchis kapusqa, manas imatapas tarpunkuchu, aswanpas muhu apasqankutaqa wathiyarqunkus. Puchunwantaqsi warak’anakuspa muhutaqa tukurqunku. Ch’isinmanqa sayk’usqa uyantin kutipunku. Mamankuqa allin mikhunatas quykun.Kay suchu warmiqa qaylla wasikunatas yanapakuq rin, chaykunapi huñusqallanwansi wawankunata mikhuchin. Chay purikusqankunapichari wawankunapa rurasqanta yachamun. Hinas huk p’unchaw wawankunata anyan.
Wawaykuna manachushina allintachu purichkankichik. Manachushina imatapas allintachu rurachkankichik. Chaytaq llullakuchkawaqchik -nispas anyan.
Manam llullakuykuchu, ñuqaykuqa allintam llank’amuchkayku -nispas maqt’akuna ninku.
Hinaqa, chakrataq qurawan pisiparquchkanman, wawaykuna rirquychik. Ñawpaqtaqa qurarqunkichik, qhipamantaq hallmankichik -nispas maqt’akunata chakraman qatirparin.Maqt’akunaqa manchasqa manchasqallas puririnku. Ñanpiña kaspataqsi kayhinata yuyaychanakunku:
Wak runapa chakranta chakracharqukusun, chaytataq «kaymi llamk’asqayku» nispa mamanchikman apasun -ninsi kuraqkaq.
Chakrataqa suwan allarqusqa nisunchik -ninsi chawpikaq maqt’aqa.Ñuqaqa chiqaptam willaykusaq -ninsi sullk’akaqqa. Paytaqa
maqaykapunkus.Kay maqt’akunaqa manas qurankupaschu, manas hallmankupaschu, manas kutipankupaschu. Pukllaspas ch’isiyanku. Tutayaymansi runakunapa allichaq papa yuranta aysarqunku, chaytataqsi mamankuman aparqunku.Mamankuqa rikuspa nin:
28
wakcha wawaykikunata qhawaykuchkawankiku -nispas musuq papataqa qunquriykukuspa much’aykun, wakintataqsi wayk’urqun.Kay killakunapiqa hatun yarqaysi chayqa, kikin warmis wawankunata nin:
Ñuqata chakraman aparquwaychik -nispa.Qam q’ipiytaqa manam atiykumanchu -ninkus wawankunaqa.¿Mayqantaq chakranchikri? -nispas warmiqa tapukun.Chakranchikqa sut’in, mayqanchus llapanmanta aswan allin, chaymi
ninkus llulla maqt’akunaqa.Chay qhipamantas kay warmiqa wak runata mink’akuspa asnupi chaqnarquchikuspa chakraman rin. Chakra patapiqa allinkaq papatas ankachayta qallarin. Ñas huk q’ipitaña allarquchkaptin, chayllaman chakrayuq runa rikhurirqamusqa. Paysi warmitaqa maqan.
¿Imanasunkitaq taytay? Ñuqaqa wawaykunapa tarpusqan papatam allakuchkani -nispas warmiqa kutipakun.
Yaw qilla warmi, chay qilla maqt’aykikunari hayk’aptaq chakrata rurarqan. Hamunku chaypas pukllaqlla hamunku -nispas musuq papa allasqantaqa qichun.Kay sapan warmiqa sunqun ancha k’irisqas wasinta kutirin; chaypis wawankunata maqayta qallarin. Kuraqkaq wawanpa chaki tullunta p’akirqun, chawpikaqtas maqaspa ñawinta t’uqyarqachin, qhipakaqtataqsi chukchanta t’irarqun. Qhipamanqa waqaspa chaka aychanta kuchukuspas wawankunapaq mikhunata wayk’upun. Chaytataqsi wawankunaman qaraykun. Chayta mikhurquspas kay waynakunaqa kayhinata rimanakunku.
Chay millay runakunapuni kayhinata rurachiwanchik. Kunanqa pichus maychus kanchik chayta riqsichikusunchik. Kunanqa llamk’aq puririsunchik. Ñuqa chikchi kasaq -Ninsi kuraqkaq.
Chay runakuna huchayuq kayhina rikukunanchikpaq; ñuqaqa ñawsa kani, ñuqaqa qasaman tukuspa ruranayta rurasaq -ninsi chawpikaq.
Ñuqataq wayra kasaq. Umayqa q’ara, chayman rikch’akuqta chakrakunata phukurparisaq -ninsi hukninpas.Hinatas kay kimsantin qilla waynakunaqa chayra llamk’ayta qallarinku. Chay p’unchawsi ch’isinmantapacha chikchiykun, llapa yurakunatas mast’arqaripun. Chawpi tutamantas qasaykun, llapa yurakunatas rupharqaripun. Pacha paqariymantaqsi wayra lliw raphikunata phukurparipun.Chay ayllu runaqa mana chakrayuqsi rikukapun. Chayqa, chay waynakuna mana kuskachasqankumantas hatun muchuypi rikukunku. Chay p’unchawmantas ñuqanchikpaqqa chikchi, qasa, wayra ima hatun llakiykunata, hatun muchuykunata apamun. Chayqa chay qilla maqt’akuna mana allin uywaysisqanchikmanta. Nispam kuraq runakuna willakunku.
Rufino Chuquimamani taytapa qillqasqan
29
• ¿Imamantam chay ñawpa willakuy willawanchik? Chimpuy:
Kimsa wawqikuna qilla kasqankumanta.
Imahinatam chikchi, wayrawan, qasawan rikhurimusqanmanta.
Chikchiwan, wayrawan, qasawan chakrakuna waqllichikqanmanta.
• ¿Imaraykutaq kimsantin waynakuna chikchiman, qasaman, wayraman tukusqaku? Qillqarquy:
..................................................................................................................................
.................................................................................................................................
• ¿Chikchipas, qasapas, wayrapas ñuqanchikhina runachus kankuman? ¿Imarayku? Qillqarquy:
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
• ¿Imanaptintaq chikchiri, qasari, wayrari rikhurimurqan? Qillqay:
..................................................................................................................................
..................................................................................................................................
• ¿Imaraykum kunan aswanta qasapas, chikchipas, wayrapas yapakamuchkanman? Qillqay:
.................................................................................................................................
..................................................................................................................................
• ¿Kimsantin waynakunari imakunamanmi tukurqapusqaku? Tinkuchiy.
Kuraqkaq maqt’a wayraman
Chawpikaq maqt’a chikchiman
Sullk’akaq maqt’a qasaman
• Kaypi nichkan:
“Chay ayllu runaqa mana chakrayuqsi rikukun. Chay waynakuna mana kuskachasqankumantas hatun muchuypi kapunku.”
Qampaqri ¿Imataq kuskachayri kanman?
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
• Ñawinchasqanchikpi kayhina nichkan:
Chay p’unchawmantas ñuqanchikpaqqa chikchi, qasa, wayra ima, hatun muchuyta apamun. Chay qilla maqt’akuna mana allin uywaysisqanchikmanta.
3.- Qillqasqapa willakusqanmanhina kutichisun:
• Yuyayniykimanhina ¿Chayhinachu kanman?
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
30
• ¿Imanaptintaq chikchitari ñawsa nispa sutiyanku? Akllaspa llimpiy:
Mana imatapas rikuptin.
Llapa yurakunata rupharqapuptin. Ñawin tuqyasqa kaptin.
• Chayhina qilla kaspas, kimsantin waynakunaman tukuchkanchik ¿Hinachu kanman? ¿Imarayku? Qillqay:
...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
• ¿Imatataq kay willakuyri yachachiwanchik? Kimsa yachaqasqaykita qillqay:
1.-...............................................................................................................................
2.-...............................................................................................................................
3.-...............................................................................................................................
• Willakuypi kimsantin waynakuna rurasqanta ñiqincharquy, qallariyninmanta tukukunankama:
Chay mama wawankunata chakmasqa q’asuqta kamachin.
Wawankunata wanuta chakraman astachin.
Chay warmi maqt’ankunata chakra rakinakuyman kachan.
Mamankuqa t’inkata khipunapi wataykuspa chakmaqta kacharparin.
Chakrapiqa allin kaq papatas ankachakun.
Chakra quraq rirquychik, qurarquspa hallmankichik -nispas maman kamachin.
Agosto killapis wawankunata Apukunaman, Pacha Mamaman haywakuq
kachan.
• Willakuypi kay simikuna kachkan ¿Imanispam ninman?
Simikuna Ñuqapaq ninmanmi
Ikma Qharin wañuq warmi
Suchu
Liwa
Sirisqa
Ankachay
Chupallu
31
Qichwa siminchikpa rimaynin, qillqaynin
Kay qillqasqapi qichwa siminchik qillqayta mat’ipasunchik.¡Hunt’asqa misk’i mikhunakuna!Antamanta warmikuna hunt’asqa mikhuykuna tarpusqankutapas, mikhunakuna wayk’usqankutapas lliw runakunaman riqsichiyta munasqaku. Chayqa llapanku aswan allin mikhusqa kanankupaq. Kaymi tayta mamankupaq “wayk’unapaq qillqasqata” rurasqaku:
TARWI UCHU
(Pusaq runapaq)
Kanan: - Iskay waranqa aqnu tarwi chulluchisqa. - Huk kucharacha kachi - Huk uchu - Chikan, asiyti - Iskay tika kisu - Huk hapt’ay wakatay - Huk tinku siwulla
Wayk’uynin: 1. Tarwi chullusqata kutana. 2. Ninata hap’ichispa mayllasqa mankapi unuyuqta / yakuyuqta q’unchaman churana. 3. Kisuta pikaykuspa unuta t’impuchina. 4. Tarwi kutata mankapi chayachina. 5. Asnapachata kachitawan yapaykuna. 6. Huk mankachapi siwulla pikasqata, asiytipi thiqtichina. 7. Wak mankapitaq ch’uñuta phasina. 8. Tarwi uchu thiqtisqata ch’uñu phasiyuqta qarana. 9. Ruqutuchata munaqpaq pikarquna.
• ¿Ima qillqasqataq ñawinchasqaykiri?• ¿Imapaqtaq kayhina qillqasqatari ruranchik?• ¿Imatataq kutana?• ¿Imatataq rawrachina?• ¿Imatataq q’unchamanri churana?
32
• Tarwi uchupa wayk’uynin qillqasqapi «-ta» simi huntachiqpi tukuq simikunata tarispa kaypi qillqay:
chullusqata ......................................... .........................................
ninata ......................................... .........................................
......................................... ......................................... .........................................
-ta simi hunt’achiqqa sutikunamanmi yapakun. Kikintapuni ninapaqmi.
• Wayk’unapaq qillqasqamanta iskay sutikunata akllaspa, ñawpa pachapi, kayhinata hunt’arqachiy:
Tarwi sutiwanÑuqa tarwita chullu-chir-qaniQam tarwita chullu-chir-qankiPay tarwita chullu-chir-qanÑuqanchik tarwita chullu-chir-qanchikÑuqayku tarwita chullu-chir-qaykuQamkuna tarwita chullu-chir-qankichikPaykuna tarwita chullu-chir-qan
Ñuqa q’unchata rawra-chir-qaniQam ............................ ......................................Pay ............................ ......................................Ñuqanchik ............................ ......................................Ñuqayku ............................ ......................................Qamkuna ............................ ......................................Paykuna ............................ ......................................
Q’uncha sutiwan
• Sapanka qallariyninta tukuyninwan tupanachiy:
Chulluchisqa tarwita mankata unuyuqta churpuna.
Siwulla pikasqata mankapi phasirquna.
Tarwi uchuta kutarquna.
Q’unchata hap’ichispa asiytichapi thiqtichina.
Asnapachata p’ukupi achkata qaranakuna.
Chulluchisqa ch’uñuta yapaykuna.
33
Willakuyta qillqasunchik.1.- Manaraq qillqachkaspa:
- Wakmanta “Chikchimantanwan, Qasamantawan, Wayramantawan” willakuyta ñawinchasunchik.
- ¿Willakuyninchikta pimanmi qhawachisunchik?, ¿imapaqmi qillqasunchik?
- ¿Pikunam willakuyniykipi rikhurinqanku? Chaypaq mayhina kasqankuta qillqarqusunchik:
Rikhuriqpa sutin ¿Mayhinam kaynin? ¿Mayhinam sunqun?
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
............................................
2.- ¿Maypim kay willakuy kanqa? Chay chiqaspa imahina kasqanta riqsichiy:.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
3.- Willakuyniykipa kaqninta wakirqachisunchik:
- ¿Imahinatam willakuyniyki qallarinqa?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- ¿Imahinam sasachakuynin kanqa?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- ¿Imakunatam rikhuriqkuna ruranqaku?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- ¿Imahinapim willakuyniyki tukukapunqa?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
34
- ¿Ima nispam willakuyniykita sutiyawaq?
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
4.- Willakuyniykita qillqarquy:
.........................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
5.- Qillqasqaykita chanincharquy:Arí Manam
¿Sutiyuqchu willakuyniyki?Qallariypiri ¿Rikhuriqkunatapas, maypi kasqantapas riqsichichkankichu?Tukukuyninpiri ¿Llapa sasachakuykuna ch’uyanchakunchu?Sapanka rikhuriqkunari ¿Allin riqsichisqachu kachkan?Maypi willakuy kasqanri ¿Allin riqsichisqachu kachkan?Rimanapaq ch’ikuri ¿Allin churasqachu kachkan?Simikunari ¿Allin qillqasqachu kachkan?
6.- Chaninchasqaykimanhina musuq raphipi allicharquy.
35
Wak ayllukunamanta yachaykunaAymara simi
Perú suyunchikpiqa manam qichwa simillatachu rimanchik, wakinqa aymara simitam rimanku. Kay simiqa ancha ñawpa simiraqmi.Qusqu suyupipas, Arikipa suyupipas, Apu rimaq suyupipas ñawpaqqa aymara simitam rimankuman karqan. Kunankamapas, wakin llaqtakunapa, mayukunapa, urqukunapa sutinkunaqa aymarapi sutiyasqan kachkan.
Kunan aymarapi takiyta ñawinchasunchik. Kay takiychaqa Punu llaqtamantam:
Ayrampitu
Yanamuri qullunkiririmuxsa ayrampitualaxpach qarqampi uywatasuma panqarita.
Urqu taypitsa qantaririmuxsa ayrampituyaqha uraq taypits jikt’aririsuma panqarita.
Puqurkasinsa williptasmaq’ara uraqirusuni thayaraki jutjasnapaqarmantayasma.
Janir thaya jutkipanaaptasiskiriksmanayawa uywasiskiriksmaqullqi masitaru.
Ayrampucha
Yanamuri urqupi wiñasqamisk’i ayrampituhanaq pacha unuwan uywasqamunay t’ikacha.
Urqu qaqapi wiñasqamisk’i ayrampitumaypipas wiñaqmunay t’ikacha.
Puqurquspataq wisñirqukuwaqq’ara allpakunapipuna chiritaqqasarqusunkiman.
Manaraq wayra hamuchkaptinpallarquykimanuywakuykimanqullqi masitapi.
Qichwaman tikrasqa
Takiyta munaspaqa intirnitpi, kay chiqaspi tarisunman: http://www.youtube.com/watch?v=y2TDyLQ41XE
¿Ima simikunam qichwapi aymarapi rikch’akunku?, ¿imaraykum chayhina kanman?
¿Pitataq chayhinatari takipayachkankuman?, ¿ayrampu kichkata riqsinkichu? Maypi wiñasqanta, imahina wiñasqanta liwrukunapi maskay.Kunankunaqa aymara simiqa Puno, Moquegua, Tacna suyukunapi, Boliviapi, Limapi ima rimakun.
36
Ayllunchikpa yachaynin atipasqanchikta chaninchasunchik:
Ñawinchasqanchikta chaninchasunchik.
Qillqasqanchikta chaninchasunchik:
• ¿Ayninakuymanta rimanakuspa, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?• ¿Ayninakuymanta rimanakuspa, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Ayninakuymanta rimanakuspa, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan?, ¿Imarayku?• ¿Ayninakuymanta rimanakuspa, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa?, ¿Imarayku?
¿Imapqmi “Chikchimantawan Qasamantawan Wayramantawan” qillqasqata ñawincharqanki?
“Chikchimantawan Qasamantawan Wayramantawan” qillqaspa kaqninkunata qillqarquy.
“Chikchimantawan Qasamantawan Wayramantawan” qillqasqari ¿imapaqmi rurakusqa?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imamantam aswanta willawanchik?
Qillqasqamanta kimsa yuyaychakuykunata qillqarquy.
¿Qillqaqpa yuyaychakusqan ch’uyachu kachkan?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imahinatam willakuyta wakichirqanki?
¿Imahinatam willakuyta rurarqanki?
¿Imapaqmi willakuyta rurarqanki?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Yachasqanchikta chaninchasunchik
ANTI SUYUKUNAPA WATA QALLARIYNIN3
T’AQA
• ¿Ima killapitaq watari qallarin?
• ¿Imam wata muyuy kanman? ¿Imataq kanman Willka kuti?• ¿Kuraqninchikkunari imahinatam Inti taytanchikta yupaycharqanku?
• ¿Hatun llaqtakunapiri imahinatam musuq watata chaskinku?
• ¿Imakunapim Tayta Inti yanapawanchik? ¿Mana Tayta Inti kaptinri imahinataq kasunman?
38
Uwiha ch’uyay• Anti suyu ayllukunapiqa uywankutam raymichanku. Qhawarisqaykimanhina ¿Allinchu uywakuna raymichay kanman?
• ¿Kay killapi ima raymikunam ayllunchikpi kan? • ¿Uwihakunata raymichanchikchu?
Huk ayllukunapi uhiwan ch’uyaymanta willakusqanta ñawinchasunchik:
San Juan Raymipi uwiha ch’uyakuyKay uwiha ch’uyaypa rayminqa sapa 24 inti raymi killapim rurakun San Juanta yuyarispa. Kay raymipim uwihayuqkuna tutallamanta ninata qunukunku chay ninapi matichata t’impuchinku. Huk ayllukunaqa kanchaman wayk’unakunata apanku mikhuna wayk’unankupaq.Tutallamanta matita upyaspanku mikhunakunata mikhuspa; uwihayuq, usutantapas sumriruntapas ch’ustikuspa, muyupi aqhata winuta t’inkan, uwihakunapa patankunapi ch’uyan.Chay rurasqanpi Apukunamanta mañakun achka uwiha kananpaq, sapanka china uwiha iskay iskay uñayuq kananpaq, kanchankuna hunt’akunanpaq. Pacha Mamamantapas mañakunku, kumpari atuqtapas mana uwiha mikhunanpaq, paratapas uwihapaq achka mikhuna kananpaq, uywakuna mana wañunanpaq.Chaymanta lliw uwihakunata takuyta qallarinku, chaypi uwihaq wasanta puka allpawan llimp’inku, huk ayllukunapitaq t’ikakunawan t’ikachinku. Kaypiqa imaymana llimp’isqa q’aytuwan sintachanku, chaymanta uwiha michiqkuna lluqsimunku kukata aqhata aparikuspa, irqikunapaq misk’ita, t´antatapas rantimunanku. Kaykunata aparikuspankum irqikuna uwihata allinta michinku. Kutimuspanku llapanku kuskalla mikhunku.
Willakuq: Luz Esperanza Huallpa Q. – 4º ñiqin – 2008 watapi
Yachay wasin Nº 56095 – Ccañoccota ayllumanta – Ch’iqakupimanta - Qusqumanta
• ¿Imapaqtaq kay willakuytari chay warma rurasqa?
• ¿Imaraykum Apukunaman, Pacha Mamamanpas mañarikunku?
• Chay warma nin “irqikuna uwihata allinta michinku” ¿Imaynataq allin michiyri?
Kay uywakuna rayminpi, llapan uwihata “Chita Mama” nispa sutiyanku, wakatataq “T’añu Mama”, nispa sutiyanku. ¿Chayhinata aylluykipi sutichankuchu? ¿Imarayku? Kuraqniykikunawan tapurinakuspa, yachaq masiykikunawan willarinakuspa kutichiy: ¿Imaraykutaq wakinpa miran wakinpataq tukupun uywankunari? …………………………….......................................................................................................................
39
Wata qallariy
Intiqa sapa wata purin. Chay purisqantam ñawpa unaykunamanta kuraq runakuna yachanku. Chaypaqmi imaymanakunata rurarqanku Intipa ñanninta qatipanakunpaq.
Ura siq’isqapim qhawarisunchik Chankillupi Inti qhawarinata. Kay urqu patapi chunka kimsayuq muqukunaqa yaqa iskay waranqa kimsa pachak watayuqña, intipa purisqan qhawanapaq.
Inti qhawarina
Kaynintam Inti lluqsimun Inti Raymi killapi
Kaynintam Inti lluqsimun Tarpuy killapi
Kaynintam Inti lluqsimun Qhapaq raymi killapi
Chankillupi Inti qhawarina
Intita yupaychaspa qhawanapaqqa, kay Inti qhawarinapim ñawpa runakuna intita suyaqku. Pañakaq patanta Inti lluqsimun chayqa Qhapaq raymi p’unchawmi, lluq’ikaq patanmanta Inti lluqsimun chaytaq Inti Raymi p’unchaw.
