İlaçveParfümün

SihirliDünyası

Prof.Dr.ZekiTez

Haykitap

Hayykitap-111

BizeSöylenmeyenler-13İlaçveParfümünSihirliDünyası

Prof.Dr.ZekiTezKapak:TurgutKasay

HayykitapZeytinoğluCad.ŞehitErdoğanİbanSok.

No:36AkatlarBeşiktaş34335İstanbulTel:02123520050Faks:02123520051

info@hayykitap.comwww.hayykitap.com

BukitabıntelifhaklarıHayykitap’aaittir.Yayınevindenveyazardanyazılıizinalınmadan

kısmenveyatamamenalıntıyapılamaz,hiçbirşekildekopyaedilemez,

çoğaltılamazveyayımlanamaz.

Prof.Dr.ZekiTez

1948’de Ankara’da doğdu. İlk ve orta öğrenimimi Ankara’da tamamladı.Ankara Kurtuluş Lisesi’nden 1966’da; Ankara Üniversitesi Fen FakültesiKimyaBölümü’nden1971yılında“KimyaYüksekMühendisi”olarakmezunoldu. Aynı yıl Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Fizikokimya Kürsüsü’neasistanolarakgirdi.YüksekLisansçalışmasını1974’te,Doktoraçalışmasınıise1977’detamamladı.

Mayıs 1978-Temmuz 1979 tarihleri arasında “14. Uluslararası Seminer(DAAD)” çerçevesinde Almanya’da Karlsruhe Teknik Üniversitesi’nin“ChemischeVerfahrenstechnik”Enstitüsü’ndearaştırmayaptı.

“KarbonMonoksitinKobaltOksitKatalizörüÜzerindekiKemisorpsiyonuve Oksidasyonu” konulu Doçentlik çalışmasını, Kasım 1982’de tamamladı.Aynıtarihte“Doçent”olarakDiyarbakır’dakiDicleÜniversitesiFen-EdebiyatFakültesiKimyaBölümü’nenaklenatandı.

1 Temmuz 1988-30 Eylül 1988 tarihleri arasında Alman Hükümeti’ndensağlanan3aylıkDAAD-bursuileKarlsruheTeknikÜniversitesi’nde“misafiraraştırmacı” olarak araştırma yaptı. 1 Temmuz l997-30Eylül 1997 tarihleriarasındayine3aylıkDAAD-bursuile,bukezMünihÜniversitesi’ndebilimtarihi konusunda çalışmalar yaptı. Yine 2001 yılında Temmuz-Ağustosaylarında Alman Hükümeti’nden burs kazanarak Almanya’nın Münihşehrindeki Alman Müzesi’nde (Deutsches Museum) bilim tarihikonularındakiaraştırmalarınadevametti.

1989’da Profesörlük kadrosuna atandı. Eylül 2002’de MarmaraÜniversitesi’ne naklen atandı ve halenMarmaraÜniversitesiTeknikEğitimFakültesi’ndegörevyapmakta.

Tez,evliveikiçocukbabası.

YAYIMLANMIŞKİTAPLARI

1) Doğabilimsel ve Teknik Araştırma Yöntemleri [Çeviri], Değişim Yay.,İstanbul(1984).

2)MadencilikveMetalurjiTarihi,KitapsarayYay.,İstanbul(1989).

3)AnorganikDoğalveYapayBoya,BoyarmaddeveBoyaKatkıMaddeleriKılavuzu,GaziBüro,Ankara(1994).

4)DoğaKarşısındaPratikveTeknikUğraşı,KültürBakanlığıYay.,Ankara(1995).

5)BilimdeveSanayideKimyaTarihi,NobelYay.,Ankara(2000).

6) Kimya Dili Üzerine Tarihsel İncelemeler [Çeviri], Nobel Yay., Ankara(2000).

7)BilimveTeknikteOrtaçağMüslümanları,NobelYay.,Ankara(2001).

8)MatematiğinKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

9)Otomatlar-MekanikOyuncaklarTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

10)FiziğinKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

11)BiyolojininKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

12)KâğıtveMatbaanınKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

13)MitolojininKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2008).

14)TekstilveGiyimKuşamınKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2009).

15)AstronomiveCoğrafyanınKültürelTarihi,DorukYay.,İstanbul(2009).

16) Gündelik Yaşam ve Eğlencenin Kültürel Tarihi, Doruk Yay., İstanbul(2009).

17)TıbbınGizemliTarihi,Hayykitap,İstanbul(2010).

ECZACILIKTANTARİHSELKESİTLER

ESKİÇAĞ’DAŞİFALIBİTKİLER,

KİMYASALİLAÇLAR,

ZEHİRLER

Bilineneneski tıbbîbitkiler listesi,Shen-Nung’un (İÖ2700’ler)BenCaoJing (Şifalı Bitkiler Kitabı) adlı eseri olup olasılıkla çok daha eski sözelgelenektenderlenmişbirÇintıbbîbitkilermetnidir.

Sümerlerde hayvansal (süt, yılan derisi, kaplumbağa kabuğu vb.), bitkisel(çin tarçını,mersinağacı, şeytantersiotu,nane, çeşitli ağaçlarınkök,dalvekabukları vb.) ve mineral (adi tuz, idrar dolu çukurların duvarlarındakristalleşengüherçile,“Salicornia”türübitkilerinkülündebulunansodavb.)maddelerden hazırlanmış ilaç reçetelerini içeren çiviyazılı kil tabletlerbulunmuştur.1

Asurluların ilaç reçetelerinde yer alan 120 çeşit mineral madde arasındabeyaz ve siyah kükürt, demir sülfat, arsenik, sarı arsenik sülfür, “karagüherçile”,antimon,demiroksit,manyetikdemirtaşı,demirsülfür,pirit,bakırtozu,bakırçalığı[bazikbakırasetat/Cu(CH3COO)2.CuO.6H2O],civa,şap,zift, nafta, kireçtaşı gibi anorganik kimyasallar ve bir dizi tanımlanamayantaşlaryeralmaktaydı.2

Mısırlılar ödağacı (“Aquilaria agallocha”), balmumu, hintyağı, ketentohumu, zeytinyağı, afyon (< Çince “O-Fu-Yung” > Lat. “opium”) vekükürtten çoğu fiziksel yöntemlerle hazırlanan ilaçlar kullanıyorlardı.Uygulanan fiziksel ilaç hazırlama işlemleri ince toz haline getirme,demlendirme, kaynatarak özsuyunu elde etme, kaynatarak yumuşatma,çalkalama, yıkayarak arıtma vb. idi. Kimi ilaçlar fizikokimyasal etkilerineuygun olarak kullanılıyordu. Örneğin kan durdurucu özelliği bilinen şapburun kanamasında, yağ içine batırılarak bekletilmiş olan banotu(“Hyoscyamus niger”) ise diş ağrılarında çürük yerlere konarakkullanılıyordu.

Mısırlıların sabun kullanıp kullanmadıkları konusu tartışmalıdır.Mısırlılarçoktemizbirhalktı.Rahiplerbaşlarınıhergün,tümbedenleriniiseüçgündebir yıkarlardı. Sabunun kullanıldığı kabul edilirse, bunu saponin içerenbitkilerdensağladıklarıyadaacıgöllerdeneldeettiklerisodyumkarbonatilebitkiselyadahayvansalyağlarıkaynatarakürettikleridüşünülebilir.

Eski Mısırlı kadınlar (ve belki de erkekler) göz çevresindeki bölgeyi“mesdemet” (sürme)dediklerivehayvansalyağlaakıcılaştırdıkları rastıktaşı(antimon trisülfür bileşimli) ile siyaha boyuyorlardı. Bu sözcük Arapça’ya“ithmid”, Yunanca’ya “stimmi” şekillerinde geçmiş ve Latince’de antimonelementininadıolarak“stibium”şeklindeyeralmıştır.Aynıanlamda,kökeni

Akkadca“guhl”(kurşunsülfür,galenit)sözcüğüolanArapça“el-kuhl”yadaAlmanca“Kohl”sözcüğü,“ince toz”anlamınagelmekteveArapça“gözleriboyamak” anlamına gelen “kahala” sözcüğünün de bundan türediğisanılmaktadır. Yeşil boya maddesinin malakit [(< Yun. “malhe”: çimen /çimen yeşili); CuCO3.Cu(OH)2], gri-siyahın ise toz haldeki kurşun sülfür(galenit,PbS)yadaantimon trisülfür (stibnit,Sb2S3)olduğusanılmaktadır.Benzeramaçlabakıroksitvemangandioksitmineralleridekullanılmaktaydı.Dövülmüş minerallerin su, reçine ya da bitkisel yağ içinde ezilmesiylemerheme benzer karışımlar hazırlanmıştır. Yeşil renkli bakır hidroksi-karbonat bileşiği olan malakitten bu yolla hazırlanan karışım, kozmetikmalzemeolarakgözkapaklarınasürülerekkullanılmıştır.Antikçağdamakyajmalzemesiolarak ince tozhalinegetirilmişyeşil renklimalakit, siyahrenklikurşunparlağı(kurşunsiyahı/galenit/PbS),siyahmangandioksit(pirolüzit,MnO2), mavi okr, kurşun beyazı [üstübeç / serüz / serüzit / bazik kurşunkarbonat/2PbCO3.Pb(OH)2],kırmızıhematit(Fe2O3),siyahbakıroksit,sarıantimon oksit ve yeşil bakır bileşikleri, ayrıca da kına gibi organikmalzemelerkullanılmıştır.Renkvericibupigmentler,reçinevetuzeşliğinde,zeytin, fındık ve bademin preslenmesiyle elde edilen sıvı yağlarlakarıştırılarakkullanılıyordu.3

Eski Mısırlı kadınlar kurşun parlağı, serüzit, pirolüzit, manganit[MnO(OH)] vb. güçlü renklerdeki mineralleri içeren çeşitli kozmetikmalzemeler yanında bitki özsularından elde edilen güzel kokular dakullanmışlardır. En belirgin uygulamalardan biri, yüzlerini bir bazik kurşunkarbonat bileşiği olan serüzit (İng. “cerussite”) tozuyla pudralayarakbeyazlatmalarıydı. Bu uygulamaya 18. yüzyıl Fransız erkeklerinde derastlanmaktadır.

Babil-Asurtedaviyöntemlerindekullanılanbitkiselkökenliilaçlararasındaçam terementisi (terebentin, neftyağı), aselbent (akgünlük, “Styraxofficinalis”), şeytantersi (“Ferula assa-foetida”), kasnı (“Gummiresinagalbanum”), çöpleme (“Hellebore”), mür (“Myrrha”, mürrüsâfi, sarısakız;DoğuAfrikaveOrtadoğukökenlibirağaçtaneldeedilenyapışkanbirmadde,bir türYemenzamkı), çadıruşağı otu, hintkamışı,mentol, haşhaş (“Papaversomniferum”),adamotu(“Mandragora”),kenevir/kendir(“Cannabissativa”),safran (“Crocus sativus”) vb. yer almaktadır. Tıp tarihçisi Prof. Dr. ArslanTerzioğlu’na (doğ. 1939) göre,Asur sarayında veliaht prens için hazırlananbir ilaç, kralın emriyle, önce köleler üzerinde denendikten sonra veliahtprensiniçmesineizinverilmekteydi.

Yemen,kokularülkesiydi.SabaMelikesiBelkıs,KralHz.Süleyman’a(~İÖ1000-937) Yemen’den olağanüstü bitki özleri göndermişti. O dönemdeYemen ülkesi baharat, ecza, kozmetik ve koku ticaretinin canlı birmerkezi

idi.Halikarnassos’lu(Bodrumlu)Herodotos(Herodot)(~İÖ484-426),“TümArabistan’daneşsizbirkoku,tanrısalbirhoşlukyükselir,…dünyanınenhoşkokularıoradadır:Myrrha(mür),günlük,tarçın,ledanon…”der,amamiski,amberi, sandal ağacını, yasemini ve gülü saymayı unutur. Bedevîlerin İÖ1900’lerde Mısırlılara gönderdikleri kozmetik malzemeleri, Mısır’ınparfümeriürünleriiledeğiştokuşettiklerianlaşılmıştır.

Alman Mısırbilimci Georg Maurice Ebers’in (1837-1898) 1872/1873’teLuksor’da bir Mısırlıdan satın aldığı Ebers Papirüsü, yaklaşık olarak İÖ1550’lerdeyazılmışolup700dolayındailaçvereçeteiçermektedir.Uzunluğu20 metreyi aşan bu papirüste bitkisel ilaç olarak akasya, keneotu tohumu,pelin,hurma,rezene,incir,sarmısakvehaşhaştohumundansözedilmektedir.Ebers Papirüsü, bir insan öldüğünde beyninin çıkarılıp iki parçayabölünmesinivegözhastalıklarınıntedavisindekullanılmasınıöğütlemektedir.Yarısıballakarıştırılarakmerhemşeklindehersabahuygulanmalı,diğeryarısıise kurutulup toz haline getirildikten sonra akşamları uygulanmalıdır. İnsanbeyninindamıtılmasıylaeldeedilenve“altınsu”adıaltındasatılanmalzeme,sarahastalığınakarşıkullanılıyordu.Sarahastalığıiçin,sıcakiçileninsankanıdakullanılıyorduvebuuygulamaRomalılardadavardı.4

EskiRoma’datâYaşlıPlinius’un(GaiusPliniusSecundus)(23-79)yaşadığızamanlarda göz ardı edilemeyecek denli çok olan ilaçların üretimi için ateşdüşürücü,yatıştırıcı,uyarıcı,ağrıdindiricivedezehirlimaddelerinbilgisininyanı sıra kimyasal yöntemler de temel olarak biliniyordu. Göztaşı [kristalbakır sülfat (CuSO4.5H2O)] kusturucu ilaç olarak, şap çözeltileri sargılardavegargarayapmakiçin,haşhaşözü(afyon)uykuilacıolarakvebaldıranözüdezehirleyereköldürmedekullanılıyordu.

EskiYunan’da İskenderiye çevresinde ve EskiRoma’da aktarlara karşılıkgelecekşekildekökçüyadaköksökücüler (“rhizotomoi”yada“herbarii”),droglardan ilaç hazırlayanlar (“pharmacopoles”), merhemciler(“unguentarii”), baharatçılar (“seplasiarii”), güzel koku maddeleri satıcıları(“aromatopoles”) veboyarmadde / drog satıcıları (“pigmentarii”) gibi esnafgrupları bulunurdu. “Pharmacopoles”lerden dükkân sahibi olanlara“sellularii”, gezgin ilaç satıcılarına ise “circulatores” denirdi. “Farmasi”sözcüğününkökeni, geneldeYunanca “pharmakon” (hem ilaç hem de zehiranlamına gelir ve ilaçla zehir arasındaki ince sınırı işaret eder) sözcüğüneyakıştırılır.AynıkonudaEskiMısırterimi“phar-maki”,hekimlerinkoruyucutanrısıThoth’unonayınıkapsayacakşekilde, teknesiniyönetenbirdenizciye“güvenbağışlama”anlamınagelmektedir.Miletos’luThales’in(İÖ624-545)yaşadığı dönemlerde Yunanlı filozoflar, çeşitli görüngüleri açıklamak içinmitlere dayanmaktan çok, fiziksel dünya hakkında mantıksalspekülasyonlarda(örneğinhava,su,toprak,ateşikapsayan“dörtöğekuramı”)

bulunmuşlardır.5

En iyi Yunan ve Roma farmakopeleri olan Dioskorides, Celsus veGalenos’un eserlerindeki birçok ilaç, bugün halen kullanılmakta olanlarakimyasal açıdanbenzemektedir.ÖrneğinCelsus’unyaraları temizlemek içinönerdiği“auripigment”(orpiment /orpigment),hafifantiseptiközelliğiolanarsenik trisülfürden (AS2S3) oluşuyordu. Yine Celsus’un söz ettiği“thymum”, bir antiseptik olan “thymol“ idi. Buna çok benzer bir antiseptikolansuiçindeyüzde5’likkarbolikasit(fenol)çözeltisivesulandırılmışasitfenik, Joseph Lister (1827-1912) tarafından 1869’da kullanılmıştır. Zift veneftyağının antiseptik etkileri biliniyordu, ama en büyük eksiklik, yine degüçlüantiseptiklerinolmayışıydı.6

Zift siyah ya da yanık kahverengi, zamk gibi yapışkan bir nesne olupsoğukkensert,ısıtıldığındayumuşakbirhalalır.Kaynatılmışodunkatranınıntortusundaneldeedildiğigibiterementinindamıtılmasındandaeldeedilir.Buamaçla kuru damıtmaya uğratılacak odun olarak kırçam, katran ağacı veköknar ağacı kullanılır. Kuru damıtma işleminde ele geçen katı bileşene“zift”, sıvı bileşene “reçine”, yoğunlaştırılarak toplanan uçucu bileşene ise“neftyağı”denir.7

Kos’lu(İstanköylü)Hippokrates(İÖ460-377)dönemindenberihekimlere,durumu umutsuz görünen hastaları tedavi etmeye kalkışmamaları yönündeönerilerde bulunulmuştur. Bunun nedeni, hasta yakınlarının, hastanınölümündenhekimisorumlututmaeğilimleriydi.Roma’daimparatorluğunilkdönemlerindecerrahlık,saygınbirkonumdaydı.Dahaileridönemlerdeisebumeslek,düşüksosyal tabakalaraaitbirzanaatve tıpmesleğininüveyevladıolarakgörülmeyebaşlanmıştır.6

Roma döneminde ilaç piyasasının kâr getiren sonuçlarından biri,“sulandırılmış” ya da katkılı sahtemaddelerdi. ClaudiosGalenos (129-199)gibiseçkinhekimler,konumlarınıkoruyabilmekiçinaracılarıortadankaldırıpdoğrudan ilkkaynaktanhammaddealmayolunagitmişlerdi.Zamanlaçeşitlitürden suların ve mineral suyu (maden suyu) kaynaklarının tedavi edicietkileri öğrenildi.Karbonmonoksit özgün bir gaz olarak tanınmıyordu amaodun kömürünün yakılmasında taze hava gönderimi kısıtlanırsa, garip bir“dumanın” oluştuğu ve bunun da insanları ve hayvanları öldürdüğübiliniyordu.

Zehirlemeişlemi,egemensınıflararasındaiktidarsavaşımınınbiraracıidi.Kraliçelerin, kralların ve prenslerin yalnızca sâkileri değil, ayrıcaçeşnicibaşıları da vardı. Sokrates (İÖ 470-399), Atina mahkemesinin ölümyargısınıbizzatkendisiyerinegetirmeküzere,baldıranözüdoluçanağıiçerekyaşamını sonlamıştır. Ünlü Mısır Kraliçesi VII. Kleopatra (İÖ 69-30),

kendisinisokankobrayılanınınzehriyleölmüştür.Agrippina(16-59),kocasıİmparatorI.Claudius’u(İÖ10-İS54),olasılıklabirtürdüğünçiçeğibitkisininyapraklarındabulunanakonitinilezehirlemişti(ŞEKİL1).Akonitinmaddesi,boğanotu/kaplanboğan, kurtboğan, panterboğan (“Pardalianches”) ya dabıldırcınotu adlı bitkilerden elde edilen son derece zehirli bir alkaloittir.Romalı hiciv ustası Decinus İunius İuvenalis (Juvenalis) (60-140), bukonudaki halk söylemini Satirae (Taşlamalar/Yergiler) adlı eserinde şöyleaktarmaktadır: “Akonita (zehirler) toprak testilerde sunulmaz, onlarımücevherlerle süslü kadehlerden ağızlarına götürenler korksunlar”. Benzerbirsöz,bizdeCenapŞahabettin’in(1870-1934)TiryakiSözleri’ndeyeralır.8İsviçreli Rönesans tarihçisi Jacob Burckhardt (1818-1897), herhangi birtabağınyadakadehiniçindekişeylerekarıştırıldığındatadıfarkedilmeyenbirtozdan söz eder.Bumadde büyük olasılıkla, 1000 yıldan daha uzun zamanönce ünlü Arap simyacı Câbir ibn Hayyan (720-813) tarafından bulunanbeyazarsenikti(sıçanotu,akzırnık,arsenikoksit,As2O3).Bumaddetatsızvekokusuz olup öldürücü dozu fazla yer kaplamaz, yüzük kaşı yuvasında bilekolayca taşınabilirdi.9 Zehirlenerek ölen ünlü tarihsel kişilikler arasındaBüyükSelçukluSultanıMelikşah (1052-1092),AnadoluSelçukluSultanı I.Alâeddin Keykubad (yön. 1219-1237), Fatih Sultan Mehmed ve şarabınakonulan arsenikle öldürüldüğü söylenen Fransa İmparatoru NapoléonBonaparte da bulunmaktadır. Osmanlıda zehirleme amacıyla kullanılan enyaygınikizehirtürü,aksülümenvebeyazarsenik(sıçanotu)idi.

ŞEKİL1.Hekim,lekelibirhastayımuayeneederkenaşağıda“Ranunculus”(düğünçiçeği)bitkisigörülmekte(Sözde-Apuleius’unşifalıbitkilereilişkin14.yüzyılelyazmasından;BibliotecaLaurenziana,

Floransa).10

Romadönemindeiçecekkaplarıkimizamanılgınağacı(“Tamarixgallica”)odunundan oyularak hazırlanıyordu ve bunun içinde bekletilen içeceğinmelankoliye iyigeleceğidüşünülüyordu.16.ve17.yüzyıllardabunabenzerbir uygulama “Lignum nephriticum” (böbrek odunu) denilen bir ağaçodunundan yapılan içecek kapları ile yeniden canlanmıştır. Bu odun, suyaparlak bir mavi fluoresans özellik kazandıran bir bileşen salıyor ve bunun,böbrekhastalıklarınınözgülbirilacıolduğudüşünülüyordu.

KartacaGeneraliHannibal’in(İÖ247-183)savaşçılarınınBergamaKralıII.Eumenes’e (yön. İÖ 197-159) karşı yaptıkları bir deniz saldırısında olduğugibi, toprak kaplar içine hapsedilmiş olan ve düşman ordugâhlarına vegemilerine mancınıklarla atılan zehirli yılanlar, savaşın yönlendirilmesindeetkili olmuştur. Kimyasal bir madde olarak hidrosiyanik asit (HCN)tanınmıyordu ama içinde yer aldığı acıbademve şeftali çekirdeğinin zehirlibirmaddeiçerdiğibiliniyordu.

Çeşitli maddeler, zararlı böceklerle savaşımda da kullanılıyordu. Örneğiniçlerinde şarabın hazırlandığı ve korunduğu kaplar, önceden kükürtletütsüleniyordu.Üzümbağlarındakikelebekzararlısınınönünesıvıyağ,kükürtve ziftten oluşturulan tütsü ile geçiliyordu. Çin’de İÖ 200’lerde böceklerlesavaşımdaarsenikkullanılıyordu.

İnsansalyasınınzehirliböceksokmasına,yılanvevahşiköpek ısırmasına,göz iltihabına karşı ve siğil giderimi için etkili olduğu düşünülmüş ve kimizamanilgiliyerleryalanarakuygulanmıştır.4

Ampirik çağda “striknin” (kargabüken özü) ya da baldıran otundan

(“Conium maculatum”) elde edilen “koniin” (ağılı baldıran ruhu) gibialkaloitler tanınmıyordu. Onlar ve çoğu ötekiler ancak 19. yüzyıldakeşfedilmiş ve saf olarak elde edilmişlerdir. Zamanla daha çok sayıdazehirleyici,sarhoşedici,ateşdüşürücüyadahazmıkolaylaştırıcımaddelerinetkisitanınmışvekullanılmıştır.

Putataparlık döneminde Gallia’da (Roma İmparatorluğu’nda Fransa,Belçika ve Kuzey İtalya’yı içine alan bölge) genelde din işleriylegörevlendirilmiş Kelt keşişlerine ya da büyücü-rahiplere “druid” adıveriliyordu. İÖ 3. yüzyıldan beri görülen druidler, rahipliğin yanı sıraöğretmenlikveyargıçlıkgibiişlevlerdeüstlenmişlerdi.Druidlersihirvebüyüişlerinden başka, şifalı otlar toplayarak bunlardan ilaç hazırlamada da etkiliidiler.Hıristiyanlığınyayılmasından sonradruid inançlarını tümüyleortadankaldırmak isteyen Hıristiyanlar, druidleri halkın gözünde cadılaradönüştürerek halkı onlara düşman etmeyi başarmışlardır. Kelt dilinde“Druid”, “meşe ağacını bulan / bilen” anlamına gelir. Druidler meşeormanlarında yaşıyor, bu ağacın üstünde büyüyen ve kendileri için kutsaldeğer taşıyanökseotunu(“Viscumalbum”), ayinler eşliğinde altınbir oraklameşe ağacının gövdesinden topluyor ve bundan her derde deva olduğunainandıkları bir ilaç hazırlıyorlardı. Bizzat zehirli bir madde olan bu ilacınzehirlenmeye karşı iyi geldiği söyleniyor, ayrıca özellikle doğurganlıkkazandırmaküzerekısırhayvanlarabununözsuyunuiçiriyorlardı.11Ökseotu,sarhoşlukduygusuverenbirbitkiolupbirKuzeyAvrupasöylencesinegöre,tanrıLoki,baştanrıOdin’inoğluBalder’iöldürmekiçinökseotukullanmıştır.