Chawpinta lluqsimun chayqa Tarpuy killam, Yaku yupaychana killa.
Tayta mamanchikta tapukusunchik:• ¿Imahinatam inti ayllunchikpi muyun?
• ¿Imakunatam qhawanchik wata qallarisqan yachananchikpaq?
Wak yachaykunaqa, manam intiqa purinchu aswanmi tiyasqanchik tiqsimuyu intipa qayllanpi purin ninkum. Mayt’ukunata ñawinchaspa yachaq masiykikunaman willay, wak llaqtakunapa yachayninta.
40
Manaraq ñawinchachkaspa. Qillqasqapa sutinmanhina kutichiy:
Qillqasqapim nichkan: arí manaEspaña llaqtamanta perú tipikapuptinqa aschallam qichwata rimarqaku.Perú suyu kamachikuqkunam mana runasimi llaqtapa qullana simin kananta munaqkuchu.Mana ñawinchayta yachaptinkus aranway nisqata rurarqanku.Kay watakunaqa ayllunkunamanta, llaqtankunamantapas manam hatun llaqtakunaman astakamunkuchu.Hatun llaqtakunamanta kaq runakunam paykunata mana allintachu rikunku.
• ¿Imamantam kay qillqasqa qillawasunman?
Literatura nisqa qichwa simipi mirayninmantaCésar ITIER
INALCO / CELIA, ParísKay qhipa watakunapim qichwa simipi aswanta qillqachkanku. Wakin qillqaqkunapas prosa nisqata runa simipi paqarichichkanku, willaykunata, huk yachaykunata qillqaspa. Manam willasqa kaqkunamantachu qillqanku. Paykunapa hamut’asqankumantam. Kaypim rikusun imahina chaykuna paqarichisqankuta.
Tawa pachak wata aswanña qichwa simipi qillqakuptinpas pisi runakunallam ñawinchanku kay simipi. España runakunapa timpunpi kurakunallam aswantaqa runa simipi qillqarqanku, sermonkunata, Dios yupaychay takiykunata, aranway nisqatapas ruraspa. Chay qillqakunataqa manam «tukuy runakunapa rikunanpaq, ñawinchananpaq» nispachu rurarqanku. Aswanmi sermonpaq, takinapaq, harawinapaq, aranwanapaq nisqapaq nispalla qillqarqanku.
España llaqtamanta Perú t’ipikapuptinqa sapa kimsa runakunamanta iskaymi qichwa simita rimarqanku. Wakintaqmi wak simikunata rimarqanku: aymarata, kastilla simita, huk simikunatapas. Hina kaptinpas manam Perú kamachikuqkuna chaypacha munarqankuchu runa simi kay llaqtapa qullana simin kananta. «Aswanmi kastilla simimanta rimasunchik allin qhapaq Europa llaqtakunahina» nispam nirqanku. Ichaqa wakin qillqaqkunam runa simipi literatura nisqata rurachkallarqankupuni. Manataq yaqa llapan runakuna ñawinchayta yacharqankuchu, chaymi paykunapaq aranway nisqata rurarqanku kaykunatahina: Nicanor Jara (Sumaqt’ika, 1899), Nemesio Zúñiga Cazorla (Qurich’uspi, 1915; T’ikahina, 1920), José Félix Silva Ayala (Yawarwaqaq, 1919), Luis Ochoa Guevara (Manco II, 1921), José Salvador Cavero León (Yana phuyupa intuykusqan, 1938; Rasuwillkapa wawankuna, 1945), Artemio Huillca Galindo (Puka Walicha, 1950). Liwru rikhurichiytaqa kurakunallam iñiyninku, yuyaykuyninku ch’iqirichinankupaq rurarqanku.
1920 watakunallamantam wakin kamachikuqkuna «ayllu runakunaman yachachisunchik allin yachaykunata» nispa nirqanku «manataq kastilla simita yachankuchu chayqa, runa simipim yachachisunchik» nispa.
Qichwa siminchikmanta ñawinchasunk
41
Ichaqa pisillatam rurarqanku chayhina yachachiypaq. Hinallata ruraptinkupas wakin qichwa rimaqkunam runa simipi qillqayta qallarirqanku qali kawsaymanta, kaqninchikmanta (derecho), kawsayninchikmanta ima, riwista nisqakunapi, huch’uy liwrukunapipas qichwa rimaq masinkunapa liyinankupaq. 1950 watakunamantam achka runakuna ayllunkunamanta, llaqtankunamantapas hatun llaqtakunaman, Limamanpas astakamunku «aswan allintam chaypi kawsamusunchik» nispa. Chayhina hatun llaqtakunapi tiyaspañam kastilla simita yachachkanku aswanta. Ichaqa hatun llaqtakunamanta kaq runakunam paykunata mana allintachu rikunku kampu llaqtakunamanta hamusqankurayku. Chayqa p’inqachinkum kastilla simimanta mana allin rimasqankumanta, qichwa simimanta rimasqankutapas. Chaymi achka runakuna manaña qichwa simi rimayta munankuñachu «ama pinqachiwanankupaq» nispa.
Chaywanpas wakin runakunataqmi mana pinq’akunchu qichwa rimasqankuta. Aswanmi hatun llaqtakunapi allin yachaykunata hap’iykuspa qichwapi literatura nisqata qillqayta qallarinku. Chaymi wakinkuna harawikunata paqarichinku, paykunam: Andrés Alencastre, José María Arguedas, Lily Flores Palomino, William Hurtado de Mendoza, César Guardia Mayorga, Eduardo Ninamango,
Qichwa rimay yachaqkuna kunanqa achkañam kanku. Tawa chunka ñawpaq watakunapiqa manam hinachu karqan. Wakin ñawinchay yachaq qichwa rimaqkunaqa kay simipi literatura nisqata ñawinchankumanmi pisi qullqillapaq chayhina liwrukuna kaptinqa.
Wakin qillqaqkunañataqmi prosa nisqata paqarichirqanku. Ñawpaqtaraqmi chaski simiwan willasqa kaqkunamanta qillqasqaman tukuchirqanku. Chayhinam Jorge Lira Willkamayupa patankunapi uyarisqanmanta willakuykunata qillqarqan Isicha Puytu nisqa liwrupi, 1975 watapi mirachisqa. Chaymantapas ña wañupuptinña 1990 watapim Cuentos del Alto Urubamba sutichasqa liwrunta
pachas... sutiyuq liwrunta rikhurichillarqantaq iskay tomo nisqapi. Chaymantaqa Wamanqa llaqtayuq Carmelón Berrocalmi rikhurichirqan Pirumanta qillqasqa willakuykuna nisqa liwrunta ancha sumaq siqisqayuqkunata. Wankawillka llaqtayuq Crescencio Ramospas Unay willakuykuna nisqa liwrutam rikhurichirqan 1992 watapi.
Wakin qichwa qillqaqkunañataqmi kikinkupa hamut’asqankumanta willakuy nisqakunata qillqarillankutaq, manam willasqa kaqkunamantachu, manam chaski simiwan willasqachu. Chay qillqaqkunaqa kunankama kimsam kanku:
Manaraqmi pipas chayhina simikunata chaykamapas qillqarqanraqchu qichwapi. Chay qillqasqankuwanqa musuq ñantam kicharinku runa simipi literatura nisqapaq. Musuq literaturachus-hinam paqarimuchkan qichwa simipi.
Chayhina qillqakuna miranman chayqa, ancha allinmi kanman qichwa simipa hatunyananpaq, qapaqyananpaq, yupaychasqa, riqsisqa ima kananpaqpas. Chayqa qichwa simiqa pisi yupaychasqa kasqanmanta ancha chaniyuqman tukupunman lliwpaqpas. Manañam hatun llaqtakunapi tiyaqkunaqa purun simitahinañachu rikunmanku. Aswanmi qichwa simita chaninchankuman «rimayñinchikmi sumaqta kawsayninchikta kasqanchiktapas unanchachiwanchik» nispa. Hatun llaqtakunapi paqariptinkupas wawankunaman qichwa simita yachachinkuman. Chayhina kaptinqa kastillasimihinam runa simipas t’ikarillanmantaq.
Cesar Itierpa qillqasqamanta pisiyachisqa.
42
• ¿Ima qillqasqataq kanmanri?
Willakuy Huñichina qillqasqa Yachanapaq qillqasqa
Harawi Aranway Yarayma
• ¿Imamantam kay qillqasqa willawachkanchik?
Qichwapi literatura nisqa phuturinanmanta.
Qichwapi literatura nisqa qillqaqkunamanta.
Qichwapi literatura nisqa sasachakuyninmanta.
Qichwa simipi literatura nisqaqa kusatam
mirarichkan.
Qichwa simipiqa ñawinchaqpas qillqaqpas qillqasqakunata allintam
riqsichichkanku.
Qichwa simipi runakuna hamut’asqanmanta qillqanman chayqa
qichwa simim hatunyanman.
Jorge Lira Artemio Huillca Isaac Huaman Carmelon Berrocal
Abilio Soto Uriel Montufar Crescencio Ramos
willakuy ñawinchanku timpunpi iñiyninku
riwista liwru kampu Siqisqayuqkunata
• ¿Imam kay qillqasqapa hatun yuyaynin?
• ¿Mayqam runakunam willasqamanta qichwa simipi qillqachkanku?
Iskay ñiqin patma ñawinchasqaykimanhina kay rimaykunata hunt’aparquy:
Tawa pachak wata aswanña__________ runa ñawinchanku qichwa simipi
Kurakunaqa manam _________ runakunapa ñawinchanapaqchu qillqarqanku.
• Qillqasqapi kay simikuna tarikun.
• Pusaqnintin simikunaqa kastilla simimanta mañakusqapas tikrasqapas kachkanmi ¿Imaraykum kay simikunata hinata qillqaq ruranman karqa? Qillqarquy:
............................................................................................................................................
............................................................................................................................................
• ¿Imatam ninman kay simikuna?
Kastilla simi Kayhinatam ninmanwillakuy ..............................................................................................................riwista ..............................................................................................................ñawinchanku ..............................................................................................................Mayt’u ..............................................................................................................timpunpi ..............................................................................................................kampu ..............................................................................................................
43
Huñichina qillqasqa¿Imataq huñichina qillqasqari?Kay qillqasqaqa rurankun ima yuyaychakusqanchikmanta wakin runa masinchikta huñichinanchikpaq, hinapunim nichinanchikpaq, chaypaqmi ima sasachakuyta riqsichispa qillqasqanchik ñawinchaqkunata yuyaychachispa huñichinanchikpaq.
Sasachakuynin Yuyaychachiy Huñichiynin Ch’uyanchayninKay qhipa watakunapim qichwa simipi aswanta qillqachkanku
Tawa pachak wata aswanña qichwa simipi qillqakuptinpas pisi runakunallam ñawinchanku kay simipi.
España runakunapa timpunpi kurakunallam aswantaqa runa simipi qillqarqankuEspaña llaqtamanta Perú t’ipikapuptinqa sapa kimsa Perú runakunamanta iskaymi qichwa simita rimarqanku.Wakin qillqaqkunam runa simipi literatura nisqata rurachkallarqankupuni1920 watakunallamantam wakin kamachikuqkuna «ayllu runakunamam yachachisunchik allin yachaykunata» nispa nirqanku.Wakin runakuna mana pinq’akunchu qichwa rimasqankuta. Hatun llaqtakunapi allin yachaykunata hap’iykuspa qichwapi literatura nisqata qillqayta qallarinku.
Chayhina qillqakuna miranman chayqa, ancha allinmi kanman qichwa simipa hatunyananpaq, qapaqyananpaq, yupaychasqa, riqsisqa ima kananpaqpas.
• Huñichina qillqasqapa kaqninqa kayhinam kanan.
Sutin ....................................................................
Sasachakuynin ...................................................................................................................... ......................................................................................................................
Yuyaychachiy ...................................................................................................................... ......................................................................................................................
Huñichiynin
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
Chuyanchaynin ...................................................................................................................... ......................................................................................................................
44
Kayhinatam qichwa siminchikta rimanchikpas qillqanchikpas, chaypaq ñawinchasunchik:Manaraq ñawinchachkaspa:
¿Imatam wik’uñakunamanta yachanchik?¿Imapaqmi kay qillqasqa rurakunman karqan?¿Ima qillqasqataq kachkanmanri?
Chinkaq wik’uñachaChiri urqukunapis wik’uñakuna kusisqa kawsakusqaku. Chay qutupis machu hayñachu uñantin mama wik’uñakunapiwan tarikun. Millay qaqa wayq’upis kawsasqaku. Wik’uñaqa Pacha Mamapa uywansi.Millay runas paykunataqa rikurquspa
kunkakunata huk hukmanta
kusisqa risqa.Runata rikurquspas wik’uñakunataqa machu hayñachu pusan, paykunaqa wayrahinaraqsi phawaripunku. Chay runaqa t’uqyachispas wik’uñakunata qatisqa, chayllapis huk uña wik’uñacha qaqa qaqaman urmaykapusqa.Wik’uñachaqa manas mamanmanta hayk’appas t’aqakusqachu, manataqsi mayman riytapas yachasqachu, chaysi ancha manchasqa waylla ichhupi pakakusqa:
¿Mayllapitaq mamayri? ¿Kawsanchu wañupunchu? ¿lmahinatataq sapallayri kawsasaq?mikhusqa. Waylla ichhuta maskhaspas huk p’unchaw Tarukachawan tupaspa rimapayasqa:
¿Masiychu kanki?
amachanakuspa mamaykita maskhamusunchik, ama waqaychu! Haku
Tarukachawansi mikhusqa, pukllaqsi risqaku, chayllapis t’uqyaqta uyarisqaku. Mancharikuspas, ichhu ichhupi pakarqukunku.
Huk p’unchawpas chayhinata t’uqyachispam qatiriwanku, mamaymanta rakiwanku, ¡mayllapitaq mamayri! ¿Kawsallanchu wañullanchu? ¿Imaraykutaq runari wañuchiyta munawanku?
Tarukachaqa rimapayasqa.
45
Wik’uñachaqa purisqanpis Wallatawan tupasqa, paytas tapurikun:¿Icha mamayta rikupuwarqanki? Lliw aylluymi mana
Wallataqa willasqa.Wik’uñachaqa utqayllas urquta wicharqusqa, chayllapis Wisk’achawan tinkusqa, paytas tapuykullantaq:
¿Manachu mamayta rikupuwarqanki?
Wikuñachaqa utqayllas urquta wicharqusqa…
• ¿Pimantataq chay willakuy rimasqa?
• ¿Imakunatataq wik’uñacha rurasqa?
• Willakuy qillqasqamanhina ñiqincharquy.
Uña wik’uñachaqa mamanmanta chinkarqapusqa.Wik’uña sipiyta munaspa huk runa t’uqyachispa paykunata qatiykachasqa.Huk punapis huk qutu wikuñakunaqa kusisqa kawsaqku.Wisk’achawan tupaspa mamanmanta tapurikullantaq.Wallatawan tinkuspa mamanmanta tapurikusqa.Uña Wikuñachaqa huk tarukachawan tinkuspa pukllasqa.
Rimay huñuchiq simikunaIskay niraq rimaykunata huñunanchikpaqqa kay tinkiq simikunawanmi huñunanchik.
chaymanta chayrayku ñawpaqta chaychá
chaysi hinaspa qhipataqa ichapas
Qatiq qillqakunata ñawinchaspa ¿mana tinkiq simikuna kaptinri imahinataq kanman?
- Mamaychu icha qunqapuwam.- Millay runaqa wik’uñata sipiyta munan ichaqa manas imatapas tarinchu.- Wik’uñachaqa chinkarqapusqas chaychá mana mamanwan tupanchu.- Wik’uña willmata munani chaymi chay q’aytu kunkakunata sipimusaq.
• Qamñataq kay tinkiq simikunata wakirqachiy:
.......................................................... chaymanta ..........................................................
.......................................................... chayrayku ..........................................................
.......................................................... hinaspa ..........................................................
.......................................................... chaychá ..........................................................
.......................................................... ichapas ..........................................................
46
Qillqasqata rurasunchikTayta mamanchikmi qichwa simipi yachasqanchikmanta wakinqa allinmi ninkum, wakintaq mana munapunkuchu. Ñuqanchik hamut’asqanchikmanhina yuyaychachisunchik. Chaypaq:
Wakinqa allinmi nisunman, wakintaq manam allinchu nisunman. Sapanka huñu yuyaychakusqanwan arí nichinanpaq qillqata qispichinku. Chaypaq:
• Manaraq qillqasqata rurachkaspa kay tapukuykunataraq ch’uyancharqusun:
- ¿Ima qillqasqatam rurasunchik?- ¿Pipaqmi chay qillqasqata rurasunchik?- ¿Imaraykum kay qillqasqata rurasunchik?
• Kunanqa huñichina qillqasqata rurasunchik. Kuraq runakunawan rimaspa, liwrukunapi maskhaspa kay tapukuykunataraq ch’uyancharqusunchik:
- Sapankanchikpaqri ¿Allinchu qichwa simipi yachaqay? ¿imarayku?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
- Qichwa simipi yachaqayri ¿Imahinatataq ñuqanchikta waqllichiwasunman? ¿Icha manachu? ¿Imarayku?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
- ¿Imaraykum qichwa simipi yachaqasunman? ¿Imaraykum kastilla simipi yachaqasunman? Kimsa huñichiyta qillqasunchik:
1.-......................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
2.-......................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
3-......................................................................................................................
.....................................................................................................................
.....................................................................................................................
• ¿Kastilla simipiwan qichwa simipiwan yachaqasunman chayri? ¿Imatam taripasunman? ¿Imarayku?
............................................................................................................................
.............................................................................................................................
47
• Kunanqa, llapa qillqasqanchikta kay kaqninpi qillqarqusunchik:
Sutin ....................................................................
Sasachakuynin
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
Yuyaychachiy
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
Huñichiynin
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
Chuyanchaynin...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ......................................................................................................................
• Qillqasqaykita chanincharquy:
Arí Manam
Sasachakuynin ¿Ch’uya nisqachu kachkan?
Yuyaychachiyri ¿Taripanapaqhinachu kachkan?
Sapanka huñichiyninri ¿Arí nichinapaqhinachu kachkan?
Simikunari ¿Allin qillqasqachu kachkan?
48
Wak ayllukunamanta ñawinchasunchikManaraq Perú suyu rikhurimuchkaptinqa ñam hatun ayllukunaqa karqanña. Qichwa ayllukuna, Aymara aylluna, Yunkapi ayllukunapas Perú suyupa ñawapqnitaraqmi rikhurirqanku, chaytam kastilla simipi «pueblos indígenas» nispa sutiyanku.
• ¿Kunankunaqa ayllukunapa allpan aswanta pisiyapuchkan? ¿Imaraykum chaykuna kachkan?
• ¿Ayllukunapa allpankuna amachanapaq kamachiykuna kanmanchu?
• ¿Imataq Convenio 169 kanman?
• ¿Imatataq kay qillqasqamanta yachayta munawaq?
• ¿Ima qillqasqataq chay Convenio 169 nisqari? ¿Pitaq rurachinman karqan?
Ñawincharqusun
- Kay Convenio sobre Pueblos Indígenas y Tribales qispisqa suyukunapi apakuq, 5 p’unchaw quya raymi killapi qallarirqan, 1991 watapi.- Maypi rurakurqan: Ginebra llaqtapi.- Hayk’ap rurakurqan: 27 p’unchaw, junio killapi, 1989 watapi.- Sesión de Conferencia nisqa: 76.- Pikunapaq: Pueblos Indígenas y Tribales nisqakunapaq.- Pi rurachirqan: Organización Internacional del Trabajo.
Kunanqa kay hatun kamachikuyta ñawinchasunchik:
Convenio 169 Indígena, Tribal Llaqtakunamanta 1989Iskay Patma: Allpakunamanta.
Artículo 13 Nisqan.1. Kay Convenio nisqa ukhupi rimarisqam ruranapaqqa, Gobierno nisqa
kamachiqkunam kay llaqtakunapa imaynatachus yachayninkunata, iñiyninkutapas tiyasqankuwan allpankuwanpas tupanachispa kawsakusqankuta yupaychananku.
2. Artículos 15, 16 nisqapim “allpa” simi kachkan. Kay simillawanmi chay Indígenas nisqa llaqtakunapa tukuy ima kaqnintapas sutichanqaku.
Artículo 14 Nisqan.1. Indígenas nisqa llaqtakunamanmi yachakusqanku/tiyakusqanku,
llamk’akusqanku ima allpakunata kamachikuykunawan qupunanku. Chaymantapas, hap’ipakusqallanku allpakunatapas kaqllataq llamk’akunankupaq derechuta qunanku. Ichaqa, kikinkupaq ñawpaq llamk’asqanku allpallata. Chaypaqmi mana llaqtayuq runakunata, chakran chakranpi llamk’apakuq runakunatapas allin yuyaywanmi qhawarinanku.
2. Gobierno nisqa kamachikuqkunam allinta qhawarinanku llaqta runapa ñawpaq tiyakusqanku allpankuta sutinchanankupaq. Hinallataqmi, allpayuq kasqankuta, hap’ikusqankutapas amachananku.
49
3. Chay indigenas nisqa llaqtakuna allpankuta kutiykachikapunankupaqqa, sapanka suyupa kamachikuqpa ukhunpim, huk taksa kamachikuykunata rurakunan kanqa.
Artículo 15 Nisqan1. Indigenas nisqa llaqtakunaqa derechuyuqmi kanku chay allpankupi
tukuy imapas kaqninkuna imamantapas aswan amachasqa kananpaq. Kay derechukuna ukhupitaqmi llaqtayuq runakunapas chay tukuy ima kaqkunata llamk’anankupaq icha waqaychanankupaqpas huk derechu kallantaq.
2. Estado nisqa allpa ukhupi kaq quri, qullqi, titi, hukkunapiwan kanman, utaq allpapi wakin imapas kaqkunaman derechun kallantaq chayqa, Gobierno nisqa kamachikuqkunam imapas ruranankupaqqa kikin llaqtakunata tapunanku. Mana hina kaptinqa, chay allpanku wakchayachisqankumantam, chani chanin qullqita qhipaman qupunanku.
Artículo 16 Nisqan.1. Kay Artículo rimarisqanmanhina, Indígenas nisqa llaqtakunataqa
tiyakusqanku allpamantam mana qarqunkumanchu.2. Allinninkupaqchus huk allpakunapi llaqtachakunankupaq pusayta
munankuman chayqa, paykunapa munayninwan, yachaynillanwanmi maymanpas pusananku. Manachus munayninkuta tarikunman chayqa, llapan Suyupa kamachikuyninmanhinam pusananku: llapan llaqtata tapuspa; ichaqa, paykunapa rantinta pipas allin rimariq kaptin.
3. Atikuptinqa, kanmi derechunku chay llaqtakunapa allpankuman kutipunankupaq, imaraykus allpankumanta lluqsirqanku, chaykuna qulluptin.
• ¿Imapaqtaq kay kamachikuy qillqasqari rurakusqa?
• ¿Imamantam lliw artículo nisqakunapiri kamachikuchkan?
• ¿Imatataq “allpa” nispari kay kamachikuy qillqasqapiri sutiyachkanku?
• ¿Imaraykun indígenas nisqa llaqtakunata tiyakusqanku allpamanta mana qarqunkumanchu?
Aswanta yachanaykipaq huk mayt’ukunapi ñawinchay kay tapukuykunamanta:
• ¿Imatataq Organización Internacional del Trabajo nisqari ruran?
• ¿Qamri indígena nisqa llaqtayuqchu kanki? ¿Imarayku?
• ¿Imatataq indígena nispari sutiyanku?
50
Ayllunchikpa yachaynin atipasqanchikta chaninchasunchik.
Ñawinchasqanchikta chaninchasunchik.
Qillqasqanchikta chaninchasunchik.
• ¿Wata qallariymanta rimanakuspa, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?• ¿Wata qallariymanta rimanakuspa, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Wata qallariymanta rimanakuspa, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?• ¿Wata qallariymanta rimanakuspa, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?
¿Imapqmi “Literatura qichwa simipi
mirayniymanta” qillqasqata ñawincharqanki?
“Literatura qichwa simipi mirayniymanta”
qillqaspa kaqninkunata qillqarquy.
“Literatura qichwa simipi mirayniymanta” qillqasqari ¿imapaqmi
rurakusqa?....................................................................................................................................................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imamantam aswanta willawanchik?
Qillqasqamanta kimsa yuyaychakuykunata
qillqarquy.
¿Qillqaqpa yuyaychakusqan
ch’uyachu kachkan?....................................................................................................................................................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imahinatam huñichina qillqasqata
wakichirqanki?
¿Imahinatam huñichina qillqasqata rurarqanki?
¿Imapaqmi huñichina qillqasqata rurarqanki?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Yachasqanchikta chaninchasunchik
LLAQTANCHIKKUNAPA KUSIKUYNINKUNA4
T’AQA
• Kay killapiqa hatun llaqtakunapi Peru suyutan raymichanku ¿Huk llaqtallachu kanchik? ¿Imayniraq yachayniyuqchu, kawsayniyuqchu icha kachkasunmanpas?
• Anti runakuna, yunka runakuna, ¿Mama quchapa qayllampi tiyaqkunari kasqantachu mikhunku, p’achakunku, yuyaychanku imari?
• ¿Allinchu imaymana niraq yuyayniyuq kasqanchik icha manachu?
52
• ¿Manaraq kay Perú suyu kackhaptinri, pim kay llaqtanchikkunapi tiyanman karqan?• ¿Pitaq kay ñawpa pachapi kamachiqkunari karqan?• Inkanchikri ¿Ispaña kamachiqhinachu kanman karqan? ¿Imarayku?
Pascual Samata tayta, Q’iru ayllumanta yachaq Inkamanta willakusqanta ñawichasunchik.
Inka riytaqa nak'apunku, chayqa Qulla riy kawsachkanQulla riy Inka riywan kay Qusqutapas iskayninkumanta kamaq karqanku. Chay Raya q'asamantachá Inka riy nirqan. Chaymantataq Qulla riy chanqamurqan quri tawnata. Chayqa Qusqupiqa quri tawna patapi kamaripunku, qucha patapim Qusquqa kachkan.Chay hatun katidral Inkapa kamasqanraqmi kachkan, rumi tikayasqakama. Chaypi kamaq kasqaku. Chaymanta Qusquqa kamakapun. Chaychá chay Qusquta machu chachakuma hap'ichkan. Qusqutaqa chaysi hap'in, kunankama tiyachkallan, kay pacha tukuykama. Chay machu chachakumata Inka riy churarqan. Paysi tarpusqa. Chayqa sunqunpipas kachkanmanhinachá animunqa, tiqsita hap'ichkan. Machu chachakuma kumpakunqa chayqa, pacha kuyuy qhasupunqa. Imapas kanqa. Manam kumpakunanchu chay. Paymantapuni wisch'ukunqa chayqa, pachanchá tukukunqa.Chay machu chachakuma kumpakunqa chayqa kay pachachá tukukunqa. Pisiña timpu tukunanpaq chay sayanqa machu chachakuma. Chay timpu tukuptintaq wañusunpas, ima pacha limpuyanqapas; pachas limpuyanqa. Kay Inka riyninchikpa kamasqan inti, chay uraykamunqa, hinaspam ruphapuwasunchik.Qulla riy tukuchinqa kay pachata, Inka riy kaqtaqa nak'apunku, manam kanchu. Qulla riy kawsachkan. Chayqa kawsachkan Qulla riy Paytiti llaqtapis, Paytiti inkantupi, maychá kakunpas.
Chay Qulla riy kutimunqas pacha tukuyta. Kutimunqa chayqa haqay q'uncha ruminchikkuna, kay rumikuna, kay k'aspikuna quriman tukukunqa, qullqi. Achkam rikusunchik kaypacha tukuytaqa. Yastataq kay mayukuna quri atinqa. Manayá imapaqpas walinqañachu. Ñuqanchikpura rantirikusunchik, qullqiyuqyá karqusunchik, chay manaña imaman hurquwasunñachu. Lliwpas qullqiyuqpuni kanqaku chay timpupiqa. Wañuy timpu tukuytaqa qurillaña imapis hatarinqa. Wañunanchik k'uchutayá hina kanqa. Manaraq wañuchkaptinchik chayqa, manañayá quritapas imapas as-astachá gastasun. Manapas gastasunchu, hinaña, riki.Chay timpu tukuytaqa inti urayanpunqa kay pampaman hinaspa ruphapuwasunchik llapanchikta. Allin kristiyanutaq hanaq pachaman ripusunchik, chaypis ispirituman tukumusunchik. Mana allintataq wiñay wiñay ñiqinpaq ruphawasunchik nina.
Ñawpa ayllupa yachayninkuna
53
Wakin allin runa ispirituman tukusunchik, hinaspa kayman kutiykamusunchik. Kaypi frutallaña kapunqa chay pachapi. Manaña papa kanqachu, mana imapas kanqañachu. Kay pachapi tiyapusunchik kawsaq. Ispiritu imahina kay pichinkuchakunahina, ima sach’apas frutaman tukupunqa. Warminchikpas kanqachus manachus. Imahinachá chay timpuraqchá yachakusunchik. Manam kunanqa yachakunchu.Ispiritu Santu timpu. Quriyuq timpu kaq, kay timputa as mana yuyachkanichu. Mana sutinta yachanichu. Kay timpuman kapun. Ispiritu Santu timpupiqa manam p'acha kanqachu, ñuqanchikqa phuruyuq kasun, pichinkuhina chhurunachayuq kasun, riki, raprayuq kapusun chayqa. Manaña imatapas yachasunñachu.Ispiritu kapusunchik; chayyá Ispiritu Santu timpu. Chaytaqchá, riki, manaña papa llamk'aytapas imatapas yachasunñachu, kay timpu tukukuymantaqa. Kay timpu tukunallanpaq Qulla riy kutimunqa. Chayllapi lluqsinpunqa kay pacha, illariypitaq Inka riy karqan chayqa, timpu tukukuyllapaq.
Thomas Müllerpa uyarispa qillqasqan, Pascual Samatapa willasqan (Q'iru ayllumanta, 1980 watapi).
• ¿Pitaq kay qillqasqatari willakusqa? ¿Pitaq qillqasqari?• ¿Imahinam Inka riypa timpun karqan?• ¿Imahinam Qulla riypa timpun kanqa?• Q’iru ayllu runakunaqa Inkapa ch’awchunmi kayku nispan rimakunku ¿Hinachu kanman? ¿Qamri ima niwataq?
Llapa ñawinchasqanchikta tayta mamanchikman willarimusunchik. Paykuna willawasqanchiktataq yachaq wasinchikwan rimanakusunchik:
Inka riypa kamasqan wasikuna• ¿Imahinatan kay ñawpa Inkanchikkuna Perú suyunchikta hatunyachirqan?
• Kay Saqsay Wamanta qhawaykuspari ¿Imahinatam chayhinata inkakuna rurarqanku? ¿Imahinatam chayhina rumikunata apamurqanku? ¿Imahinatam takyachirqanku? Yachaq masiykikunawan rimanakuychik.
• Chay tapukuykunamanta kuraqniykikunata tapurimuy.
54
• Manaraq ñawinchachkaspam kay tapukuykunata hunt’arqachisunchik:
¿Imatam Perú suyupi raymikunamanta yachani?
¿Imatam Perú suyupi raymikunamanta yachayta munayman?
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
...................................................................
• Kunanqa upallalla ñawincharqusunchik:
Perú suyupa rayminkunaLlaqtaykipi kasqallantaqmi Perú suyupa hukkaq llaqtakunapipas raymikuna kan. Sumaqta takispa tususpa harawispa runakuna raymichanku. Iñiyninkumanhina, kawsayninkumanhinam kay kusikuykunata ruranku.Kasha Markapi pukllay raymi.lnkakunapa tiyasqanmanta pacham Kasha Markaqa allin hatunyachisqa llaqta kachkan. Chaypipunim ispañulkuna Atawallpa Inkata wañuchinankupaq 1532 watapi hap’irqanku. Chay llaqtapiqa sumaqtam hatun puquy kinraypi raymichakunku, aswan hatun rayminqa karnawalninmi, mikhuykuna sumaqta puqusqanraykum anchata kusikuspa tusunkupas takinkupas. Chay llaqtapim lliw runakunaqa tukuy llimp’i, munayta p’achakunku; achkham kumparsakunapas tusuqkunapas pukllay raymiman yaykunku. Kallikunapi, plasakunapi imam achka p’unchaw munayta tusunku. lnti RaymiQusqu llaqtapi, ñawpa lnkakunapa llaqtanpi, hatun raymikuna kallantaq: Kurpus Kiristi, Taytacha Temblores, hukkunapas kanmi. Chaymantapas «lnti Raymi» sutiyuq kan. Inti taytatam Saksaywamanpi yupaychanku. Llapan llaqta kamachikuqkuna chayman rispa raymichanku. Raymipa chawpinpi huk «yachaq» Willaq Uma sutiyuq kawsachkaq llamamanta sunqu rurunta hurquspa allpanchikpa suyunchikpa, kamachiqkunapa kawsayninta watun. Yachaqpa nisqanmanhinam imakunatapas qhipa p’unchawkunapaq qhawarinku; chaymantataq Pacha Mamaman t’inkanku. Runakunaqa kusisqa qhawakunku. Chay p’unchawmi tusunku, wathiyakunku, imaymana mikhunakunata mikhunku.
Perú suyupa rayminkuna
55
Kay raymiqa 24 junio killapim rurakun. Wakinqa ninku: 21 p’unchaw rantipi inti raymi killapi, Inti taytamanta tiqsi muyunchik karunchasqanraykus rurakunman karqan. Chay raymimanqa huk suyukunamantaraqmi hamunku.Milagros Taytacha Perú suyu llaqtanchikpa umanpi, sumaqta Milagros Taytachata kantaray killapi raymichanku. Taytachatataq banday musikawan pusaspa wantupi apanku, runataq sisihinaraq qatipakun. Yaqa llapan runakuna kulli pachayuq, wilata apanku, insinsuta killimsapi q’usñichinku. Turrón misk’ikunata ruranku. Achu plazapi turu pukllaypas kallantaq. Taytacha Milagrosqa allintas runakunata saminchan. Lima llaqtapiqa aswan hatunpunim kay raymiqa.Candelaria MamachaPunu llaqtapi, Titiqaqa quchapa qayllanpi Candelaria Mamachata iskay p’unchaw hatun puquy killapi raymichanku, pusaq p’unchawmantapas allinta raymichallankutaq. Achkallañam runaqa tusunku. Kimsa pachak tusuykunamanta Candelariapiqa iskay pachak tusuq kumparsakuna kan. Kikin iskay p’unchaw hatun puquy killapiqa ayllukunam tususpa atipanakunku. Pusaq p’unchawmanta llaqta tusuqkuna atipanakullankutaq. Achka punchawni tusuqkuna kallikunapi plasakunapi, kamachiqkunapa wasinta rispa tusunku. Kikin Punu llaqtapiqa Candelaria Mamachata yuyarispam rayminku. Ayllukunapitaq chakrakunapi mikhuykuna puqurisqanrayku. Mamachataqa kallikunanta, rikrankupi wantuspam pusarinku. Aswan munay tusuyqa saqra tusuymi, waynakunataq sayata tusunku. Yaqa llapan runam hatun banday musikapi tusunku.Chayhinaqa, imaymananiraq raymikunam Perú suyunchikpi kan. Llapa watantinpim runa masinchikkuna kusirichinakunku. Chaymi ñuqanchikqa kusi sunqu kanchik.
• ¿Imapaqtaq kay qillqasqari rurakusqa?
Raymikunapi añaychakunanchikpaq
Hayk’apmi, imaraykum chay llaqtakunapi
raymichasqankumanta
Perú suyupi lliw raymikunamanta aswanta
yachananchikpaq
• ¿Mayqam raymipim mana tusunkuchu? Qampaqri ¿Imaraykum mana tusunkumanchu?
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
56
• ¿Ima ninantam nin kay rimasqakuna?
Rimasqakuna Kayhinatam nin
Iñiyninkumanhina raymichakunku ..........................................................................Inti taytatam yupaychanku ..........................................................................Taytachata wantupi apanku ..........................................................................
• ¿Kay raymikunamanta qillqasqapi ima nichkanmi? Qillqasqamanhina hunt’aparquy:
Kasha Markapi pukllay raymiqa:• Hatun tarpuy puquy killapi.• Mikhuykuna sumaqta puqusqanrayku.
Inti Raymiqa:• ____________________________• ____________________________
Milagros Taytachaman raymiqa:• ____________________________• ____________________________
Candelaria Mamachaman raymiqa:• ____________________________• ____________________________
• Raymikunata maypi rurakusqantawan huk wach’iwan tupachiy.
Llaqta Raymi
Lima Milagros Taytacha
Qusqu Candelaria Mamacha
Kasha Marka Inti Raymi
Punu Pukllay
lnti Raymimanta ñiqnichasqa qillqasqata ñawinchaspa «Mamacha Candelariamanta». «Taytacha Milagrosmanta» kikillanta rurarquy:
Inti Raymi
¿lmapaqtaq ruranku?Intita saminchanankunpaq llamata ñak’anku qhipa wata imahinas kanqa chayta qhawanankupaq.
¿lmatataq runari ruran?•Wathiyanku.•Llaqtanpa mikhunakunata mikhunku.•Inti Raymita qhawanku.
¿Hayk’aptaq ruranku?24 p’unchaw inti raymi killapi.
¿Imahinatataq p’achakunku?Ñawpa inkakunahina. Tusuy kasqanmanhina.
57
• Huk masiykiwan kay raymikunamanta rimariy, ¿Imakunapim kaqlla kanku? ¿Imakunapitaq hukniraq? Kaypi qillqarquy.
Kasqa Kaqlla Candelaria MamachaMilagros Taytacha
¿Ima qillqasqataq ñawinchasqanchikri?Ima ruraykunamantapas ima yuyaychakuymantapas ima kawsaykunamantapas wakin runa masinchikkuna riqsiyta munaptinkuqa kayhina qillqasqatam rurana. Qhawarisqanchikhina Perú suyupi imaymanata raymikunamantaqa yaqa llapanchikmi (qharipas, warmipas, sipaspas, warmapas) yachaytaqa munanchikpuni.
Chaypaqqa ch’iqirichina qillqasqatam rurananchik, chayhina qillqasqapim willakunchik imahina kasqanmi ima ruraypas, llapa ñawinchaqkuna allinta yuyaychakunankupaq.Chay qillqasqapa kaqninqa riqsinanchikpaqqa “Perú suyupa rayminkuna” qillqasqapa kaqninta hamut’arqusunchik:
Sutin Perú suyupa rayminkuna
Qallariynin Llaqtaykipihinam Perú suyupa hukkaq llaqtakunapipas raymikuna kan.
M’astarynin
Kasha Markapi raymi: (Hayk’apmi raymikun, imaraykum raymikun).
lnti Raymi: (Hayk’apmi raymikun, imaraykum raymikun).
Milagros Taytachaman raymi: (Hayk’apmi raymikun, imaraykum raymikun).
Candelaria Mamachaman raymi: (Hayk’apmi raymikun, imaraykum raymikun).
Tukukuynin Chayhinaqa, imaymananiraq raymikunam Perú suyunchikpi kan.
58
Kayhinatam qichwa siminchikta rimanchikpas qillqanchikpas:
• ¿May llaqtakunapitaq punchukunawanri aswanta churakunku?
• ¿Ima qillqasqatataq ñawinchasunri? ¿Imaraykutaq chaytari yachanki?• ¿Ima yarawikunatataq yuyarinki? ¿Imakunatataq yarawipi qillqanku?
• Kay yarawipa sutinmi Punchuchalláy. ¿Ima nichkanmantaq punchumantari?
PunchuchalláyMamaypa puchkasqanmi kanki,Taytaypa awasqanmi kanki.Sumaq munay yana punchulláySumaq munay yuraq punchulláy.
Qamwanmi urqun q’asanta purini,qamwanmi parapi rit’ipi purini.iskaynillanchikmi maytapas rinchik,qamwanmi raymipipas kusikunchik.
Punchulláy yuraq phuyuhinam kanki,mamaypa ñawinhina yanacham kanki.Yawarniyhina pukacham kanki:wik’uñachahina ch’umpicham kanki.
Maypipas tarillawankim punchulláyk’uychihina tukuy llimp’iyuq punchulláy.Ñuqawanmi paqarirqanki,ñuqawantaqmi ripukapunki. Leonel Menacho.
• ¿lmamantataq kay harawi riman?
• ¿Imakunawantaq punchuchata tinkuchin?
• ¿lmaraykutaq qillqaqri punchuchanta munakusqa?
• Qamñataq kay sutikunata ima rikch’akuqwanpas tinkuchiy:
Suti TinkuchiyCh’ullu T’ikarisqahina llamp’u ch’ulluchayUsuta ..................................................................................................................Chumpi ..................................................................................................................Sumriru ..................................................................................................................
59
Qichwa simi rimanapaqÑuqanchikpa siminchikpiqa kayhina ñiqinpim qillqananchik.
Qhawarisunchik:
Ruraq Rimanapa hunt’aynin Rimana
Mamaypa puchkasqanmi kanki
Qamwanmi urqun q’asanta purini
Punchulláy yuraq phuyuhinam kanki
Allinta ch’uyanchananchikpaqqa kay tapukuykunawan ch’uyanchananchik:
• ¿Mayqam ruraqmantam rimachkanchik?
- Mamaymanta.- Qammanta.- Punchuymanta.
• ¿Chay ruraqri imatam riman, imatam ruran?
- Kan.- Purin.- Kan.
• ¿Imahinawanmi riman, imahinawanmi ruran?
- Puchkasqanwan.- Urqun qasanta.- Yuraq phuyuhinam.