GünümüzdeAntikçağeczacılığıvekimyasınailişkinolarakazsayıdabelgebulunmaktadır. Belgelerin çoğunun yangın, yağma ya da savaş nedeniylekayıplarakarıştığıkabuledilmelidir.AyrıcaAntikçağeczacıları,gizlikalmasıdüşüncesiyle, yöntemve reçetelerini ender durumlarda not etmişler ve bilgiaktarımı ağızdan ağza olmuştur. Bilgileri gizli tutma tutumuna aykırıdavrananlaryasayaaykırı davranmış sayılarakölümle cezalandırılmışvebuuygulama tüm ampirik çağ için belirleyici olmuştur. Bu tutum, günümüzdetekellerinbiraracıolarak“patent”olgusuşeklindekarşımızaçıkmaktadır.8

Cinsel haz ve gücü artırıcı niteliğe sahip olduğuna inanılan maddelere,tanrıça Aphrodite’in adından, “afrodizyak” adı verilir. Mıknatısın demiriçekmesindenesinlenilerekEskiçağ’daDoğu’daafrodizyakolarakdemirtozuyadayongasıyutulduğundansözedilmektedir.MüslümangezginİbnBattûta(1304-1369), afrodizyak olarak demir yongası yutan bir Hint prensininöldüğünden söz eder. Adamotundan başka “ginseng”in de Uzakdoğu’daafrodizyak olarak kullanıldığı bilinmektedir. Marco Polo (1254-1324), 13.yüzyılda Çin’de, “ginseng”in afrodizyak olarak çok yaygın bir şekildekullanıldığını belirtmiştir. Günümüzde birçok Avrupa ülkesinin

farmakopelerinde kayıtlı olan “ginseng”, genel olarak kansızlığa, şekerhastalığına, uykusuzluğa karşı, bedeni gençleştirici ve cinsel gücü artırıcıolarakkullanılmaktadır.Adamotuzehirlibirbitkiolmasınakarşılıkuygunbirdozdakullanıldığında“cinseltrafiği”olumluyöndeetkilediğibilinmekteydi.Afyon da aynı amaçla kullanılmıştır. Ortaçağ İslâm dünyasında afyonkullanımınınçokyaygınolduğubilinmektedir.

Kimi bölgelerde klitorisin kesilip alınması yoluyla kadınlar da sünnetediliyordu. Böyle kadınların, cinsel uyarım kaybını telâfi etmeye çalışarakfazla miktarda afyon kullandıkları saptanmıştır. İlkel kabilelerin cinselbirleşme sırasında süründüğü kokulardan, çeşitli kocakarı ilaçlarına kadarafrodizyakolarakkullanılanmaddelerçoksayıdadır.Afrika’danÇin’eyapılankaçakgergedanboynuzu ticareti debunayöneliktir.12Afrodizyak olarak enbaşarılı reçetenin, Hindistan’da İS 250 yılı dolayında Vatsayana tarafındanyazılmış olan Kama Sutra adlı ünlü eserde yer aldığı görülmektedir. Bureçetede, toz haline getirilmiş beyaz tatula (şeytan otu), “uzun biber” (dâr-ıfülfül, “Piper longum”), karabiber ve bal bulunmaktaydı. Cinsel eylemdenönce bu karışım, penise sürülüyor ve böylece “kadın, erkeğe itaatkârkılınıyordu”. Temas sırasında bu karışım, cinsel organların mukozasıtarafındanhızlaemildiğinden,her ikicinsideetkiliyordu.Çokdüşükdozdabiberözütüpenisesürüldüğündekandolaşımınıhızlandırdığından,penistebirkırmızılaşmanın yanı sıra dikelmeye de yardımcı oluyordu. Karışımda yeralanbal,kayganlaştırıcılığıvebeyaz tatulanınuyarıcıetkinliğiniartırıyordu.Akılcı temelleregöreeksiksizolanbu reçetenin,uygulamadadahedeflenenbaşarıyı sağlayacağı düşünülebilir. Tatula, kenevir gibi uyuşturucu etkiyesahip bir bitki idi. Aynı zamanda zehirli olan tatula Ortaçağ’da cadıayinlerindebüyücülerinsarhoşolmasındavebüyüvekehanetişlerindearacıolarakkullanılırdı.Agavebitkisinden iseAmerikanyerlileri sarhoşedicibirşaraphazırlıyorlardı.13

TIBBÎBİTKİLERVEBAHARATÜZERİNE

Aristoteles’in (Aristo) (İÖ 384-322) öğrencisi Karystos’lu Diokles (İÖ 4.yüzyıl),Rhizotomikon (Bitki Kökleri Üzerine) adı altında ilk şifalı bitkilerkitabınıyazankişidir.Bununardından,genişbiramatörokuyucukitlesi içindüşünülmüş,resimlivealfabetikolarakbitkiadlarınagörehazırlanmışşifalıbitkilerkitabı,yineRhizotomikonbaşlığıaltındaBergamalıKrateuas(İÖ2./1.yüzyıl)tarafındankalemealınmıştır.14

800’lü yıllara tarihlenen Lorscher Arzneibuch adlı kodekste, birbirindenilginçbetimlerarasındabaldırçıbanını iyileştirmek için sunulan ilaç,koyungübresi, peynir küfü ve bal karışımından oluşuyordu ve bunlardanhazırlanacakmerhemin,20günsüre ileyaranınüzerinde tutulmasıgerektiğibelirtiliyordu. Günümüz tıp tarihçilerinden Johannes Mayer, bu karışımınantibiyotik etkisi gösterebileceğini ve uygun olabileceğini belirtmektedir.AraştırmacılarOrtaçağbelgelerinden,bugünedek500kadaryararlıbitkitürüsaptamışlardır. Günümüzde elyazması kitapların çoğu henüz incelenmemişdurumdadır. Örneğin, içinde yüzlerce yararlı bitkinin açıklaması bulunanCodex Brixiensis adlı kodeks, 1995 yılında bir elyazması tüccarından satınalınarak gün ışığına çıkarılmıştır. Yazı malzemesi olarak Ortaçağ’dakullanılan parşömenin pahalı olması nedeniyle manastırlardaki kâtipkeşişlerin parşömen üzerinde yer kazanmak düşüncesiyle değersiz eskiparşömen metinleri kazıyıp “palimpseston” adı verilen yeniden kullanmaişlemiyle eskisine dik doğrultuda, çok küçük boyutlu karakterlerle vekısaltmalar kullanarak hazırladıkları bitkisel ilaç kullanım yönergeleri,araştırmacılarınişlerinigüçleştirmektedir.15

Belirli bir bitkiye değişik yörelerin halk dilinde farklı adlar verilirken,botanikaçıdanfarklıolanbitkilereaynıadlarınverildiğinederastlanmaktadır.Bukarışıklıklarıbirölçüdegidermekiçin,botanikleilgilikonulardaadıgeçenbitki adlarının yanı sıra Latincelerini ayraç içinde vermek bir gelenekolmuştur.

Rezene (“Foeniculum vulgare”), kekik (“Origanum vulgare”) ve oğulotu(“Melissaofficinalis”)gibibitkiler,Ortaçağ’dadasolunumyollarırahatsızlığıve sindirim zorlukları için önerilmekteydi. Öğütülmüş hıyar ve kabakçekirdeği, keşişler tarafından ateş düşürmek amacıyla kullanılıyordu.GünümüzdeAlmanya’da tüketicilerin neredeyse yüzde 70’i, “Drogerie” adıverilen dükkânlardan satın aldıkları doğal ilaçları yeğlemeye başlamışlardır.Kılıçotu (“Hypericum perforatum”) gibi bitkiler şu anda en gözde bitkiselilaçlar arasında yer almaktadır. Ortaçağda “şeytan kovan” diye anılan vekarasevdaya(melankoli)tutulmuşkişilerdencinlerinkovulmasındakullanılan

kılıçotunun, hafif ve orta şiddetteki bunalımlarda (iç sıkıntısı, depresyon),laboratuvarlarda üretilenlerle aynı etkiyi sağladığı ve üstelik yan etkisinindahaazolduğuanlaşılmıştır.15

Bilindiğiüzeregelenekseltedavibilgileri,çoğukez“bâtılyöntemler”olarakdeğerlendirilmektedir. Avrupa’da bu tür önyargıların yaygınlaşması, 12.yüzyıldaRheinland’dakiRuppertsbergKadınlarManastırıBaşrahibesiAzizeHildegard (Bingen’li Hildegard) (1098-1179) tarafından ele alınanmanastırtıbbıyoluylaolmuştur.Hildegard,çocukluğundahastalıklıveaşırıduyarlıbiriidi.Çocukluğundanberigerçeklikledinsel-mistik“vizyon”ların(görüm,görü,durugörü) gel-git dünyasında yaşadı. Buradaki “vizyon” (Lat. “vision”)sözcüğüsanrı,hayalgörme,gerçekyadasanalkimiolaylarıgörmeorganınınyardımı olmaksızın zihinsel yolla görme ya da algılama, dinsel deneyimsonucuolarakdoğaüstününgözlegörülmesiolgusuanlamlarınagelmektedir.Onun uzun hastalık evreleri, sıkı perhiz ve oruçlar ve sürekli yaşadığımanastırınmanevî ortamı, ölümüne dek bu durumunu sürekli beslemiştir.16BaşrahibeHildegard tıp bilgisini aşk büyüsü veHıristiyanlık gizemciliğiylezenginleştirmişti ve örneğin bu tutumun yandaşları, Hildegard tarafındanönerilen“sihirlitaşları”,kolyeolaraktaşıyorlardı.Bingen’liHildegardbilinciaçık ve uyanık halde iken gördüğü “vizyon”larını 43 yaşından itibarenTanrı’nınsesinearacılıkettiğinisöyleyerekkaydetmeyebaşlamıştır.Bunlarailişkin incelemeleri, papa ve ruhanî kişiler tarafından desteklenmiş vemanastırıpapaların,kralların,uhrevîvedünyevîçevrelerinçeşitlisorunlarınaçözümaramak içinsürekliolarakbaşvurdukları ruhanîbirmerkezolmuştur.“Vizyon”larınıanlatanüçlemesinin ilkkitabıLiberScivias (yadaScitoviasDomini)(Tanrı’nınYollarınıBil)1141-1151tarihleriarasındakalemealınmışve daha sonra Almanca’da Wisse die Wege (İnanç Bilgisi) adı ileyayımlanmıştır. 1151-1158 arası kaleme aldığı tıp ile ilgili yazıları Libersimplicismedicinae [yadayaygınbilinenadıylaPhysica (DoğaBilgisi)]veCausaetcurae(HastalıklarınNedenveTedavileri)başlıklarıaltındabirarayagetirilmiştir. Bunlardan Physica, Almanca’da Naturkunde - Das Buch vondem inneren Wesen der verschiedenen Naturen in der Schöpfung (DoğaBilgisi–YaratılıştaDeğişikDoğalarınÖzününKitabı)]başlığıaltında,Causaet curae ise Heilkunde - Das Buch von dem Grund und Wesen und derHeilungderKrankheiten (TedaviBilgisi–HastalıklarınNedeni,ÖzelliğiveTedavisi Üzerine Kitap)] başlığı altında yayımlanmıştır. Physica’da temelunsurlar/elementler, şifalı bitkiler, ağaçlar, taşlar ve hayvanlar ayrıntılı birşekilde işlenip bunların tıbbî kullanımları anlatılırken Causa et curae’deevreninyaratılışından itibarenkozmosun inşası, ilksel elementler ve insanınyaratılışı ortaya konmuştur. “Vizyon”lara ilişkin üçlünün ikinci kitabıLibervitaemeritorum(YaşamBilgisi)başlığıaltında1161’de,üçüncüvesonkitabıolanLiberdivinorumoperumsimplicishominis(TanrısalYaratılarKitabı)ise

1174’te tamamlanmış ve Almanca’da daha sonra Das Buch vom WirkenGottes adıyla yayımlanmıştır.17 Bir otacı olan Hildegard’ın, tıbbî bitkilerüzerineyazdığıCausaetcuraeadlıeserindebaştalavantaolmaküzerehaylikokulu bitkilerden söz edilmektedir (kimi kaynaklar, lavanta suyunu bulankişi olarak onun adını verirler). Lavanta bitkisinin (“Lavandula vera”) adı,Latince “lavare” (yıkanmak) sözcüğünden gelmedir ve Romalılar, lavantayapraklarınıveyağınıkokuvericiolarakbanyoküvetlerindeveparfümlerdekullanmışlardır.Ortaçağdalavantaçiçeği,güvelerekarşıkorumakiçinyünveketengiysilerinarasınaserpilirdi.Avrupalırahibeverahipler,içindeoğulotu,melekotu (“Angelica sylvestris”) ve başkaca otlar bulunan “Karmelitsuyu”nun, ayrıca da belleği ve görmeyi geliştirmek, romatizma ağrılarını,ateşi,melankoliyivekantoplanmasınıdindirmeküzerekullanılan“mucizevîsu”yun (Lat. “aqua mirabilis”, Fra. “eau admirable”) formülünü titizliklesaklıyorlardı.5,15Beslenmedeaşırıveağıryiyecekveiçeceklerinkullanıldığıbudönemlerdesağlıklıyaşamkonusundafazlabilgiyesahipolunmadığından,insanlar bu türmücizevî tedavilere fazla rağbet ediyorlar ve “mucizevî su”türünde sık sık ortaya çıkan yeni şifa vericilere dört elle sarılıyorlardı.Ortaçağın her derde deva olduğu söylenen kokulu bitkisel sularının entanınmışı,“Reginasuyu”idi.Hildegard,Physicaadlıeserindedoğanıntedavigüçlerini betimlemiş ve o zamanlar bilinen ve kullanılan 213 bitkiyi veonların tıbbî özelliklerini sergilemiştir. Hildegard’ın, Arap hekimlerinin tıpbilgilerinin Avrupa’ya aktarılmış metinleri olan Salerno Tıp Okulumetinlerinden haberdar olduğuna kuşku yoktur. Hildegard’ın bu eserinde,ondan yüz yıl kadar önce Arap hekimi İbn Sina (“Avicenna”) (980-1037)tarafından ilk olarakmide ağrı ve sancılarına karşı önerilmiş olan havlıcan(“Galgan”, Lat. “Alpinia galanga”) ve yine Arap hekimlerince kuruntu(“vehm”)vekarasevdaya(“mâl-ihülyâ”,melankoli)karşıönerilençayırgüzeli(“Zituar”) kökü konusunda bilgiler yer almaktadır. Solucanotu (“Reynfan”,Lat. “Xanthium strumarium”), Hildegard tarafından mide ağrılarında, idrartutulmasına karşı ve kadın hastalıklarında önerilmektedir (ŞEKİL 2).2Hildegardbedenleruhunbirlikteliğineönemvermiş,tümönerilerindefizikselveruhsalsağlığınherikisinedesahipolunmasıgerektiğinivurgulamış,hattâaşkınfizikselveruhsalgörünümlerineilişkintartışmasındakadınorgazmınınayrıntılı bir betimini de vermiştir. Sonuç olarak şu söylenebilir ki,Hildegard’ın tedaviye yönelik reçete ve açıklamalarının çoğu günümüz tıpbilimi gözüyle bakıldığında yanlış ya da yararsızdır; ancak onunbu amaçladoğadan yararlanmaya yönelik tutumu, Ortaçağ’ın geleneksel şifacılıkdüşüncesininbirdevamıniteliğindeidi.

ŞEKİL2.Bir13.yüzyılOrtaçağeczacılıkkitabından,eklemiğnelenmelerinekarşıönerilenMeryemanadikeninin(“Silybummarianum”)betimi.2

Kılıçotu, yaklaşık on yıldan beri modern tıp tarafından depresyona karşıdoğal bir ilaç olarak kullanılmaktadır. Güzelavratotunun (“Atropabelladonna”)yemişleriçokzehirliolupyapraklarındankrampçözücü,damargenişletici, kalp vuruşlarını yavaşlatıcı ve gözbebeğini büyütücü ilaçlarhazırlanmaktadır. Kadınların gözlerinin büyüklüğü, eskiden en önemligüzellikölçütlerindendivekadınlargözlerinibüyükvegüzelgöstermekiçinbu otun sulu özütünü gözbebeklerine damlatırlardı. Bitkinin adı da buuygulamadangelmektedir.Dulavratotu (“Arctiumlappa”) da benzer etkileresahiptir. Adaçayı, daha Romalılarda şifalı bitki olarak kullanılmış veCharlemagne (Büyük Karl, Şarlman) (742-814), saray ve manastırbahçelerinde onun yetiştirilmesini buyurmuştur. Yüksükotunun (“Digitalispurpurea”) içerdiği “Digitoxin” etkenmaddesi, kalp ilaçlarının bileşimindeyer almaktadır. Etkinlikleri kanıtlanmış bitkisel eczalar şu şekildeözetlenebilir:Soğukalgınlığındamürverçiçeği,ıhlamurçiçeği,surezenesininçiçek ve yaprakları, nane, ökaliptus, anason, kekik, ağaç hatmisi kökü,İzlanda yosunu, ebegümeci yaprak ve çiçekleri, dar yapraklı sinirotu, duvarsarmaşığı yaprağı, çuhaçiçeği kökü, sabunotu kökü; iyi huylu prostatbüyümesinde ısırganotu, sagu hurma ağacı, çavdar sapı, kabak çekirdeği;ortadanağıradekdepresyondakılıçotu;bunamadamabetağacı / japoneriği(“Gingkobiloba”);gerginlikte (stres)kava-kavakökü;uykusuzluktakediotu

(“Valeriana officinalis”) özütü; düşük düzeyli kalp yetmezliğinde akdiken(“Frangula alnus”) özütü; dolaşım bozukluklarında “Gingko biloba”,sarmısak tozu; toplardamar zayıflığında atkestanesinin (“Aesculushippocastanum”)tohumözütü;deriiltihaplanmalarındapapatya.18

Doğalilaçhammaddelerine“drog”(ecza,müstahzar)adıverilirvedrog(<İng.“drug”)sözcüğükimidillerdegenelolarakilaçanlamınadagelmektedir.Dünyadailaç,baharat,kozmetik,parfüm,gıdavemeşrubatsanayisinde,şifalıvedinlendiriciçaylarınhazırlanmasındakullanılantıbbîvearomatikbitkilereduyulangereksinim,gitgideartmaktadır.

“Aroma”, güzel koku demektir. Kimyada “aromatik” denilen bileşiklerhalkayapılıbileşiklerolupbunların içindegüzelkokuluolanlarolduğugibikötükokanlardavardır.Baharat,yiyeceklere lezzet,çeşnivearomavermekamacıyla kullanılan bitkisel ürünler ya da bunların karışımlarıdır. Baharatınayrıcaiştahaçıcı,sindirimsalgıveenzimleriniartırıcıveemilimihızlandırıcıetkileridevardır.Etvediğerkimibesinlerinbozulmasınıönleyiciözellikleridebilinmektedir.

Teknolojinin çok ilkelolduğuçağlarda,besinleri saklamak içinuygulananyöntemler,örneğinetikurutaraksaklamakgibiâdetler,sonundayenenşeydelezzet bırakmadığı için, baharata gereksinim duyulduğu söylenir. Ortaçağtarihindeçokönemtaşıyan,denetimaltınaalmauğrunasavaşmanınbilegözönüne alındığı ünlü “BaharatYolu” ve bu yol üzerindenAvrupa’ya taşınanbaharatın önemi konusundaki en yaygın açıklama budur. Buna baharatın,pastırmanın çemen içinde korunması gibi, gıdaları doğrudan doğruyakoruyarak saklama işine katkısı da eklenebilir. Ayrıca bu çağlarda insanlarbaharattan, yiyeceklere lezzet verme dışında ilaç ve afrodizyak olarak dayararbekliyorlardı.

Yeniçağbaşlarındabaharat, sonderecedeğerli bir ticaretmalıdır. 1492’deKristof Kolomb’un (Christopher Columbus) (1451-1506) Amerika’yıkeşfindenbeşyılsonradenizciVascodaGama(1460-1524),dörtbüyükgemiilePortekiz’inLizbon limanındandenizeaçılıpAsya’nınyolunubularak ikiyılsonra1499’daikigemiyleLizbon’adöner.Buikigemininbaharatvediğermallarladolukargosu,ona tümgezimasraflarınınaltmışkatıkadarbirgelirsağlar! O zamanın Avrupalıları da baharatı günümüzdeki gibi geneldeyemeklere çeşni katmak için kullanıyordu. Yiyecek çeşidinin özellikle kışmevsiminde fazla olmadığı o dönemin Avrupa mutfağında tatsız amabesleyici olan, aksi takdirde yenmeyecek durumda olan yemeklerin tadınımaskelemek için çok çeşitli ve bol miktarda baharata başvuruluyordu. 16.yüzyılda kimi zaman örneğin et gibi gıdaları, dondurmaksızın bir yıl ya dadaha uzun süre korumak amacıyla da baharat kullanılıyordu. Örneğin kurukaranfil, içerdiği öjenol (“eugenol”) etken maddesi nedeniyle gerçekte

bakterilerin çoğalmasını önlüyordu. Daha sonraları, öğütülmüş hardalın dagıdalarıkoruyucunitelikleresahipolduğuanlaşılmıştır.

Kullanımyoğunluğunadayalıolarakbaharat“birincil”ve“ikincil”baharatşeklinde ikiyeayrılabilmektedir.Karabiber,kırmızıbiber,kakule, zencefilvezerdeçal birincil baharata, anason tohumu, kimyon, sap kerevizi, kişniş,dereotu tohumu, rezene, çemenotu, safran ve vanilya gibileri ise ikincilbaharataörnektir

Dünyaçapındabilinenvekullanılan70kadarbaharattandokuzu,miktarveparasaldeğeraçısındanticaretteilksıralarıalır.Bunlardankarabiber/akbiberyüzde 30’unu; karanfil, kakule, tarçın ve küçük hindistancevizi (muskat)yüzde 40’ını; besbase, zencefil, kırmızıbiber ve yenibahar ise yüzde 20’sinioluşturur. Tohum ve meyve şeklindeki baharattan hardal, kırmızıbiber,kimyon, susam, frenk kimyonu, kişniş; yaprak şeklindeki baharattanmercanköşk, kekik, dereotu ve adaçayı en yaygın olanlarıdır. Dünyapiyasasında en pahalı baharat, safrandır; sonra sırasıyla karanfil, kakule,tarhun,kebere,besbase,köri,adaçayı,yenibaharvenanegelir.

Karabiber pansumanda ya da yakı olarak, zencefil karın ağrısına, tarçınkuvvet şurubu olarak, hindistancevizi soğuk algınlığına, saf alkollekarıştırılmış karanfil yağı kangrene karşı, dövülmüş karabiber / anason /karanfil / hindistancevizi / tarçın / kişniş karışımı ise beyni güçlendirici vebalgam söktürücü olarak kullanılıyordu.19 “Tarçın” sözcüğü, Farsça “Çinağacı” anlamına “dâr-ı Çin”den ya da “cin ağacı” anlamına “dâr-ı cin”dengelmektedir.

Ülkemizde dışalımı yapılan baharatın başında kahve, kakao, karabiber,tarçın,zencefilvevanilyagelir.Dışsatımıyapılanlararasındakimyon,anason,meyankökü, çay ve nane yer almaktadır. Ülke içinde yetiştirilen çay veanasonun bir kısmı ile; kırmızıbiber, soğan ve sarmısak dışarı satılmayıpiçeride tüketilir. Baharat ve parfüm bitkisi olarak kullanılan bitkilerle ilgiliadlandırmabilgileri,ÇİZELGE1’dekısacaverilmiştir:20

ÇİZELGE 1. Baharat ve parfüm bitkisi olarak kullanılan bitkilerle ilgiliadlandırma

Bitkiadı Familya Cins Tür

Anason

Çay

Gül

Kahve

Kakao

Karabiber

Kırmızıbiber

Meyankökü

Nane

Sarmısak

Soğan

Şerbetçiotu

Tarçın

ZencefilUmbelliferae

Theaceae

Rosaceae

Rubiaceae

Sterculiaceae

Piperaceae

Solanaceae

Fabaceae

Labiatae

Liliaceae

Liliaceae

Urticaceae

Lauraceae

ZingiberaceaePimpinella

Thea

Rosa

Coffea

Theobroma

Piper

Capsicum

Glycyrrhiza

Mentha

Allium

Allium

Humulus

Circea

ZingiberP.anisumL.

T.sinensisL.

R.centifoliaL.

C.arabicaL.

T.cacaoL.

P.nigrumL.

C.annumL.

G.glabraL.

M.piperitaL.

A.sativumL.

A.cepaL.

H.lupulusL.

C.cinnamomumL.

Z.officinaleRoscoe

Tıbbîbitkiler, toz(“pulveres”),biryardımcımadde(sıvağ)yardımıylahap(“pilulae”) haline getirilerek ya da infüzyon (“infusa”), dekoksiyon(“decocta”)vemerhem(“unguenta”)şekillerindekullanılabilmektedir.Sıvağolarak bal, şeker şurubu, nişasta, leblebi unu, arapzamkı, meyan balı gibitedavi etkisi bulunmayan maddeler seçilir ve bunların yardımıyla yapılanhaplarınbirbirineyapışmamasıiçinaralarınameyankökütozuyadatalktozudökülür. İnfüzyon (haşlama suyu), bitkisel eczaların ilaç olarakkullanılmasındaençokkullanılanyöntemdir.Bunda,ufaltılmışbitkiparçalarıüzerine kaynar su dökülür ve karışım kapalı bir kap içinde sık sıkkarıştırılarak çok hafif ateşte 5 dakika tutulur; soğuduktan sonra incetülbentten süzülür; istendiğinde içine tatlandırıcı eklenerek kullanılır.Dekoksiyondaiseufaltılmışbitkiparçalarıüzerinesoğuksukonur,hafifateşüzerindesıksıkkarıştırılarakyarımsaatısıtılırvesıcakkenincebirtülbenttensüzülür.21

Ülkemizde, etkili olduğu halde, dozu iyi ayarlanamadığında tehlikelisonuçlara yol açabildiğinden sedefotu, kargabüken, balıkotu, yüksükotu,çöpleme,karaardıç,altınkökü,adasoğanıvegüzelavratotugibibitkiler,SağlıkBakanlığı’nınyasakbitkilerlistesindeyeralmaktadır.22

Adasoğanı [Lat. “Scilla maritima / Urginea maritima”], LiliaceaefamilyasındanbirAkdenizbitkisiolupEskiçağdanberi,örneğinEskiMısırveEski Yunan’da kalp hastalıklarının tedavisinde, diüretik (idrar söktürücü),ekspektoran(balgamsöktürücü)veemetik(kusturucu)olarak;EskiMısır’davebasalgınlarısırasındafarezehiriolarakkullanılmıştır.23

Küçük hindistancevizinin (muskat, Lat. “Myristica fragrans”, İng.“muscat”) anavatanı Endonezya ve civarındaki adalar olup 12. yüzyıldaHaçlılararacılığıylaAvrupa’yatanıtılmıştır.BirzamanlarAvrupa’nınzenginkentlerinde,sokaklarıkötükokulardanarındırmakiçinve1191yılındaRomasokaklarının güzel kokmasını sağlamak amacıyla bunun yakıldığıbilinmektedir. Daha sonraları değeri daha iyi anlaşılarak baharat olarakkullanılmayabaşlanmışve14.yüzyıldayarımkilosununfiyatı,üçkoyunyadabesilibirineğinfiyatınadenkhalegelmiştir.