Kay rimasqakunata qichwapi rimasqanchikmanhina ñiqincharquy.
awasqanmi Taytaypa kanki...............................................................................................................................................parapi rit’ipi Qamwanmi purini...............................................................................................................................................rinchik iskaynillanchikmi Maytapas ...............................................................................................................................................yanacham Mamaypa ñawinhina kanki...............................................................................................................................................kanki Wik’uñachahina ch’umpicham...............................................................................................................................................Maypipas tarillawankim punchulláy...............................................................................................................................................
60
Ayllunchikpa hatun raymin• Kunanqa ayllunchikpa hatun rayminmanta qillqasunchik, wakin runa masinchikkunapa riqsinanpaq ch’iqirichina qillqasqata rurasunchik, chaypaqqa kaykunataraq rurasunchik:
- Manaraq chay raymi qallarichkaptin ¿Imakunatam ruranku?, ¿imarayku?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- Kikin p’unchawpiri ¿Imakunatam ruranku?, ¿imarayku?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- Raymi tukurquptinri ¿Imakunatam ruranku?, ¿imarayku?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- ¿Imaraykum? ¿Piraykum chay raymita ruranku?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- ¿Ima yachaykunatam chay raymimanta wakin llaqtakuna atipanman?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- ¿Ima nispataq chay qillqasqaykita sutichawaq?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
61
• Kunanqa lliw tapukuykunata kay ch’iqirichina qillqasqapa kaqninman hunt’arqachiy:
Sutin¿Ima nispam qillqasqaykita sutichanki?
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
Qallariynin¿Imaraykun? ¿Pi raykum chay raymita ruranku?
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
M’astaryninManaraq chay raymi qallarichkaptin ¿imakunatam ruranku? ¿Imarayku?Kikin p’unchawpiri ¿imakunatam ruranku? ¿Imarayku?Raymi tukurquptinri ¿imakunatam ruranku? ¿Imarayku?
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................Tukukuynin¿Ima yachaykunatam chay raymimanta wakin llaqtakuna atipanman?
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
• Qillqasqaykita chaninchay:Arí Manam
Qillqasqaykipa sutinri ¿Llapa willakusqaykimantachu nichkan?
Qallariyninri ¿Imarayku raymi rurasqamantachu nichkan?
Mast’arayninpiri ¿Allintachu raymipi rurasqankumanta riqsichichkan?
Raymiri ¿Imatam wakin llaqtakunaman yachachinman?
• Chaninchasqaykimanhina musuq raphipi wakmanta kay qillqasqata rurarquy.
62
Ayllunchikpa yachaynin atipasqanchikta chaninchasunchik.
Ñawinchasqanchikta chaninchasunchik.
Qillqasqanchikta chaninchasunchik.
• ¿Inka riymanta rimanakusqanchikpi, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?• ¿Inka riymanta rimanakusqanchikpi, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Inka riymanta rimanakusqanchikpi, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?• ¿Inka riymanta rimanakusqanchikpi, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?
¿Imapqmi “Peru suyupa rayminkuna” qillqasta ñawincharqanki?
“Peru suyupa rayminkuna” qillqaspa kaqninkunata qillqarquy.
“Peru suyupa rayminkuna” qillqasqari ¿imapaqmi rurakusqa?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imamantam aswanta willawanchik?
Qillqasqamanta kimsa yuyaychakuykunata qillqarquy.
¿Qillqaqpa yuyaychakusqan ch’uyachu kachkan?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imahinatam ch’iqirichina qillqasqata wakichirqanki?
¿Imahinatam ch’iqirichina qillqasqata rurarqanki?
¿Imapaqmi ch’iqirichina qillqasqata rurarqanki?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Yachasqanchikta chaninchasunchik
PACHA MAMANCHIKMAN RIKCH’ARIYNIN5
T’AQA
• Kunan killapim Pacha Mamanchik wakmanta rikch’arin, nispan kuraq runakuna rimakunku ¿Imahinapitaq Pacha Mama rikch’arisqantari qhawankuman?
• ¿Pacha Mamaman haywarikuyri imaraykutaq kanmanri?
• ¿Imahinatataq Pacha Mamari runakunata, yurakunata, lliw kawsaytari uywawanchik?
• Runa wawanta uywan, Pacha Mama lliw runata uywawanchik, ayllu runa wasinpi wakata, uwihata uywan ¿Chaymanhinari, imataq uywayri kanman?
64
Ayllunchikpa yachayninkuna• ¿Imakunatam kukawan aylluykipi ruranku?• ¿Imahinapitaq kukatari Mamay nispari sutiyankuman?• ¿Kuka yachayniyuqchu kanman?• ¿Q’iru aylluri maypim tarikunman? ¿Imahinatam Q’irukuna p’achakunkuman? ¿Qichwa simita rimankumanchu?
Kuka Mamaqa yachayniyuqmiQ’iru ayllu runata ima unquypas hap’iptinqa, yachaqman walikuspa kukapi qhawachikunku. Kukallapi yachanku ima unquy hap’isqantaqa; kukata qhawachikuspaña ima hampitapas upyanku, akllachikunku ima, ichaqa chaypaqqa paqu yachanan, makinpaqchu, manachu makinpaq. Makinpaq kaptinqa, rikaruta akllan, Pacha Mamaman, apukunamanwan haywan. Kayhinatam Q’iru irqicha willakun:«Kukallapi imapas qhawakun, kukallataq ima rurananchikpaqqa, kukalla mayhina kasun chayta niwanchik. Chaypunichá riki, machu runakunaqa pukuchuchallantin mayman rispapas apakullanku kukataqa. Astakunanchikpaq imaqa kukalla, mayman purinaykupaq kuka, rikaru akllakunankupaqpas, imawan unquchkanchikman chaypas
kukalla niwanchik; chaymantataq kukawan paqukuna hampiwanchik, takakusqamantapas kukalla, lliw imapaqraqchá kukaqa».Kukaqa manam hayk’appas pisinmanchu, kukaman yachasqapuni Q’iru runaqa kanku, maqt’ayasqankumantahinaqa kukata apakachanankuña. Chaymi Kuka Mama ninku.
• Kay ñawinchasqaykita tayta mamaykiman willaspa kayhina tapukuykunawan rimanakunki:
- ¿Imakunapaqmi kukawan hampikunchik?
- ¿Ima unqusqanchikmantapas kuka yachanmanchu?
- ¿Ima watayuqmi kuka akulliyta qallarina?
- ¿May kukataq sumaqri? ¿Imarayku?
65
Pacha Mamaman añaychakuyta yachasunchik• ¿Rikurqankichu Pacha Mamaman añaychakuyta?
• ¿Hayk’apmi chayhinata kuraq runakuna ruranku? ¿Sapa kutichu?
• Kay tapukuykunamanta yachaq masiykichikwan rimanakuychik.
Kunanmi Gumersinda Vargas Qispi mamapa Pacha Mamanchikman añaychakusqanta ñawinchasunchik:
Pacha Mamaman añaychakuy
Pachamamáy, qammantam paqariyku.Pachamamáy, imaraykuchusqamrayku sapa p'unchaw kawsayku,qamrayku mikhuyku.
Sumaq kawsayman chayanaykupaqpampachawayku, imaraykuchusmayninpiqa mana allintachu puririyku,chayrayku phiñakunkiqam, ¡añaychasqa Pachamamáy!
Pachamamáy, uyariwaykukay wawaykikunata,ama hayk'appas pantanaykupaq,kay puririyniykupikawsanaykupaq allinta.aspas Pacha Mamay!wawaykikunata uyarikuysapa p'unchaw!
Gumersinda Vargas Qispipa mañakusqan, Pacha Mama radiyumanta
http://www.runasimi.de/runaespa.htm kaypi tarisqa.
• Ñuqanchikri ¿Imahinatam Pacha Mamata añaychakunchik?
Chayta yachanapqqa tayta mamanchikta tapukamuspa, Pacha Mamaman haywakuptinchik llapa añaychaykuy yachachiwasqanchikta tukuy sunqunchikwan kay Mamanchikman nisunchik.
66
• ¿Hayk’apllapas tapurikuyta televisionpi, wayra wasipi, periodicokunapi, rikhurqankichu?
• ¿Pikunan chay tapupayaykunata ruranku? Imapaqmi tapupayanku? ¿Tapurikuyta qhawaspa, ñawinchaspa imatam yachanchik?
• Tapurikunayki kanman chayri ¿pitataq tapurikuwaq? ¿imarayku?
• ¿Imatataq Magaly Solierri ruranman? ¿Imaraykum paymanta kay tapurina qillqasqata rurankuman karqan?
paypas qichwata rimanmi.Magaly Solier:
“Allpaqa kawsayniymi”Qillqaq: Jorge Alejandro Vargas Prado
Ch’uyanchaq: Hilda Cañari Loaiza
Magaly Solierqa Ayakuchu llaqtapim paqarirqan, manam llalliykuna huñuyninpiqa sayk’unraqchu. Kay sipasqa, tukuy runaq qhawasqan pilikulakunapi rikhurimun (tiqsi muyuntinpi llalliq piliculakunapi), tawa pilikulakunam, pay chaypi rikhurisqan, hawa suyukunapi rurasqa kachkan. Magaly Solierqa pilikulakunapi allin llamk’ayninwan, yachayninwan tukuy tiqsi muyuntinpi ancha riqsisqam. Ichaqa, hinaña llalliq, tukuy runapa ancha riqsisqan kachkan chaypas, sumaq munakuq sunqunqa manam pitapas sayk’uchinmanchu. Kay sipaspa kawsayninta riqsirisunchik.1.- Pisillatapas Wantapi kawsayniykimanta willariwayku, ¿chakrata
llamk’akuchkallankichu?Allpaqa kawsayniymi, ñuqaqa irqi kasqaymantapacham allpa llamk’aq kani, hinallapunim wañunaykamapas kakusaq. Kunanqa pisillata rurachkani, llamk’anaywan sinchita karu llaqtakunata purispay; ichaqa mana llamk’anay kaptinqa utqaylla wasiyman ruranaykuna aswanta yachaq kutirqanpunipacha, riki, allpayman, uywaykunaman, tarpusqay chakrakunaman, wayraman, mamayman, tukuy aylluyman. Lima llaqtapa nisyu qaparqachay kawsayninmanta ayqikamuni.
2.- ¿Imataq qampaq runa simiri?Llaqtaywan kuska kawsaymi. Ñuqaqa mamaywan taytaywan hatun mamaywan ima qichwa simita yacharqani, paykunam runa simillata rimakuqku, ñuqataq runa simipi ima nisqankutapas yachayta munaq kani, chayhinatam pisi pisimanta, ichaqa anchata yachayta munaspa atiparquni. Chaytaqa manam yachay wasipiqa yachachisunkikuchu, chaypas pantasqam kachkan. Runa simi rimasqayraykum warmikunawanpas, tukuy mana kastilla simi rimaqkunawanpas rimayta atini.
Tapurina qillqasqa
67
3.- ¿Perú suyupi imahinam runa simi kachkan? Suyunchikpi llapa runakunapa imaymana simikuna rimasqankumanta ¿hunt’achu kamachikuykuna?Ispaña runakunapa chayamusqankumantapacha kasqallan kachkan: Pakallapi rimay, ichaqa manam kay tukuy kawsayniyuq simikunata pakakunmanchu. Qaynakunalla Punu llaqtapi Ordenanza Regional 017 yupayniyuq kamachikuy lluqsimun, chay kamachikuymi aymara simipas qichwa simipas rimakunanpaq sayapakuqnin kachkan. Punu llaqtakunapi tukuy imaymana hukhina kawsayniyuq runakuna kasqankurayku chayhina kamachikuykuna lluqsimun. Nillasunmantaq, kunanqa ñam willarikuykuna tiliwisiyunpipas wayra wasikunapipas runa simipi kachkanña, anchachus mana utqay tukurqukuqllachu kanman nitaq achka qhatunankuraykullachu kanman, manachushina.
4.- ¿Mayqan takiykunam riqsisqayki? ¿Qichwa simipi takiqkunata munapakunkichu?Tukuy takiqkunata, tukaqkunata uyarini, aswanta yachanaypaq, llapanta uyarini, reguetonta ichaqa mana uyarinichu. Llapan takiyninkuwan kawsay yanapakuq artistakunatam munapakuni, runa simipi kaptinpas wak simikunapi kaptinpas.
5.- ¿Imaniwaqmi “Noqanchis” rewista ñawinchaqkunata?Chaninmi, manam ima niytapas atiykichikmanchu, aswanpas kusi kawsayninkuta hark’apakuchunku, yuyaywantaq sasachayninku atipayta yachachunku. Manam ima sasachaypas kanchu mana atipapayqa. Kusi kawsayta maskaychik, ichaqa mana wak runakunap sumaq kawsayninkuta qulluchispa. Imaykichikpas kaptinqa quyunakuychik, mayninpiqa huk yuyayllan wakinkunata yanapanman, huk yuyaychalla, chaychalla.
Nuqanchis 3 ñº revistamanta hurqusqa, 2012pi rurasqa.
• ¿Imahina rurasqan kay qillqasqa kachkan?
• ¿Ima qillqastaq kasqa?
• ¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rurakun?
• ¿Imam tapukuykuna kutichiqpa sutin?
• ¿Imam tapukuqpa sutin?
Willakuyhina Tapukuykunawan rakisqa Chiqap willakuy hina
Rimanakuna qillqasqa Tapurina qillqasqa Kuskachasqa qillqasqa
Rimanakusqankumanta willakunapaq.
Tapukamusqankumanta riqsichinapaq.
Runa rurasqanmanta willakunanpaq.
Jorge Alejandro Vargas. Hilda Kañari. Magali Solier.
Jorge Alejandro Vargas. Hilda Kañari. Magali Solier.
68
• ¿Ima liwrumantam kay qillqasqata hurqukamusqa?
Ordenanza Regionalmanta
Ayakuchu qillqasqamanta Nuqanchis riwistamanta
• ¿Imamantam sapanka tapukuypi Magaly Solier willakurqan? tinkuchiy:
Hukkaq tapukuypi Qichwa simi amachaymanta
Iskaykaq tapukuypiNoqanchis riwista ñawinchaqkunaman waqyarikusqanmanta
Kimsakaq tapukuypi Wantapi chakra llamk’asqanmanta
Tawakaq tapukuypi Qichwa simi kallpachakusqanmanta
Pichqakaq tapukuypi Ima takikuna munakusqanmanta
• ¿Ima ninantam nin kay rimaykuna?
Rimasqa Kayhinatan nin
manam llalliykuna huñuyninpiqa sayk’unraqchu
...................................................................
...................................................................
munakuq sunqunqa manam pitapas sayk’uchinmanchu
...................................................................
...................................................................
Allpaqa kawsayniymi ......................................................................................................................................
Lima llaqtapa nisyu qaparqachay kawsayninmanta ayqikamuni
...................................................................
...................................................................
hukhina kawsayniyuq runakuna kasqankurayku
...................................................................
...................................................................
mana wak runakunapa sumaq kawsayninkuta qulluchispa
...................................................................
...................................................................
Ñawinchasqaykimanhina ¿Imaraykum qichwa simipi ñuqanchik rimakunallanchik? Kimsa yuyaychakusqaykita qillqarquy:
1......................................................................................................................................................................................................................................................................................2.-.....................................................................................................................................................................................................................................................................................3......................................................................................................................................................................................................................................................................................
69
• Magali Solierpa tapukusqanku wakin simikuna ch’usaqyarqapun, Hunt’aparquy:
Allpaqa kawsayniymi, ñuqaqa irqi _____________________ allpa llamk’aq kani, hinallapunin _____________________ kakusaq. Kunanqa pisillata rurachkani, _____________________ sinchita karu llaqtakunata purispay; _____________________ mana llamk’anay kaptinqa utqaylla _____________________ ruranaykuna aswanta yachaq kutirqanpunipacha, _____________________, allpayman, uywaykunaman, tarpusqay chakrakunaman, _____________________, mamayman, tukuy aylluyman. Lima _____________________ nisyu qaparqachay kawsayninmanta ayqikamuni.
¿Imataq tapurina qillqasqari?Iskay runakunapa rimasqakunmanta (huknin tapukun hukkaqtaq llapa tapukuykunata ch’uyanchan) qillqasqapi rurasqatam tapurina qillqawan sutiyasunchik. Kay tapurinaqa pichá ancha riqsisqa runapa yuyaychakusqanmanta, ima rurasqankunamanta yachanapaqmi. Wakin tapurinaqa rawasqallam, kasqallantam uyariq munaqkunaman riqsichikun. Kaytaqa radiopipas televisionpipas rikunchik. Wakin tapurinaqa riwistakunapi, diariyukunapi qillqakun. Yachay munaqqa chay qillqasqakunata ñawinchan. Mayqam tapurinapas iskay runakuna kampuni: Tapukuqwan, tapukuy ch’uyanchaqwan.
Tapurina qillqasqapa kaqnin:Kayhinam tapurina qillqasqapa kaqninqa:
Tapurinapa qillqasqapa sutin
Chuyanchaqpa riqsichiynin
Ch’uyanchaykuna
Tapurina qillqasqapa huch’uy sutin
Tapukuqkuna
Tapukuykuna
70
Kayhinatam qichwa siminchikta rimanchikpas qillqanchikpas
Gregorio Condori Mamaniqa Qusqu qatupi q’ipipakuq karqan, 1979 watapim karrupa sarusqan wañupun. Unay watañam llaqtanmanta Qusquman hampusqa, mana llaqtayuq, mana chakrayuq, mana uywayuq, mistikunapa mikhuy rantikusqankutam q’ipipakurqan. Kaymi kay wakcha taytapa kawsaynin. Pay kikinmi willakun.
• Wakin ayllu masinchik, wasinta uywanta saqiykuspa hatun llaqtakunaman ripunku ¿Allintachu chay llaqtakunapi kawsachkanku?
• Wakin ayllu masinchik mana tayta mamayuq, karu llaqtakunata ripukuspa, huk runakunata yanapakuspa kawsakunku ¿Imaraykum chayhina rikukapunku?
Gregorio Condori Mamani(Kikin taytapa kawsayninmanta willakusqan)
Aqupiyamanta kani, ñam tawa chunka wataña llaqtaymanta chayamusqay, Gregorio Condori Mamanim sutiy. Llaqtaymanta hampurqani mana mamay taytay kaptin; q’alapuni q'ara, wakcha, madrinaypa makinpi karqani. Paymi chukchayta rutuwarqan, hinaspa huk p'unchaw hatunchaña kachkaptiy niwaq: —Ñataq kallpayuqña kanki, tullu takyasqa chayqa llamk'aqmi rinayki. Quqawaykitayá rurapusqayki llamk'ana maskamunaykipaq, icha qullqita apamuwaq kachi lawa mikhullasqaykipaqpas. Ñataq tullu takyasqa kallpayuqña kanki, chayqa manam maki ñiqiypi hap'iyta atiykimanñachu. Paqarin warmiyuq wawayuq kanki huk warmi mana imapi yanapakuqwan tupawaq. Hinaspa ñakawankiman, mana ñuqa munanichu wañusqay qhipaman pipas ñakawananta, kukuchimanpas tukuyman. Chayhina kunanmantapacha kawsayniyki awayta qam sapayki yachay, paqariq wawaykuna uywanaykipaq. Chayhinatam madrinay niwaq. Ñuqataq nirqani —Arí, mamáy. Chayqa chay p'unchawmantapacha madrinaypa wasinmanta ripunayachikuni sunquypi yawrihina t'iparayan llamk’ay maskakuq rinaypaq. Manañam puñuytapas atirqanichu. Chayllaman huk punkuq llaqtayta chayamun, kachita miskit achka mula kawallupi apamusqa millwawan, ch'uñuwan murayawan chhalananpaq. Hina niwarqanku chay wiraqucha Jacinto Mamani sutiyuqmi, Qusquta waynachakunata apayta yachan kumparinkunapa kamachinanpaq. Chayta yachaspa maskamurqani mulankunapa kanchanpi. Hinaspa nirqani: — Papáy, kumpariykikunapa wasinpi llamk'amunaypaqmi Qusquta apawanaykita munani.Chayta uyariwaspataqmi wiraqucha Jacinto allinta qhawaykuwaspa nin — Irqiraq kanki.Chayman, mana ñuqa yachanichu maymantaraqchá wiqiykuna waqwarimun, hinaspa waqaykuspa nini: — Amayá, papáy, wakcha sapaymi kani, manam madrinay uywawayta munawanñachu. Chayqa nimuwan: — Chayhinaqa, ñanpi martista suyawanki Yuraq Mayu chakapa kinrayninpi.
71
• ¿Imapaqmi kay qillqasqa rurakusqa?• ¿Chayhina wakcha runa, aylluykipi kanchu? ¿Imarayku?• ¿Imaraykum Gregorio Condori warmata yanapakusqa? • ¿Pim Qusqu llaqtaman pusasqa? ¿allinchu chay wiraquchapa rurasqam? ¿imarayku?
Qichwa simipa ukhunta riqsisunchik• Sutikuna imayuqpas kanku chayqa _p utaq _pa sumi hunt’achiqwan ninchikpas, qillqanchikpas.• Kay simi hunt’achiqqa simipa imantapas yapaykuy. Pipa kasqantam kay simi hunt’achiqwanqa ninchik.
Qhawarisunchik:- Madrinaypa makinpi karqani.- Kumaparinkunapa kamachinpaq.- Mulankunapa kanchanpi.- Yuraq Mayu chakapa kinrayninpi.
¿Pipam? ¿Ima?madrinaypa Makinpi
kumaparinkunap kamachinpaq
chakapa kinrayninpi
sarapa Q’uruntan
Atuqpa qallun
• Wakin llaqtakunapiqa kay saphi hunt’achiqtaqa hukniraqta t’uqyachinku. Kayhinata:
Allquq sinqan / Allqupa sinqan / Allqup sinqanPapaq saphin / papapa saphin / papap saphin
• Rikusqanchikhina mana ch’ullallatachu rimanchik. Ichaqa qillqaspaqa huk niraqllata qillqana, -pa, simi hunt’achiqllawan qillqana: allqupa sinqan, wasinpa punkun.
• Yapamanta huk rimaykunata qillqay:
Kayhinata rimanchik Kayhinata qillqananchik
Allquq chupan .................................................................................................
Runaq churin .................................................................................................
Saraq chukchan .................................................................................................
72
Tapurina qillqasqata rurasunchik
• Ayllunchikpiqa umalliqkunam ima ruranakunata kamachikunku.• Aswanta yachananchikpaq kuraq taytata tapurikamusunchik, tukurquspataq, tapurina qillqasqata rurarquna. • Qallarinapaqqa kay tapukuykunataraq ch’uyanchasunchik:
- ¿Ima qillqasqatam qillqasaq?……………………………………………………..- ¿Imapaqmi qillqasaq?……………………………………………………………...- ¿Pikunapaqmi qillqasaq?………………………………………………………......
Tapukuq rinanchikpaqqa kaykunataraq ch’uyanchasunchik:
• ¿Imamantataq tapukamusunchikri?...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
• ¿Pikunatam tapukamusunchik?
...........................................................................................................................
• ¿Imapaqmi tapukamusunchik?
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
• ¿Imakunamantam tapukamusunchik?
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
• Tapukuyniykikunata wakmanta ñawinchaspa allichaparquy...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
...........................................................................................................................
73
• Tapukuq risunchik, wakin tapukunqa, wakintaq qillqanqa mana qunqananchikpaq.• Llapa tapukamusqanchikta tapurina qillqasqapa kaqninpi churarqusunchik:
Huch’uy sutin................................................
Sutin .................................................................................................................Tapukuqkuna
................................................Ch’uyanchaqpa riqsichiynin
.................................................................................................................
.................................................................................................................
TapukuyCh’uyanchaynin
.................................................................................................................
.................................................................................................................
TapukuyCh’uyanchaynin
.................................................................................................................
.................................................................................................................
TapukuyCh’uyanchaynin
.................................................................................................................
.................................................................................................................
TapukuyCh’uyanchaynin
.................................................................................................................
.................................................................................................................
TapukuyCh’uyanchaynin
.................................................................................................................
.................................................................................................................
• Tapurina qillqasqa rurasqanchikta chaninchasunchik:
Ari Manam
Qillqaspa sutin ¿Ch’uya nisqachu kachkan?Tapukuqkunapa sutinri ¿Allin qillqasqachu kachkan?¿Allintachu tapukusqanchik ch’uyanchaq runata riqsichichkanchik?Tapukuynichikri ¿Llapachu yachayta munanman?Simikuna ¿Allin qillqasqachu kachkan?
• Chaninchasqachikmanhina musuq raphipi wakmanta qillqasqata rurarqusunchik.
74
Ayllunchikpa yachaynin atipasqanchikta chaninchasunchik.
Ñawinchasqanchikta chaninchasunchik.
Qillqasqanchikta chaninchasunchik.
• ¿Pacha Mamaman añaychakuymanta, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?• ¿Pacha Mamaman añaychakuymanta, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Pacha Mamaman añaychakuymanta, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?• ¿Pacha Mamaman añaychakuymanta, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?
¿Imapqmi “Allapaqa kawsayniymi” qillqasqata
ñawincharqanki?
“Allapaqa kawsayniymi” qillqaspa
kaqninkunata qillqarquy.
“Allapaqa kawsayniymi” qillqasqari ¿imapaqmi rurakusqa?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imamantam aswanta willawanchik?
Qillqasqamanta kimsa yuyaychakuykunata qillqarquy.
¿Qillqaqpa yuyaychakusqan ch’uyachu kachkan?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imahinatam tapurina qillqasqata wakichirqanki?
¿Imahinatam tapurina qillqasqata rurarqanki?
¿Imapaqmi tapurina qillqasqata rurarqanki?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Yachasqanchikta chaninchasunchik
YAKU MAMANCHIKTA YUPAYCHASUNCHIK6
T’AQA
• ¿Imakunapitaq unuta kay kawsayninchikpaq munanchik?
• ¿Imahinatam Unu Mamanchik ñuqanchikta uywawanchik?
• ¿Imahinam kasunman mana unuchik kapunman chayri?
• ¿Aylluykipi hatun yarqhakunata kay killapichu pichanku? ¿Raymichakuspachu, haywarikuspachu chaykunata ruranku? ¿Imarayku?
76
• ¿Yakuri kawsanmanchu?
• ¿Imaraykum unuta Mamay nispa kuraq runakuna ninku? ¿Imanaptin?
• ¿Imahinatam Yaku Mamata añaychakusunman?
Unuqa kawsayniyuqmiAnti suyu runapaqqa, unuqa runahinam. Chakra yapuy killapi ñawpaq paraqa chayraq paqarimuq wawahinas kusikuyta apamun. Chakra yapuy killapi paran chayqa, allin wata kasqanta willakuspam llapan runata kusirichin. Qhapaq Raymi killapi paraqa qaparqachaspa wayna sipas hinañataqsi: illapakunantinsi raqhaqaqaspa, kay killapi paraqa chayamun. Pacha Puquy killapi parañataqsi ichaqa kuraq runahina: sumaq llamp’ullata chayaspa achkhata wachananpaq allinta allpataqa chulluchin.Mayupi yakupas Pacha Mamapa kasqanraykus allin yupaychasqa. Mayukunas sirk’anhina, ununtaq yawarninhina. Sunqunmanta lluqsimuspas tukuyta purimun. Upyanachus icha chakratachus qarpana kaptinqa, Pacha Mamatam ñawpaqta mañakuna. Mana chayqa phiñakuspam ch’akipunmanpas icha lluqllahinapas imaymanata apanman.Chaykunaraykus, anti runawan yakuwanqa kuskalla kawsakunku. Chakrakunata qarpaspa, runapa ch’akiyninta thasnuspa allin kawsay qusqanraykus anchata yupaychanku. Hinallataqsi kallpacharikunanpaq, mana hayk’ap ch’akipunanpaq ima, unumanqa haywaryiy nisqata qullankutaq. Chaypis llamapa yawarninta, kukata, aqhata ima qunku.
Rimasunchik:
Ayllupi unu uyway
77
• ¿Ayllu runa hampikuyta yachankuchu?
• ¿Q’iru ayllumanta yuyachkankichikchu?
• ¿Yachay wasipi ayllu runapa hampiyninmanta yachachisunkichu?
• ¿Ima qillqataq kachkanmanri?• ¿Pim chay qillqasqata ruranman karqan?
Q’iru ayllupa hampi yachayninwan, yachay wasinwanHatun Q’iru aylluqa, Perú markapi tiyan. Puna nisqanku patapi llaqtata runakuna sayarichisqaku. Chaypi paykuna sumaq kawsayta Apukunawan, Pacha Mamawan kuska taripanku. Paykunapa kawsayninpi imaymana yachaykunata paqarichirqanku. Yachaq taytakunaqa llaqtata umallinku, rimaspanku sumaqta kamachinakunku.Q’irukunaqa lliw llaqtapi riqsisqa kanku, paykuna hampikunamanta aswanta yachanku, hampiqkunaqa llaqta ukhupi allin qhawasqa kanku, paykunapa hampisqankuta qhawaspa lliw runakuna hampiyta yachanku, ichaqa wakinkuna aswanta atipanku; paykunataqa paqu pampamisa, paqu altumisa, qaquq nispa sutiyanku. Chay tukuy yachaykunata huqkuna pampachayta munaspa, manam allinchu hampikusqaykichik nispa niykapunku, misti hampikunata millp’uchispa unquqkunata hampinku, chayraykum wakin kuraq taytakuna, hampinchiqkuna chinkanqa nispa ninku.Hinallataqmi yachay wasikunapipas hampikuna yachaytaqa mana q’iminkuchu, astawanmi mayninpiqa runakunapa hampikusqankuta qhawaspa asipayanku. Chayqa manayá allinchu nispa nipunku. Rimayninkupiqa q’iru kawsayta q’imipananchik nispa ninku yachachiqkunaqa. Ichaqa yachay wasipiqa ayllupa kawsaynintaqa manam q’imipachkankuchu. Yachachiqkunaqa manapaschá ayllupa kawsayninta yachankuchu. Chayraykupaschá mana allinta yachaykunataqa purichichkankuman.
Ñawinchasunchik:
78
Hampiqpa yachaynintam warmakuna yachanankuKunan pachapiqa imaymanata ruranchik: allinta llaqtakuna kawsanankupaqqa, chaymi yachachiqkuna Q’iru yachay wasikunapiqa, kaypi tiyaq runakuna kawsayninta yachachinan, hampiy yachaykunamanta ima. Chaypaqmi ñuqanchikqa yachananchik imahinata wawakuna yuyayta hap’inku, imahinapi hampikuyta yachanku, imahinata kuraqkuna yachachin sullk’a wawakunaman chayta.Kunan rikusqanchikmanhina, yachay wasipiqa mistikunapa kawsasqallanmanta rimanku, chayqa allinmi. Chaypaqmi umalliqkuna yachay wasita paqarichirqanku, ichaqa q’iru ukhupiqa mana aswan chay walinchu. Kuraqkuna nisqanmanhina, manas wawakuna qillqa riqsiyta wasapachkankuchu; chayqa ichapis, q’irukunap yachayninmanta rimaspachus qillqaytawan ñawinchaytawan atinkuman nispa wakinkunaqa ninku. Chaymantapis, Perú markapi, yachaykunamanta umalliqkuna ninku: yachay wakichisqataqa sapanka yachay wasipi wakmanta yachaykunataqa wakichina, mama tayta nisqankumanhina, wawakuna atisqanmanhina, llaqta mañakusqanmanhina.
Elizabeth Uscamayta Guzmánpa qillqasqamanta tinkuchisqa
• ¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rurakusqa?
• ¿Imamantam aswanta kay qillqasqa rimachkan?
Q’irukunapa hampikusqankumanta
riqsichinapaq.
Q’iru runapa yachayninta
chaninchananchikpaq.
Q’iru runapa hampiytayachachiwananchikpaq.
Q’irukunapa haympiy yachasqankumanta.
Ayllu runapa yachayninqa kusan kanman ñawinchay
atipanaq chaymanta.
Ayllu runapa hampiy yachasqan
p’inqachisqankumanta.
• Kay tapukuykunata ¿Mayqam patmamanmi kutichin? Phatmankunata ñiqincharquspa yupayninmahina qillqarquy:
_________ patma ¿Q’iru ayllu yachay wasikunapiri imahinatam yachachinanku?
_________ patma ¿Q’iruku hampiqkuna imatam yachanku? ¿Mayhinapim chay yachayninkuna chinkapuchkan?
_________ patma ¿Ima ninkun Perú suyu kamachikuq chay hampiq yachayninmanta?
_________ patma ¿Imaynatam yachay wasipi hampiqpa yachaynin yanapakunman?
_________ patma ¿Maypim chay llaqta tarikun? ¿Pikunam kamachikunku? ¿Imaynatam kamachikunku?
79
• Manas misti yachayta Q’iru irqichakuna atipachkankuchu, chaysi icha llaqtanpa yachayninmanta ñawinchkaspa qillqaspa allinta wasaparqunkuman ¿Ima niwaqtaq qamri?
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
Kayhinatam Q’iru runa yuyaychakum “manas wawakuna qillqa riqsiyta wasapachkankuchu; chayqa ichapis, q’irukunapa yachayninmanta rimaspachus qillqaytawan ñawinchaytawan atinkuman”.
• Iskaymanta huñunakuspa yuyaychakuychik ¿Imahinan kay sapanka nisqa qamkunapaq kanman? Qhawarichiynintawan qillqankichik:
Rimasqa Ñuqayku yuyaychakusqaykuwan qhawarichiyninpiwan
1.- Tayta mamaykupa tarpuy rurasqanta yachay wasipipas yachachiwanankum.
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
2.- Misti yachaytaqa allintapunim yachaqanayku, aylluykupa yachaynintaqa qunqachkaykumanpaschá.
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
3.- Qurakunallawanmi aswan allin hampiyqa.
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
4.- Chayraq yachay wasiman haykuq warma masikunamanqa yachasqankumanta rimasqanku simipi yachachinkuman chayqa utqayllam ñawinchayta atiparqunkuman.
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
80
¿Ima qillqasqatataq ñawincharqanchikri?Kay qillqasqaqa huñichiy qillqam.
¿Imatataq huñichiy ninchikri?
Ima ruraymantapas, ima iñiymantapas, ima yuyaychakuymantapas nuqanchikpa yachasqanchikmanhina wakin runa masinchikta hinapunim nispa yuyachakunakupaq huñichina qillqasqata rurana. Wakinqa arinichiy ninkum.
Kay huñichina qillqasqapa kaqninpi “Q’iru ayllupa hampi yachayninwan, yachay wasinwan” qillqasqamanta aswanta riqsipasunchik:
• Mayqam qillqaqpas, kayhinataraqmi qillqasqapa kaqninta rurarqukun, allinta qillqananpaq. Ñawinchaspapas, kaqninta kusata tarinchik chayqa, chaninta yuyaychakunchik.
Q’iru ayllupa hampi yachayninwan, yachay wasinwan
Sasachakuynin Yuyaychachiy Huñichiynin Ch’uyanchaynin
Q’iru runaqa imaymana unquykuna
hampiymanta yachanku.
Chay hampiy yachasqankuqa chinkapuchkan.
Wakin runam pampachapunku,
misti hampillawanña
wakin hampikunku.
Yachay wasikunapi kay hampiy
yachaytapas lliw Q’iru runapa yachasqantapas
q’iminkumanAyllupa
yachasqanwan ñawinchayta
yachachinkuman chayqa utqaymi
warmakuna yacharqunman.
Ayllup nisqanmanhina,
wawakunap atisqanmanhina
yachay wasikunapi
yachachina.
81
Kayhinatam qichwa siminchikta rimanchikpas qillqanchikpas
Titi Qaqa quchamanta ñawinchasunchik:• ¿Imaynapitaq quchakunari rikhurimunman karqan?
• ¿Imamantataq kay qillqasqapiri yachasunman?
• ¿Titi Qaqa quchari may llaqtapitaq tarikunri?
Titi Qaqa Qucha Mamapa paqarimusqanChucuito llaqta qayllallapas ñawpa pachakunapi huk llaqta t’ikarisqa. Kunanqa chay llaqtas Titi Qaqa quchawan p’ampasqa kachkanman.Huk p’unchawsi chay llaqtaman, karu ayllumanta warmi chayamusqa. Paysi hatun p’uñuyta allin allin kirpasqata wasanpi q’ipiykukuspa hamusqa. Payqa huk wasimansi sayk’usqallaña chayaspas wasiyuqta qurpachananpaq mink'arikusqa. Chay ayllu runakunaqa allin kawsaykunataqa qunqapusqakuñas. Mich'a runas kasqaku.
Warmiqa minchha paqariytas tutallamanta ripuyta munasqa, mana mikhusqa, mana allin puñusqa illarisqanrayku. Wasiyuqsi mana imatapas haywarisqachu. Chay warmiqa mana kallpayuq kasqanrayku p’uyñunta saqispa ripuyta munasqa. Ripunanpaqsi nisqa:- Amapunim p’uyñutaqa kichankichikchu.Wasiyuqkunaqa, "arí" nispas saqichikusqaku. Warmiqa “utqayllam kutimusaq” nispas ripusqa.Wasiyuq runakunaqa, ¿Qurichu? ¿Qullqichu? nispas p’uyñuta qhawapayasqaku. Sapa kutinsi tapunaykukunku “¿Imapunitaq chay p’uyñupiri kanman?” nispa.Huk p’unchawsi, chay warmipa nisqanta mana uyarikuspa, chay runakunaqa p’uyñuta kicharqusqaku. Chaysi p’uyñumantaqa unullas, lluqlla kikillan, mana tukukuq lluqsiyamusqa. Hinas chay llaqtataqa lliwta unu millp’urqapusqa, runakunapas mukisqa wañupusqaku.Chay p’uyñumantas challwakuna, phawaq uywakuna, wachwakuna, quchakunapi tiyaq imaymana uywakuna lluqsimusqaku. Chayraykus chay uywakunaqa kunankama Titi Qaqa quchapi tiyanku.
“Cuento k’epe” liwrumanta hurqusqa. 1990. 45 raphimanta.
82
• ¿Imatam kay willakuy yachachiwachkanchik?
• ¿Pim chay warmi kanman karqan?
• ¿Ayllunchikpi mich’ahinachu tiyachkanchik? ¿Imarayku?
• ¿Imakunatan mana uyarikuq warmakuna ruranku?
Qichwapa ukhunKay rimasqakunapi ruraqtawan rurasqantawan t’aqarquy:
Huk p’unchawsi chay llaqtaman, karu ayllumanta warmi chayamusqa.
¿Pitaq karu ayllumanta chayamusqa? ¿Imatam warmi ruran?
warmi chayamusqa
Chay ayllu runakunaqa allin kawsaykunataqa qunqapusqakuñas.
¿Pitaq allin kawsaykunata qunqapusqa?
¿Imatam runa ruran?
chay ayllu runakuna qunqapusqakuñas
Chay warmiqa mana kallpayuq kasqanrayku p’uyñunta saqispa ripuyta munasqa.
¿Pitaq mana kallpayuq kasqanrayku p’uyñuyta saqispa ripuyta munasqa?
¿Imatam warmi ruran?
Wasiyuq runakunaqa, ¿qurichu? ¿qullqichu? nispas p’uyñuta qhawapayasqaku
¿Pitaq ¿qurichu? ¿qullqichu? nispas p’uyñuta qhawapayasqaku?
¿Imatam runakuna ruran?
Qichwa simipiqa ruraqta rurasqanmanta t’aqanchik ch’uyata qillqananchikpaqmi, kay iskaynin tapukuykunawan yanapakunanchik:
- ¿Pitaq …… ruran?
- ¿Imatam …… ruran?
Allinta t’aqanaykipaq qamñataq t’aqasqakunamanta rimasqakunata paqarichiy:
¿Pitaq sumaq willakuykunata yachanku?
¿Imatam runakuna ruran?
Kuraq runakuna yachanku
..............................................................................................................................................¿Pitaq paray kinrayllapi rikhurimun? ¿Imatam qucha ruran?
quchayku rikhurimun
..............................................................................................................................................¿Pitaq mikhusqanmantaqa manam
quykusunkimanchu?¿Imatam runa ruran?
Mich’a runa manam quykusunkimanchu
..............................................................................................................................................
83
Hunichiyta qillqasunchik• “Q’iru ayllupa hampi yachayninwan, yachay wasinwan” qillqasqata yuyarisunchik. Chay qillqasqapim qallariynin, huñichiynin, ch’uyanchaynin kachkan, chayraykum kay qillqasqaqa wakin runakunata huñichinapaq rurakurqan. Kayhina rurasqan kachkan:
Sasachakuynin Yuyaychachiy Huñichiynin Ch’uyanchaynin
Q’iru runaqa imaymana unquykuna hampiymanta yachanku.
Chay hampiy yachasqankuqa chinkapuchkan. Wakin runam pampachapunku, misti hampillawanña wakin hampikunku.
Yachay wasikunapi kay hampiy yachaytapas lliw Q’iru runapa yachasqantapas q’iminkuman.Ayllupa yachasqanwan ñawinchayta yachachinkuman chayqa utqaymi warmakuna yacharqunman.
Ayllupa nisqanmanhina, wawakunapa atisqanmanhina yachay wasikunapi yachachina.
¿Imamantam yachaq masinchikta huñichisunman?Kunankunaqa pisitam kuraq taytakunapa yachasqanta yupaychanchik ¿Imaraykum kuraq taytakunapa yachayninta allinta yachaqananchik?
• Huñichinapaq qillqasqata rurasunchik. Kuraq runakunawan rimaspa, liwrukunapi maskaspa kay tapukuykunataraq ch’uyancharqusunchik:
- Ayllunchikpiri ¿Imahinatam taytakunapa yachasqanta qhawarichkanchik? ¿Chay yachaykunata atipaspa sumaqtachu kawsasunman?