Ökaliptus ağacı, bol “su içtiği” için bataklıkların kurutulması amacıyladikilir; “sıtma ağacı” olarak da adlandırılır. Ülkemizde en yaygın olan“Eucalyptus globulus” türünün yapraklarından su buharı damıtmasıyöntemiyle,limonruhukokusunuandıranveağzaalındığındatatlıbirserinlikveren“ökaliptol”denilenbiryağeldeedilmektedir.Ökaliptol,kâfurabenzer

kokulu, serinletici ve baharlı tadı olan bir tür reçine içerir. Yüzde 60’lıkalkoldeçözülereknefesaçıcıolarakkullanılmasınınyanısıraparfümeridededeğerlendirilir.

Etkinsafbileşiklereoranlabitkiseleczalarda tedavidozu ileöldürücüdozarasıoldukçageniştir.Böylecebitkisel eczalarlazehirlenerekölmeolasılığı,etkinsafmaddelereoranlaçokdahaazdır.Bunedenlehalkarasında,safetkenmaddeyerinebitkiseleczalarınkullanılmasınındahauygunolacağıdüşüncesiyaygındır. Bitkisel ecza kullanan hastada hastalık belirtisi kısa süredegeçmezse, hemen bir hekime gitmekte yarar vardır. Günümüzde bitkiseleczalarındeğeri,kimihekimlerceküçümsenmektedir.Ancakhalkarasındadafazla bir kullanım yaygınlığı görülmemektedir. İshal, kabızlık, soğukalgınlığı, nezle, ateş, boğaz ağrısı, sinirlilik, yorgunluk ve hafif sindirimbozukluklarıgibirahatsızlıklardabitkiseleczalarlaiyisonuçalınabilmektedir.Bu bağlamda pek çok ülkede doğal ilaç kullanımı yönünde bir eğilimbulunmaktadır.24

Bitkilerikullanarakhastalarıtedavietmeuğraşıolan“fitoterapi”terimi,ilkkez Fransız hekim Henri Leclerc (1870-1953) tarafından kullanılmıştır. İÖ1550’leretarihlenenEbersPapirüsü’ndeEskiMısır’dakibitkiseltedavilervemumyalama teknikleri anlatılır; ayrıca o günlerde yaygın olan amiplidizanteriye karşı koruyucu olduğuna inanılan soğan ve sarmısağın, günlükyemeklerindeyeterlimiktardaverilmemesinedeniylepiramitinşasındagörevalan işçilerin çalışmayı reddettiklerinden söz edilir (soğan ve sarmısak,“allicin” adlı antibakteriyel etken bileşen içerirler). Geçen yüzyıldaüretilebilenkimiönemliilaçlarbitkiselkökenliydi(söğütkabuğundanaspirin,yüksükotundandigoksin,kınakınabitkisindenkinin,haşhaştanmorfingibi).25

1997yılındaABD’debitkiselilaçsatışlarıbiröncekiyılagöreyüzde59’lukbir artış göstermiş, hastaların yüzde 3-5’lik bir bölümü temel tedavi olarakyalnızcabitkiseltedavialmıştır.DünyaSağlıkÖrgütü(WHO)verilerinegörebugün dünya nüfusunun yüzde 80’i, Afrika nüfusunun yüzde 95’i yalnızcatıbbî bitkilere dayalı tedavi yöntemleri kullanmaktadır.Herbalistler (bitkiseltedavi uzmanları) yalnızca etken maddenin yalıtılıp verilmesini amaçlayançağdaş tıbbî tedavinin aksine bitkisel tedavide maksimum etkinin birbütünsellik içinde ortaya çıktığını, bitkinin tüm bileşenlerinin olumlu etkiüzerindebir payı olduğunu savunmaktadırlar.Onlara görebitkinin tümününsaflaştırılmadan kullanılması, bitkiyi oluşturan maddelerin birbirinidengelemesinedeniyleyanetkiolasılığınıazaltmaktadır.Araştırmalardason10yıldaincelenen53binmaddeden37500’ününbitkiselolduğu,1983-1993yıllarıarasındatanımlananilaçlarınyüzde40’ınınbitkilerdenkaynaklandığı,Almanya’daençoksatanreçeteli7. ilacın, lisanslı“Hypericumperforatum”(sarıkantaron)preparatıolduğubelirtilmektedir.25

Günümüzde dünya genelinde 75 bin bitki türü tedavide kullanılmaktadır.Modern tıbbın olanaklarından çok fazla yararlanamayan kesimlerde halengeleneksel tedavi yöntemleri uygulanmaktadır. Tedavi amaçlı şifalı bitkikullanımına ilişkin olarak “doğal olan sağlıklıdır”modasının ardındaki iticigüç,şifalıbitkilerinçağdaşilaçlaragöredahaekonomikolmalarıdır.Bitkiselürünlerde istenmeyenyanetkileresahipolabilirler.Bubitkilerin ilaçolarakkullanılmaları için klinik deneylerden geçirilmeleri ve yan etkilerininbiliniyor olmaları gerekir. Şifalı bitkilerin etken maddeleri, toplandıklarıortamavezamana,ayrıcadepolanmakoşullarınabağlıolarakdeğişmektedir.Şifalı oldukları düşünülen kimi bitkiler, yetiştirildiği ortamdan kaynaklananağır metal kirliliği barındırabilmekte ve kullanıldıklarında olumsuzetkileşmelere yol açabilmektedir. Baharat ve tıbbî bitkiler toz halindeöğütüldüğündeçokgenişbirdışyüzeyesahipolurlarvebudurumdahavaylakolayca etkileşerek bozulma/bayatlama olasılıkları artar.Bu nedenle bunlar,kullanılacaklarızamanazarazaröğütülmeli,güneşalmayankapalıdolaplardavekoyurenkkavanozlariçindesaklanmalıdır.

ADAMOTU(“MANDRAGORA”)

Adamotu binlerce yıl boyunca cerrahide anestezi maddesi olarak ya daağrılı bir hastayı uyutmak için kullanılmıştır. Bu bitkinin insan bedeninebenzeyen şekli nedeniyle Eskiçağ ve Ortaçağ’da kötücül ruhlara karşıkoruyucu, şans getirici ve sihirli güçlere sahip olduğuna inanılmıştır.Türkçe’de ademotu, köpekelması, köpektaşağı, kankurutan adlarıyla dabilinen adamotu, öfke yatıştırıcı, gebelik önleyici ve kusturucu olarak dakullanılmıştır.Çağdaşuygulaması,alerjiveastma(astım)gibirahatsızlıklardave yalnızca tıbbî yönergeler doğrultusunda homeopatik uygulamalarlasınırlandırılmıştır.26Sarhoşolmak,bayıltmakyadaduyukarışıklığıyaratmakiçin, örneğin banotu tohumu özü (“hiyosiyamin” adlı alkaloit içerir) ya daadamotu (İng. “Mandrake root”, Alm. “Alraun / Alraune”) kökünün özü(“skopolamin”adlıalkaloitiçerir)gibizararsızmaddelerkullanılırdı.Zehirler,ok ve kargı uçlarında avlanma aracı olarak da kullanılıyordu. Adamotununçeşitlidillerdeotuzayakınadıvardırveözgünolarak“sevgibitkisi”anlamınagelir.Tevrat’ta“Dudaim”diyegeçer;Müslümanlarise“Abdüsselamotu”diyeadlandırmışlardır. Cinsel gücü artırıcı etkisi nedeniyle Araplarda “şeytanelması”,pekçokkültürdeise“aşkelması”diyebilinir.Almanhalkbiliminde“Alrune” adı altında geçen bitki, ”kullananın tüm gizli sırlarını açığavurduran, insanbiçimindebirdevin ruhunu içerenbüyülübirkök”şeklindetanımlanmıştır. Eskiçağın ünlü şifalı bitkiler bilgini Pedanios DioskoridesAnazarbeus (İS ~20-79), bu bitkinin kökünün kabuğundan yapılan şarabın,ameliyat olacaklara ve kızgın demirle dağlanacaklara verilmesiyle bunlarınderin bir uykuya dalacaklarını ve böylece acı duymayacaklarını yazan ilkkişidir. Adındaki “Pedanios” lakabı, Pozantı’nın Eskiçağdaki adı olan“Podantos”tan, “Anazarbeus” ise “Anazarbos / Anazarba” kentinden(bugünkü Adana’nın Kozan ilçesi Anavarza ya da Dilekkaya Köyü)gelmektedir (ŞEKİL3).27Yiyenleri birbirine âşık ettiği ve afrodizyak etkisibulunduğubelirtilenbubitkinin,darağacındaidamedilenerkeklerinidraryadamenisinin döküldüğü yerde kendiliğinden yetiştiği söylenir. Üzerinde ençok sayıda çeşitli söylencenin şekillendiği bitkidir.Adamotu, özel bir şeklesahip olup kimi zaman kol ve bacaklarıyla, hattâ bütünüyle insana benzergörünümdedirvebualışılmadıkşeklinedeniylebüyülüve tehlikelibirbitkiolarak ün salmıştır. Mitolojik söylencelerde anlatılanlara göre adamotubitkisininkökü, yirmiyıldabirmetreyeulaşır, tıpkı insangibi erkeği yadadişisiolur,köküyerindençokzoroynatılırveyerindensökülmekistendiğindebağırırmış.Onukazarakçıkarmakveonunferyadınıdinlemekölümanlamınageldiğinden,gününbirindebirkökçü,adamotunuyerindenoynatabilmekiçinbirköpeğinipinikökebağlamış,uzaktandahayvanaettutmuş,sonundakökyerindenoynamış amaköpekde adamotunun “zulmüne”uğrayarak cinsiyet

değiştirmişyadaölmüştür.22,28

ŞEKİL3.Dioskoridesefsanevîbitkiadamotunuöğrencilerindenbirineverirken:Söylentiyegöreadamotutopraktançıkarıldığızamanöyleacıferyatedermişkibunuduyanınkulaklarısağırolur,ölüryadadelirirmiş.Bunedenleadamotunutopraktançekipçıkarmakiçinkök,birköpeğebağlanır,köpeğinsahibiuzaktanhayvanıçağırır,adamotuilebirliktegelenhayvanisekıvranarakölürmüş.

Çıkankorkunçsesleriörtmekiçintenekeçalındığıdaolurmuş.BuresmiyapanMüslümansanatçının,Bizansresimstilindenetkilendiğinianlaşılmaktadır(Dioskorides’inKitabel-HaşâyişadıaltındaArapça’yaçevrileneserininTopkapıSarayıKütüphanesi’ndebulunan,1229tarihlibirMusul/Irak

yazımınüshasından).

“Mandragora” teriminin dilsel kökeni, Farsça “mardom-gijah” (“adamotu”)yada“mehr-gijah”(“sevgiotu”)sözcüklerindengelir.Başkabiryorumolarak Yunanca “mandra-agora”dan (“ahır toplantısı”) (!) geldiği de ilerisürülmektedir.“Ejderhainsan”[<“man”+“dragon”]şeklindeyorumlayanlarda vardır. Ermenice’de “Adamowa golowa” (“Âdem’in başı”) adını alırkenArapça’da “şeytan elması” şeklinde yer alır. İÖ 1550’lere tarihlenenEbersPapirüsü’ndeadamotunarkotikve solucandüşürücü, sancıdindirici, krampönleyici olarak ve akciğer hastalıklarına karşı önerilmektedir. Mısırmitolojisine göreNübye’den getirilmişmandragorameyvesi, bira içinde birtanrıçaya sunulmuş, tanrıça bunu içince sarhoş olarak gözleri parlamayabaşlamışvegüneşbattıktansonradagözlerigörmezolmuş–buradabitkininiçeriğindekibiralkaloidingözbebeklerinibüyütücüetkisinedeğinilmektedir–.Adamotu daha sonra modern psiko-farmakaların öncüsü olarak bilinçkaybettiren ecza olarak da kullanılmıştır. Bizzat adamotunun kendisinin degeceleri tıpkı ay ya da ateşböceği gibi ışıl ışıl parladığı söylenir ki onayakıştırılanbuözellikbirboşinançtanibarettir.“Adamotu”nitelemesi,insanabenzerliğinin yanı sıra onun afrodizyak olarak kullanımıyla dailişkilendirilmektedir. EskiYunan veRoma tedavi sanatında sistemli olarakmelankoliye, ateş yükselmesine ve kadın hastalıklarına karşı kullanılmıştır.Dioskorides,De materia medica’sında bu bitkiyi betimleyerek, iki türünü

ayırtetmiştir:İlkbahardayetişen,büyük,erkekbiçiminde,açıkrenklivegüzelkokulu olan (olasılıkla “Mandragora vernalis L.”); diğeri ise sonbahardayetişen,küçük,kadınbiçiminde,koyurenkliveiğrençvekeskinkokuluolan(olasılıkla “Mandragora officinarum”). Askerî hekim olarak çok sayıdacerrahî müdahalede bulunan Dioskorides onu şarap içinde ve narkoz aracıolarak kullanmış; az verildiğinde uyku getirici, çok verildiğinde ise bilinçyitiricivehattâöldürücüetkiyesahipolduğunubelirtmiştir(ŞEKİL4,ŞEKİL5).29

ŞEKİL4.Adamotukökü(“Mandragora”):Buradakiresim,Dioskorides’tenberibilinenbirsahneyisergilemektedir:Doğasınasadıkolmayaniriliktevekadınşeklindebetimlenmişzehirliadamotukökünebirbiçimdeboynundanbağlıbulunanbirköpek,sahibitarafındançağrılırkenköküyerindensökmeyeçabalamaktadır.Buradatopraktankökünçıkarılmasındacinsiyetilişkisidegözönünealınmışolupdişimandragorabitkisi,birerkekkişitarafındanbirerkekköpekyardımıylatopraktançıkarılmaktadır;çünküyalnızcaerilyaratıklardişimandragoranınüstesindengelebilmektedir.Bitkiileilgilieczacılıkbilgilerişöyleverilmektedir:

Doğası:3.derecedensoğuk,2.derecedenkuru.Yeğlenenşekli:İrivekokuluolanı.

Yararı:Koklandığında,şiddetlibaşağrılarınaveuykusuzluğaiyigelir;filhastalığınavederidekikararenkliiltihaplarakarşıyakıolarakkullanılır.Zararı:Duyularınduyarlığınıköreltir.

Zararınönlenmesi:Duvarsarmaşığıile.Ürettiği:Yenmez.

Şifalıolduğukoşullar:Sıcakkanlımizaçtakiinsanlarda,gençlerde,yazmevsimindevegüneybölgelerinde[YuhannaibnButlan’ın(ölm.1064)KitabTakvimel-SıhhaadlıeserininLatinceçevirisiTacuinumsanitatisinmedicina’danhazırlanan14.yüzyılİtalyancanüshasından,AvusturyaUlusalKitaplığı].29

ŞEKİL5.Benzerbirsahnede,adamotukökütopraktansökülürkenkulaklarıntıkanması(birTacuinumsanitatisnüshasından).30

Eresos’luTheophrastos(“Tyrtamos”)(İÖ372-287)Aristoteles’inöğrencisiolup adamotu kökünün topraktan çıkarılmasında kılıçla kesmeyi önerirken,YahuditarihçiFlaviusJosephus(37-~95),birköpeğinkurbanedilmesinisalıkverir.HıristiyanBatı’daerkenzamanlardamandragoramotifinindinbilimselyorumları da yapılmıştır. İS 3. yüzyıldan, Hıristiyanlığa ilişkin alegorikhayvanmasallarıderlemesiolanPhysiologus (DoğaAraştırıcısı) adlı eserdebir fil çiftinden sözedilir.Bunlar çiftleşmek isterlerveCennet’inyakınındayetişen adamotu ağacına doğru yönelirler. Dişi fil, adamotunun meyvesiniyediğinde cinsel olarak uyarılır ve aynı meyveden erkek file verir, o dauyarılır; başarılı bir çiftleşmenin önünde bir engel kalmaz. Bu masaldaadamotubitkisininadamotuağacınadönüşmüşolması,önplandaonunbiraşkaracıolarakkullanılmasıvearkaplandadaMusa’nınEskiAhit’indeki“İyilikveKötülükVericiBilgiAğacı”nınyasakmeyvesi ile ilintilidir veÂdemveHavva’nın Cennet’ten kovulması öyküsü kesin olarak Yahudi kökenlidir.Mandragora kökünün narkotik ve ağrı dindirici özellikleri, içeriğindeki“hyoscyamin” ve “atropin” alkaloitlerine dayanır. “Hyoscyamin” etkenmaddesi,günümüzdekasılmaönleyici,gözbebeklerinibüyütücüveParkinsonhastalığınakarşıkullanılmaktadır.29

Adamotunun insanları görünmez kıldığına, fakiri zengin yaptığına, gönül

işlerinde şans getirdiğine ve tüm hastalıkları iyileştirdiğine de inanılırdı.Adamotu kökü, topraktan sökülürken o denli güçlü bir çığlık atardı ki, onuduyanlarkorkudanölürdü;bunedenlekulaklarabalmumutıkamalıvekök,birCuma günü sabahı kara bir köpeğin boynuna bağlandıktan sonra köpeğeuzatılanbiretparçasıyardımıylaköpekçağrılarak topraktançıkartılmalıydı.Buboşinançlar17.yüzyıladeksürmüştür.

Adamotunun erkeği (“Mandragora mas”) ve dişisi (“Mandragorafoemina”)ayırtediliyordu.Bunlardanerilolanıdahagüçlübiretkiyesahipti,sağlığın yanı sıra şans, zenginlik, aşk ve cinsel kudret verici olarakkullanıyordu ve daha pahalı idi; Alplerin kuzeyinde bir zamanlar yüksekfiyata alıcı buluyordu; “Ailenin koruyucu ruhu” (“Spiritus familiaris”) diyeadlandırılıyorveözenleküçükbirkutuyayadakapalıbirşişeiçinekonarakgiysiiçindetaşınıyorvehattâonunlabirliktebanyoediliyordu(ŞEKİL6).31

ŞEKİL6.Eriladamotu(“Mandragoramas”)vedişiadamotu(“Mandragorafoemina”)[1485yılındaMainz’daPeterSchöffer(1425-1502)tarafındanbasılanDerGartderGesundheit(yadaHortus

sanitatis)(SağlıkBahçesi)adlıeserden].31

Dioskorides’inDemateriamedica(TıbbîMaddelerÜzerine)adıylabilineneserinin günümüze ulaşmış en iyi kopyası, İS 512’de Konstantinopolis’teyazılan, günümüzde bulunduğu Viyana kentinin adıyla kısaca ViennaDioscorides diye adlandırılan ve Viyana’daki Die ÖsterreichischeNationalbibliothek‘tekorunannüshaolupbundaçeşitlibitkilerinYunancaveLatinceadlarıilerenkliresimleriarasındamandragoraileilgiliolanlardayeralmaktadır. Bu eser Codex Vindobonensis Medicus Graecus ya da CodexJulianaeAniciaeadlarıyladabilinmektedir.

Eczacılıktarihineilişkinkitaplardaresmiensıkyeralmışbitki,adamotudur.ViennaDioscorides’teki resimlerden birinde,mandragoranın, buluş tanrıçasıHeuresistarafındanhekimDioskorides’esunulmasısahnesiyeralmaktadırvebununla,eskiçağlardatıbbîbitkilerinkeşfinindeneme-yanılmayöntemindençok, tanrısal esinle keşfedildiği vurgulanmak istenmiştir. ŞEKİL 7 - ŞEKİL11’de,çeşitlieserlerdeyeralanmandragoraresimlerigörülmektedir.

ŞEKİL7.İnsanabenzerkökleresahipolanadamotununözütü,bilinçkaybettiricietkisinedeniyleBabilveMısırlılarıntedavisanatındabüyükbirönemesahipti.Uykuvericietkieldeetmekiçinköklersu

içindekaynatılırvebusuyaşarapeklenerekhastayaiçirilirdi(16.yüzyılçizimi).32

ŞEKİL8.10.yüzyılatarihlenenPseudo-ApulejusHerbariusadlıelyazmasında,birköpeğezincirlebağlı,insanabenzeryapıdakiadamotu,bitkinintopraküstündekalankısmıdoğasınasadıkkalacak

şekildeverilmiştir(Landesbibliothek,Kassel).29,33

ŞEKİL9.Kimizamaninsanabenzeryapıdakiadamotukökü,topraktansökülürkenodenligüçlübirçığlıkatarki,onuduyanlarkorkudanölür(duymamakiçinkulaklarabalmumutıkamalıydı).Bunedenlekök,bir(siyah)köpeğinboynunabağlandıktansonraköpeğeuzatılanbiretparçası(resimdeayaklıkâseiçinde)yardımıylaköpekçağrılaraktopraktançıkartılır[AntoniusMusaBrasavola(1500-1555),Derherbavettonica(VettonyaOtuÜzerine),16.yüzyıl,WellcomeInstituteLibrary,Londra].33,34

ŞEKİL10.KökkısmınınçıplakinsanfigürühalinderesmedildiğiMandragorabitkisiveonabağlıköpek(BodleianLibrary,Oxford).33

ŞEKİL11.Çeşitlieserlerdenmandragoravezincirliköpekbetimleri:

Üstte:Biradam,mandragoranınçıkarılmasındanönceköpeğeyiyecekveriyor,sağdaDioskoridesoturuyor;Altta:İkiadam,siyamikizlerinebenzeryapıdakimandragorayıtopraktançıkarmaküzerebitkininetrafınıkazıyor.Yemekdoluçanağaulaşmakisteyenzincirliköpekvemandragora(Universitätsbibliothek,Leiden).

Kökleriinsanyapısındaolanmandragorabitkisi:Birköpek,birzincirleonabağlanmış(BibliotecaLaurenziana,Floransa).BirDioskoridesnüshasındamandragoranınikiörneği:İS700’leretarihlenenCodexneapolitanus’unressamı,buradaadamotunudoğasınasadıkbirşekildevermeyeçalışmıştır(BibliotecaNazionale,Napoli).

Üstte:İkiadam,mandragorayıçıkarmayaçalışıyor;Altta:Mandragoraveköpek,yerdeölüyatıyor(YaleMedicalLibrary,NewHaven).

13.yüzyıldaSicilyakaynaklıMedicinaantiquaadlıelyazmasından,adamotukökününyaşamsaltehlikedolubiçimdetopraktançıkarılması:İkikökkazıcısı,boylarındanbüyükdişi“Havva-adamotu”nukancalısopalarlaeşelerken,yerdeölüeril“Adem-adamotu”ileölüköpek,buişleminhazinsonunugöstermektedir(DieÖsterreichischeNationalbibliothek,Viyana).29,33

ORTAÇAĞAVRUPA’SINDAECZACILIK

11. ve 12. yüzyılda Avrupa’da üniversitelerin kurulmasından öncemanastırlar, tıp okulları niteliğindeydi. Buralardaki keşişler Hippokrates,Dioskorides ve Galenos’un çoğu eserini kopyalamış ve Latince’yeçevirmişlerdir.O dönemlerdemanastırların şifalı ot bahçelerinde ise önemlitıbbî bitkiler yetiştirilmiş ve hekim-bahçıvanlar, yenilik getirmek ya da enazından tıbbî bitki kullanımını standartlaştırmak için yeni bir şifalı bitkilereseriderlemişlerdir(ŞEKİL12).

ŞEKİL12.Simyavekimya,ilaçlarıneldeedilmesindeeczacılığayardımcıolmuştur.Buradaşifalıbitkilerinekim,yetiştirmevehasadısergilenmiştir.Bubitkilerinetkilikısımlarıhavandadövülmektevesoldagörülenfırınınüzerindedoğrudanyadasuveyaalkollekarıştırıldıktansonradamıtılmaktadır.

Arkaplandasoltaraftayakınlarıilebirliktegörülenhasta,kendisineyardımcıolacakhekimibeklemektedir[ChristophWirsung(1500-1571),1592].3

Ortaçağınenönemliveresimlerlebezelifarmakognozikbitkilerkitabı,12.yüzyılda ortaya çıkan Liber de simplici medicina’dır (Basit İlaçlar ÜzerineKitap). Kitabın metni “Circa instans…” sözleri ile başladığından, bu eserdaha çokCirca instans adı altında tanınır.Eserin yazarı, Salerno’da yetişenMatthaeus (ya da Johannes) Platearius-II (12. yüzyıl) olmalıdır. Buelyazmasında basit ilaçlar, günlük uygulamalar için betimlenmiştir. LeipzigÜniversitesi Kütüphanesi’nde korunan bir Circa instans elyazmasında 342ilaçyeralmaktadır.32

Salerno Tıp Okulu 995-1250 yılları arasında parlak dönemini yaşamıştır.Alman İmparatoru ve Sicilya Kralı II. Friedrich (1194-1250) 1241 yılındayayımladığı “Salerno Buyruğu” (Lat. “Constitutiones”, Alm. “Edikt vonSalerno”) ile Güney İtalya ve Sicilya’da eczacıların uyacakları hükümleribelirlemişti. Bu buyrukla hekimlerin eczane sahibi ya da ortağı olmaları vebizzat ilaç satmaları yasaklanmış, ilaç fiyatları yasal yollarla belirlenerekhaksız fiyat artışları önlenmeyebaşlanmış, hekimlik ile eczacılıkmesleklerivebunlarınöğrenimlerihukuksalolarakvekesinşekildebirbirindenayrılmış,böyleceeczacılık,tıptanbağımsızolarakkendigelişmeyolunakoyulmuştur.27

YüksekOrtaçağ’da (11.-12. yüzyıllar) çok sayıdaArapça tıp ve eczacılıkeseriLatince’yeçevrilmiş,buaradapekçokArapçatıbbî-farmakolojikterimdeLatinceleştirilmiş ya da çevriyazı (transkripsiyon) ile biçimlendirilmiştir.13. yüzyıl sonu ile 14. yüzyıl başlarında kullanımda olan sözlük şeklindekiönemli eserleri arasında Cenova’lı Simon’un Yunanca-Arapça-Latince ünlüsözlüğü Clavis sanationis (Sağlığın Anahtarı), anonim bir tıbbî botanik

sözlüğü olan Alphita ile Matthaeus Silvaticus’un Liber pandectarummedicinaebulunuyordu.Ascoli’lihekimSaladinFerro’nun(15.yüzyıl)1450yılıdolayındakalemealdığıCompendiumaromatoriorumadlıeser,olasılıklaeczacılariçinilkderskitabıniteliğindedir.

Romalılar ellerine geçirdikleri bölgelerde bulunan mineral suyukaynaklarını sistemli olarak geliştirmişlerdir. Avrupa’daki tanınmışkaplıcalardan Aix-en-Provence’taki (Aachen) “Aquae Sextiae” ve “AquaeGranni”, Vichy’deki “Aquis Calidis”, Baden’daki “Aquae Helveticae”,Baden-Baden’daki “Aquae” ve Wiesbaden’daki “Aquae Mattiacae”,bunlardankimileridir.6

Ortaçağın başlangıcındaAvrupa’da pislik egemendi.Kentler pisti, hamamve tuvalet yoktu ve bedeni temizleme geleneği oluşmamıştı.Daha sonralarıkent ve kasabalarda belediye hamamları açıldı. Buralarda su ve buharbanyosu yanında yemek, müzik, eğlence ve giderek fuhuş yapılmayabaşlandı. Böyle hamamlar 15. yüzyılda frengi salgını sonucunda gözdendüşerek kapandılar. 18. yüzyıldan başlayarak çevre ve beden temizliğineönemverildi.

Şifalıotlar,hastalıktedavilerindeyüzyıllarboyukullanılmayaçalışılmıştır.Haçlıların Doğu ile temaslarında şifalı otlar konusundaki bilgileri artmıştır.15. yüzyıl başlarında, hattâ daha da önceleri Viyana gibi büyük kentlerdeeczanelerbulunmaktaydı.Oralardaçeşitlimaddelerinyanısırabiber,safran,zencefil, kuru karanfil, tarçın, badem, muskat, günlük (günnük, sığla; Lat.“Liquidambar orientalis”), kimyon, şeker, pirinç, zeytinyağı, incir, üzüm,sabun,mumvealçı,amaayrıcadakükürt,şap,kâfur/kâfuru,göztaşı(bakırsülfat),tiryak,mastiksakızı/mestekisakızı/damlasakızıdabulunurdu.35

Charlemagne’ınBağdatHalifeliğiilekurduğuiyitemaslaryoluyla,pekçokAvrupalı hasta, yalnızca nadir (bu nedenle de pahalı) Arap bitkilerinin,hastalıkları iyileştireceğine inanır duruma geldiler. Kimi Avrupalı rahipler,Alman ülkesinin şifalı bitkilerinin de şifa vereceğini bildirdiler. Örneğinbağırsak kurtlarına karşı kırmızı renkte bir çayır çiçeği, kısamahmut otu(“Teucriumchamaedrys”),sinirotu(“Plantagomajor”)vesalepotu(“Orchishircina”) karışımını önerdiler. Ancak bu bitkiler bir Perşembe günü ve aybatımı sırasında toplanmalı (!), toplanan bitkiler bir havanda dövülmeli, azmiktarda su eklenerek karıştırılmalı, bir keten bezi aracılığıyla bastırılaraksüzülmeliveelegeçensıvı,gündebirkez,kurtlardüşürülenedekaçkarnınaiçilmeliydi.35

Tıp ve eczacılar loncasının koruyucu velileri olarak Batı’da Cosmas veDamian geçerlidir. Bunlardan Cosmas hekimlerin, Damian ise eczacılarınkoruyucuvelilerisayılıyordu(ŞEKİL13).JacobusdeVoragine(1230-1298),

Legenda aurea (Altın Söylenceler) (~1270) adlı eserinde ikisininyaşamöykülerini vermiştir. Buna göre Aziz Cosmas ve Damian, Kilikya’daAigeai’li (Adana’nın Yumurtalık ilçesi) Arap Hıristiyan (başka birilerininanlatımına göre Suriyeli Hıristiyan) ikiz kardeş olup 3. yüzyılın sonlarınadoğru tedavi sanatlarını Doğu’da ve Batı’da başarıyla uygulamışlar, RomaİmparatoruDiokletianus(yön.284-313)dönemindekiHıristiyanavısırasındaişkencelere uğradıktan sonra 303 yılında kılıçla idam edilerek şehitolmuşlardır.36 Tedavi ettikleri hastalardan para almadıkları söyleniyordu.Ölümlerinden sonra pek çok mucizevî şifa bulma yöntemi onlarayakıştırılmıştır.Bumucizelerdenenünlüsü,kansernedeniylebacağıkesilmişbir beyaz hastaya, ölü birMağriplinin (ya da zencinin) bacağının dikilmesi(transplantasyon)idivebusahne,resimsanatındatekrar tekrarişlenmiştir.37Bunlar adına4. yüzyıldaKudüs,Mısır veMezopotamya’dakiliseler vehacyerleri kurulmaya başlanmış ve daha sonra bu kült, hızla Avrupa’dayayılmıştır. 6. yüzyılda Papa Felix (yön. 526-530), Roma’da ForumRomanum’da antik tapınak temellerinin üzerinde Santi Cosma e DamianoKilisesi’ni inşa ettirmiştir. Bunu izleyen dönemde Avrupa’nın her tarafındaCosmas ve Damian için ibadet yerleri oluşmuştur. Piemont’ta dokuz, bukültün en az yayıldığı İngiltere’de beş tane onlara adanmış kilisebulunmaktadır. Cosmas ve Damian, aynı zamanda Viyana Üniversitesi’ninkoruyucu azizleri olarak benimsenmiştir. Rönesans’ta her yıl 29 Eylül’de“CosmasveDamianGünü”kutlanırdı.34Almanya’daMünihyakınlarındabirkilise camında renkli camdan Cosmas ve Damian adlı ikiz hekim-azizinresimlerinin bulunduğu; bunlardan elinde bir idrar toplama kabı (“matula”)tutan Cosmas’ın tıbbın tanrısal yönünü temsil ettiği, elinde şurup kabı vekaşık (kimi betimlerde ise havan ve havaneli) bulunan Damian’ın iseeczacılığınterapötik(tedaviedici)yönünüyansıttığıbelirtilir.3

ŞEKİL13.AzizCosmas(idrarmuayeneşişesiile)veAzizDamian(merhemkabıvespatulaile)[HansvonGersdorff’un(1456-1517)FeldtbuchderWundartzney(SavaşCerrahlığıKitabı)(Strasbourg,

1517)adlıeserindeJohannesWechtlin(1490-1530)tarafındanyapılanresim].37,39

OrtaçağAvrupa’sında“manastırhekimliği”ortayaçıktı.BuralardaEskiçağhekimlerinin eserleri incelendi, manastırların içinde tıbbî bitkilerinyetiştirildiği “Hortuli” adı verilen bahçeler kuruldu. Buralarda midebulantısına karşı iyi gelen biberiye, burun kanamasını durdurmak içindoğrudan burun deliklerine uygulanan ya da baş ağrısında şarapla birlikteiçilen sedefotu gibi şifalı bitkiler yetiştiriliyordu. Pişirilmiş ve ezilmiş gülgoncalarındanyapılanşurup,yetkinbirmüshilidi.Hekimlikuzunsürepapazve rahibelerin tekelinde kaldı. 650 yılında Paris’te kurulan Hôtel-DieuHastanesi, 1505 yılına kadar Notre-Dame Kilisesi’nin yönetiminde kaldı.Başka bir ünlü hastane, 1145’deMontpellier’de (GüneyFransa) inşa edilenHoly Ghost (Kutsal Hayalet) Hastanesi idi. Bu uğraşların dinsel ibadetiengellediğigerekçesiyle1130/1131’demanastırhekimliğiyasaklandı.1163’teise din adamlarının cerrahi girişimlerde bulunmaları yasaklandı. İlaçhazırlamaişleri,“apothicaire”adıverilenkişilereverildi.Bunlarbaşlangıçtaaktar olmakla birlikte, zamanla eczacılığın kurulmasına yardımcı oldular(ŞEKİL 14, ŞEKİL 15, ŞEKİL 16).40 Eczacılığın tıp biliminden ayrılarakbağımsız bir meslek haline gelmesi, yavaş gerçekleşmiştir. Fransız yazarEtienneBoileau’nun(1210-1270)1268tarihliLelivredesmétiers(MesleklerKitabı) adlı eserinde “apothicaire”ler, bağımsız bir meslek olarakgösterilmiştir.41

ŞEKİL14.SalernoluRogerFrugardi’nin(1140öncesi-~1195)Chirurgia(Cerrahlık)adlıkitabındaneczacılarınçalışmaları:Yukarıdakiresimdeeczacıustası,birpreparatiçinyanındakiyuvarlakmasaüzerindenkuşbakışıgörülengereklieczalarıtartarkençıraklaronlarıhavandadövüpduvarlaçevrilişömineiçindekiateşinüzerindeısıtarakkarıştırıyorlar.Raflardakutular,amforatürüveküçükfıçışeklindekaplar,şişeler,kapolarakkullanılanboynuzlar,ayrıayrıiplerleasılmışeczatorbalarıveeczalargörülmektedir.Ortadakiminyatürdedebenzersahneleryeralmaktadır.Buradaözelliklesağ

üstteasılıyuvarlaklevhadadörtadetarmagörülmektedir.Eczaneresimlerindebutürarmasergilemesinedahaçok15.yüzyıldanitibarenrastlanmaktaolupburesimdeki,eneskiuygulamalardanbiriolmalıdır.Alttakiresimdeiseeczalarınseçilmesi,tartılmasıveişlenmesisergilenmektedir(13.

yüzyılFransızcaelyazması,TrinityCollege,Cambridge).42

ŞEKİL15.MonteCassinoManastırı’nda10.yüzyıldaLatinceyazılmışDioskorides’inbirDemateriamedicanüshasındakibuminyatürler,farmasötikgereçlerineneskibetimlerindendir.Soldakindekonikşekillikapaklarıbulunanikiadetsilindirikkaparasındabirhavan,sağdakindeiseimbikşeklindebir

camkabınyanındasürterekezmeyeyarayanbirkâsegörülmektedir.42

ŞEKİL16.Dioskorides’inDemateriamedicaadlıünlüeserinin13.yüzyıldaolasılıklaBağdat’tayazılan“Ayasofya3703”kodluArapçanüshasınınkayıpsayfalarındanbirinde,birbitkiselilaç

hazırlamasahnesi(SüleymaniyeKütüphanesi,İstanbul).43

Bizansdönemindeİstanbul’dakiPantokratorManastırı’na(bugünküZeyrekCamisi)bağlıbirhastanebulunmaktaysada,Bizansİmparatorluğu’ndasağlıkişlerineçokfazlaönemverildiğisöylenemez.10.yüzyılBizansdönemininengüzel kodeksi,BergamaKralıAttalos III. Philometor’un (yön. İÖ138-133)saray hekimi olan Kolophon’lu (Örenşehir / İzmir) Nikandros’un (İÖ 2.yüzyıl)Thêriaka - Alexipharmaka (Panzehirler - Zehirler) adlı, 41 sayfalıkresimlimetnidir. Çizim tekniğinden ve kullanılan temel boyalardan,metninHelenistik etkiler taşıdığı anlaşılmaktadır. Yılan, akrep ve insan figürlübitkilerin renkli çizimlerinin yanı sıra, eski fresklere benzer şekilde klasikmetinlerdenvemitolojidenesinlenmişmanzarabetimlerinedeyerverilmiştir(ŞEKİL17-ŞEKİL20).

ŞEKİL17.Kolophon’luNikandros’unThêriaka-AlexipharmakaadlıyazılarındanalıntılanarakViennaDioscorides’tedeyerverilenyılanresimleri(eserin11.yüzyılBizanskopyasından;Bibliothèque

NationaledeFrance,Paris).44

ŞEKİL18.Nikandros’unThêriaka-Alexipharmakaadlışiirformundakieserinin11.yüzyılBizanskopyasındanyılanzehirineilişkinresimlisayfa(BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).44

ŞEKİL19.Nikandros’unThêriaka-Alexipharmakaadlıeserindemetinaçıklayıcıolarakyeralanakrepresimleri;11.yüzyıl(BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).44

ŞEKİL20.Nikandros’unThêriaka-Alexipharmaka‘sından,tiryakınhazırlanması;

11.yüzyıl(BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).45

Avrupa’da Sözde-Geber’e ve Sözde-Mesuë’ye yakıştırılan 13. yüzyıla ait“grabadin”ler (< Ar. “mürekkebât” / “akrabadin”: karışım ilaç listesi,farmakope) önem taşımaktadır. “Sözde-Geber” (“Pseudo-Geber”) olarakbilinen Tarentum’lu Paulus’a yakıştırılan eser, hem Arapların bu konuyailişkin bilgilerini hem de geç 13. yüzyıl Batı dünyasının kimya bilgileriniiçerir.Sözde-Mesuë(yadaGençMesuë)tarafındanKuzeyİtalya’daderlenen“grabadin” ise yüz yıl boyu ilaç hazırlama konusunda temel eser olmuş veAvrupa’nınhereczanesindekullanılmıştır.34

ÇoğumanastırdaşifalıbitkilerinsaklandığıodalarvardıvebunlarLatince“apotheca” diye adlandırılıyordu. Bu nedenle Almanca’da eczane karşılığıkullanılan“Apotheke”sözcüğü,özgünolarak,manastırhekimlerininşifalıotodası anlamındadır. “Eczacı” sözcüğünün, Batı’da ilk olarak 1180 yılındaMontpellier’deki eczacı yemininde “apothecayres” şeklinde yer aldığıgörülmektedir. Bölgesel eczacı yemin ve unvanları Marsilya’da 1231,Avignon’da 1242, Arles’de 1245,Melfi’de 1251, Venedik’te 1258 yılındanitibarengörülmektedir.Eczacıloncalarıdaaynıdönemdeoluşmuşlardır.34

Avignon’daki papalık merkezinin (Roma’daki papalık merkezi, çeşitlinedenlerdenötürü1309-1377yıllarıarasındaAvignon’dafaaliyetgöstermişti)ünlü cerrahı Guy de Chauliac (1300-1368) burada yetişmiş ve yazdığı

Chirurgiamagna (BüyükCerrahi) (1363) adlı kitabı ile “cerrahinin babası”olaraktanınmıştır.Chauliac,hıyarcıklıvebayı,incirvefıstıklıyakılarlatedavietmeyeçalışmıştır.Ortaçağdatemizşarabın,mikroplarakarşıiyigeldiğinevealkolünbulaşıcıhastalıklardankoruduğunainanılırdı(ŞEKİL21).

ŞEKİL21.GuydeChauliac’ınChirurgiamagna’sındayeralanburesimde,bir14.yüzyılcerrahınınevindekieczanegörülmektedir.Hizmetkârlardanbiribahçedenşifalıotkeserken,diğerihekimin

gözetimialtındaonuhavandadövüyor[BernardusdeGordonio’nun(~1260-1318)Liliummedicinae(1461)adlıeserinden;BibliothèqueNationaledeFrance,Paris].46

16.yüzyılİtalya’sınınsoylukesimindebahçecilikentelektüeluğraşmekânıve bir moda halini almıştır.Melchiorre Guilandino (ölm. 1589) 1558-1561yılları arasında Padova bahçelerinde Orta Doğu ağaçlarını incelemiş veİstanbul’dan Filistin, Arabistan veMısır’a dek bölgeyi gezmiştir. Rönesansdönemi Kuzey İtalya’sının yeni mesleği olarak botanik öğretmenliğinin enerken ve en etkili temsilcilerinden biri olan LucaGhini (1490-1556), şifalıbitkileri kurutulmuş halde depolamaya önem vermiş, bu “kurutulmuş otbahçeleri”(“hortisicci”)uygulamasıdahasonrabiryenilikolarakdoğatarihimüzelerine dönüşümü getirmiştir. Ghini’nin en önde gelen öğrencilerindenUlisseAldrovandi(1522-1605)böylebirmüzeyiBologna’dagerçekleştirmiş,Verona’lı eczacı ve koleksiyoncu Francesco Calzolari (1521-1600) de birdoğa tarihi müzesi kurmuştur. Venedik’li soylu Pietro Antonio Michiel’in(1510-1576)Venedik’tekibotanikbahçesi,ozamanınenünlübahçelerindenbiri idi.RönesansdönemindeDioskorides’ienerkençevirenlerdenbiriolanVenedik soylusu Ermolao Barbaro (1454-1493), 1480’lerde yarım gününübahçetasarımıylageçiriyordu.LuigiAnguillara(~1512-1570)Padua’dakieneskibotanikbahçesinin ilkyöneticisi idi.Portekiz’lihekimveyazarAmatoLusitano(1511-1568)iseInDioscoridisAnazarbeiDemedicamaterialibrosquinqueAmatiLusitani…(Anazarba’lıDioskorides’inDemateriamedica’sıÜzerineAmatoLusitano’nunYorumlarınınBeşKitabı)(1558)başlığıaltındaDioskorides’eyorumlaryazıyordu.

Nürnbergli botanikçi-eczacı Basilius Besler’in (1561-1629) HortusEystettensis (Eichstädt Bahçesi) (Nürnberg, 1613) adlı büyük boy eseri,resimli botanik kitapları arasında en önemlilerinden biri olup “bugüne dekhazırlanmış resimliengüzelbotanikkitabı”olarakdanitelenmektedir.Eser,doğalboylarındakiresimlevhalarıeşliğinde,dörtmevsimegöredüzenlenmiş

1000’i aşkın sayıda bitkiyi içermektedir. Bu bitkilerin bir kısmını yazarınkendisininçizipbaskıyaverdiğikesinolarakanlaşılmıştır.47

Kimi zaman yazarının hekim ve botanikçi Johannes von Cuba (JohannesWonnecke aus Kaub) (1464-1503) olduğu söylenen, ilk baskıları PeterSchöffer (1425-1502) tarafından 1485’te, ardından Mainz’lı JacobMeydenbach (1491) ve son baskısı Meydenbach’lı Johannes Prüss (1497)tarafındanyapılan,AlmancaadıGartderGesundheit(SağlıkBahçesi)olarakkonan (H)Ortus sanitatis (Sağlık Bahçesi) adlı eser, çeşitli kaynaklardanyapılan derlemeye dayalı önemli bir çalışma olup pek çok ilaç bitkisiniiçermektedir.Eserdekullanımbilgileriverilenbitkilerinyanı sırahayvanlar,kuşlar, balıklar ve taşlar hakkında da ek bilgiler yer almaktadır. Zenginşekilde resimlenmiş olup genellikle “Eski Dünya”nın bitkilerini konuedinmektedirveyenikeşfedilenAmerika’nın(“YeniDünya”)bitkilerineyerverilmemiştir.1066bölümhalindedüzenlenmiştirvezamanınınenkapsamlışifalı bitki eseridir. Özgün dili olan Latince’den daha sonra Almanca,Fransızca, İngilizce ve Flamanca’ya da çevrilmiştir.20 ŞEKİL 22 - ŞEKİL25’teeczacıveaktarkonuluçeşitliresimleryeralmaktadır.

ŞEKİL22.Eczanedekihekimleridrargözleminde:Önplandaboğuşandelikanlılarveiçindeidrarşişeleribulunanhasırsepetleriylebirliktehastalar(JacobMeydenbach,Hortussanitatis,Mainz,

1491).37

ŞEKİL23.Eczacıkalfası(AdrianPoll’ünbirresmi;LandauerVakfıKitabı,17.yüzyıl).32

ŞEKİL24.Aktar[CasparLuyken’in(1672-1708)bakırkazımaresmi,1695dolayı].32

ŞEKİL25.Eczacı(CasparLuyken’inbakırkazımaresmi,1695dolayı).32

Avrupa’dacadıavı,15.yüzyıldakorkunçboyutlaravarmışveözellikledeilaç (kocakarı ilacı) sanatından anlayan kadınlara yöneltilmişti. 15. yüzyılsonunda kadınlar artık kentlerde sağlık konularında çalışamaz oldular.Worms’da 1582 tarihinde kadınların eczacı olarak çalışmalarını yasaklayanbir düzenleme getirilmişti.48 Kitap resimlemesinde bitki çizimleri, OttoBrunfels’in (1464-1534) Herbarum vivae eicones ad naturae imitationem,summa cumdiligentia et artifico effigiatae, una cum effectibus earundem…(BitkilerinCanlıİmgeleri…)(Strasbourg,1530-36)adlışifalıbitkilerkitabınaAlbrechtDürer’in(1471-1528)öğrencisiGençHansWeiditz’in(~1495-1537)yaptığı 230 bitkinin dâhiyane çizimleri yoluyla ilk olarak antik düzeyineerişmiştir.1543’tenitibarenyayımlananDioskoridesnüshalarındakiresimler,büyükorandaHansWeiditz’inçizimlerinedayanmaktadır.14Brunfels’insözüedilen eserinin daha sonraContrafayt Kreuterbuch başlığı altında Almancabaskısı yapılmıştır. Brunfels’in Spiegel der Arznei (İlaçların Aynası)(Strasbourg, 1532) ve Reformation der Apotheken (Eczane Reformu)(Strasbourg,1536)adlıkitaplarıdavardır.

14. yüzyılın seyrinde Avrupa’da eczacılar gezgin tüccar halinden dükkânsahibi yerleşik eşraf konumuna yükseldiler. Bunlar yalnızca şifalı bitki,

baharat ve ecza satmıyor, bizzat kendi eczanelerinin ofislerinde (Lat.“officina”)ilaçdahazırlıyorlardı.Zamanlailaçhazırlamaişidükkâniçindençıkıp, arka tarafta yer alan, müşteri gözünden uzak ve kapalı bölmedekilaboratuvarlarataşındı.Ofiskısmıyalnızcasatışbölümüoldu.Eczacıdahemilaç hazırlayan hem de satan kişi haline geldi. Günümüz Avrupa’sındaeczanenin satış bölmesi, örneğin Almanya’da, hâlâ “Offizin” (ofis) olaraknitelenir.16.yüzyıldailkeczacılar,tıbbîbilgilerinieksiksizhalegetirmekiçinüniversitelerdekitıpdersleriniizlemeyebaşladılar.Avrupa’da ilk bağımsız eczaneler, 1140’ta Napoli’de ve 1180’de Paris’te

açılmıştır. Fransa’da 15. yüzyıl sonlarına doğru kralın emriyle aktarlar, birlonca(İta.“loggia”,Fra.“loge”) içinde toplandılar.Bu loncayabaharatçılar,kökçülerveşekersatıcılarıdaalınmaklabirlikte,ilaçhazırlamaizniyalnızcaaktarlara verilmişti. Bu lonca Fransız Devrimi öncesinde “CollègePharmacie”, aktarlar da “Pharmacien“ adını aldılar. İlk resmî farmakope,1498’de Floransa’da İtalyanca olarak Nuovo Receptario adı altındayayınlandı. 1682’de Fransa Kralı XIV. Louis’nin (“Roi Soleille”: “GüneşKral”) (yön. 1643-1715) çıkardığı bir emirnâme ile zehirli maddelerinyalnızca“Apothicaire”lerdesatılabileceğivebusatışlar içinözelbirdefterintutulmasızorunluluğugetirildi.27

Batı bitkisel ilaç tarihinde kilometre taşı olan dört eser vardır: (1) Demateriamedica (ViennaDioscorides, İS512), (2)TheBadianusManuscript(BadianusElyazması) (1552 tarihlibirAztekbitkisel ilaçkitabı), (3) İngilizJohn Gerard’ın (1545-1612) “Yeni Dünya”nın (Amerika) bitkilerini konuedinenHerbal,orGeneralHistoryofPlants(BitkilerinGenelTarihi)(1597)adlı eseri, (4)Nicholas Culpeper’in (1616-1654)English Physician (İngilizHekim)(1652)adlıeseri.28

Floridus Macer’in (12. yüzyıl) De viribus herbarum (BitkilerinYorumlanması Üzerine) (ilk baskısı 1477) adlı şifalı otlar kitabı, eneskilerinden biri olup Yaşlı Plinius, Galenos, Dioskorides, Hippokrates vediğerklasikyazarlardanderlenmiştir.Bundakikimiilaçlarsihiryadabüyüyüimaetmektedir.Bundaki reçeteler,bellektekalmayayardımcıolacakşekildekafiyeliyazılmışolduğundan,hekimlercesevilenbireserdi.49

RÖNESANSDÖNEMİNDENMODERNÇAĞAECZACILIK

16.-18.yüzyıllardaAvrupaülkelerindeeczacıçıraklığı14ila16yaşlarındabaşlar. Ustaya çıraklık ücreti ödeyebilmesi için genellikle varlıklı ailelerin,hekimveeczacılarınyadabunlarınakrabalarınınçocuklarıçıraklığaalınırdı.Çırağın, reçeteleri okuyup anlayabilecek kadar Latince bilmesi ve dindarolması istenirdi. Çıraklık 3-4 yıl, onu izleyen kalfalık ise 6 yıl sürerdi.Sonunda ustasından yeterlilik sertifikası alan kalfalar, bir jüri önünde öncereçeteokuma,Latincebilgisi,ilaçhazırlamabilgileriileşifalıbitkivedroglarıtanıma pratiğinden sınava alınır, ardından istenen bir ilaç hazırlatılır veolumlubulunursaeczacıustasıunvanıverilirdi.41