................................................................................................................................
................................................................................................................................
- Kuraq taytakunaqa chay yachaykunawami sumaqta kawsarqanku ¿Qhipakunaman imahinapim chay yachasqanku yanapawasunman?
................................................................................................................................
................................................................................................................................
¿Imaraykum kuraq taytakuna yachasqanta yachaqananchik? Kimsa huñichiyta qillqasunchik:
1.-................................................................................................................................................................................................................................................................
2.-...............................................................................................................................................................................................................................................................
3.-................................................................................................................................................................................................................................................................
84
• ¿Kuraq taytakunapa yachayninta allinta atipasunman chayri, imatam taripasunman?
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
• Kunanqa, llapa qillqasqanchikta kay kaqninpi qillqarqusunchik:
Sutin .................................................................
Sasachakuynin
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
Yuyaychachiy
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
Huñichiynin
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
Chuyanchaynin
......................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
• Qillqasqaykita chanincharquy:Arí Manam
Sasachakuynin ¿Ch’uya nisqachu kachkan?
Yuyaychachiyri ¿Taripanapaqhinachu kachkan?
Sapanka huyñichiyninri ¿ArÍ nichinapaqhinachu kachkan?
Simikunari ¿Allin qillqasqachu kachkan?
85
Wak ayllukunamanta ñawinchasunchik:
• ¿Imapaqtaq kay qillqasqatari ñawinchansunchik?
• ¿Imahinapim kay tiyasqanchik pachari qhillichakuchkanman?
• ¿Iskay siqikunata qhawayuspari imatataq niwaqri?
Tiyasqanchikta qhawarisunchikQhaway kay iskay qillqasqakunata.
Kay runakuna tiyasqankuta mana qhawarisqankurayku q’upallapi, qanrallapi, ch’uspi chawpipi, qhilli wayrapi ima tiyanku. Kaypiqa manañam kawsayqa atikunñachu. Warmakunapas kuraqkunapas sinchitam unqupunku.
Qhipa watakunapi allin ch’uyapi tiyaspa kawsanankurayku, llapa runa, llaqtataqa munayta allinchanku, q’upatapas ch’ulla t’uqullaman apanku, wayrapas ch’uya, runakunapas ch’uyalla purinku. Ancha kusisqam tiyanku.
• ¿Qhillipi tiyasqarayku imakunataq kanman? Chayta tayta mamaykita tapurikuy, Liwrukunapipas maskarquy. Chay yacharimusqaykita llapa yachaq masiykiman riqsichiy.
• ¿Imatam rurasunman mana qhillipi tiyananchikpaq? Llapa yachamusqaykimanta yuyaychakuspa, yachaq masiykikunawan rimanakuspa kuska kamachinakusunchik. Chay kamachinakunata qillqarquy:
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
86
Rimasqanchikta yuyaychakusunchik:
¿Huk hatun suyukunapi imahinam ñawpa simikuna kachkan? Kunan guaraní ñawpa simipa kawsayninmanta yachasunchik. Kay simiqa Paraguay hatun suyupim rimakun ñawpa pachakunamantaraq, inkanchikkunapa pachanmantaraq.
Ñawincharisunchik:
Guarani simipa kunan kawsayninKunanqa pachak paraguayomanta tawachunkanmi (40%) guaraní simillata riman. Pachak paraguayomanta qanchisllanmi (7%) kastillanullata rimaspa mana guaraní simita yachanchu.
Paraguayokunamantaqa kuskanninmi chay iskaynin simita riman, wakintaqmi wak Paraguaypa ñawpa siminkunata riman. Achka kampu runam guaranita riman: kampupiqa pachak runamanta qanchischunka tawayuqninmi (74%) sapa p’unchaw guarani simillata riman, iskay chunka kimsayuqninmi (23%) iskaynin simita riman. Hatun Ilaqtakunapipas guarani simita rimallankutaqmi: Asuncion Ilaqtapi pachak tiyaqkunamanta tawachunka hukniyuqnin (41%) wasinpi kastillanullata rimaptinpas chay kikin Ilaqtapi tawachunka isqunniyuqninmi (49%) iskaynin simimanta wasinpi riman.
Kastilla simim medios de comunicación nisqapi guarani simita Ilallin: piryudikukunaqa kastillanu simipim; yaqa religionmanta qillqasqakunallam guarani simipiqa. Televisionpipas maynillanpim guwarani simipiqa willakun. Aswanmi achka Ilaqta radiokuna guarani simipi uyarichikun, yaqa Ilapanqa comunidad religiosakunapa rikhurichisqanmi. 2006 watapim paqarirqan guarani simipi piryudikuqa, Ára sutiyuq. XIX siglomantapacha mana guarani simipi piryudikuqa kamanchu. Kunanqa sapa killam publicakuchkan, qhipamanqa sapa simana sapa p’unchawchá publicakunqa.
Estadopa kumun empleadonkunawan ichaqa guarani simipim runakuna riman, qiilqanapaqtaqmi kastillanullapi. Tribunalkunapipas hinallataqmi guarani simita rimanman, huwis ichaqa kastillanullapipunim chaninchan, sintinsyan. Atuqpa Chupan 01, riwistamanta hurqusqa.
Ñawinchasqanchikmanhina liwrukunapi maskaspa, qichwa siminchikpa kawsayninmanta kay tapukuykunata ch’uyanchasunchik:
• ¿Hayk’a runam qichwa simillata riman?
• ¿Hayk’a runam kastillanullapi riman?
• ¿Hayk’a runam qichwatawan kastillanutawan riman?
Kampupi tiyaq runakunamanta.• ¿Hayk’a runam qichwa simillata riman?
• ¿Hayk’a runam kastillanullapi riman?
• ¿Hayk’a runam qichwatawan kastillanutawan riman?
87
¿Imaraykum qichwa simipi qillqananchik?William Hurtado de Mendoza Santander tayta, kay munay hariwita kamarisqa. Tukuy sunqunchikwan ñawinchaspa rimanakusunchik.
• Sutinta mawinchaspari ¿Imamantam chay kuraq tayta harawichkanman?
• Sutinmanhinari ¿Llakichukiqchu, khupayachikuqchu, kusichikuqchu kay harawi kachkanman?
PuririsaqQuchantakamanqanwanripukusaq.
Mana hayk'aqraqmana mayqinwamphupiraq yachaspay;
ichaqa,ripusaqmiñawillaypi.
Puriq ritamaqq'apaynintaapaspay,
qunqasqakukulipallakinta apaspay.
Quchantakamanqanwanripukusaq
mana hayk'aqraq,mana mayqinwanphupiraq yachaspay.
ichaqa ripukusaqturkasaq sunquntaapaspay
upallasqa sawsipaarariwaq t'ikantaapaspay
tutapa chaskinpinchinkuru parataapaspay.
Quchantakamanqanwanripukusaq,
mana hayk'aqraq,mana mayqinwanphupiraq yachaspay
ichaqa,nunaypituyaq
chaski takintaapaspaymiripukusaq.
Sawkupituyaq t'ipasqankhuyayninta apaspay,
tutayaypi, tukuqpasuyaynintakillapa takinta apaspay,
ichachusk'allmapinanayninta
piñisqatasaqiqch'ayñatapas
Quchantakamanqanwanripukusaq
wamphunchistaqphuyupi,ch'askapi
musquyninchistaqtarpuqkhuyaq khallwa kanqa.
William Hurtado de Mendoza Santander taytapa qillqasqan. Sunquypa harawin liwrumanta hurqusqa.
Qichwa simipiqa yaqa llapan qillqasqakunaqa ayllu runapa rimasqamanta huqarisqan kachkan, pisi runallam yuyayninmataqa qichwapiqa qillqan.Chay qillqaq runakunamantam William Hurtado de Mendoza tayta, paymi qichwa simipi harawi liwrukunata wakichin. Sichus achka runa qichwa simipi qillqasunman chayqa aswantachá kay munay siminchikta hatunyachisunman.Harawinapaqqa kay siminchikqa munaymi, misk’i simin, kusikusqanchikta, q’uchukusqanchikta, llakikusqanchikta ninanchikpaqqa ancha allinmi.Chaymi, ñuqanchik qichwa simi kikin rimaq, runasimipi qillqananchik, imatapas willarikunanchik, karu qhawanapipas, wayra wasipipas, karu rimanapipas, silularpipas kay siminchikpi rimananchik, qillqananchik.
88
Ayllunchikpa yachaynin atipasqanchikta chaninchasunchik.
Ñawinchasqanchikta chaninchasunchik.
Qillqasqanchikta chaninchasunchik.
• ¿Unu uywaymanta rimanakuspa, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?• ¿Unu uywaymanta rimanakuspa, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Unu uywaymanta rimanakuspa, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?• ¿Unu uywaymanta rimanakuspa, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?
¿Imapqmi “Q’iru ayllupa hampi
yachayninmanta” qillqasqata
ñawincharqanki?
“Q’iru ayllupa hampi yachayninmanta” qillqaspa kaqninkunata qillqarquy
“Q’iru ayllupa hampi yachayninmanta” qillqasqari ¿imapaqmi rurakusqa?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imamantam aswanta willawanchik?
Qillqasqamanta kimsa yuyaychakuykunata qillqarquy
¿Qillqaqpa yuyaychakusqan ch’uyachu kachkan?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imahinatam huñichina qillqasqata wakichirqanki?
¿Imahinatam huñichina qillqasqata rurarqanki?
¿Imapaqmi huñichina qillqasqata rurarqanki?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Yachasqanchikta chaninchasunchik
KAWSAYNINCHIKKUNATA
UYWASUNCHIK7T’AQA
• ¿Ñuqanchik runapura uywanakunchikchu? ¿Imahinata?
• ¿Uywaywan yachaywan kikillanchu kanman? ¿Hukniraqchu kanmanpas? ¿Imarayku?
• Wakanchikta, uwihanchikta, llamanchikta uywanchik nispa sutiyanchik. • ¿Ñuqanchikchu paykunata uywanchik icha paykunachu ñuqanchikta uywawanchik?
• ¿Pacha Mamari, Apukunari uywaqchu kachkankuman? ¿Imarayku?
90
¿Imataq sumaq kawsayri?• ¿Allin kawsayta kallpachasunmanchu?• ¿Imahinataq mana sumaq kasayri?• ¿Misti runapa yuyayninchu, ayllu runapa yuyayninchu sumaq kawsayri?
Allin kawsay kallpachanapaqAyllunchikpiqa, manam runakunallachu llakikunchik, kusikunchik, mikhunchik ima, llapanchik kay pachapi kaqmi. Chayraykum sumaqta uywanakunchik. Yakupas, Pachamamapas, apukunapas, chakrapas, wasi uywakunapas sumaq uywasqaqa sumaqtam uywawanchik; mana chayqa uychuwaspanchik pisi pisimanta kawsayninchik sasachakuyman chayan. Chayraykum allin kawsayqa mana runallapaqchu aswanqa kay pachapi kaqkunawan yanapaykukuspa malliykachinakuspa sumaq uywanakuymi.
Allin kawsaytaqa, tukuy sunquwan uywanakuypim taripanchik. Sumaq uywanakuytataqmi kallpanchanchik yanapanakuspa, mikhuchinakuspa, wakinpaq munayniyuq, wakinkuna riqsikuyniyuq kaspa; chayhinapi kawsaspataqmi, yaku mamata, wayratapas ch’uyata uywanchik.
Sumaq kawsaypiqa, Pacha Mamaman, Apukunamanpas riqsikuywanmi haywaykunchik, chayhinapitaqmi paykunapas sumaqta uywawanchik.
Chiqninakuyta chinkachispa, llapanchikpa allinninta maskaptinchikmi sumaq kawsayqa ñuqanchikwan kuskanchan, manachayqa saqiwaptinchikmi ñak’arinchik. Chayraykum mana runapurallachu qhawarinakunanchik aswanqa llapan kay pachapi tiyaqkuna. Mana chayhinata kawsaptinchikqa, hukpa ñak’ariyninmi ñuqanchikpa ñakariyninchikpi tukun.
Allin kawsayqa manam rimayllachu, nitaqmi mañakuyllachu, aswanqa sapa p’unchaw rurayninchikpi hunt’achiymi. Allin kawsaytaqa rurayninchikwanmi aypanchik, Pacha Mamata, yakuta, rumita, sach’ata, urquta tukuy kaqkunata sumaqta uywaspa, chaytataqmi huch’uyninchikmantapacha yachanchik, chaytam maypipas sumaqta llanllarichinanchik.
• ¿Imahinapim sumaq kawsay rikhurinman ayllunchikpi?
Rimasunchik:
Allin kawsay
91
¿Imaraykun kunan pachakunapi imaymana llakiykuna rikhurimun?
Kuraq taytakunam ninku:
• Chikchipas, qasapas, wayrapas ancha qunqasqam kapunku, chaymi kunanqa ima killapipas imay urastapas rikhurimunku.
• Wawakunapas kunanqa sinchi simisapam tukupuchkanku, manañam pitapas napaykukuyta munakuchu. Rimapayasqaykutapas manam uyariwankuñachu.
• Sumaq sarapas sumaq papapas wak ayllukunamanmi ripuchkanku, sinchi usuchisqaykumanta, mana añaychakusqaykumanta. Huk ayllukunapi anchata munakusqankuwan manaña ñuqaykuwan yachakunkuñachu.
Aylluykipi ¿Imahinam karqan chikchipa ñannin? Kuraq taytakunata tapurikuspa ñanninta siqirquy.
92
Manaraq ñawinchachkaspa kay tapukuykunataraq ch’uyanchasunchik:
• ¿Imataq mañakuna qillqasqari?• ¿Pimanmi kay mañakuna qillqasqata aypachinanchik?• ¿Imakunapaqtaq kay qillqasqatari rurana?
Pampa Marka llaqtam qhillichasqa kan, chayraykum llaqta umalliqman kay mañakuna qillqasqata suqta ñiqinmanta kamachikuqninwan llapa warmakuna apachisqaku:
Mañakuyku: Pampa Marka llaqtanchik pichasqa kachun.
Pampa Marka llaqta Umalliq kuraq taytaÑuqayku, 6ta ñiqinpi yachaq wawakunapa kamachiqnin: Juan de la
Qillqa hapiqnin, Qullqi huñuqnintin, llapa wawakunantin; 56318 yachay wasimanta, pirsunaykiman kay mañakuyta aypachimuykiku:Kay llaqtanchikpa qhatuna pampanpas k’ikllunkunapas sapa k’uychi p’unchawmi q’upachasqa qhipan: lastikukuna, wutillakuna, misk’i rurukunapa qaran, chuqllukunapa q’uruntan, papil raphikuna, mikhuy puchukunapas tukuypi usuchisqa kapun. Chay qhillikunapi allqukunapas khuchikunapas huñunakuspa maqanakunku;Kay qhatumanqa achka runa hamun, paykunataq hisp’ana wasi mana kaptin may k’ikllupipas qhillichallanku, chaypitaq ch’uspikuna millayta huñukun; chaymantataq mikhunakunaman qhillita apaspa lliw runata unquchin. Chayraykum pirsunaykita:Mañakuyku:1.- Ch’aska p’unchaw ch’isimantaña tawantin lasa iskinapi mawk’a cilindrukuna kanan; qillqasqa kamachikuytaq kanan chayman qhillikuna churanankupaq.2.- Iskay hisp’ana wasillapas kanman mayqan k’ikllupipas lasapa qayllanpi, wakintaq purun pampa uraypi. Runapas chayman rinankupaq willachinayki.3.- K’uychi p’unchaw ch’isintapas, inti p’unchaw paqarinpas lliw llaqtata pichachikunan; q’upatataq municipio karru huqarispa Muyu k’uchuman wisch’umunan.Kay mañakuyniyku hunt’akunanpaq ñuqayku 6 ñiqin yachaq wawakuna pichaypipas, ima llamk’aypipas sapa killapi huk kuti yanapakusaqku.Chayraykun:Kay mañakuyniykuta uyariwayku, hunt’akunantataq munayku,Pampa Marka, suqta p’unchaw, hatun tarpuy killapi, 2013 watapi.
Mañakuy qillqata ñawinchasunchik
93
• ¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rurakusqa?
• ¿Pikunataq chay qillqasqata aypachisqaku?
• ¿Pimanmi apachisqaku?
• ¿lmapaqmi chay warmakuna qillqasqaku?
Kamachinakunapaq Qhatuchinapaq Mañakunapaq
Qhatukuqkuna Umalliq kuraq tayta Suqta ñiqi warmakuna
Qhatukuqkunam Umalliq kuraq taytaman Suqta ñiqipi warmakunaman
Llaqta umalliq allinta kamachikunanpaq.
Llaqtanku pichasqa kananpaq.
Runakuna llaqtata mana qhillichanankupaq.
• ¿Imakunapaqmi mañakuna qillqasqata rurasunman?
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
• ¿Ima sasachayniyuqtaq Pampa Marka llaqtapiri tarikusqaku?
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
• ¿Chay mañakusqankuta llaqta umalliq hunt’achiyta atinmanchu? ¿lmarayku?
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
¿Imatam kay q’upakunawan rurasunman mana llaqtanchikta qhillichananpaq?
Lastikukunawan ............................................................................................................ ............................................................................................................
Wutilla lastikukunawan
............................................................................................................
............................................................................................................
Puchu mikhunakunawan
............................................................................................................
............................................................................................................
Papil raphikunawan
............................................................................................................
............................................................................................................
Radiokunapa pilankunawan
............................................................................................................
............................................................................................................
94
• Mañakuna qillqasqa ñawinchasqaykitam wakin simikunata hurqurqusqaku. Yuyasqaykimanhina kasqan simikunawan wakmanta hunt’aparquy:
Kay llaqtanchikpa qhatuna pampanpas ________________ sapa k’uychi p’unchawmi q’upachasqa ________________: lastikukuna, wutillakuna, misk’i rurukunapa ________________, chuqllukunapa q’uruntan, tullukuna, mikhuy ________________ tukuypi usuchisqa kapun. Chay ________________ allqukunapas khuchikunapas huñunakuspa maqanakunku;Kay qhatumanqa achka runa ________________, paykunataq hisp’ana wasi mana ________________ may k’ikllupipas qhillichallanku, chaypitaq ________________ millayta huñukun; chaymantataq mikhunakunaman ________________ apaspa lliw runata unquchin. ________________ pirsunaykita.
Qichwa simipa ukhun
Rimanakuna Sutikuna
mikhuy unquchiy llaqta q’upa
maqanakuy huñunakuy runa chuqllu
qhillichay usuchiy umalliq allqu
Qichwa simipi ¿rimanata sutiman tukuchipusunmanchu?
• Qhawarisunchik:
Rimana saphi suti hunt’achiq sutiman tukuchisqa
maña sqa-y mañasqay
maña sqa-yki mañasqayki
maña sqa-n mañasqan
Rimana saphi suti hunt’achiq sutiman tukuchisqa
sqa-y
sqa-yki
sqa-n
Rimana saphi suti hunt’achiq sutiman tukuchisqa
sqa-y
sqa-yki
sqa-n
• Chaymanhina, mañakuy qillqasqamanta akllarquspa iskay rimanakunata t’ikrachiy:
95
¿Imam mañakuna qillqasqa?¿Imataq kay qillqasqari?Mayqam umalliqmanpas mañakunapaq qillqasqam.
¿Imapaqtaq kay qillqasqatari rurakun?
Kay qillqasqataqa, mayqan umalliqmantapas ima kamachikuykunamanta yachayta munaspapas, ima willakuykunata riqsiyta munaspapas, ima mañakuyta aypachinapaqpas kayhina qillqasqatam rurana.
• ¿Mayhina qatipitaq chay mañakuy qillqakunan? Kay mañakuypa kaqninkunata ñawinchaspa tupasqanpi qillqay.
Sutikunapa siq’in – Ch’uyanchay (imanaptimi, imata) – Mañakuna umalliqpa sutin– Mañakuykuna -Imarayku – Mañakuqkunapa sutin – Maypi, hayk’ap rurakusqan
Mañakuy qillqasqapa qatin
96
Kayhinatam qichwa siminchikta rimanchikpas qillqanchikpas:
Ñawinchanapaq.
• ¿Imamantataq kay qillqasqari willawasuman?• ¿Aylluykimanta hayk’apllapas qillqarqankuchu? ¿Riqsinkichu ima qillqasqallatapas?