LumenApothecariorum (Eczane Işığı) başlıklı reçete derlemesi, eczacı vehekim Quiricus de Augustis (ölm. 1497) tarafından 1492’de Torino’dayayımlanmıştır.Eser başarılı bulunmuş, İtalya’da17nüshası hazırlanmış veHollanda’da ilk baskısı 1515’te yapıldıktan sonra beş kez daha basılmıştır.Kitapta yer alan resimlerden birinde sergilenen bir eczane laboratuvarında,ahşap fıçılar ve silindir şeklinde eczacı kutularının yanı sıra çömlek kaplar,testiler,şişelerveşurupgüğümleriyeralmakta,bunlarınçoğununüzerindedeilaçadlarınınetiketleribulunmaktadır.50

16.yüzyıldatıpprofesörüLeonhartFuchs(1501-1566),insanlarınevlerindekendibaşlarınailaçhazırlamalarınınrisklerindensözederekbuişinuzmanlartarafındanyapılmasıgerektiğikonusundauyarıdabulunmuştur.18

Nicolas Monardes’in (~1512-1588) Historia medicinal… (Şifalı BitkilerTarihi) (ilk baskısı 1574) adlı eseri, tütünün betimi dâhil “YeniDünya”dankeşfedilen tıbbî bitkiler konusunda önemli bir eserdir. Monardes aslaAmerika’yı görmemiş olup başkaları tarafından İspanya’ya aktarılanmalzemelerdenhareketlebueseriniyazmıştır.Edindiğibilgilerieleştirelgözledeğerlendirmediğindeneserdezayıflıklarbulunmaktadır.Yinedebueserçokpopüler olmuş ve çeşitli dillere [bu arada John Frampton (1539-1600)tarafından Joyfull Newes Out of the New Found Worlde başlığı altındaİngilizce’ye]çevrilmiştir.49

ToksikolojiveKemiatrininBabası:ParacelsusOrtaçağın büyük hekimi Paracelsus’un (1493-1541) gerçek adı, Philippus

AureolusTheophrastusBombastusvonHohenheim’dır.Philippus,onaverilenHıristiyan adıdır. Hohenheim, ailesinin uzun yıllar yaşadığı, Stuttgart’ıngüneyindeki bir yerin adıdır. Onun vaftiz adındaki “Theophrastus” sözcüğüantikçağınYunanlıbotanikçisiTheophrastos’tanalınmaolupgençParacelsus,eczacıların bilimsel ilaç ve onların hazırlanma bilgisini babasındanöğrenmiştir.“Para-”önekini,kendisiniRomalıtıpeserleriderleyicisiAulusCorneliusCelsus’tandahaüstünolduğuanlamındakendiseçtiğisöylenirsedebaşka bir açıklamaya göre aile adı olan “Hohenheim” sözcüğününLatinceleştirilmişşekliolduğusavıdahaciddîgörünmektedir (Alm.“hoch”:“yüksek”+“Heim”:“ev,yurt”>Lat.“para”:“yanında,yakınında,ötesinde”+“celsus”:“yüksek”).“Altındanyapılmış”anlamınagelen“Aureolus”terimialtın renkli saçlarından; “Bombastus” adı ise “abartılı konuşan”dangelmektedir. Paracelsus Zürih yakınlarında doğmuş, kendisini halk hekimiolarakyetiştirmişvesimyaileuğraşanbabasındanbualandaetkileralmıştır.Başta Tirol Dağları bölgesi olmak üzere madencilikle uğraşan kentlerdemetalürji pratiğini gözlemlemiş ve madencilerin hedef olduğu hastalıklarıincelemiştir. 14 yaşında iken tüm Avrupa’yı gezmeye çıkmış, bir diziüniversiteyigezmiştir.Erişkindönemindepratik tıbbîbilgileriniparalı askerolarak katıldığı bir dizi orduda cerrah olarak değerlendirmiş, 1517-1524yılları arasındaOrta-,Kuzey-veDoğuAvrupaülkelerininçoğunu [İskoçya,İrlanda,Cornwall,Danimarka,Baltıkülkeleri,Hollanda,Prusya,Macaristanve Slav ülkeleri, Tataristan, İstanbul, Girit, Mısır (İskenderiye’de büyühakkında bilgi toplamıştır), Etiyopya ve Arabistan’ı] gezmiş, daha sonraAvrupa’ya geri dönmüştür. 1522’de Venedik Cumhuriyeti’nin hizmetindeaskerîcerraholarakçalışmış,1527’deBasel’egelerekBaselÜniversitesi’ndetıp profesörü olmuştur.O sıradaAvrupa’da salgın olan vebanın tedavisindebitkisel ilaçlarınyanı sırayenibir yaklaşımlamineralkökenli kimyasal ilaçkullanımınageçmiştir.Eski tıp yetkelerinin görüşlerini bir kenara attığı içinyaşamı boyunca “Tıbbın Luther’i” diye anılan Paracelsus, 1527 yılındahümanist klasiklerinin ünlü yayıncısı Johannes Frobenius’un (1470-1527)ayağındaki rahatsızlığın tedavisi için çağrılmıştır. Paracelsus’un ünü, ünlühümanist yazar Rotterdam’lı Desiderius Erasmus’u (1467-1536) ve güçlüAmerbach Kardeşler’i tedavi ettikten sonra iyice artmıştır. KöylülerinhastalıklarınıücretsizolaraktedaviedenParacelsus,zenginlerdençokyüksekücretleralarakdurumudengelemiştir.SansasyonelbirhareketleİbnSina’nınTıpKanunuadlıünlüeserini,değersizolduğusavıyla,kentmeydanındaodunyığınıüzerinefırlatarakve“Eskininölümü,yeninindoğuşu!”diyehaykırarakyakmıştır.AncakhastasıFrobenius’unölmesiüzerine,kusurluolduğusavıylahakkındadavaaçılmışveaceleile,elyazmalarınıbilegeridebırakarakBasel’i

terk etmiştir. İçtiği meyhanede çıkardığı kavgada aldığı yaradan, başka birsava göre ise düşmanları tarafından zehirlenerek, kırk sekiz yaşındaSalzburg’daölmüştür.51,52

Paracelsus’un ilaçları öncelikle, Antikçağ’ın büyük hekimiHippokrates’inkilerin yanı sıra Galenos’un adıyla adlandırılan “galenikpreparatlar”, yani bitkisel ilaçlardır (ŞEKİL 26). Paracelsus, tedavidekimyasal ilaçları da kullanmış, bu amaçla arsenik, kükürt, kurşun, bakır,demir, gümüş, altın ve antimon gibimetal bileşiklerinden veminerallerdençeşitli içecekler, iksirler hazırlamış, ilaç olarak küçük dozlarda civa bilekullanmıştır.Paracelsus’un“Tümdünyabireczanedir”sözüönemlidir.Bunagöre Tanrı, her derdin bir devasını yaratmıştır ve nerede bir hastalık varsa,onunbirdevasıdavardırveodevanındışsalözellikleri,hastalıkbelirtilerineuygundüşer.37

ŞEKİL26.ÜnlühekimvesimyacıParacelsus’untıbbî-simyasalyönergelerininyeraldığı,BalthasarJenichentarafındanhazırlanmışbirelilânı(yukarıdasihirlikareleryeralmaktadır)(1565öncesi).53

Paracelsustıbbı,hemsimyakarşıtıhemdeGalenosveAraptıbbıkarşıtıidi.Paracelsus eski bilgilere kuşkuyla yaklaşırken yeni bilgileri araştırmıştır.Olduğu gibi kullanılan bitkilerin yanı sıra özsuyunu ya da tentürünü (alkoliçindeki çözeltisini) çıkararak kullandığı,merhemya da yakısını hazırladığıbitkiler de vardır. Paracelsus’a göre bir bitkinin sıcaklık ya da soğukluk,

kuruluk ya da nemlilik nitelikleri, Galenos’un öğrettiğinin tersine, onunterapötik (sağaltıcı) yararını sağlamaz; aksine her bir aracın sahip olduğu“erdem” ya da günümüz deyişiyle sağaltıcı nitelik, onu tedavi açısındanyararlı kılar. Ona göre bitkilerde dört ilksel elementin dışında, Tanrı’nıniradesiyle türeyen ve “quinta essentia” diye adlandırılan bir beşinci öz debulunmaktadırvebitkisel ilaçhazırlamadadamıtmavearıtmagibikimyasalyöntemler uygulayarak bitkinin bu etkin bileşeni (“yaşam gücü”), onunposasından çekip alınarak kullanılmalıdır. Bu bağlamda Paracelsus veyandaşları bitkilerin etkili kısımlarını, “ruhunu” özütleyip ayrı olarak elegeçirmeye çalışmışlardır ve bu nedenle Paracelsus, gerçek farmasötikkimyanınkurucususayılmaktadır.2

Paracelsus, günümüzde “Geriatricum” olarak adlandırılabilecek şekilde“uzun ömür bahşedecek bir eliksir” hazırlamaya da çalışmıştır. Zehirlimaddelerin uygun ve düşük dozlarda ilaç olarak kullanılabileceğini desavunan Paracelsus, bu bağlamda zehirli olduğunu bildiği çöpleme(“Helleborusniger”/“Christrose”)bitkisinikullanmışvebukonudaşunlarıyazmıştır: “Çöplemeden 6 daneden fazlasını kullanmayın”. Ona göre “Tümmaddelerbirerzehirdir,zehirliolmayanmaddeyoktur.Onuzehirsizkılanşey,yalnızcadüşükdozudur”[“Dosisfacitvenemum“:“Zehiri,miktardoğurur!”].

Paracelsus, yöntem olarak başkalarına uygulamayı düşündüğü tedaviişlemlerini kendi üzerinde de denemiştir. Paracelsus’a göre beden, hekimlikbiliminingerçeklerininsınandığıbir laboratuvardır.Paracelsus’unkullandığıilaçlardankimilerişunlardı:

→ “Castoreum“ (Alm. “Bibergeil”) [kastoryum, kunduz hayası yağı /kunduz taşağı yağı]: Paracelsus’un örneğin sara hastalığına karşı kullandığıilaçlardanbiribuidi.

→“Lapis lyncis / Lyncurion /Dactylus idaeus / Lapis belemnites” (Alm.“Luchsstein”: “vaşak taşı”): Jura ve tebeşir çağında yaşamış sepya türümürekkepbalığının fosil kalıntılarından ibarettir. Kireçtaşı içerikli olup odönemlerdeeczamaddesiolaraksatılırdı.

→“LapisJudaicus”(“Yahudi taşı”) /“Lapissyriacus“(Türk.“Beni İsrailzeytini“,Ar., “hacer el-Yehud / hacer el-zeytun“):Bir deniz kestanesi ya dadenizkirpisitürününfosilkalıntısıolupkalsiyumkarbonatbileşimlidir.

→“Lapisspongiae”(“süngertaşı”)(Alm.“Nierenstein”:“böbrektaşı”):10.yüzyıldahekimSerapion(YuhannaibnSarâbiyûn)(870-939),13.yüzyıldaiseAbdullah ibn el-Baytar (“Albeithar“) (1197-1248) tarafından taş düşürücüözellikteolduğubelirtilmiştir.İncetozhalindekullanılırdı.

→“Oculicancrorum/Lapiscancrorum”(Alm.“Krebsaugen/Krebsstein”)(“yengeç gözü” / “yengeç taşı”): Yengecin her yıl yenilediği kabuğundan

hazırlanan ya da tatlısu yengecinin (“Astacus fluviatilis Fabr.”) midesindeçökelmiş, kalsiyum karbonat-kalsiyum fosfat-magnezyum fosfat bileşimlimercimekbiçimlibeyazcisimcikşeklindeeldeedilenveidrarkesesitaşlarınavekolik’e(müzminkarınağrısı)karşıkullanılaneskitürbirilaç.

→“Semensaxifragae”:“Taşkıran”olarakadlandırılırve taşdüşürme ilacıolarak kullanılırdı. Paracelsus şarap fıçılarında şaraptaşı oluşumuna benzerşekildeinsanbedenininçeşitliorganlarındataşoluşumundansözetmiş,butürmetabolizmahastalıklarına“tartarhastalıkları”adınıvermişti.

→“Lavandula angustifolia / Lavandula spica / Lavandula vera“(lavantabitkisi):Paracelsus’agöreguthastalığınakarşıen iyi ilaçtırveaydabirkezkullanılmalıdır. Zengin eterik yağ içerdiğinden gerilim (stres) giderici vedinlendiriciilaçkarışımlarındayeralmıştır.Güzelkoku,ruhahitapettiğiiçintarih boyunca önemli rol oynamış ve büyü ve sihirde, dinsel törenlerde yeralmıştır. Cinlerin varlığına inanma ve çeşitli hastalıkların nedenlerininbilinmezliği durumlarında yeğin kokulu bitki ve tütsülerin, hastalık yapıcıkötü ruh ve cinleri defettiğine inanılırdı. Veba salgınlarında hekimler,burunlarını kapatan ve içi aromatik baharatla dolu olan gaga şeklindemaskeler kullanırlardı. Eterik yağların bakterilere karşı anti-mikrobiyeletkileri bilinmektedir. Paracelsus’a göre “Quintessenz” (beşinci öz), altınyapıcılığailişkinbirmaddedeğil,çoğuzamandamıtmayöntemiyleiksirlerinüretimine yönelikti. Günümüzde bu bağlamlı uğraş, “aromaterapi” diyeadlandırılmaktadır.Paracelsusguthastalığınakarşıkadınların,özeldeisegençkızlarınâdetkanınınkullanılmasınıdaönermiş,saranındainsankalıntılarıylatedaviedilebileceğinidüşünmüştür.

→“Melissaofficinalis“ (“bal yapan ot”, oğulotu,melisa):Kalp ve damarhastalıklarınınşifalıbitkilerindenolupbilineneneskişifalıbitkilerdenbiridir.Charlemagne’ın emirnamelerinde her manastırda bundan yetiştirilmesibuyruğudayeralmaktadır.Paracelsustarafındannevralji,başağrısı,migren,uykusuzlukgibirahatsızlıklarakarşıyatmadanöncekullanılmasıönerilmiştir.

→ “Hypericum perforatum“ (kılıçotu) (Alm. “Johanniskraut”): Bedenselağrılardaveruhsalrahatsızlıklardakullanılırdı.

Hekim ve simyacı Oswald Croll (1560-1609), Tanrı tarafından yaratılmışher şeyin, sonuçta yetkin olduğundan yola çıkarak simyasal ilaçlarhazırlamayı hedeflemiştir.Evren’in “ay-altı bölgesinde” tümnesneler iyi vekötü, yetkin ve yetkin olmayan şeklinde ikili bir doğada bulunmaktadır.“Beşinciöz”,onlarınposasından,karışımlarından,laboratuvardakiateş(fırın)yardımıyla ayrılmalıdır. Bu durum hem bitkiler hem de mineraller, yanikimyasal maddeler için geçerliydi. Kimyagerler “En Yüce Madde”yi, ateşaracılığıylaözgürlüğünekavuştururdu.2

Tedavietkisinintaşıyıcılarıbitki,hayvanveminerallerinölübedenlerideğilde onların ruhları (“spiritus”) ve onların alkol ya da eter gibi çözücülerdeçözülerekhazırlanantentürleri(“tinctura”)idi.Simya,sözkonusuolandoğalkaynaklardan en etkin maddeyi elde etmeyi denemiştir. Kusturma işlemi(“vomitoria”), önceleri boğaza kuştüyü sokulup gıcık verilerekgerçekleştirilirken simyacılarmineral kimyasına dayalı olarak simyasal ilaçhazırlama çabaları sırasında “vomitiva” (kusturucu) olarak bakır sülfat veçinko sülfatı, “cathartica” (müshil) olarak da kalomeli [tatlı süblime, tatlısülimen, civa(I)klorür, Hg2Cl2] bulmuşlardır. Kalomel, daha 13. yüzyılda“Mercuriuspraecipitatus”adıaltındaünlüKatalanmistikRaimundusLullus(1232-1316) tarafından betimlenmiş ve zehirli olmasına karşın simyacılartarafındansusökücü,bağırsakboşaltıcıvekusmaönleyicibirmaddeolarak,geç dönemde iseAvusturya İmparatoriçesiMaria Theresia’nın (1717-1780)sarayhekimiGerardvanSwieten tarafından frengi tedavisindedâhilîolarakkullanılmıştır. Nispeten düşük oranda zehirli olan kalomel ve 1920’lerdenitibaren “Navasurolâ” ve “Salyrganâ” gibi organik civa bileşikleri, yakınzamanlara dek idrar söktürücü olarak kullanılmışlardır. Terletici ilaç(“diaphoretica”)olaraköncelikleantimonbileşiklerikullanılmıştır.İlksıradadaOswaldCroll tarafından terletici antimon (“Antimoniumdiaphoreticum”)diye adlandırılan ve antimonun güherçile ile güçlü etkileştirilmesi yoluylakazanılan oksitlenmiş haldeki beyaz antimonit [antimonik asitin potasyumtuzu(KSbO3)]yeralır.“Tincturaferriaceti”(asetikasitlidemirtentürü),başve sinir ağrılarında kullanılmıştır. Altın metali Güneş’e, Güneş ise kalbekarşılık geldiğinden altın, kalbi güçlendirici olarak kullanılırken, gümüş debeynigüçlendiricibiraraçolmuştur.Altın,sinirselhastalıkların,özellikledekrampların ve “kutsal hastalık” (“morbus sacer”) diye bilinen saranıntedavisinde kullanılan preparatlarda yer almıştır. Enfeksiyon hastalıklarıylamücadelede16./17.yüzyıldanberikullanılmaktaolanikiözgülecza,frengiyekarşıciva(ŞEKİL27)vesıtmaya(“malaria”)karşıdakınakınakabuğuidi.2

ŞEKİL27.Birİspanyolaskerindeki“Napolihastalığı”nın(frengi)fıçıiçindecivabuharıiletedavisi(DünyaSağlıkÖrgütüArşivi,Cenevre).2

Roma çağında zehirlere karşı uzunca zaman boyunca sirke kullanılmıştır.Tiryak, Eskiçağ’ın tıbbî maddeleri (“materia medica”) arasında Batı’da enönemverileni idi.Tiryakhazırlanmadanönce,onunbileşenlerindenherbiri,hekimler tarafından sınandıktan sonra, ancak eczacı tarafından karıştırılırdı.Gezici ilaçsatıcılarıyada tiryakçılar,ciddîhastalıklaraçareolacak ilaçlarınyanısıra,Ortaçağ’ınönemlivesevilenezmetürüevrenselilacıolantiryakıdahazırlayıp satıyordu (ŞEKİL 28). Bu madde, içinde zehire karşı dirençlieczaların da yer aldığı çeşitlimaddelerden ince toz halinde hazırlanıp dahasonra demirhindi ezmesi, beyaz bal ya da şeker çözeltisi ile macun (Lat.“electuarium”)halinegetiriliyordu. 17. yüzyıldan itibarenAvrupa’da seyyarilaç satıcılarının ticarî etkinlikleri cezalarla önlenmiştir. 1941 tarihli AlmanilaçkitabıPharmacopoeagermanica(AlmanFarmakopesi)biletiryakiçinşubileşenleri veriyordu: Afyon, Jerez şarabı, melekotu kökü, zeravent kökü,baldıran, Seylan tarçını, adasoğanı, hintsafranı (zerdeçal) kökü, Malabarkakulesi, mür, demir vitriyolü ve süzme bal. Bunlardan Jerez şarabı,İngilizce’de“sherry” olarak bilinen beyaz İspanyol şarabının (İsp. “vino deXeres”:Jerezşarabı)adıolup,İspanya’daeskiadı“Xeres”(<Lat.“Caesaris”,Ar.“Şariş”)olanmodernJerezkentininadındangelmedir.Kahverengi-siyahgörünümlü ve baharat kokulu bir karışım olan bu tiryak, “harika bir ilaç,terleticibiraraç, tümzehirlerevezehirleyicihastalıklaradirençkazandırıcıbir ilaç” olarak övülüyor, “özellikle zehirli hayvan ısırmalarına, beyinselrahatsızlıklara, çarpıntılara, mide rahatsızlıklarına ve hazımsızlıklara iyigeldiği,dâhilîvehâricîolarakkullanılabileceği”söyleniyordu.54

ŞEKİL28.Sattığıtiryakınnedenlietkiliolduğunubiryılanlakanıtlamayaçalışantiryaksatıcısı[GiuseppeMariaMitelli’nin(1634-1718)birçizimi].3,55

Ortaçağ İslâm dünyasında yeni bir formüle göre hazırlanan tiryakınetkinliğinin sınanması için bir yaban horozu avlanır, üzerine bir yılansalınarak zehirlenmesine çalışılır, sonra da denenecek tiryak bu hayvanaiçirilirdi.Eğerhorozyaşarsa,tiryakınetkiliolduğunahükmedilirdi.56

Avrupa’da bayılanlar, en keskininden karanfil yağı ya da kâfur ruhlunışadırla ayıltılıyordu. Buğday unu, badem kepeği ve dövülmüş menekşekökünden pudra; odun kömürü, güherçile, sandal ağacı talaşının

yoğrulmasıylaisekokulumumhazırlanıyordu.47

Sarmısak (“Allium sativum“, İng. “garlic”), “theriaca pauperum”(“yoksullarıntiryakı”)diyenitelenmekteveyoksulinsanlarıntümdertlerininçaresi olarak kabul edilmekteydi (ŞEKİL 29). Sarmısağın manevî değerineinanıldığı için nazarlık olarak da kullanılmaktadır. Bunun nedeni, taşıdığıkokusundan dolayıdır. Halk arasında, sarmısağın kokusunun, hastalıklaraneden olan kötü ruhları uzaklaştırıcı olduğuna inanılır. Eğer bir eve nazardeğmemesi istenirse, evin içine, kapı üstlerine sarmısak asılır. AdamLonitzer’in(Lonicerus)(1528-1586)Kreuterbüch,NewZügericht…(GözdenGeçirilmişBitkilerKitabı…) (Frankfurt a.M,1557) adlı eserinde sarmısak,ilaç olarak önerilmiştir. Sarmısak özsuyu, başa sürülecek olursa bitleriöldürür, içsel kullanıldığında ise zehirlerevekurtçuklarakarşı etkili olurdu.Sarmısağın bulaşıcı hastalıklara karşı etkili bir ilaç olduğu dadüşünülmekteydi. İsviçre’nin Basel kentinde veba salgınları döneminde,düzenli olarak sarmısak yiyen Yahudilerin, bu hastalığa diğer insanlardandahaazyakalandıklarıveölümoranınınçokdüşükolduğu söylenmekteydi.Polonya’daYahudiler,şeytandankorumaküzerehastaçocuklarınboyunlarınasarmısaktakarlardı.Sirkeeskidennefesaçıcıolarak,derihastalıklarında,ateşdüşürme ve susuzluğu giderme gibi amaçlarla kullanılırdı. Halk arasındasirkeli ve şaraplı sarmısak terkipleri kullanılır ve Fransa’da “vinaigre desquatresvoleurs”(“dörthırsızsirkesi”)adıylabilinirdi.49,57

ŞEKİL29.”Havan,daimasarmısakkokar!”:Resimlerlesunulanatasözleridizisinden16.yüzyılaaitbirçizim(Recueilde131tableauxetfiguresadlıeserden;Bibliothèquedel’Arsenal,Paris).45

Lonitzer’in sözü edilen eserinde adı geçen ilaçlardan biri, kireç vemagnezyum fosfattan yapılı olan ve geviş getiren hayvanlardan keçi vegeyiklerin mide ve bağırsaklarında oluşan bezoar taşı (“bezoar orientalis”,“lapisbezoar”, panzehir taşı) idi (ŞEKİL30).En iyi ve gerçekbezoarın (<Fars. “pâd-zehr”: panzehir, zehir-karşıtı) “Capra aegagrus Gmel. / “Caprabezoartica L.” türü oryantal keçiden (bezoar keçisi) elde edildiğisöylenmektedir. Bu taşların zehirlere karşı mucizevî bir panzehir olduğunainanılıyorvesıklıkladaşaraplazehirlemeyekarşıkullanılmaküzerekadehleriçine toz halinde konuyordu. Bezoar kullanımı, 12. yüzyıldan itibarenAvrupa’da moda olmuştu. Fransa Kralı XIV. Louis (yön. 1643-1715)dönemindeiyibirpazarbulmuşveaynıbüyüklüktekielmasın50katınavaranfiyatlarla satılır olmuştu. İngiltere’de bunu satın alamayan fakir hastalar,Kraliçe I. Elizabeth (1533-1603) döneminde onu kiralamanın yollarınıbularakbir altınyuva içineyerleştirilmişpanzehir taşı bulundurankolyelerigeçici olarak taşır olmuşlardır. İran şahı, pek çok hastalığını iyileştirmesiniyetiyle İmparator I. Napoléon’a (Bonaparte) (İmp. 1804-1814) dört adetpanzehir taşı armağan etmiştir. Lonitzer’in bu eseri çok satmış ve 250 yılboyu“bestseller”lerdenbiriolmuştur.49

ŞEKİL30.Bezoarkeçisivebezoartaşı(1704).58

“Bezoar” (panzehirtaşı) keçi ve antilop gibi geviş getiren hayvanlarınmidelerinde, onların yuttuğu kılların birikmesi ve başkaca çözünmez katımaddelerle birlikte kompozit malzeme oluşturacak biçimde birbirineyapışarak taşlaşması ile oluşmaktadır. Ortaçağın kimi yazarlarına göre butaşlar,buhayvanlarınkalbindeyadasafrakeselerindeoluşuyordu.10.yüzyılyazarlarındanEbuMansurMuvaffak,derlediğieserindebezoar taşındansözeder. İbn Zühr’e (“Avenzoar”) (1091-1161) göre bir tür alageyik, yılanyiyerekbeslenmekteydivepanzehirtaşıdabubeslenmesonucuoluşmaktaydı.Erkekgeyikleryılanlarıyerkengözlerindenyaşlarakıyor,bukıvamlımaddegözyaşıpınarlarında taşhalindekatılaşıyorveyeterince irileştiktensonradageyiğin gözlerini ağaç dallarına sürtmesi sonucu yere düşüyordu. “Lacrymacervorum”adıverilenbumadde,Eskiçağlardanberibilinmekteolupbezoartaşına benzer uygulamalarda kullanılmıştır. Ceylanların, yaşadıkları bölgeyiişaretlemekiçinuzunincedalveotlaragözlerininhemenaltındakibezlerdensalgılananvekatrangibikokanbirmaddebıraktıklarıbilinmektedir(ŞEKİL31).Avrupa’dabezoarüzerinedeğerlibirmonograf,1625’teGasparBauhin(CasparBauhinus)(1560-1624)tarafındankalemealınmıştır.Panzehirtaşınınkalpüzerindetaşınacakolursa,melankoliyidefedeceğineinanılırdı.Panzehirtaşlarınınvebagibi çokbulaşıcıhastalıklarabile şifagetirdiği sanıldığındanbunlar 18. yüzyıl ortalarına kadar Londra farmakopelerinde yer almıştır.Literatürde değişik türde bezoar adlarına rastlanmaktadır. Bunlardan biri“maymunbezoarı” (“bezoarsimiae”) ya da “maymun taşı” (“lapis simiae”)olup Brezilya ya da Doğu Hindistan’da yaşayan belirli maymunlarınbedenlerindeneldeedildiğisöylenmektedir.

ŞEKİL31.BirAvrupaOrtaçağinanışınagöre,erkekgeyikler,kuvvetlenmekiçinzehirliyılanlarıyerlervehastalanırlardı.Kısasürenbuhastalıksırasındagözlerindenakanyaşlardonarakkatılaşıpyeredökülürvebutaşlarpanzehirolarakkullanılırdı.Resimdeyukarıdageyikvesolalttaengerekler

görülmektedir(JacobMeydenbach,Hortussanitatis,Mainz,1491).45

Ortaçağ Avrupa’sında kolloitsel bir altın çözeltisi olan “aurum potabile”(“içilebilir altın”), cüzama karşı geliştirilmiş olan ve eczacıların çokkullandığıbirilaçolupzeytinyağıileasidikaltınklorürçözeltisikarışımındanibaretti. Ölümsüzlüğün simgesi olan metalik altın bile, günümüzde zenginHintlileryadapetrolzenginiAraplartarafından,pişenyemekvehamurtatlısıüzerine çok ince varak (yaprak) halinde konmuş olarak yemekle birlikteyenmektedir.

15.ve16.yüzyıllardabaharat ileeczaarasındaayrımyapılmayabaşlandı.Baharat, beslenme için vazgeçilmez nitelikli katkılar, eczalar ise ilaçyapımında kullanılan müstahzarlar ve hammaddelerdi. Ancak benzer birayrım, baharatçı ile eczacı arasında yoktu. Bunların her ikisi de ayrımyapmadan baharat ve ecza satmakta ve birbirlerine mal sağlamaktaydılar.Amabütünbaharatçılardailaçsatıcısıdeğildi.Basitmüstahzarlarbaharatçılartarafındansatılabilirkenkarışımhalindekiilaçlaryalnızcaeczacılarınalanınagirmekteydi. Buna göre tıbbî bir amaçla yapılan karıştırma, dönüştürme vehazırlamaişleri,yalnızcaeczacılartarafındanyapılmaktaydı.59

Paracelsus’un etkisi ölümünden sonra daha da artmış, izleyicileri 16.yüzyılın ikinciyarısı ve17.yüzyıl boyunca ilaçhazırlamakonusundaetkiliolmuşlardır. Bunlar arasında eczacı Adam von Bodenstein (1528-1577),simyacı Gerhard Dorn (Gerardus Dorneus) (~1530-1584), iyatrokimyacıJoseph Duchesne (Josephus Quercetanus) (1544-1609), botanikçi PetrusSeverinus(1580-1656),hekimvesimyacıAndreasLibavius(AndreasLibau)

(1540-1616) ve hekim ve eczacı Nicholas Culpeper (1616-1654) gibilerbulunmaktaydı.60

Joseph Duchesne’nin (1564-1609) farmasötik konulu eserine dayanarakJohannes Christian Schröder (1600-1664), 1641 yılında Ulm’da Latinceolarak Pharmacopoeia medico-chymica (Tıbbî-Kimyasal Farmakope) adlıeseriniyayımlamışveeser,ülkeiçindevedışındasonderecebüyükbirbaşarıkazanmıştır. Schröder, o dönemin devrimci kişiliği olan İsviçreli hekim vesimyacı Paracelsus’un sadık bir izleyicisi idi. Bunu izleyen yüz yıl içindeeserin, 20’nin üzerinde Latince, Almanca, İngilizce ve Fransızca baskısıyapılmış,AlmancabaskısıVollständigeundNutzreicheApotheke(EksiksizveYararlıEczane)başlığıile1693yılındaNürnberg’deyayımlanmıştır(ŞEKİL32). Eser, hekim Yaşlı Friedrich Hoffmann (1626-1675) tarafından titiz birşekilde yeniden değerlendirilmiştir. René Dèscartes’tan (1596-1650) ve JanBaptistavanHelmont’tan(1577-1644)eğitimalmışolanHoffmann,eserdeki“eskimiş”görüşleriortadankaldırmışsadakimiboşinancadayalıvebilimselolmayan görüşlerin yer almasını önleyememiştir. Böyle konular arasında,astroloji ve tıp, “işaretler” (benzerlik) öğretisi, değerli taşlarla tedavi,Araplarınşifalıotlarlatedaviyöntemleri,büyücülükvesihirbazlıkgibileriyeralıyordu.Örnekolarak15. yüzyıl sonunda frengi hastalığı ortaya çıktığındabunun nedeni, dinbilimcilerce Tanrı’nın bir cezası ya daArap tıbbına bağlıhekimlerceyıldızlarınetkisiolarakyorumlanmış; tedavikonusunda ise ilkinhiçbir başarı sağlamayan hacamat, tiryak, panzehirtaşı gibi alışılmış araçlar,dahasonradakimyasal (civalıpreparatlar)veegzotikaraçlar (guayakağacıodunu, saparna kökü) kullanılmıştır. İyatrokimyanın (tıbbî kimya) öncüsüolan Paracelsus, frengi tedavisinde başkaca kimyasal maddeler arasındaarsenikdekullanmıştır.Çağdaşbirokur,tozhalinegetirilmişdeğerlitaşlarınçok yönlü tedavi amacıyla kullanılmış olmasından şaşkınlık duyabilir. Bukonuyu inceleyen eleştirmenler, Van Helmont tarafından hazırlanmış olandeğerlitaştozlarının,bedentarafındanemilemeyeceğinibelirtmişlerdir.14

ŞEKİL32.JohannesSchröder’inVollständigeundNutzreicheApotheke’sinden,çeşitlieczalarlailişkilidörtayaklıhayvanlar:Yukarıdaveortadageyik/karacatürühayvanlar,alttaisemiskkedisi

(“Zibethum”).14

OrtaçağAvrupaeczanelerindebulunanegzotik (yabancıl)bitkiler arasındaaltınköküyadaipeka(“Cephalaelisipecacuanha”),kınakınakabuğu,lobelyaotu(frengiotu),güvercinağacıyaprağı,guayakodunu(“Guajaco” /“demirodunu”) odunu, acıağaç odunu, sasafra odunu (“Sassafras officinale”),İspanyol biberi (“Capsicum annum”), Peru balsamı, vanilya, kakao, koka

yaprağı,tütün,arapsakızı,ejderhakanıbitkisi(“Pterocarpusdraco”),günlükvebaşkacapekçokeczayeralmaktaydı.Hintyağımüshilolarak,kâfuruyarıcıolarak,kılıçotuortaderecedebirdepresyongidericiolarak,papatyaiseiltihapönleyiciolarakkullanılırdı.61

Avrupa eczanelerinde yerel ve egzotik hayvanların gizilgücünden deyararlanılmıştır:Kurtkaraciğeri, tilkidili,horozmidesi,yersolucanı,tavşantüyü, köpek pisliği, öküz safra taşı ve kavrulmuş kuyruk yağı yaygınkullanımlı ilaçlardı. Ayrıca deri, kıl, boynuz, diş, hayvansal yağ, hayvanpisliği ve kemikler de yerine göre kullanılmaktaydı. İspanyol sineği (kuduzböceği), afrodizyak olarak kullanılan zehirli “Cantharidin” maddesiiçermekteydi. Sanal “tekboynuz”maddesine, her türden zehirlenmeye karşıantidot (panzehir) olarak sihirli güçler yakıştırılmıştı ve hastalar, söylencehayvanı tekboynuzun sahte boynuzlarına çok para ödemek zorundakalmaktaydı. Günümüzde her şeyden önce parfüm bileşiminde yararlanılançoksayıdakihayvansalkokumaddeleri(örneğinkunduzhayasıyağı,amber,Zibetkedisinin,miskkeçisininvemiskgeyiğininmiskleri)19.yüzyılakadarcanlandırıcı, güçlendirici ve yatıştırıcı olarak, burundan koklayarak “kötühavayısüzmek”üzereçoksayıdapreparatlardayeralmıştır.61

>Ülkemizde kanser ya da diğer kötücül hastalıklara yakalananların, uzunömürlülüğün, sabrın ve yavaş hareketin simgesi bir hayvan olarakkaplumbağa kanını içerek şifa aradıkları bilinmektedir (hastalık seyrininyavaşyürümesidileğiilekaplumbağanınyavaşhareketiarasındakurulanbirbenzeşim!).Böylehastalar,otçulhayvanolankaplumbağanınyalnızcaşifalıotlarla beslendiğine ve bu bitkilerden aldığı şifayı, kanı yoluyla böylehastalaraaktardığınainanmaktadır.Halkarasındakurbağavekirpidebenzerbağlamdakullanılandiğerhayvanlardır.62

1572 yılında şair, tarihçi, botanikçi ve simyacı Jacques Gohory (1520-1576), doğa biliminde Paracelsus’un ardıllarından biri olup bir botanikbahçesi kurmuştu. Böyle bahçelerin kurulmasındaki amaç, ilaç yapımındakullanılmak üzere şifalı bitkiler yetiştirmekti. Ancak bitkilerden ilaçhazırlamak amacıyla böyle bahçelerin yanına farmasötik laboratuvarlar dainşaedildi.Gohory’ninölümündensonrabahçesigerilemeyebaşlamışsadaoalanın, Montpellier modeline göre yeniden şekillendirilmesine kararverilmiştir. Montpellier’de eski bir tıp fakültesi vardı ve Fransa Kralı IV.Henri(1553-1610),1593yılındaoradabirbotanikbahçesikurdurmuştu.1626yılındaKralXIII.Louis’nin(yön.1610-1643)JeanHeroard(1551-1627)veGuydelaBrosse(1586-1641)adlıikiözelhekimi“JardinRoyaldesPlantesMedicinales”ikurdular.Bahçeninadındanaçıkçaanlaşılacağıüzere,kuruluşufarmasötik amaçlı idi. Bahçe ilk başta Brosse tarafından 1635’e kadaryönetildi.Bahçeninondanikisonrakiyöneticisi,büyükbilginBuffonKontu

George-LouisLeclerc (1707-1788)olduveBuffon, “JardinduRoi” (KralınBahçesi) adını verdiği bu bahçeyi 1739’dan 1778’e dek yaklaşık kırk yılboyuncayönetti. “JardinduRoi”ya, orada eğiterek eczacı yetiştirmegöreviyüklendi.Odönemdeeczacılık,eğitimiyapılanbirmeslekidi.Hernekadarfarmasötik bilimi yüksekokul eğitiminde işleniyorsa da, bu yolu izlemekzorunda değildi. Eczacılar, “Jardin du Roi”da kurslara katılarak dayetiştirilebiliyordu. Bu nedenle “Jardin du Roi”da, bir yüksekokulunkinebenzerdüzenlemeyegidildi.Sonunda“gardeetdemonstrateurducabinetduRoi”gibiçoközelgörevnitelemeleriortayaçıktıvekısazamaniçindedebumevkilerde profesörler istihdam edilmeye başlandı. Burada “profesörlük”makamının konumu, “demonstratörlük” makamına göre daha yüksekteydi.Zamanla özel konferanslar vermek üzere konferansçılar da organizasyondayerlerinialdı.3

HekimJohannJakopWepfer(1620-1695),tasarlananbirilacınfarmakolojikya da toksikolojik etkileri konusunda, ilk olarak hayvan deneyleri yoluylaböylesietkilerindoğrulanmavekanıtlanmailkesiniortayaatmıştır.

KimyacıvemineralogMartinHeinrichKlaproth’un(1743-1817)farmasötikuğraşları arasında, 1782 yılında “Neue Beiträge zur Natur- undArzneiwissenschaft”(Doğa-veEczacılıkBilimineYeniKatkılar)adlıdergideyayımlanan “Geschichte der Bestuscheffschen Nerventinktur“ (BestuscheffSinir Tentürünün Tarihi) başlıklı yazısından söz etmek gerekir. Bu gizemlimaddeyi, Rus mareşali Kont Alexey Petrowitsch Bestuscheff (1686-1760),birisarı,diğeribeyazrenkteolmaküzereikiçeşithalindevebüyükmiktardaüretmiştir. Daha sonra mareşalin bir yaveri, ilacın tentürünün (alkoldekiçözeltisinin)üretimgiziniFransızgeneraliLaMott’a satmış, oda “GeneralMott’un Altın Damlası” adı altında ticarete sürmüştür. Bestuscheff veLamottedamlalarınıninatçıhastalıklarıgidermeyadafrenlemekonusundakiünü,ayrıcadaozamanınkimyasıaçısındanbusarıdamlalarıngüneşışığındarenginiatmasıvegölgedeyenideneskisarırenginialmasışeklindekiyepyenigörüngüsü, kısa zamanda hekim, fizikçi ve kimyacıların dikkatleriniüzerlerine çekmiştir. Bu tentürlerin bileşimlerini bulmak üzere analizeyönelinmişsedebaşarılıolunamamıştır.Söylendiğinegöre1731yılındaKralXV.Louis(yön.1715-1774),20şişe“LamotteDamlası”nı,birsüvaribirliğiaracılığıyla,gut(damla,nikris)hastalığınedeniyleayaklarındanrahatsızolanRoma’daki papaya gönderdi. Fransa’da, bu gizemli tentürün içinde altınbulunduğu söyleniyordu. Açıkgöz kimyacılar “altın damlasının” gizinianalizler yoluyla çözdüklerinde, sarı tentürün, fazlaca alkol içinde demir vetuzasitininseyreltikçözeltisiolduğunu,beyaztentürünisealkoldışında“tatlıbir asitin” zayıf bir çözeltisini içerdiğini anladılar.Klaproth bu konuda pekçok deneme yapmış, tuz asiti içindeki derişik çözeltilerinden demiri eterleözütlemiş(ekstrakteetmiş)veeterliçözeltiyialkollekarıştıraraksarıtentürü

hazırlayabilmiştir.63

Johann Wolfgang von Goethe’nin (1749-1832) yaşadığı çağın en saygınAlman eczacılarından biri Johann Bartholomäus Trommsdorff (1770-1837)idi. Trommsdorff, 1793 yılında temelini attığı “Journal de Pharmacie fürAerzte und Apotheker“ adlı dergi yoluyla doğa bilimsel eczacılık eğitiminiyazınsal olarak geliştirmeyi ve eczacılığın düzeyini uygulama alanındaiyileştirmeyi denemiştir. Erfurt’ta 1795’te bir okul kurmuş, buradaöğrencilerine yalnızca el yeteneği öğretmeyip ayrıca doğa bilimi eğitimi devermiştir.47 “Kimya laboratuvarlarının babası” diye nitelenen Justus vonLiebig(1803-1873),1831’denitibarenPhilippLorenzGeiger’in(1785-1836)“Magazin fürPharmazie” adlı dergisinde, yabancıların incelemeleri üzerinealışılmadıkkeskinlikteeleştirileryazmıştır.BudergidenyolaçıkarakLiebig,“Annalen der Chemie und Pharmacie“ adlı dünyaca ünlü derginin 1832yılından itibarenyayımcılarındanbiriolmuşvebudergi,yarımyüzyılboyudünyanınenönemlikimyaveeczacılıkdergisiolmuştur.

İlginçbirnokta,OsmanlıDevleti’nindebaharat ithalatçısıolmasınavebumalın dünya ticaretini elinde tutan Hollanda’nın hem Osmanlı’ya hem deAvrupa’ya baharat satmasına karşın, ortalamaFransız vatandaşının gözündebu zenginliğin kaynağının Türkiye olarak görülmesinin devam etmesidir.Baharatınenyaygınkullanımalanıilaçyapımıydı.18.yüzyıldabilimseltıp,henüzemeklemeaşamasındaydı.Osmanlıülkesinde“Yunanîtıb”diyeanılanve uygulanan Eski Yunan tıbbı Avrupa’da da henüz geçerliliğinikorumaktaydı. Eski Yunan’a büyük bir hayranlık duyan Fransızlar, eski tıpbilgilerinin mirasçısı olarak, şimdi o toprakların sahibi olan Türklerigörmekteydiler. Bu konudaki düşünceleri o kadar köklüydü ki, Fransa’daeczacıların ilaçlarına koydukları ve köken belirleyen etiketlerin içinde, eğerilacın hammaddesinin Türkiye kökenli olduğu belirtilmişse, bu onun tedaviediciniteliğininyeterligüvencesisayılmaktaydı.59

Batı’da kullanılan Doğu kökenli ürünler, nispeten ender minerallerlehayvansal ve bitkisel hammaddelerin zengin bir grubu idi. Rönesansdönemininmüstahzar,kullanımyerivekullanımbiçimlerinielealanbilimselkitaplarındayeralanDoğukökenliyaygınmaddelerşunlardı:59

Mineraller: Şap, boraks, zincifre, kireç, bitüm, kükürt, kilermeni ya daErmeni bolusu (“bolus rubra / bolus ermenes / bolus armenicus / bolusArmeniae”),antimon, incivedeğerli taşlar(bunlaröğütülerekkimiilaçlardakullanılmaktaydı). Bunlardan Ermeni bolusu, demir oksit içeriği nedeniyle,“Terra sigillata”ya benzer şekilde boya maddesi (aşıboyası) olarak vemerhemyadayakışeklindeşifaaracıolarakkullanılırdı.

Hayvansalürünler:Misk(Lat.“muscus”),balmumu,esmer/griamber,deniz

kabukları,kırmızböceği(boyaiçin),mercan,maroken(deri);

Bitkisel ürünler: Çeşitli reçine ve sakızlar, kitre, karabiber, zencefil,hindistancevizi,safran,tarçın,karanfil,kına,kâfur,arapreçinesi(arapsakızı),sandal ağacı, günlük, şeyhhorasani, sinameki, çayır mantarı, kimyon,havacıva, ravent, sarısabır (“aloe”) odunu; indigo,mazı, safrancık, kızılkökgibiboyamaddeleri;kahve,pirinç,hurma,kurumeyvelergibigıdamaddelerivemüstahzarat.

Avrupa’da eczacıların çeşitli tıbbîmaddeleri saklamak üzere kullandıklarıkaplardan, ilk olarak fayans ve seramikler akla gelmektedir ve kökenselolarak İrankaynaklıdır. 14.yüzyılda İspanya’dabunun ilkAvrupaörneklerigörülmektedir (ŞEKİL 33).Mayorka (Mallorca) Adası üzerinden “hispano-mauresque”(İspanyol-Morisko)fayanskaplarOrtaİtalya’yasatılmışveoradaözellikleFaenzakentindekopyalarıyapılmıştır (“fayans”sözcüğü,“Faenza”kentinin adından gelmektedir). Araplardan kazanılan çömlekçilik bilgisi,evsel ve ticarî mal üretimi bağlamında Faenza’dan ilkin Palermo veVenedik’e,dahasonradaLyonveAnvers’e(Antwerpen)yayılmıştır.47,64

ŞEKİL33.13.yüzyılİspanyoleczanesi:TümOrtaçağminyatürleriiçindeburesim,erkeneczacıkaplarınınbiçimselzenginliğininengüzelgörünümünüverendir.Altıadetkemerinaltında22kap

görülmekte,bunlararasındaşişeler,albarellolar,amforalar,testiler,ahşapkutular,vazoşeklinde,şişkinkarınlıvesilindirikeczaçömlekleriyeralmaktadır.Kaplarınhemenhemenhepsiboyalıdır.Sağtaraftayereoturmuşhaldekihekimidrargözlemiyaparkenensoltaraftakiçırak,ikikulplubasitbirMağriptipihavaniçindeherikielindekibirerhavaneliileçalışmaktadır.Eczanetaşduvarlaçevriliolupçatısıkiremitlekaplıdır.Ortadayeralansatrançtahtasınıneczaneilebirilgisiyoktur.Buelyazmasısatrançoyunuileilgiliolduğundanresmintamortasındabusahneyeyerverilmiştir[“Bilge”(elSabio)Alfonso

(1221-1284),Librodeajedrez,dadosytablas,1283,BibliotecadeEl-Escorial,Madrid).42

İtalyan fayansları özellikle çok renkli olarak boyanmış olup hem genelkullanımlı çömleklerhemdeözeldebasit eczaların (“simplicia”) vekarışımeczaların (“composita”) konacağı kaplar olarak ticarette kullanım alanıbulmuştur. İtalyan fayanslarının benzerleri 1530’larda Nürnberg’de,1600’lerde ise Anvers’de taklit edilmiştir. Anvers çömlekçi ürünleri beyazzeminüzerinekobaltmavisi süslemeler içermekteveboyamaüzerinekalaysırı sürülmekte olup bu teknik, 17. yüzyıl ortalarında özellikle Delft(Hollanda)üretimleritarafındandevralınmıştır(ŞEKİL34,ŞEKİL35).47

ŞEKİL34.FloransayadaFaenza’dan,fayanseczacıibriği:“AQ(UA)DIPORCHICHA”(biberiyesuyu)(1500yılıdolayı).32

ŞEKİL35.CastelDurante’denfayansalberello:“DIALTEA.CO.CER”(balmumluağaçhatmisimerhemi)(1530yılıdolayı).32

Kapolarak“albarello”nun(çoğulu“albarelli”)yanı sıra ibrikler (çoğukezşuruplar için), şişeler (damıtık suların korunması için) ya da değişik şekillikullanışlıkaplarkullanılmıştır.1708yılındaJohannFriedrichBöttger(1682-1719)tarafındanbeyazporseleninAvrupa’darastlantıylageliştirilmesi,kendiuygunözellikleriyoluylaeczalarınkorunmasıamacıylakapyapımındafayansüretimininyerinegeçerekonugeriletmiştir.47

Fayans ve porselenin yanı sıra eczanelerde eczaların saklanması için camkaplar da kullanılmıştır. Cam her ne kadar erken yüksek kültürlercebilinmekte ise de, kap malzemesi olarak ilkin Roma İmparatorluğu’ndabelirgin biçimde kullanılmıştır. 17. yüzyılda ise üzeri boyanmış ve yalnızcaeczacılıktakullanımiçinüzeriyazılmışolankaplarlakarşılaşılmaktadır.Çoğuaçıkrenk,saydamverenksizcamkaplarınboyanmasındailkinsoğukboyamatekniğikullanılmıştır.Dahasonralarımine(emaye)boyamacılıkgeliştirilmişolupbundametaloksitboyalardüşüksıcaklıkısıtmasıylaeritilerekcamyadaseramikyüzeyinekimyasalyollabağlanıyordu(ŞEKİL36).47

ŞEKİL36.MainzMohrenEczanesi’ndenminesüslemelidörtköşecamdaneczanekapları(1750yılıdolayı)(DeutschesApotheken-Museum,Heidelberg).47

Bunların dışında, eczaların saklanmasında ahşap, gümüş beyazı renkteparlakve sağlamyapılı kalay-antimonalaşımı (İng. “pewter”,Alm.“Zinn”;“Britanyametali”)veayrıcagümüşkaplardakullanılmıştır.