Sulluquta llaqtaSulluquta llaqtaqa San José suyupim tarikun. San Joséqa Azángaro suyuchapim kachkan. kay suyuchaqa Punupi tarikun.Sulluqutapiqa sinchitam chirin, papatapas mayninpiqa qasarqunmi; ichaqa, uywakunam yupata miran. Paquchapas, llamapas achkallañam kan.Qusqumanta Sulluqutaman riyta munaspaqa, lata pisqupipas, makinapipas, kamiyunpipas, richwanmi. Juliacamanraq chayana, chaymanta karrupi iskay pacha nisqanpi Azángaroman, chaymanta huch’uy karrukuna Sulluqutaman chayan.Arequipamanta, Limamanta, Juliacakamanraq chayana. Sulluquta runaqa uywatam michin. Chaypi kan runsuwis wakakuna, mirinu uwihakuna, paqucha suripas kan.Kaypim tarikun “La Campeona” sutiyuq waka. Kay wakamanta sapa p’unchaw 24 winku lichita ch’awanku. Sulluqutapiqa kantaqmi wik’uñapas chaytaqa Wiluyupi uywanku. Wiluyuqa achka yakuyuq, Sulluqutamanta huk p’unchaw puriypiraq, chaypim wik’uñakunata hap’ispa millwanta rutunku, kasqallantataq paquchatapas.Kikin Sulluquta runaqa papata, uqata, maswata, ullukuta ima tarpunku. Chaymantaqa ch’uñuta, tuntata, murayata allinta ruranku. Hatun papa allay aymuray killapim wathiyatapas ch’aquyuqta, khayatapas achkatam mikhunku. Anta sitwa killapi mikhuyta taqinku, Qapaq sitwapi kasarakunku, wasikunatapas ruranku. Kay killa qallariyta paquta siñalanku. Kantaray killapi papata tarpunku, pusaq p’unchawpi mamacha Rosariopaq raymichapunku, llaqtapaqqa tawa pichqa p’unchawmi hatun kusikuy, tusuyniyuq, hatun qhatuyuq. Aya marqay killapitaq paqukunata rutunku, kaqtaq almakunatapas suyanku.Surphana urquqa rit’iyuq, chayqa munay wichanapaq. Kallantaq Pinkilluni Apachita sutiyuq, chaypiqa huk quchan kan. Chay quchapis Atawallpa Inka qullqinta pakachisqa.Munay wakatapas, uwihatapas, muhupaq rantikuyta munaspaqa Sulluqutaman riy. Kaqtaq kisutapas, mantikillatapas rantiyta atillawaqmi.
• ¿May llaqtamantataq kaypi rimachkanku? ¿Maypim tarikusqa?• ¿Imata ruraspam Sulluqutapi tiyaq runakuna kawsanku?• ¿Maypitaqsi wik’uñatari uywasqaku? ¿Imarayku?• ¿Imaraykum Sulluqutata riqsiyta munawaq?
97
• Kay qillqasqamanta hurqusqa rimaykunata qhaway. Rimanankunata muyupi wichq’ay.
• Uywakunaqa yupata miran.• Sulluqutapiqa sinchitam chirin.• Murayatapas allinta ruranku.• Papatapas may maypiqa qasarqun.
• ¿Mayqan tapukuykunawanmi pañapi kaq simikuna tupan? Tupachiy.
¿Imahinatataq uywakuna mirasqa? may mayninpiqa¿Imahinatataq Sulluqutapi chirin? yupata¿Imahinatataq murayatapas rurasqaqu? sinchitam¿Maypitaq papatapas qasarqusqa? allinta
Pañapi simikunaqa rimana t’ikrachiqkunamKay t’iqrachiqkunaqa rimanakunapa imahina kasqantam hunt’apan.
• Kay rimanakunapa imahina kasqanta hunt’arquchiy:
Rimana t’ikrachiq Rimana Rimana t’ikrachiq Rimana
karupi tarikun munay kan
............................... chirin ............................... ch’awanku
............................... miran ............................... rutunku
............................... risunman ............................... tarpunku
............................... michin ............................... taqinku
Kay rimana t’ikrachiq simikunaqa rimanawan kuskallam purin.
Kunanqa hunt’apasqaykiwan rimaykunata qillqarquy:
1.-............................................................................................................................................
2.-............................................................................................................................................
3.-............................................................................................................................................
4.-............................................................................................................................................
5.-............................................................................................................................................
6.-............................................................................................................................................
7.-............................................................................................................................................
8.-............................................................................................................................................
98
Mañakuna qillqasqata qispichisun6ta ñiqin yachaq masiykikuna huñunakuspa rimanakusqankichik huk kaq ayllupi yachay wasiman watukuq rinaykichikpaq. Chaymi mañakuna qillqasqata ruraspa yachay wasiykichikpa umalliqninmanta rinaykichikpaq pirmisuta mañakunkuchik.
• Manaraq mañakuna qillqasqata rurachkaspa kay tapukuykunataraq ch’uyachasunchik:
• Qallariyninpi
• Ch’uyanchayninpi
• Tukukuyninpi
- ¿Imatam mañakusunchik?
............................................................................................................................
- ¿Mayqam umalliqmantam mañakusunchik?
............................................................................................................................
- ¿Pikunataq mañakusqakuri?............................................................................................................................
- ¿Imaraykun mañakurqankichik?
............................................................................................................................
- ¿Maypim, hayk’apmi kay mañakuyta qillqarqankichik?
............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- ¿Pikunam sutinkuta siq’inqaku?
.............................................................................................................................
.............................................................................................................................
- ¿Imanaptimi kay mañakuy rikhurin?
............................................................................................................................
............................................................................................................................
- ¿Imakunatam mañakunkichik?
............................................................................................................................
............................................................................................................................
............................................................................................................................
99
• Llapa tapukuykuna hunt’achisqanchikta mañakuna qillqasqapa kaqninman t’ikrarqusunchik:
¿Imatam mañakusunchik?..........................................................
¿Pimantam
mañakusunchik?
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
¿Pikunam mañakusunchik? ..........................................................
..........................................................
Ch’uyanchaynin
¿Imanaptinmi
mañakuchkanchik?
¿Imatam
mañakuchkanchik?
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
¿Imaraykum
mañakuchkanchik?
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
.......................................................................................................................
¿Maypim, hayk’api kay qillqasqa rurakusqa? ........................................................................................
........................................................................................
Sutikunap siq’in .......................................................................................................................
.......................................................................................................................
• Mañakuna qillqasqanchikta chanincharqusunchik:Arí Manam
¿Ima mañakusqanchik allin nisqachu kachkan?
¿Pi umalliqpa sutinpas umalliyninpas allin qillqasqachu kachkan? ¿Allin nisqanchu kachkan pikuna mañakusqan?
Imanaptin, imapaq, imata mañakusqari ¿Ch’uyachu kachkan?
Hayk’apmi, maypi qillqasqa rurakusqan ¿Rikhurichkanchu?
• Chaninchasqanchikmanhina, aktanchikta musuq raphipi allichaparasunchik.
100
Qichwa siminchikri ¿Imahinam kachkan? Aswanchu kay simikuna rimaq kachkan? ¿May chiqaskunapim mirachkan? ¿Maypim pisiyarqapuchkan? ¿Kunankunari maypim aswan achka rimaqkuna tarikun? Chaykunamanta yachananchikpaq makilla ñawinchasunchik.
Kunan Perupi qichwa rimay ¿Hayk’am, maypim qichwa rimaqkuna kan?Pasaq censokunam kayhinata qichwa simipi ñawi kichaqkunata yuparqan:
Perú 3 730 000
Ecuador 500 000
Bolivia 2 100 000
Argentina 300 000
Colombia 20 000
Llapanmi 6 650 000
Manachushina chayqa allin yupasqaraqchu: 1)Wakin runakuna censo ruraqpa ñawpaqninpi pakakuspa «yo no hablo quechua» niptin.2)Censo ruraqkuna karupi kaq huch’uy ayllukunaman mana chayayta atiptin. 3)Iskaynin simipi ñawi kichaqkuna mana qichwa rimaqkuna ukhupi yupasqa kaptin.Chaymi riki qichwa rimaqkunaqa qanchis utaq pusaq hunuman (millones) chayanman. Paykunamantaqa tawa hunu kuraqraqchá Perú Ilaqtapiqa kanman. Hatun Ilaqtakunaman ripuq runakunaqa pisillatam qhipa wiñay warmakunaman qichwa rimayninta saqin. Wakin kampukunapipas kaqllataqmi runakuna manaña wawan qichwa simi yachananta munanñachu. Chaymi qichwa rimaqkunaqa kastillanu rimaqkunawan tupanachisqaqa Perupi pisillam kapun. 1940 watapi censomanhina Perú runakunamantaqa yaqa kuskanninmi qichwa simipi ñawi kichaqkuna karqan. 1993 watap censomanhinataqmi 5 watayuq pichqa kuraq watayuqkunamantaqa pachakmanta chunka suqtayuq suqta -partiyuqnin (16,6%) «qichwa simipim ñawita kicharini» nispa nirqan.
Kayhinam ñawpa censokunamanhina Perupi qichwa simi rimaqkuna.
1940 1993 2007
Llapan peruanokuna 7 023111
22 639443
28 220764
Qichwa rimaqkunalla 3 300862
3 750442
3 728136
47% 16,6% 13,2%
Qichwa simi rimaymanta yuyaychakusunchik
101
2007 watapi censomanhinaqa kay departamentokunam achka qichwa rimayniyuq: Apurimaq, Wankawillka, Ayakuchu, Qusqu, Punu, Anqash, Wanuku. Wakin 18 departamentopipas qichwa simitaqa rimallankutaqmi manaña qichwa rimaq achka kachkaptin.
2007 watap censonmanhina
Kay departamentokunam achka qichwa rimaqniyuq pachakmanta hayk’a kasqan: yupaynin:
Qichwa Kastillanu Qichwa KastillanuApurimaq 71,5% 28,1% Qusqu 545 393 485 609Wankawillka 64,6% 35,1% Lima 479 347 7 205 669Ayakuchu 63,9% 35,7% Punu 441 174 387 580Qusqu 52,0% 46,3% Ayakuchu 347 413 194 094Punu 38,5% 33,8% Anqash 303 081 653 159Anqash 31,6% 68,1% Wankawillka 259 251 140 862Wanuku 28,9% 70,6% Apurimaq 255 692 100 489Lima 6,2% 93,2% Wanuku 194 833 475 958
Rikusqanchikhinaqa pichqa pachak waranqahinam qichwa rimayniyuqkunam Lima suyupi tiyanku. Paykunamantaqa pachakmanta isqunchunka pichqayuqninmi Lima llaqtapi tiyan (INEI 2008). Chayqa chaychika Lima suyupi qichwa simi rimaqkunam Qusqu suyupi runakunaman aypachkanña. Tukuy Peru Ilaqtakunamantapas Lima Ilaqtam kunanqa achka qichwa rimayniyuq. Chay qichwa rimaqkunaqa pisillatam qhipa wiñay warmakunaman qichwa rimayninta saqin. 2007 Perú suyupi tiyaqmanta pachak pirwanumanta isqun kimsa-partiyuqninmi (9,3%) Ilaqtapi tiyaspa qichwa simita yacharqan. Kimsa chunka qanchisniyuq pichqa partiyuqnintaqmi (37,5%) ayllupi tiyaspa yacharqan. Qusqu Ilaqtapipas qichwa simiqa kastillanuwan k’uchunchachikunmi: 1993 watap censonmanhina pichqa watayuqmanta chunka tawayuq watayuqkama warmakunap pachakninmanta chunka hukniyuq isqun-partiyuqninmi (11,9%) «qichwa simipim ñawita kicharini» nispa nirqan (INEI 1994). Chay qichwa rimaq warmakunaqa kampumanta hamuqkunachá riki. Qusqu Ilaqtapi tiyaqkunaqa manachushina chaypi paqariq wawankunaman qichwa simita saqinchu. Chayqa hatun Ilaqtakunaman hamuqkuna achka kaptinmi 1993 watamanta 2007 watakama qichwa simipi ñawi kichaqkunaqa Ilapan Perú suyupi tiyaqkunapa chunka kimsayuq iskay partiyuqllanman chayan (13,2%). 1993 watamanta 2007 watakamaqa qichwa simipi ñawi kichaqkuna ichaqa achkayanmi yaqa pachak waranqa runamanhina, ayllu runa achka wawayuq kaptin. Chayqa qichwa rimaqkunaqa kunanhinachá qhipa watakuna kanqa, wak chiqaspiqa ichapas achkayanqa. Andrés Chirinospa qillqasqanmanhina, runapa wakcha kayninmi qichwa simita kawsachintaq q’intichintaq. Chakrallamanta uywallamanta kawsakuqkunam qichwa simita kawsachichkan. Chaymi Perú suyupi wakcha-wakcha kaq chunka provinciankunapiqa pachak runamanta pusaqchunka kimsayuqnin (83%) Perú suyupi tiyaqpi huknin ñawpa rimayninpi ñawinta kicharirqan. Runakuna hatun Ilaqtakunaman hamuspa, rantiywan purispa, istudyaspa wakcha kaynin tukukuchkaptintaq «qichwa simita amaña rimasaqñachu» nispa nin qichwa simiwan mana imaman aypaspa. Chaymi qichwa simi q’intiykukuchkan. ¿Pitaq wakchakunapa simintari rimayta munanman?
Atuqpa chupan 01 riwistamanta hurquspa, patmasqa
102
Ayllunchikpa yachaynin atipasqanchikta chaninchasunchik.
Ñawinchasqanchikta chaninchasunchik.
Qillqasqanchikta chaninchasunchik.
• ¿Kawsayninchik uywanamanta rimanakuspa, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?• ¿Kawsayninchik uywanamanta rimanakuspa, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Kawsayninchik uywanamanta rimanakuspa, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?• ¿Kawsayninchik uywanamanta rimanakuspa, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?
¿Imapqmi mañakuna qillqasqata ñawincharqanki?
Mañakuna qillqasqapa kaqninkunata qillqarquy.
Mañakuna qillqasqari ¿imapaqmi rurakusqa?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imamantam aswanta willawanchik?
Qillqasqamanta kimsa yuyaychakuykunata qillqarquy.
¿Qillqaqpa yuyaychakusqan ch’uyachu kachkan?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imahinatam mañakuna qillqasqata wakichirqanki?
¿Imahinatam mañakuna qillqasqata rurarqanki?
¿Imapaqmi mañakuna qillqasqata rurarqanki?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Yachasqanchikta chaninchasunchik
• ¿Ayanchikkuna kawsachkankumanchu?
• ¿Imatataq ruranchik ayanchikkunata suyanachikpaqri?• ¿Imanaptintaq ayanchikkunari sapa wata kay killapi kutimunku?
• ¿Imaraykutaq mikhunakunata upynakunata ayanchikkunaman suyachina?
AYANCHIKKUNA YUPAYCHAY8T’AQA
104
• ¿Imatataq ayakuna nispari sutiyanchik?• Ayanchikkunaqa sapa watam kutimunku ¿Imarayku?• ¿Pikunataq ayakunatari aswanta suyanchik?
Bolivia suyumanta kuraq runapa willakusqanta ñawinchasunchik:
Ayakunataqa suyanapunimTodos Santospi hanaq pachaman ripuq Ayakunaqa chayamunkupunim.Chay aya marq’ay killapi, 01 p’unchawta chawpi p’unchaw kachkaptin, huk wayrachawan kuska ayakuna chayamunku, chaypaq kay pachapi tiyakuqkuna, paykuna chayamuqkunapaq suyachina imatachus munarqan chayta wayk’uspa, misata mast’aspa suyachinku, chay p’unchawqa hatun p’unchaw nispa.Wakin runaqa mana llamk’ankuchu, chay p’unchawqa samarikunku, chay p’unchawta ayakuna chayamunanpaq waqaychanku. Qhari kaqkuna misata mast’aspa suyachinku, warmi kaqkunataq mikhunata wayk’uspa suyachinku. Chay misa mast’asqaman churanku urpukunata, imaymana misk’i rurukunata, t’ikakunata; imaymanata suyachinku, huk chuwapi mikhunata aya mikhunanpaq, huk p’uyñu aqhatataq upyananpaq.Chaymantaqa, chay aya chayamuptin, ayapaq risachinku, mana chay almallapaqchu, tukuy ayllumanta ayakuna ñawparirqanku chaykunapaq ima. Wakin yawar ayllun rinku, chay suyachikuy wasiman, chaypi wakin runa wañuqkunapaq risaspa urputa apakunku.Chawpi p’unchawmi almataqa kacharipunku. Aya ripunanpaqqa p’achawan churasqatahina, ñanpi mikhurikunanpaq urputapas q’ipichapunku, almataq lliw ayllunmanta añay nispa hanaq pachakama ripun. Chaypi wakin runa masi qhipakunku, waqarikuspa qhipakapunku «¡Ama saqirpariwaychu!» nispa. Chay kaptin tumpallata aqhachata upyarikunku, chaymanta kutinpunku charanguta t’ipirikuspa, takirikuspa ima.Chaymanta, aya marq’ay killapi, 2 p’unchawñataq aya pampaman rispa, maypichá p’ampakun chay patapi risachipunku, mayqanchus chay ayakuna kanku hanaq pachapi chaypaq. Tukuy llamk’aynin kawsaynin ima allin rinanpaq. Chaypi kikillantataq t’ikakunata apanku, urputa apaspa ima.
Kayta willariwarqanchik Jesús Claure M. Bolivia suyumanta.
Kaymanta hurqusqa http://www.cenda.org/periodico/139/139-nov-dic-2010.pdf
Rimasunchik:
Ayakuna suyay
105
• ¿Aylluykipi imahinatam kay alma p’unchawta ruranku?
• Kay qillqasqa ñawinchasqaykimanta tawa tapukuyta ruray. Tayta mamaykita chay tawantin tapukuy rurasqaykiwan tapukamunki:
- ¿Imahinatam ayanchikkunata yuyarikunchik?
- ¿Ñawpahinachu ayanchikkunata suyakuchkanchik? ¿imarayku?
- ¿Imanaptinmi ayanchikkunata suyananchik?
• Llapallanchik huñunakuspa tayta mamakuna yachachimuwasqanchikmanta rimanakusunchik. Chaypaqqa:
- Llapalla qhawarinakunanchikpaq tiyananchikta muyuriqninpi churaykusunchik.- Sapankanchik makinchikta huqarispa yachamusqanchikmanta willakusunchik.
• Rimakusqanchikta chaninchasunchik:
Arí Manam
Tupawaptinmi rimani.
Yachaq masiy rimaptinqa allinta uyarini.
Ch’uyatam rimani, mana qaparispa.
Ima rimasqaykumantam ñuqapas rimani.
Imapas nimusqankutaqa manañam rimamunichu.
106
• Wak llaqtayuq runakunari ¿Mayhinam kanku? ¿Imahinatam rimanku?• ¿Ñuqanchikpa sunqunchikhinachu kankuman?• Kay qillqasqapa sutinta, siq’isqakunata qhawaykuspa ¿imamantaq willawasunman?• ¿Quyllur llaqta kanmanchu? ¿Imahinataq chay llaqtari kanman?
Quyllur llaqtayuq wawamantaI
Suqta watayuqllaraq kachkaspa huk sumaq dibuhutam liwrupi rikurqani. Chay liwruqa yunka ukhumantam rimarqan, Kawsaymanta willakuykuna nisqa sutiyuqmi karqan. Chay liwrupiqa amarum rikhurirqan uywa millp’ukuchkaq. Kayhinam karqan.
Chay liwrupim nirqan «amaruqa hinantintam hap’isqanta millp’uykurqun mana khamuspalla» nispa. «Chaymantataq manañam amaruqa kuyurinñachu. Hinaspa suqta killam puñun, ch’unchullninpi mikhusqan muyurinankama».
«¿Imahinas?» nispam yunka ukhupi kawsaymantaqa yuyaykukuni.
Chaymantaqa huk dibuhuta ruraykuni kulur lapiswan. Kayhinam karqan:Kuraq runakunamanmi chay ancha sumaq dibuhuyta rikuchini «¿Kay dibuhuy manchachisunkichu?» nispa.
Paykunaqa niwan «¿Imahinataq sumbriruri manchachikuq kanman?» nispa.Dibuhuyqa manam sumbriruchu karqan. Amarup wiksan ukhupi elefantem karqan. Mana riparaptinkum amarup wiksa ukhuntañataq dibuhani. Imatapas kuti kutitapunim paykunamanqa rikuchina. Chay dibuhuyqa kayhinam karqan:
Ñawinchasunchik:
Willakuyta ñawinchasunchik
Qillqasqapa sutinta, saginkunatawan qawaspa rimarisunchik.
107
Kuraq runakunaqa «saqipuy chay amaru siqisqaykikunata, wiksan kichasqa kaqta wichqasqa kaqtapas» nispa niwan.
yachay» nispa. Chaymi suqta watayuqlla kachkaspa allin pintor kanayta saqipuni. Chay iskay siqisqay mana kusirichiptinmi manaña siqiyta munapuniñachu. Kuraq runakunaqa manapunim paykunallamantaqa imatapas unanchanmanchu. Chaymi wawakunaqa ñawin kicharichiyta munaspa sayk’unku.
Chaymantam huk ñanta akllakapuni. Chaymi kunanqa avión purichiq kani.
yachaspaqa tuta chinkaspapas ñanninchikta tarillanchikmi.
Chay purisqaykunapim achka yuyayniyuq runakunawan tinkuni. Chayqa unay kuraqkunawan purispaymi sunqunkuta yachani. Chaymi mana «allinpuni» niymanchu paykunamantaqa.