Kurutulmuş bağalar (kaplumbağa kabuğu) romatizmal eklemiltihaplanmalarında,enfeksiyonhastalıklarında,saradavekalpyetmezliğindekullanılmıştır. Eczanelerde kap olarak kullanılan malzemeler arasındatornalanmış silindirik ahşap kaplar, hasır kutular, az sayıda olmak üzerekurşun-kalay alaşımlı ya da gümüş kaplar, cam, boynuz, kumtaşı, porselen,ayrıcafayans,çömlek,sertçömlekkaplaryeralmaktaydı.Eczacıherilacavehammaddeye uygun düşecek şekilde bu kapları ayrı ayrı seçerek içlerinidoldururdu. Emzikli kaplar (Fra. “chevrette”) içinde şuruplar, bal ve yağlarsaklanırdı.Bunlarınyalnızcabirtarafındasapbulunur,tekelletutularakrahatbir şekilde kullanılır ve öteki yanda emzik şeklinde dökme ağzı yer alırdı.Albarello,karınkısmıdaraltılmışyüksekboydasilindirebenzerbir seramikkap olup merhem ve kıvamlı maddeler için uygundu ve ince belli ortayerinden kolayca tutulabilmekteydi. Bu kap şekli Arap tıbbına özgü olupHaçlı Seferleri kanalıyla Batı Avrupa’ya geçmiştir. Albarello, İslâmülkelerinin eczacılık tarihi üzerine olan güçlü etkisinin bir belgesidir. Butarihsel ilişkiler, “albarello”nitelemesinindeFarsçakökenden türetilmişbirterimolarakArapçailaçkavanozuyadamerhemkabıanlamına“al-barniya/al-barani” teriminden türetildiğini ortaya koymaktadır. Başkaca tipik eczakapları“damıtıksular”,eliksirlervetentürleriçinkullanılandörtköşeşişeler;merhemler,afyonluilaçlar,şekerlemeler,balsamlar(pelesenkağacıyağındanyapılma yumuşatıcı krem) ve ağda ve macunların saklandığı boru şeklindebüyük çömleklerdir. Şeker ve şekerlemeler kökende bir şifa aracı olarakdüşünüldüğünden,değerverilentatlıyiyecekler,eczanelerinsatışimtiyazında

yer alıyordu. Şekerlemelerde özellikle mideyi güçlendirenler ve sindirimidüzene sokanlar ön planda bulunuyor ve kuru halde, şurup halinde ya daşekerlemehalinegetirilmişzencefilçubuklarıhalindehazırlanıyordu.61

Drog (< Fra. “drogue”: kurutulmuş ot; müstahzar, ecza; belli bir amaçlakullanılmak üzere hazırlanmış ilaç karışımı) ve egzotik (yabancıl) ürünlereilişkinolarak18.yüzyılınbüyükdönüşümü,Batılıgüçlerinmümkünolduğuölçüde kendi çıkarları doğrultusunda sömürmek için acele ettikleri “YeniDünya”dan ve kolonilerden gelen ürünlerin, çoğu zaman Akdeniz bölgesiürünlerinin yerine geçmesine neden olmuştur. Bu değişim, 1730’lu yıllardayaşanmıştır.59

19.yüzyılbaşındanitibarenbilimselkimyanınsıçramayapmasıilebirliktedoğa bilimsel araştırmaların biçimlediği bilimsel eczacılık, belirli ilaçlarınfizyolojik etkilerinin hangi etken maddeden kaynaklandığını belirgin birbiçimde saptayacak şekilde gelişmegöstermiştir.Bu etkenmaddeler sürekliartan sayıda saf halleriyle yalıtılarak ele geçirilmiş ya da sentezlenereküretilmiştir.61Morfinsafkristalhalinde1805yılındaAlmaneczacıFriedrichWilhelm Adam Sertürner (1783-1841) tarafından afyon bitkisindenyalıtılmıştır.Sertürnerbubileşiği,uykutanrısıHypnos’unüçbinçocuğundanbiriolanMorpheus’unadından“morphium”olarakadlandırmışvebuaddahasonra ünlü kimyacı Joseph-Louis Gay-Lussac’ın (1778-1850) önerisineuyularak “morphine” (morfin) biçimine dönüştürülmüştür. Sertürner,afyondanyalıttığıbualkaloidiilkolarak100mg’lıkdozlarhalindekendisiveüçarkadaşıüzerindeuygulamıştır.

“Farmakoloji” sözcüğü,Yunancaözgünanlamı “zehirbilimi”demekolup18. yüzyılda tıptan ayrı bir meslek olarak gelişmiştir. Eczacı RudolphBuchheim (1820-1879), ilk olarak 1847’de Estonya’nın Tartu kentindekiDorpat Üniversitesi’nde farmakoloji enstitüsü kurmuş, böylecefarmakolojinin bağımsız bir bilim dalı olmasının yolunu açmıştır. Çağdaşfarmakolojinin kurucusu olarak Oswald Schmiedeberg (1838-1921) kabuledilir. Onun temel eseri Outline of Pharmacology (Eczacılık BilimininAnahatları) (1878) adını taşır ve Schmiedeberg 1885’te hipnoz aracı olaraküretanı uygulamıştır. Farmakoloji zamanla, özellikle biyokimya ve fizyolojigibidallarlayakınilişkiiçindeolmuştur.Schmiedeberg,öğrencileriylebirliktefarmakolojininsaygınbirkonumaulaşmasınısağlamıştır.65Yapı-etkiilişkisi,ilaçalımı,seçimli-zehirlilikgibitemelkavramlar,İskoçya’daT.Frazer(1841-1921), İngiltere’deJohnNewportLangley(1852-1925)veAlmanya’daPaulEhrlich’in (1854-1915) öncü çalışmaları ile ortaya konmuştur. İngiltere’deAlexander J. Clark (1885-1941), 1920’lerin başlarında ilaç-reseptöretkileşmelerine kimyasal kinetik biliminin “Kütle Etkisi Yasası”nıuygulayarak reseptör kuramını biçimlendirmiştir. Schmiedeberg ile iç

hastalıkları hekimi Bernhard Naunyn (1839-1925), birlikte ilk farmakolojidergisininyayımınıbaşlatmışlardır.Schmiedeberg’in laboratuvarındaçalışanve “Amerikan FarmakolojisininBabası” olan John JacobAbel (1857-1938)1909’dan günümüze dek yayımı süren “Journal of Pharmacology andExperimentalTherapeutics”adlıdergininkurucularındanbiriidi.

>Amerika’dailkeczacılıkokulu1821’dePhiladelphia’daaçılmıştır.GeorgUrdang (1882-1960) Amerikan Eczacılık Tarihi Enstitüsü’nünkurucusudur.Eczacılıkalanındaüstünçalışmayapanlaraverilmeküzere1952yılındanberionunonuruna“GeorgUrdangMadalyası”tesisedilmiştir.

Tıbbî olarak kullanılan ürünlerin sağlanmasını güvencelemek için tıbbîbitkiler yalnızca hasat zamanında değil, yıl boyu, bitkiyi kurutarak ya dabitkisel yağ veya alkol içinde saklayarak kullanılabilir. Bir bitkinin ya dabitkisel veya hayvansal ürünün kurutulması “drog”u verir. Günümüzde ise“drog” sözcüğü, genelde farmakoterapide kullanılan kimyasal maddeanlamında kullanılmaktadır. Alkol içinde saklanan bitki kısımları “tincture”(tentür)adınıalır.Buişlemdefarmakolojikaçıdanetkiliolanbileşenler,alkolyardımıyla bitkiden dışarı çekilir (özütlenir). Tentürler, bitkide ya da hamdrogda mevcut olan maddelerin tümünü içermez; yalnızca alkoldeçözünebilenleri içerir ve örneğin suda çözünüp alkolde çözünmeyenleriiçermez.

Farmakolojik araştırma alanları ilaç etki mekanizmaları, ilaçların hastalıktedavisinde kullanımı ve ilaç yan etkilerini saptamayı kapsamaktadır.Eczacılık, ilaçların kaynakları, doğası, özellikleri ve hazırlanmasınıkapsayacak şekilde tıp biliminin bir dalı olan “materia medica”nın biralanıdır.Yeniilaçlarınkeşfindevetedaviedicideğerdekiorganikbileşiklerinsentezlenmesinde eczacılar, kimya ve tıp mesleği ile birlikte sorumlulukpaylaşırlar.65

Bir bitki ya da drogdan etkin bileşenlerin yalıtılmasındaki amaçlarşunlardır:

1)Etkinbileşenlerintanısı,

2) Her bir bileşenin biyolojik etkilerinin analizi (farmakodinamik) veonlarınbedendekiakıbetlerininanalizi(farmakokinetik),

3)Kimyasalsafbileşenlerinterapötikkullanımdakikesinvesabitdozajınınbelirlenmesi,

4)Onlarınkimyasalsentezolanaklarınınaraştırılması.

Sonunda farmakolojik özellikleri en iyileştirmek üzere özgün bileşenlerintürevleri sentezlenebilir. Üretilen ürün klinik-öncesi testlerden ve kliniktestlerinden geçtikten sonra, yasal üretim izinleri alınarak kullanıma

sunulabilir.

PARACELSUS’UN“SIGNATUR”(İŞARET/BENZERLİK)ÖĞRETİSİ

Paracelsus (1493-1541), tedavi konulu “Signatur“ öğretisinibiçimlendirmesiyleünlenmiştir.Buöğretininkapsamı:

•Tedavidekullanılanmalzemeileinsanorganıarasındakibenzerlik,

•Yüzşeklivedavranışolarakinsanileözelbirhayvanarasındakibenzerlik,

•Kullanılacakdrogilehastalıkbelirtileri(semptom)arasındakibenzerlik,

•Sağlıklıbirinsandaözelbirhastalığınbelirtileriniüretebilecekbirdrogun,hastainsandakiaynıbelirtileritedavietmeküzerekullanılması,

şeklindebelirlenebilir.

“İşaretler öğretisi”nin Çin’den kaynaklandığı sanılmaktadır ve EskiMısırlılar tıp bilgilerinde böyle işaretler türetmişlerdir. “İşaretler öğretisi”evrenselolupbunailişkinbilgilereEskiAsya,KlasikYunan,OrtaçağAvrupaveKolomb-öncesiAmerikatıbbîbilgilerindederastlanmaktadır.DioskoridesMateria medica’sında boğanotu / kaplanboğan (“Doronicum scorpiodes“)bitkisini betimledikten sonra onun şekline ve tedavide kullanıldığına dikkatçekerek köklerinin akrep kuyruğuna benzediğini belirtmiştir. Paracelsus bukurama ilişkin gözlemlerini Supreme Mysteries of Natura (Doğanın ÜstünGizemleri)(1656)adlıeserindetoplamıştır.66

Çeşitli toplumlar bitkilerin biçim ve renklerini insan organları ileilişkilendirmiş ve onları belirli hastalıklar için kullanmışlardır. Buna göreörneğin sarıkök ve parlak sarı renkli safran, safra kesesi ve karaciğerrahatsızlıklarında etkili olmalıdır. Paracelsus (1493-1541), 18. yüzyıla dekgündemde kalan işaretler öğretisinin önde gelen bir uygulayıcısı idi.Paracelsus’un“işaretler”(Alm.“Signatur”)öğretisinegöreherbirbitki,kendi“işaret”yada“belirtke”sine(Alm.“Signum”)sahiptirve“Doğa,yarattığıherşeyi,ondagizlemekistediğinitelikleringörüntüsüilebiçimlendirir”.Bitkiningörünümü, rengi, kokusu ya da yaşadığı çevre, onun tıbbî kullanımıkonusunda bilgi verir ve etkili olacağı organ ya da hastalıkla “benzerlik”(Alm. “Signatum”) taşır. Buna göre, örneğin tüm sarı nesneler sarı/yeşilsafraya, tümkaranesnelerkara safraya, tümbeyaznesneler isebalgama iyigelir; kan hastalıklarının tedavisinde kullanılacak bitkiler kırmızı renkli vesarılığı tedavide kullanılacak bitkiler, kadife çiçeği ve karahindiba (radika)çiçeğigibisarıçiçeklibitkilerken,kalprahatsızlıklarınakarşıkullanılacaklarisehercaimenekşegibiçiçekyapraklarıkalpşeklindeolanlardır.28Yinebunagöre, örneğin göze benzeyen bir bitki olan gözotu / gözlükotu (“Euphrasiaparthenium”), göz hastalıklarını tedavi eder; kanotunun (“Sanguinaria

canadensis”) gövdesinden elde edilen kırmızı renkli özsuyu kanhastalıklarının tedavisinde kullanılmaktadır ve ona bu adın verilmesininnedeni, kanamayı başka herhangi bir ottan daha iyi durdurmasıdır; narçekirdekleriisedişebenzedikleriiçindişağrılarınakarşıkullanılabilir.AncakParacelsus,ilaçlarınişaretleriüzerinekapsamlıbiröğretiyiortayakoyamamışve bu işi, 17. yüzyıl başında Oswald Croll (1560-1609) gerçekleştirmiştir(ŞEKİL37).67

ŞEKİL37.İşaretleröğretisinegöre,sırasıylakulak,diş,gözvesaçileeşleştirilenbitkiörnekleri:“Dışsalbenzerlik,tedaviedicietkiyiişareteder”.67

Paracelsus’agöreneredebirhastalıkvarsa,orada,dışgörünümü,hastalığınbelirtilerine karşılık gelen bir şifalı bitki bulunmalıydı. Benzerlik öğretisinegöreciğerotunun(“Hepaticae”)3-lopluyapraklarıkaraciğeri,cevizağacının(“Juglansregia”)meyvesiolanceviziçibeyni,haşhaşkapsülüisebaşıişaretederdi. Bu benzerlikler nedeniyle ciğerotu sarılık hastalığında (“hepatitis”),cevizakılhastalıklarıilebaşvemigrenağrılarında,incirgibibeyazbitkiözüiçeren bitkiler süt salgısını artırıcı olarak, boğumlu görüntüsünden ötürübambu omurga hastalıklarında, sarı renginden ötürü altın sarılıkta, beneklitaşlar ise lekeli hastalıklarda kullanılmalıydı. Eskiçağda ise insanlar cevize“Zeus’unpalamutları”derlervebaştanrınınhayalarına(testis)benzetirlermiş;bu bağlamda etimolojik açıdan Latince ceviz (“juglans”) ile İngilizcesalgıbezi (“glands”) sözcükleri arasındaki benzerliğe dikkat çekilmektedir.Devedikeni (“Silybummarianum”) böğür sancısına ve batıcı diğer ağrılara,kılıçotunun (“Hypericum perforatum”) delikli yaprakları (gerçekte ise ışığatutulduğunda bunların delik gibi görünen yağ birikintileri olduğu anlaşılır)bıçak yaralarına, kırlangıçotunun (“Chelidonium maius”) sarı renkli sütlüözsuyu vemerzagî nergisin şarap içinde kaynatılmış sarı çiçekleri sarılıkta,kırmızı yakıotu ise iç ve dış kanamalara karşı kullanılabilirdi. Taşkıranotu(“Semen saxifragae”), mesane taşlarını çözmeliydi. Orkidenin (“Orchisrubra”) kök yumruları, adından da anlaşılabileceği üzere afrodizyak olarakgeçerliydi; çünkü onlar, testise benzer yapıya sahiptiler (bitkinin adı da bubenzerliktengelmektedir:“Orchis”:testis;bitkinin“Orchismascula”türününArapça adı: “husyet el-sa’leb”: tilki taşağı). Gut hastalarının ayak başparmaklarının şiş ve kızarık şeklini andıran çiğdem soğanı, söz konusuhastalığın en etkili ilacı durumundadır.61, 68 Bu örnekler çoğaltılabilir: Kızkalbi (“Dicentra cucullaria”) bitkisinin kalp şeklindeki pembe çiçeklerininkalp-damar hastalıklarına iyi geleceği, lohusaotunun (“Aristolochia

clematitis”)uterusabenzerkıvrıkçiçekleriningüçdoğumlarıkolaylaştıracağıve renk analojisi nedeniyle kadıntuzluğu (“Berberis vulgaris”) bitkisininodunsugövdesininsarırenklikabukkısmıilezerdeçöpün(“Curcumalonga”)toprakaltıgövdesindeneldeedilen sarı renkli tozunsarılıkhastalığını tedaviedeceğiumulmaktaydı.69

Ortaçağ insanı nesneler arasında benzerlikler aramış ve bunları Tanrı’nınişaretleri olarak yorumlayıp “Signatur” diye adlandırmıştır. Bu “Signatur”(işaret, imza), “görünmez Tanrı’nın izi, yaratıcının yaratılan üzerindekigölgesiveresmi”idi.AvrupalısimyacıOswaldCroll’unLatincebiryazısındaşu ifade yer alır: “’Signatur’, karşılıklı bir benzeştirme, bitkilerle bedenkısımlarıarasındakibireşleştirmedir,sempatidir”.Bukonudaen iyibilinenörnek haşhaş kapsülü olup, onun, üzerine taç yerleştirilmiş kafa şeklindekiyapısı, haşhaşın insanın kafasına ve beynine olan hükümranlık etkisinigösterir (afyon çekenin kafayı bulması!). Mineral maddeler de böylesiişaretleresahiptir.Mağarasarkıtlarıtozhalineöğütülürve1drahmi/dirhem(~3,7 gram) kadarı kullanıldığında, ter sökücü olarak etkisini gösterir.Buradaki benzeşim (analoji), sarkıttan akan damlalarla, akan ter damlalarıarasında kuruludur. Ayrıca sarkıt (stalaktit), damlayan kireçli sudankireçtaşının katılaşmasıyla oluştuğundan, sarkıt tozu, kemik iyileşmesini dehızlandırmalıdır düşüncesiyle kemik erimesinde ve damla (gut) hastalığındadakullanılmıştır.2Eresos’luTheophrastos,DioskoridesveGalenosgibiklasikyazarların yanı sıra İslâm dünyasının İbn Sina, Musa ibn Meymun(“Maimonides”),İbnel-Baytar,el-KazvinîveŞemseddinel-Usmanî’nin(14.yüzyıl) eserlerinde, Davud el-Antâkî’nin (1541-1599) Tezkiretu Uli’l-Elbâbve’l-Câmi li’l-Aceb el-Ucâb (Akıl Sahiplerine Notlar, Bilinmeyenlerin veTuhaflıklarınDerlenmesi)adlıeserindeveFraFrancescoSuriano’nun(1450-1529)TraitésurlaTerreSainte(KutsalTopraklarÜzerineİnceleme)(1524)adlı eserinde Ortaçağ’da Ortadoğu’da “işaretler öğretisi” bağlamındakullanılan droglara ilişkin ipuçlarına rastlanmaktadır. Bu bilgiler, aşağıdaçizelgelerhalindesergilenmiştir(ÇİZELGE2,ÇİZELGE3,ÇİZELGE4):66

ÇİZELGE 2. “İşaretler Öğretisi” bağlamında Ortaçağ’ın bitkisel kökenlidrogları

Yaygınadı Türadı Kullanılankısmı İlgilihastalık Benzerlik

Kasıkotu Agrimoniaeupatoria

Çiçekleri,yaprakları Sarılık Renksel:sarı

Oğulotu Melisaofficinalis Yaprakları Kalbigüçlendirici Kalp

Aslanağzı Antirrhinummajus

Çiçekleri,kökleri Kuduzhastalığı Köpekbaşı

Mercanşakayığı

Paeoniamascula

Kökleri,çiçekleri Kanamalar Renksel:kırmızı

Hodançiçeğitohumu

Buglossoidesarvensis Tohumları İdraryollarıtıkanıklığı Taş

Kadıntuzluğu Berberiscretica

Yaprakları,tohumları Sarılık Renksel:sarı

Sığırkuyruğu Verbascumspp.

Kökleri,çiçekleri Gözrahatsızlıkları Gözkızarmasınayol

açar

Orkide Orchisspp. Yumruları İktidarsızlık Testislerebenzerlik

Kaplanboğan Doronicumscorpiodes Kökleri Hayvansokmasıve

zehirlerekarşıKökleriakrepkuyruğunabenzer

Gelincik Glauciumcorniculatum

Çiçekleri,yaprakları

Gözhastalıkları,kızarıklıklar Renksel:kırmızı

Ravent Rheumspp. Kökleri Karaciğer,böbrek,göğüsvemiderahatsızlıkları

Yapraklarınıniçorganlarabenzerliği

Erihagülü Anastaticahierochuntica Gövdesi Doğumenfeksiyonları Doğumsüreci

BaldırıkaraAdiantumcapillus-veneris

Yaprakları Saçsorunları Renksel:sarı

Dikenlikatırtırnağı

Calicotomevillosa Çiçekleri Sarılık Renksel:sarı

Sumak Rhuscoriaria Meyveleri Kanamalar Renksel:kırmızı

Ceviz Juglansregia Tohumları Başağrısı İnsanbeyninebenzerlik

Yabanitigülü Rosacanina Meyveleri Kanamalar Renksel:kırmızı

ÇİZELGE3.“İşaretlerÖğretisi”bağlamındaOrtaçağ’ınhayvansalkökenlidrogları

Yaygınadı Türadı Kullanılankısmı İlgilihastalık Benzerlik

Mürekkepbalığı Sepiaspp. İskeletkısmı Dişbeyazlatmada Renksel:beyaz

Mercan Tubiporamusica Gövdesi Kanamalar Renksel:kırmızı

Ateşböceği Lampyrisspp. Gövdesi Gecekörlüğü Işık

ÇİZELGE 4. “İşaretler Öğretisi” bağlamında Ortaçağ’ın mineral kökenlidrogları

Yaygınadı Türadı Kullanılankısmı İlgilihastalık Benzerlik

Hematit Fe2O3 Tozhalinde Kanamalar Renksel:kırmızı

“Yahuditaşı” Cidarisspp. Taşlaşmışkısmı İdraryollarıtıkanıklığı Taş

Beyazkil Kaolin Tozhalinde Solunumgüçlüğüsorunları Renksel:beyaz

Sonçizelgedegeçendroglardan“Yahuditaşı”,denizkestanesinintaşlaşmışkabukvedikenlerindenoluşmuşolupRomaçağındanberibuadlaanılmışveişeme güçlüğüne karşı ilaç olarak kullanılmıştır. Beyaz kile (kaolin) iseOrtadoğu’da çokluklamağaralarda rastlanıyordu.OrtaçağdaBethlehem’deki(Beytüllahim)birmağaradansağlanankalsiyumnitratbileşimlibeyazbirtuz(“galactite”),Hz.Meryem’intaşlaşmışsütüsayılarakonunkutsalkalıtıolarakOrtaçağda değer verilmiş, örnek kitleleri kiliselerde korunmuş, batılıtüccarların kayıtlarında “Meryem’in sütü / Bakire’nin sütü” adı altında yeralmış ve genelde Müslüman ve Hıristiyan kadınlarca ilaç olarakkullanılmıştır.66Benzerbiçimdeİsviçre’ninortasındakiPilatusDağıüzerindeyeralanLucerneGölü’ndebulunankalsiyumkarbonat(kireçtaşı)birikintileri,yerliler tarafından “ay sütü” diye adlandırılmış ve eczacılar tarafındanpazarlanmıştır.Bununtozu,hekimlertarafındanülsertedavisindekullanılmışvegöğüslerigeliştiripannesütünüartırdığıdüşünülmüştür.

Bu bağlamda bizde günümüzde bile Doğu Anadolu’da sarılık hastalığınayakalanan bebeklerin tedavisinde “sarı kundağa sarma”, “altın suyundayıkama”yadaküçükbirparça“sarıkehribaryutturma”gibiyöntemlerhâlâkullanılmaktadır. Paracelsus’tan bir yüzyıl sonra İngiliz Nicholas Culpeper(1616-1654),bitkiseltedavininEskiçağ’ailişkin“astrolojik”yüzünüyenidencanlandırmıştır. Astrolojik otacılar, bitkileri, zodyakın farklı işaretleriyleilişkilendirmişlerdi. Onlar bedenin çeşitli kısımları üzerinde egemen olanişaretvegezegenibelirleyipaynıastrolojikişaretitaşıyanbitkiyitanımlamaksuretiyle özel hastalıkları tedaviye girişmişlerdi. Ancak dönemin FrancisBacon (1561-1626) ve William Harvey (1578-1657) gibi bilginleri, bilimikurgusal süreçten deneysel sürece dönüştürmüşlerdir. Böylece biyolojik vetıbbî bilimler, öte yandan da otacılarla hekimler birbirinden ayrılmayabaşlamışlardır.Bitkilerinsınıflandırmasınaodaklananveişaretlerveyıldızlarbilgisini reddeden otacılar botanik bilimini oluştururlarken, Harvey’in kandolaşımınıCulpeper’ingezegenhareketlerindendahayararlıbulanhekimlerise bilimsel tıbbı oluşturmaya başlamışlardır.28 Culpeper’in Latince’denİngilizce’ye çevrilen Pharmacopoeia Londinensis (Londra Farmakopesi)

(1649) adlı eseri, ilaç listelerini ve onların formülasyonlarını içermekteydi.Ancak onun bu eseri İngiltere’de Krallık Hekimler Derneği’nce dikkatealınmamıştır; çünkü Culpeper, tıp hekimi olarak değil de daha çok otacı-kökçüolaraktanınmaktaydı.49

Özellikle uzun dönemler boyunca bir sihir ve şifa aracı olarak kullanılaninsanbedeninebenzeryapıdakiadamotu,belkidebuörneklerinenünlüsüdürve yapısal şekliyle de bağıntı kurularak afrodizyak olarak yaygın şekildekullanılmıştır. Ona dayalı olarak hazırlanan aşk iksiri de, partnerin isteğinikamçılayacak yönde etki edecektir.Merkezî sinir sistemi üzerine etki edenadamotu kökü, cerrahi işlemlerde uyutucu ve narkotik olarak dakullanılmıştır.61

İşaretler öğretisinde yalnızca şifalı bitkiler değil, hayvansal ve mineralmaddelerdegözönünealınmıştır.Kırmızırenkteolanhematit(kantaşı)kanlıishalde kan durdurucu ya da anemik hastalıklarda kan üretici araç olarakgeçerli sayılmış, turnabalığının toz haline getirilmiş sivri dişleri ise böğürsancılarınakarşıvebıçakyaralarınıtedavietmekiçinuygunbulunmuştur.61

İtalyan evrensel bilgin Giambattista della Porta (1538-1615),Physiognomonica (ya daDe humana physiognomonia) [İnsan Fizyonomisi(İnsanları Yüz Biçimlerinden Tanıma Bilimi) Üzerine] (1586) vePhytognomonica (Bitki Fizyonomisi) (1588) adlı eserlerinde, Paracelsus’unhastalık tedavisi konusunda geliştirdiği işaretler öğretisini daha dageliştirmiştir.OnunLiberdedestillatione (DamıtmaKitabı) (1563)veLiberdevinis(Şarap/AlkolÜzerineKitap)(1563)adlıkitaplarıdabulunmaktadır.Buöğretininöndegelendestekçileri arasındayer alan JacobBöhme (1575-1624),Almanya’daGoerlitz kentinde yoksul bir ayakkabıcı idi. 25 yaşındaiken derinlemesine mistik bir durugörüye (“vision”) sahip olarak Tanrı ileinsanarasındakigerçekilişkiyiduyumsamış,kendidurugörüsününbirsonucuolarakDesignaturarerum(NesnelerinİşaretleriÜzerine)(1621)adlıeserinikaleme almıştır. “İlk Alman Filozofu” olarak da nitelenen gizemci filozofJacobBöhme’yegörebitkilerin şekli ile insanvehayvanların yüzbiçimleritanrısal kriptogram gibiydi. “İşaretler öğretisi”, daha sonra İngiltere’deWilliamCole(1762-1833)tarafındanaşırıboyutlarauzandırılmıştır.66

“YENİDÜNYA”DAN“ESKİDÜNYA”YAULAŞANECZALAR

Keşifler çağı, Batı’lı hekimlerin tedavi yöntem ve araçlarını hem nicel(fazlamiktarlardakâfur,zencefilveraventgibiegzotikeczalar)hemdenitel(o zamana dek bilinmeyen eczalar) açıdan zenginleştirdi. 16. yüzyıldabunlara, Orta Amerika’dan getirilip İspanya’dan Avrupa’ya sevk edilen“Guajaco” (guayak), “Jalapa” (calapa, “Exogonium purga”) ya da “Radixmechocannae” gibi yenileri eklendi; yanı sıra balsamlar, “Sarsaparilla”(“Smilax”, saparna, gıcırotu) Sevilla’ya sevk edildi. Kuzey Amerika’nıngüneydoğusunda İspanyollar veFransızlar tarafındankeşfedilen “Sassafras”daeniyibilinenveençoktalepedilenyenieczalararasındaydı.SasafraağacıGüneyAmerikayerlilerinceilaçyapımındakullanılıyordu.SonradanünütümAvrupa’ya yayılan sasafra çayı, saç dökülmesinden bedensel rahatsızlıklaradek çeşitli amaçlar için her derde deva olarak kullanılır oldu. Ünlü İngilizmatematikçisi ve gezgini Thomas Harriot (1560-1621)Admiranda narratiofidatamen,decommodisetincolarumritibusVirginiae(VirginiaSakinlerininSorunlarıveGelenekleri)(1588)[→İngilizce’de:ABriefeandTrueReportoftheNewFoundLandofVirginia(YeniBulunanVirginiaÜlkesiÜzerineKısaveDoğruRapor)adlıünlüeserindesasafradanşöylesözeder:“Tatlıbirtadasahipodunuvar.Guayakdenilenodundandahaetkilibirfrengiilacıolduğudeneylerle saptanmıştır”. Sasafra yağı ise kanı güçlendirici olarak çokçakullanıldı.Aromaterapiamacıylakullanımıkesinliklesakıncalıolanbudroguinsanlar yüzyıllar boyu antibakteriyel ve antiviral araç olarak, ayrıcaromatizma tedavisinde, sigara alışkanlığını bırakmada, sivilce ve ciltlekelerine karşı ve frengi tedavisinde rasgele kullanmışlardır. Sir WalterRaleigh (1552-1618), sasafra kökü ve odununun ticaretinden çok büyük birservet kazanmıştır.Guayak odunu ticareti ise,Avrupa’nın ünlü tüccar ailesiFugger’lerin tekelinde idi. Başka bir Amerikan ecza maddesi olan kokayaprakları, tıpta ilk olarak 19. yüzyılda kullanıma girdi ve onunyapraklarından19.yüzyıldaeldeedilenkokain,günümüzdezararlıbirkeyifmaddesi halini aldı. Yerlilerin koka yaprağı çiğnemesi, onları Tanrı’danuzaklaştırdığıvekokabitkisinin“cinlerinzevkmaddesi”olduğugerekçesiyleLima’lıyöneticiler tarafından1563yılındayasaklanmıştı.Farmasötikolaraken önemli keşif ise kınakına bitkisi idi. Kınakına kabuğunun sıtma karşıtıetkisi,AvrupalılarcaCizvitlertarafından17.yüzyıldaPeru’datanınmıştır.34

BernardinodeSahagún(1499-1550),CodexFlorentine(FloransaKodeksi)adı ile tanınan 20 ciltlik Historia general de las cosas de Nueva España(1558-1577) adlı eserinde, Meksika’da kullanılan sanrı oluşturucu(halüsinojenik) bitkilerden söz etmekte olup bunlar arasında örneğinGüney

Amerika’daveKarayipler’de“coca”,“yopo/cohoba”,“ayahuasca”ve“SanPedrokaktüsü”gibilerbulunmaktadır.Benzerözelliktebirbitkiolankenevir(“Cannabissativa”)iseAmerika’yaAvrupa’dangötürülmüştür.