Ima kuraq runawanpas tinkuspaqa allin yachayniyuqhina kaptinqa ñawpaqnin dibuhuyta rikuchiqmi kani. Apallaqpunim kani dibuhuykunataqa. Chay runa allin yachayniyuqchus manachus chaytam yachayta munaq kani. Chay tapusqay runakunaqa ruqum nispallapunim niwaq. Chaymantam amarumantapas yunkamantapas quyllurmantapas mana rimapayapunichu. Paykunahinam rimaykuni bridge nisqa pukllanamanta, golf nisqamantapas politicamantapas corbatamantapas ima. Chaymi chay kuraq runakunaqa anchata kusikun amawtahina rimasqaymanta.
IIChaymantam sapallay purikapuni mana piwan rimanakuspa. Suqta wataña, Sahara aqu purunpi, huch’uy avionniypa muturnin p’akirqukusqan. Manam allichay yachaqpas ni pipas avionniypi karqanchu, chaymi ñuqalla chay sasa allichanata qallarirqani «atispa mana atispapas allichasaqpunim» nispa. Pusaq p’unchawllapaqñam upyana yakuy karqan.
Chay tutaqa aqu patallapim puñuni may llaqtamantapas sinchi karupi rikukuspay. Mama qucha chawpipi chinkaq balseromantapas aswan sapallaymi rikukuni. Chaymi sinchita mancharikuni illarimuyta ñañu kunkata uyarispa.
¿Imá?
Illapaq mancharichisqanhinam p'itaylla sayarirquni. Ñawiyta qhaquykukuspa allintam qhawarini. Mana hayk’ap rikusqay wawam chaypi kachkasqa phiñahina qhawawachkaspa. Llapantin siqisqaymantaqa kay kaqllam payman rikch’akun. Kay siq’iyqa manam pay kikinhina munaychu. Manam ñuqachu huchayuq kani chaypaqqa. Suqta watayuqllaraq kachkaptiy kuraq runakunam
108
allin llimp’iq kanayta tatichiwarqan. Chaymi kunan mana imatapas dibuhayta yachanichu. Wiksan wichqasqa, wiksan kichasqa amarullatam siq’iyta atini.
Chay wawata rikuspaqa utinipunim. May llaqtamantapas sinchi karupi kaspaymi chayhinataqa utirayani. Chay wawaqa manam chinkasqahinachu. Manallataqmi sayk’uymantapas mikhunanmantapas upyananmantapas wañunanmantapas llakisqahinachu. Manapunim aqu purunpi, may llaqtamantapas karupi chinkasqahinachu. Chaymi rimayta atispaqa:-¿Imatataq kaypi rurachkanki?Chayqa allillamantam niwan:
chay uwihaqa paypaq kanmanhina.
Qunqayllamanta imatapas mañakurquwaptinchik manam «mana» nisunmanchu. Chaymi may llaqtamantapas karupi kaspa ch'akiymantapas wañunay kachkaptin papilta lapistawan bolsilluymanta hurqurquni.
gramaticalla yachasqayta. Chaymi as phiñasqa nini:
Chayqa manam uwiha dibuhayta yachaspam ñawpaq kaq siq’ita rurapuni, mana imapas amarup wiksanpi rikukuq kaqta. Utirayanipunim chay wawap nisqanwan:
Amaruqa millay manchachikuqmi, elefantetaq sinchi hatun. Kanchayqa
niwan.Chaymi siq’irqapuni.
Allinta qhawarispam niwan:
ruraykapuway.Niptinmi kayhinatañataq siq’ini:Rimaq masiyqa chayta qhawarispa asirin:
¿Manachu rikunki? Chaymantam huktañataq siq’irqullanitaq:
Chaytapas manallataqmi munanchu:
nispa niwan.Chay wawa umayta nanachiwaptin muturniy llakichiwaptinmi kayhinallataña siq’irparini.
109
Hinaspam nini:
ukhupim kachkan.Ichaqa utirayanipunim chay wawata kusirikuqta rikuspa:
¿Achka q’achutachu kay uwiha mikhun?
¿Imaraykutaq chayta tapuwanki? nispa nini.
Niptiymi siqisqata qhawaykun:
Chayhinatam chay wawawan riqsinakuyku.Antoine de Saint-Exupérypa qillqasqam, Frances simimanta tikraqkuna: Lydia Cornejo Endara, César Itierpuwan.
2002pi
• Willakuqri ¿Pim kasqa? ¿Imatam rurasqa? ¿Hayk’a watayuqmi kanman?
..............................................................................................................................
• Willakuqri ¿Kuraq runachu warmachu kasqa? ¿Imarayku?
.............................................................................................................................
• ¿Maypim, imahinapim qillqaqwan quyllur llaqtayuq wawawan riqsinakurqanku?
..............................................................................................................................
• ¿Ima siq’isqawanmi chay quyllur llaqtayuq wawari kusikurqan? ¿Imarayku?
..............................................................................................................................
• ¿Pitaq francés simimanta qichwa simiman t’ikrarqan?
..............................................................................................................................
• ¿Imaraykum kuraq runakuna iskay kaq siq’isqatawan kimsa kaq siq’isqatawan mana unancharqankuchu?
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
• Willakuy qillqaqriy ¿ima ninmi kuraq runakunamanta? Qampaqri chay nisqan ¿Chayhinachu manachu? ¿Imarayku?
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
110
Kayhinatam qichwa siminchikta rimanchikpas qillqanchikpas
Ayak’uchupa wakin llaqtankunapi, uña wawa wañurapuptinqa kay takiytam takinku. Wawataqa takiykuspa tusuykuspa p’ampanku; payqa angelhina nispa, manam imatapas huchachakunchu nispa. Illarimuptinpas, tutayaptinpas kay qhulla warmachakunata p’ampanku, manam p’unchawpiqa; ima qhincha ankapas mikhurqapunman nispam ninku.
WAWA P’AMPAY(Pukyu, Ayakuchu runapa takiynin)
Cielo ripuq wawallaywan, ¿maypiñam tupamurqanki?Cielo ripuq wawachallaywan, ¿maypiñam tupamurqanki?
Ñuqaqa tupamurqani Gloria patachallanpi, ñuqaqa tupamurqani, Gloria yaykuykuchkaqwan.
Waytachalláy, rusaschalláy, kayqaya ripuchkaniña.Waytachalláy, rusaschalláy, kayqaya pasachkaniña,qamñamari mamallayta, qamñamari taytallayta.
Madrinaypa, padrinoypa p’achacha churallawasqan,chayllatam apachakuni, sumaqllatam apakuni.
Mamallaypa, taytallaypa p’achacha rantipuwasqan,wayunachanpim saqiykapuni, warkunachanpim dejaykapuni.
Manuelcha Pradop takisqan.
111
• ¿Imapaqtaq kay takiri rurakusqa?• ¿Pitaq kay qillqasqatari rurasqa? ¿Pitaq takisqari?• ¿Aya wawakunari, pipa qusqan p’achawantaq ripunkuri?• ¿Imaraykum tayta mamanpa p’acha rantisqanta chay wawakuna saqipunman?• ¿Allinchu chay almayuqkuna wawata p’ampaspa kusikusqanku?
Qichwa simipa ukhunTakiymanta sutikunata akllasqata simi hunt’achiqkunawan tupachisunchik.
wawa wayta rusamama tayta p’acha
• Huch’uyyachinapaqri ¿Ima simi hunt’achiqwanmi tupachisunman? Qillqarquy.
wawa -cha .................................... tayta -cha ....................................mama -cha .................................... rusa -cha ....................................wayta -cha .................................... p’acha -cha ....................................
wawa -hina .................................... tayta -hina ....................................mama -hina .................................... rusa -hina ....................................wayta -hina .................................... p’acha -hina ....................................
wawa -kama .................................... tayta -kama ....................................mama -kama .................................... rusa -kama ....................................wayta -kama .................................... p’acha -kama ....................................
-cha simi hunt’achiqqa mayqan sutikunatapas h’uchuylla kasqanta ninapaqmi
• Kay sutikunata huk sutikunawan tinkuchinanchikpaqri ¿Ima simi hunt’achiqwanmi tupachisunman? Qillqarquy.
-hina simi hunt’achiqqa mayqan simikunatapas hukman kikin kasqanta ninapaqmi
• Kay sutikunata kasqallan kananpaq ¿Ima simi hunt’achiqwanmi tupachisunman? Qillqarquy.
-kama simi hunt’achiqqa mayqan simitapas kikinpuralla kasqankunata ninapaqmi
• Qamñataq kay kimsantin simi hunt’achiqkunawan simikunata tuparqachiy.
Simi -cha -hina -kamaYachaqWarmaAylluTakiqAlma
112
Willakuyta qillqasunchikSapankanchik willakuyta qillqasunchik, chaypaqqa ñawpaqta wakirqachisunraq.
• ¿Imamantam kay willakuy yuyaychachikunqa?
kukuchimanta maqlla kaymanta Unquymanta ……………………....manta
• ¿Pikunataq willakuyniykipiri rikhurinqaku?
Aswan rikhuriqqa kanqa: .................................................................................
Wakin rikhiruqkunaqa kanqa: .................................................................................
• ¿Maypim kay willakuyniyki kanqa?
...............................................................................................................................
..............................................................................................................................
• ¿Imahinam chay chiqan kanqa? Qillqaspa riqsichiy, chaymantataq siq’incharquy:
..................................................................
..................................................................
..................................................................
..................................................................
..................................................................
..................................................................
..................................................................
..................................................................
..................................................................
• ¿Imahinatam qallarinqa?
...............................................................................................................................
...............................................................................................................................
• ¿Imahinam mast’araynin kanqa?
................................................................................................................................
................................................................................................................................
• ¿Imahinatam tukukapunqa?
................................................................................................................................
................................................................................................................................
113
• Lliw tapukuna hunt’asqaykiwan willakuyniykita qillqarquy:
....................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
.......................................................................................................................................
• Qillqasqaykita chanincharquy:
Arí Manam
¿Sutiyuqchu willakuyniy?Qallariypiri ¿Rikhuriqkunatapas maypi kasqantapas riqsichinichkanichu?Tukukuyninpiri ¿Llapa sasachakuykuna ch’uyanchakunchu?Sapanka rikhuriqkunari ¿Allin riqsichisqachu kachkan?Maypi willakuy kasqanri ¿Allin riqsichisqachu kachkan?Rimanapaq ch’ikuri ¿Allin churasqachu kachkan?Simikunari ¿Allin qillqasqachu kachkan?
114
Wak ayllukunamanta ñawinchasunchik:
Yachanchikpashinaqa Boliviapipas, Argentinapipas, Ecuadorpipas qichwa simichitaqa rimankum. Boliviapiqa kay suyukunapim rimanku: Potosi, Cochabamba, Chuquisaca, Oruro, Santa Cruz, La Paz.
Kunanmi Cochabambamanta Enma Paz Noya mamapa harawisqanta ñawinchasunchik:
PichusKawsayniy tukukuchkaptin,wañuy chimpamuwachkaptin,ukhuy chiriyapuchkaptin,pichus ñuqawan kachkanqa.
Makiyta aysakuchkaptiy,pichus q'apiykuriwanqa.ñawisniy tikayachkaptin,pichus wichq'aykapuwanqa.
Ayay wisch'urayachkaptin,pichus q'anchaykuriwanqa.Wak pachaman ripuchkaptiypichus kacharpariwanqa.
Kay pachapi kawsasqaytapipis yuyarikunqachus,allpa urapiña kaptiypipis waqariq kanqachus.
Emma Paz Noya mamaq harawisqan. Cochabamba, Bolivia
suyumanta
• ¿Imamantam aswanta kay harawi riman?
• ¿Imanaptinimi kay harawiq mama chayhinata qillqanman karqan?
• ¿“Ñawisniy tikayachkaptin” nispari imamantam nichkanman?
• ¿”Wak pachaman ripuchkaptiy / Pichus kacharpariwanqa.” niptinri imahina kacharparinatataq suyachkanmanri?
115
Rimanasqanchikmanta yuyaychakusunchikNisqanchikhina, Ecuador suyupipas qichwa simitaqa rimallankutaqmi. Chay qichwaqa manam ñuqanchik qichwanchikhinachu. Yachaysapakunapa nisqanmanhinaqa manam mayqanpas aswan allinchu, sapankanmi ñawpa qichwaman rikch’akunku. Kunan aya wayramanta willakusqankuta ñawinchasunchik:
Wayrapa AyaShuktak ayakunapash kay llaktakunapika tiyanmi. Kay ayaka “Wayrapa Aya” shutimi. Usyay pachallapimi rikurin; wayrapi, akapanapimi shamun, payllatakka mana shamunchu. Kay mana aychata charinchu, ñawita, ñawi luluntapash mana charinchu.
Wayra ayaka, yana yanami, paypak ñanpi ima pankakuna, ñutu allpa rikurikpika chay yanami apashpa rin. Kay ayaka may hatun, millay, sinchi ayami, pita maypi tupashpaka wayrashpami wañuchinlla.
Kay llaktamanta runakunaka kashnami ninkuna: kay ayaka wasikunata, katakunata, kayta chayta shitashpa yallinllami; kay aya, chayta yallikpika, kimsaniki punchapimi shuk runa wañunka ninkunami chaypi kawsakkunaka. Wayra ayaka sakinllami. Shinapash wakinpika mana millaychu, yanka wayrapi yallinllami.
Kichwakunapa Yachaykuna qillqasqamanta hurqusqa. 146 raphimanta, Ministerio de Educacion Ecuadorpa rurachikqan
• Qhawarisqanchikmanhina, Ecuador qichwapiqa manam kay q qillqa kanchu, chaymi k simillawan rimanku.
llaktakunapika llaktakunapiqa paypak paypaqayaka ayaqa rikurikpika rikhuriqpiqapayllatakka payllatakqa tupashpaka tupashpaqa
ayakunapash Ayakunapas Shinapash hinaspasluluntapash Ruruntapas shitashpa Shitaspawayrashpami wayraspam tupashpaka tupaspaqa
shutimi sutim ayami ayampachallapimi pachallapim wayrashpami wayraspamyanami yanam punchapimi p’unchwpim
• Ñuqanchikqas qillqawan rimanchik, Ecuadorpiqa sh qillqawan rimanku.
• Hinallataqmi ñuqanchikqa m qillqawan ninchik ñuqanchikpuni rikusqanchiktaqa, paykunaqa mi qillqawan rimanku.
Chayhinaqa Ecuador qichwa simita qhawarispaqa aswan allintam ñuqanchikpaq rimasqanchikta yuyachakusunman
116116
Ayllunchikpa yachaynin atipasqanchikta chaninchasunchik.
Ñawinchasqanchikta chaninchasunchik.
Qillqasqanchikta chaninchasunchik.
• ¿Almanchikkunamanta, ima yachasqanchikmi sumaq kawsananchikpaq kanman?• ¿Almanchikkunamanta, ima yachaytam allinta atiparqurqanchik?• ¿Almanchikkunamanta, ima yachaymi sunqunchikta hatunyachirqan? ¿Imarayku?• ¿Almanchikkunamanta, mayqam yachaykunam chinkapuchkasqa? ¿Imarayku?
¿Imapqmi “Quyllur llaqtayuq
wawamanta” qillqasta ñawincharqanki?
“Quyllur llaqtayuq wawamanta” qillqasqapa
kaqninkunata qillqarquy
“Quyllur llaqtayuq wawamanta”
qillqasqari ¿imapaqmi rurakusqa?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imamantam aswanta willawanchik?
Qillqasqamanta kimsa yuyaychakuykunata
qillqarquy
¿Qillqaqpa yuyaychakusqan
ch’uyachu kachkan?....................................................................................................................................................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
¿Imahinatam willakuyta wakichirqanki?
¿Imahinatam willakuyta rurarqanki?
¿Imapaqmi willakuyta rurarqanki?
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
.........................................
Yachasqanchikta chaninchasunchik
MUSUQ SIMI TAQI
Aya : Muerto, difunto.Chimpuy : Marcar, señalar, poner un aspa.Chiqap sutikuna : Nombres o sustantivos propios.Ch’awchi : Nieto, nieta. Brote de retoños al contorno de una planta.Ch’iku : Signo.Ch’uyaychaynin : Conclusión.Hatun /kuraq qillqa : Letra mayúscula. Haylli : Himno.Hayñachu : Llama, alpaca o vicuña macho que sirve de padrillo o semental.Huñichiy : Argumentar, persuadir, convencerHuñu /t’aqa : Grupo.Ikma : ViudaK’ikllu : Calle o camino del pueblo. Qillqasqa / t’aqa : Párrafo. Llankiy : Intercambio /Trueque.Llimp’iy : Colorear / pintar.Ñawinchay : Leer.Pacha siq’i : Línea de tiempo.Phukuchu : Globo para representar la conversación.Qanchi Machu : Antepasado de los Qanchis (nación Qanchi - Cusco).Qillqa : Letra. Qillqasqa : Texto.Qillqana mayt’u : Cuaderno de trabajo.Qillqay : Escribir.Qhachu ch’uñu : Papa helada.Qhatu : Feria, mercado.Qhincha : Mal presagio.Q’umpu hayt’ay: : Fútbol.Pacha : Momento, tiempo, espacio.Rawkhay : Apilar. Amontonar.Rimana : Verbo. Rimanakuy : Diálogo /Conversación.Rimay : Oración.Sank’ayllu : Cactu (un tipo).Simi : Palabra.Simi patma : Sílaba.Siq’iy : Dibujar.Siriy : Acostarse, reclinarse.Suti rantikuna : Pronombres personales. T’aqa : Unidad del cuaderno de trabajo.T’aqwiy : Buscar, investigar.Tumi : Cuchillo.T’uru : Barro.Yachana : Lección dentro de la unidad del cuaderno.Yarayma : Estrofa.Willka Takiy : Himno Nacional.Wayk’unapaq qillqasqa : Receta.Yarawi : Poema.Warma : Niño o niña.
Musuq Simikuna, Musuq rimay Kuna
I La democracia y el sistema interamericano
Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de pro-moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Ameri-canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere-chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufra-gio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-te fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la de-mocracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere-cho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democra-cia.
II La democracia y los derechos humanos
Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona-les de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo-ción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.
Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y reli-giosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.
Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están con-sagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza
Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.
Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci-den negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la im-portancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.
Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustan-ciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.
Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo inte-gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.
Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue-blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.
IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político ins-titucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario Ge-neral elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institu-cionalidad democrática y su fortalecimiento.
Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-mocrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consul-ta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.
Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-drá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación co-lectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, inclui-dos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-neral para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-máticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.
Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cum-plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones di-plomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
V La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro in-teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral pre-sentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
VI Promoción de la cultura democrática
Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los va-lores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-mocráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras polí-ticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
El 22 de julio de 2002, los representantes de las or-
ganizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de
la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar,
todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del
país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos fundamen-
tales. Para alcanzarlos, todos los peruanos de
buena voluntad tenemos, desde el lugar que ocu-
pemos o el rol que desempeñemos, el deber y la
responsabilidad de decidir, ejecutar, vigilar o de-
fender los compromisos asumidos. Estos son tan
importantes que serán respetados como políticas
permanentes para el futuro.
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes
o adultos, ya sea como estudiantes o trabajado-
res, debemos promover y fortalecer acciones que
garanticen el cumplimiento de esos cuatro objeti-
vos que son los siguientes:
1. Democracia y Estado de DerechoLa justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos
una verdadera democracia. El compromiso del
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad en
la que los derechos son respetados y los ciuda-
danos viven seguros y expresan con libertad sus
opiniones a partir del diálogo abierto y enriquece-
dor; decidiendo lo mejor para el país.
2. Equidad y Justicia SocialPara poder construir nuestra democracia, es ne-
cesario que cada una de las personas que con-
formamos esta sociedad, nos sintamos parte de
ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el acce-
so a las oportunidades económicas, sociales, cul-
turales y políticas. Todos los peruanos tenemos
derecho a un empleo digno, a una educación de
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
3. Competitividad del PaísPara afianzar la economía, el Acuerdo se com-
promete a fomentar el espíritu de competi-
tividad en las empresas, es decir, mejorar la
calidad de los productos y servicios, asegurar
el acceso a la formalización de las pequeñas
empresas y sumar esfuerzos para fomentar la
colocación de nuestros productos en los mer-
cados internacionales.
4. Estado Eficiente, Transparente y Descen-tralizadoEs de vital importancia que el Estado cumpla con
sus obligaciones de manera eficiente y transpa-
rente para ponerse al servicio de todos los pe-
ruanos. El Acuerdo se compromete a modernizar
la administración pública, desarrollar instrumen-
tos que eliminen la corrupción o el uso indebido
del poder. Asimismo, descentralizar el poder y
la economía para asegurar que el Estado sirva
a todos los peruanos sin excepción. Mediante el
Acuerdo Nacional nos comprometemos a desa-
rrollar maneras de controlar el cumplimiento de
estas políticas de Estado, a brindar apoyo y di-
fundir constantemente sus acciones a la socie-
dad en general.
Com
unicación
6°
Que
chua
Variant
eColla
o
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamóla Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓNPROHIBIDA SU VENTA
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
HIMNO NACIONAL ESCUDO NACIONALBANDERA NACIONAL
6Rim
ana