“YeniDünya”nınkeşfininAvrupa’yakazandırdığışifalıbitkilerşunlardır:2

•“Angostura”kabuğu(Venezuela,1759),

•“Kaskarilla”kabuğu(amberkabuğu)(GüneyAmerika,1670),

•“Kondurango”(EkvatorvePeru),

• “Quassia” (acıağaç, kavasya) odunu ve “Quassia” çiçekleri (Surinam /Guyana,1714),

•“Ratanhia”(ratanya)kökü(Peru,1779),

•“Sassafras”odunu(Meksika,1538),

•“Serpentaria”kökü(yılankökü,zeravent)(Virginia,1633),

•“Simarube”(Cayenne,1713).

Bunlarınhepside tropikülkelerin sorunlu tipikhastalıkları içinkullanılanşifalı bitkilerdi. Bunlar çoğunlukla yüksek oranda “tanen” maddesi içerenbitkiler olup hazımsızlık ve onun uzantısında sıklıkla çeşitli nedenlerdenkaynaklanan kronik ishallerde, akciğer iltihaplanmasında ve ateşlenmelerdeetkiliidi.BunlarındışındaözeldeşubitkilerdeAmerika’dangetirilmiştir:2,70

Amaranth (horozibiğiçiçeği /yabanikadifeçiçeği):Meksika’dakuraklığadirençli ve besleyici olması nedeniyle değer veriliyor ve dinsel ayinlerdekullanılıyordu.

Chenopodiumbitkisi:Akkazayağıbitkisi,akpazı(“Chenopodiumalbum”).Askarit ve kancalı kurtçuklara karşı etkin olan “ascaridol” adlımonoterpeniçerir.

Copaiva balsamı: Reçine, bitkilerin özel salgı dokularında üretilipdepolanan kıvamlı bir maddedir; balsam ise bitkinin yaralanması sonucuaçığa çıkan ve suda çözünmeyen yoğun ve kıvamlı bir maddedir. Yerlilertarafından bir ağaçtan elde edilen yumuşak bir malzeme olan Copaivabalsamı,yumurta sarısı ilekarıştırılarakbelsoğukluğunakarşıkullanılmıştır.Avrupa’dailkkullanıldığıtarih1648yılıdır.

Guayak odunu (“Guaiacum sanctum” / “Lignum sanctum”: kutsal odun /“Lignum vitae”: yaşam odunu / “Indian pockwood”): Kristof Kolomb’un(ChristopherColumbus)(1451-1506)Amerika’yıkeşfindenöncetropikmidevebağırsakhastalıklarınınyanısıraorayerlilerininönemlibirsorunu,frengiya da başkaca zührevî hastalıkların yaygınlığı idi. Yeni Dünya’nın fatihleri

Avrupa’yadönerlerkenyalnızca salgınhastalıklardeğil,onların ilaçlarınıdagetirmişlerdir. Guayak odunu 1508 yılında, kendisi de bizzat frengi hastasıolanConsalvusFerrand tarafındanSt.Domingo’danAvrupa’yagetirilmiştir.Paracelsus1529yılındabuşifalıbitkiyedikkatçekmiştir.

“İpekakuanha” kökü (ipeka, altınkökü): İpeka’nın elde edildiği“Cephalaelis ipecacuanha” ve “Cephalaelis acumina” adlı bitkiler GüneyAmerika’nın nemli ve karanlık ormanlarında yetişir.Kanlı basur (dizanteri)veishallerdeetkiliolanvekusturucuolarakkullanılanAmerikanyerlilerininipekası, genelde Brezilya’da kullanılmakta iken 1672 yılında Brezilya’danParis’e getirilmiştir. Günümüz bilgilerine göre bu bitki, tekhücreli hastalıköğesiolanamipleriçinbirzehirolan“emetine”adlıalkaloidiiçermektedir.

“Ipomoea violacea” / “Turbina corymbosa”: Gündüzsefası ya dakahkahaçiçeği sarmaşığının boruya benzer mor ve beyaz çiçekleri, sanrıoluşturucu”ololiuhqui”maddesiiçeriyordu.

Kınakınaağacı:16.yüzyılAvrupa’sındasıtma,öldüreceğiinsanlardaköylü,kral,prensvepapaayrımıyapmıyordu.Sıtma17.yüzyıldaRoma,VersaillesveLondradâhilAvrupa’nıngenişkısmınıetkiledi.Erken17.yüzyıldasıtmahastalarına uygulanan başlıca tedavi, kan alma idi. Bunun etkili olmadığıgörüldüğünde, ishal verdirmek ya da kusturucu kullanmak denenmiştir.Dahası sıtma hastalığının görülme sıklığının periyodik olduğu düşünülmüş,hastalık salgını ile gök cisimlerinin konumu arasında astrolojik koşutluklarkurularakçarelerüretilmeyedeçalışılmıştır.

Eczaolarakbuağacınkabuğu(“Cortexperuvianus”:Perukabuğu/“Cortexfebrifugus”: “ateş kabuğu” / “Cortex chinae”: kınakına kabuğu) kullanılır.Ünlü botanik bilgini Carolus Linnaeus (Carl von Linné) (1707-1778) buağaca, Peru genel valisi olan İspanyol Chinchón Kontu’nun (Don LuisGeronimoFernandezdeCabreraBobadillayMendoza)gençvegüzelkarısı,ChinchónKontesi Anna del Chinchónae’nin (Anna deOsorio) (doğ. 1599)onuruna “Cinchona” (çinkona) adını vermiştir. Bunun öyküsüne göre,Peru’nunbaşkentiLima’dakigenelvalinineşi,KontesAnnadelChinchónae,1629 yılı dolayında, ateşli bir hastalığa (olasılıkla sıtmaya) yakalanarakyatağa düşüyor. Tedavide çaresiz kalınınca, Zuma adlı Peru’lu güzel birkadın, İnkalar’ın geleneksel tedavisini uygulayarak genel valinin eşininateşini bu kabuğun şifalı gücü ile düşürüyor. Tarihsel olarak kınakınakabuğununbirİspanyol’untedavisindeilkkullanılışı1630’dagerçekleşmiştir.Peru’nun And Dağları’ndaki Lima kentinde İspanyol misyoner Augustinrahibi Antonio de la Calancha (1584-1654), 1633 yılında yazdığı AzizAugustin’in Kroniği adlı eserinde, günümüzde Ekvator diye bilinen ülkedeyerlilerin“ateşlenmeağacı”diyeadlandırdıkları,kabuğutarçınrengindeolanbir ağaç yetiştirdiklerini, oranın insanlarının ateş düşürme ve ateşli

hastalıkları tedavide bu ağacın kabuğunu öğütüp sulandırarak içtiklerini vesıtmanöbetindemucizevîbirsonuçeldeedildiğinibildirmiştir.İngilizhekimThomas Sydenham (1624-1689), tutucu galenik tedavi yöntemlerinindogmatikönyargılarındankurtulanilkhekimolmuştur.İlaçkullanımınakarşıher zaman eleştiri ile yaklaşan biri olsa da, gelip giden ateşlenmelere vesıtmaya (malarya) karşı etkili bir ilaç olarak kınakına kabuğu kullanımınıönermiştir.Başarıkazanmasıüzerinekınakınakabuğunun İspanyol tüccarlartarafından Avrupa’ya sevkıyatı artmış ve 1880 yılında örneğin yalnızcaAlmanya’daki kullanımı 28 125 kg’ı bulmuştur. Kleve’li Dr. Justus KarlHasskarl (1811-1894), 1854 yılında Hollanda hükümetine başvurarak 21sandıkdolusukınakınafidanınıCava’yagötürmüşvebitkiyioranıniklimineuyarlamıştır.

“Kınakına” adı, İnka dilinde “kabukların kabuğu” anlamına gelen “Quinaquina”dan gelmedir. 16. yüzyıl sonları ile 17. yüzyıl başlarında Avrupa’ya“Cizvitkabuğu”(“Jesuitsbark”)yada“KontesTozu”adıilegelenkınakınakabukları,kimitepkileredeyolaçmış,İngiltere’deKatoliklerevedolayısıylaCizvitlere düşman kişiler, bu tozun kullanılmasını istememişlerdir. ÇünküGüney Amerika’dan Avrupa’ya sevk edilen kınakına ticaretini tekellerialtındabulunduranCizvitler,buiştençokbüyükmaddîkazançsağlıyorlardı.Bumaddekullanılaraktedaviedilenhastalar,buetkininkiliseveruhanilerinkutsal gücünden kaynaklandığı propagandası yapılarak ve Cizvit tarikatınayandaşlık sağlanarak sömürülmeye çalışılmaktaydı.71 Kontes Anna delChinchónae’ninadındanötürü“Cinchona”(çinkona)adınıalanbukabukları,kontun1641’deİspanya’yadönmesindensonraözelhekimiJuandeVega,bolmiktardaAvrupa’yagetirmiştir.Dahasonraİspanya’nınSevillakenti,GüneyAmerika’dansağladığıbumaddeninticaretindetekeldurumunagelmiştir.Bumaddenin şifalı olduğunun deneyle kanıtlanması için Roma’daki tıp kolejieczanesine ve Roma’daki Sevilla Kardinali Joannes de Lugo’ya bitkiörneklerigönderilmiştir.KınakınakabuklarıdahasonraRoma’danBelçikaveFransa’ya da gönderilmiş, Fransa’da Kardinal Mazarin (1602-1661)tarafından, hasta olan genç kral XIV. Louis’ye kınakına tozu içirilmiştir.İngiltereKralıII.Charles’ın(1630-1685)hekimiRobertTalbor(1642-1681),bu ilaçla kralı tedavi etmiştir.45 Ancak o dönemlerde kınakına çok pahalıolduğundan,çoğubilgilihekim,sıtmahastalığınadahakalıcıvedahaucuzbirtedavi sağlamaküzere eski arsenikli preparatların kullanımını sürdürmüşvebu tutum uzun yıllar devam etmiştir. Kınakına ağacı kabuğu, çeşitlialkaloitlerinyanısırasıtmayakarşıetkiliolankininadlıalkaloidiiçeriyordu.P.JosephPelletier(1788-1842)veJosephBienaimé(JeanBaptiste)Caventou(1795-1877), kokinelladan “carmin” (1818), ayrıca “strychnin” (1818),“brucin” (1819), “veratrin” (1819), Güney Amerika’da yetişen Rubiaceaefamilyasından kınakına (Cinchona) bitkisi kabuğundan 1820 yılında sıtma

tedavisinin eşsiz ilacı kinin (“chinin”) ile çinkonin’i (“cinchonin”)yalıtmışlardır.BununardındanFriedrichKoch (1786-1865) ise1821yılındaAlmanya’da ilk olarak kınakına kabuğundan fabrika ölçeğinde kininüretirken, Pelletier, Paris yakınlarında kinin sülfat üreten bir fabrikakurmuştur.Caventou,Paris’te “ÉcoledePharmacie”de toksikolojiprofesörüve eczacı idi. Caventou, klorofil üzerine araştırmalar da yapmış ve Traitéélémentairedepharmaciethéorique(KuramsalEczacılığaGiriş)adlıbirkitapyazmıştır. Bursalı hekim Ali Münşî Efendi (ölm. 1733) ise 1718 yılısonlarındaBursa’da sıtmalıbirhastayı,o sıralar “hayat ağacı”dadenmekteolankınakınakabuğuiletedavietmiş,kınakınaadınınkimizamanbaşkabireczaolankınailekarıştırıldığınıbelirtmiştir.

Koka bitkisi: Koka (“Erythroxylum coca”) ağacının anavatanı Amazonbölgesi olup İÖ 2500’lerde kültüre alınmıştı.YapraklarıGüneyAmerika’dayerliler tarafından tedavi ve keyif maddesi olarak yaygın bir kullanımbulmuştuvehalendebubağlamdakullanılmaktadır.1499’daRahipThomasOrtiz, Güney Amerika’nın kuzey kıyılarındaki yerlilerin, keyif verici birmadde olarak kurutulmuş koka yapraklarını ağızlarında çiğneyerekkullandıklarını üst makamlarına bildirmiştir. Kolomb-öncesi dönemde kokabitkisiGüneyAmerika’dakiAndDağlarıuygarlıklarında ibadet törenlerindetanrılara sunulan en önemli armağanlardan biri idi. 1450’lerde İnka’larınPeru’sundakokabitkisininGüneşTanrısı’naarmağanolaraksunulmadığıbirtören yoktu. Büyük bayramlarda koka yaprakları tüttürülüyor ve kokadallarından yapılma çelengiyle rahip, dumana bakarak gelecek konusundakehanette bulunuyordu. Rahipler kendilerini Tanrı’ya yaklaştırmak içinağızlarına birer koka yaprağı alıp çiğniyorlardı. Bunun yetiştirilmesi vekullanımı, egemen ailelerin ayrıcalığındaydı ve onların dışında yalnızcarahiplerkokayaprağıçiğneyebiliyordu.Birİspanyolsoylusukokayaprağını,“yerlilerin tümüyle yıkımına yol açan şeytan icadı bir bitki” olaraktanımlamıştı.Bubitkinin yetiştirilmesiPeru’daki İspanyol yöneticilerce çokkârlı bulunmuş ve koka yapraklarını madenlerde çalışan işçilere çokçasatmışlardır. Madenlerde civa aracılığıyla gümüşün özütlendiği çok çetinçalışma koşullarının üstesinden gelebilmek için bir uyarıcı olarak o işçileriçok cezbetmiştir. Günümüzde kurutulmuş ya da aynı zamanda kavrulmuşkokayaprağıtozu,kireçtozuyadayerlilerinçiğnedikleribitkilerinkülleriilebirlikte,açlıkveyorgunluğubaskılamakvezihniaçmak içinkeyifvericivebaşarım (performans) artırıcı olarak kullanılmaktadır. Çağdaş tıpta kokabitkisinin tarihi, İtalyan hekim ve kültür filozofu Paolo Mantegazza’nın(1831-1910), 1859 yılında Sulle virtù igieniche e medicinali della Coca(Kokanın Hijyenik ve Tıbbî Yararları Üzerine) başlıklı bir monografiyayımlamasıylabaşlar.Ondankısabirsüresonra,Göttingen’deünlükimyacıFriedrich Wöhler’in (1800-1882) eskiden çalıştığı laboratuvarında Albert

Niemann adlı bir kimyacı tarafından koka bitkisi (“Erythroxylon coca”)yapraklarındankokainbileşenininsafolarakeldeedildiğihaberigelmiş,1884yılında ise Viyana’da göz cerrahı Dr. Carl Koller (1857-1944) tarafındankokain, yerel anestezide ilk kez kullanılmıştır. Kokain günümüzde, beyazkristalsibir tozolanhidroksiklorür tuzuşeklindeveenfiyeşeklinde(burunaçekilerek) kullanılmaktadır. Kokainin kaderini belirleyen başka bir yol ise,psikoterapinin kurucusu Viyana’lı ünlü nörolog Sigmund Freud’un (1856-1939) çalışmaları olmuştur. Freud, melankolilerde ve ağır bedensel vepsikolojikbitkinliklerdeilaçolarakonuönermiştir.Ancakkokaininnörolojidekullanımı, zehirlenme olaylarının görülmesi nedeniyle daha sonrasınırlanmıştır.

KokainkatkısıylahazırlananCoca-şarabı,çokçeşitlidiğerşarap türlerininyanı sıra pazara sürülmüş, aynı zamanda tıbbî malzeme niyetiyle dekullanılmıştır. Papa XIII. Leo (Gioacchino Pecci) (yön. 1878-1903),1870’lerde piyasaya çıkan ve üreticisi AngeloMariani’den (1821-1872) adalan “Mariani Şarabı”nı gittiği her yerde sürekli olarak yanında taşıyordu.1900’lerde aktörler, şarkıcılar, öğretmenler ve vaizlerin kullanımı için “sesdüzeltici”biraraçolarakkokaintabletleripazarlanıyordu.Ayrıcadişağrılarıiçindekokaindamlalarıkullanımdaidi.

Sarsaparilla (saparna, gıcırotu) kökü: Frengi hastalığında kullanılansarsaparilla kökü, 1530’da “EskiDünya”ya getirilmiştir.Sarsaparilla köküveguayakodunu,Amerika’danAvrupa’yagetirilenilkeczalardır.

Senega kökü (çıngıraklıyılankökü): Bu bitki, Pennsylvania ormanlarındayaşayanyerlileriçinçıngıraklıyılanısırmasındakullanılanözgülbirbitkiselaraçidi.

Bunların dışında 1570 yılındaMeksika’dan acı bir reçine içeren ve “kötüözsularıdışarı atan”Jalapa kökü, ayrıca Şili ve Peru’danBoldo yaprakları,16. yüzyılda Peru’dan bahçe fasulyesi, 1580 yılında Meksika’dan Perubalsamı, 16. yüzyılda vanilya, 1717’de Avrupa’ya ulaşan Cajeput yağı vehepsindenönemlisitütünbitkisidebulunmaktadır.

GüneyAmerikayerlileri,ucunaöldürücüzehirsürülmüşoklarkullanıyordu.“Strychnos toxifera” bitkisinde içerilen ve çok güçlü felç etkisi yaratan“kürar” adlı bu zehirin hazırlanması ile yalnızca yaşlı kadınlar uğraşıyordu.Buamaçlayaşlıkadınlarbirkulübeyehapsediliyor,oradabitkiözsuyunu,okucunasürülebilecekkıvamagelinceyedekkoyulaştıracakşekildebirkaçgünboyukaynatıyorlar,dahasonradakulübeninkilitlikapısıaçılıyordu.Eğerbuzehiri hazırlayan yaşlı kadınlar yarı ölmüş halde zeminde uzanmış yatıyorgörünüyorlarsa,hazırlananzehirinetkiliolacağıanlaşılıyordu.Kürarbileşiği,“Chondrodendron tomentosum” bitkisinden de hazırlanabiliyordu. FransızBilimler Akademisi tarafından 1735 yılında meridyen yayının ölçümü için

Peru’da görevlendirilen keşif grubu içinde yer alan Fransızmatematikçi veastronom Charles Marie de la Condamine (1701-1774), Ekvator’dakiQuito’ya gitmiş ve bu keşif gezisinde, oraya yerleşmiş bir İspanyol subayıolanAntoniodeUlloa(1716-1795)onaeşliketmiştir.Ulloa’nınokzehirlerinekarşı özel ilgisi vardı. Condamine, keşif gezisinden kınakına bitkisi, kürarzehiri ve doğal kauçuk örnekleri ile Paris’e geri dönmüştür. Kürar’ınkötürümleştiricietkisiçeşitlibilimadamlarıtarafındanincelenmişsedekürarbilmecesi,ünlüfizyologClaudeBernard(1813-1878)tarafındançözülmüştür.

Batı’lı tıp araştırmacıları, 1952 yılında, Amerikan yerlileri tarafındanyüzyıllar boyu iç sıkıntısını (stres) gidermek amacıyla çiğnenerekkullandıkları Rauwolfia (“Rauwolfia serpentina” / “Rauwolfia vomitaria”)kökünün değerini anlamışlardır. Bunun etken maddesi, bitkinin kökündenözütlenmiş ve “miltown” adı altında ilk müsekkin (yatıştırıcı) olaraksatılmıştır. Uyarıcı alkaloit veren bitkilerden,Azteklerin “cocoa”sı kafeincezenginolupAvrupalılarcaçoktutulmuşveçikolatayapımındakullanılmıştır.Başka bir kafein kaynağı olarak kahve,Yakındoğu’dan gelmiştir. Tütün iseAvrupalılar tarafından, içerdiği nikotin bakımından başlangıçta ilaç olarakdüşünülmüş; ardından da çay ve şeker modası yürürlüğe girmiştir. Aynıdönemde kokain içerikli koka yaprakları Avrupa’dan, afyon ve morfinalkaloitlerini içeren haşhaş bitkisi Uzakdoğu’dan, güçlü şekli marihuanaolarakbilinenhaşiş(hintkeneviri→etkenmaddesi“Cannabinol”)bitkisiiseYakındoğu’dan gelmiştir. Günümüzün ünlü içeceği “Coca-cola”nın,başlangıçtaazmiktardakokainkatılanveyatıştırıcıetkiyesahipolanbirtıbbîkarışım olarak düşünüldüğü, ancak böyle ilaçlara imtiyaz hakkı verilmesiyasalolmadığındanşirketinkokainyerinekafeinkatarakonungüçlendiricibiriçecekolmasınısağladığıbilinmektedir.72

AVRUPAHALKKÜLTÜRÜNDEİLAÇOLARAKKULLANILANHAYVANSALNESNELER

Şifalı sanılan hayvanlar arasında kırlangıç kuşunaRomalılarda çok çeşitlisağaltıcıetkileryorulmuştur.Germenlerdönemindeçoğuçiftçi,uğurgetiriciolduğunainandıklarıkırlangıçyuvalarının,evlerindenuzaklaşmamasınaözengösteriyor ve kırlangıç yuvasının bozulmasının uğursuzluk getireceğindenkorkuyorlardı.LorcherArzneibuchadlıilaçkitabındaşunlaryazılıdır:2

“Kuduz köpek ısırığında, bir kırlangıç yuvasından alınarak sirke içindeçözülenküçükbirparça,ısırıkyerinekonmalıdır.

Sudagevşetilmişkırlangıçyuvasıçamuru,alnaveşakaklarasürülürse,başağrısınıalır.

Küçükdililtihaplarındavebademcikşişmelerindekırlangıçpisliğininkülü,ballabirlikteparmakyardımıylaorayasürülmelidir.

Güneşyanığınaveyutakyaralarınakarşı,canlıhaldeyakalanmışkırlangıçyavrusu külü ile mür, eşit ağırlıkta balla karıştırılırsa, mükemmel şekildeiyileştirir.

Karındaki özsuları doğru oranlara getirmek için, kırlangıç pisliği ile balkarışımı,karınüzerinesürülür”.

Benzer tedaviler, kırlangıçpisliği yerine leylekpisliği, güvercinpisliği vetavuk pisliğiyle de uygulanmıştır. Özellikle de leylek, Germenlerde kutsalhayvan sayılır. İnanca göre onun yuvası, insanları yangından ve yıldırımdüşmesindenkorur.LorcherArzneibuch’tabukonudakireçetelerşöyledir:2

“Zehirlere karşı koruyucu olarak… leylekmidesini koyun sütü ile birlikteyemelidir.

Sara derdine karşı 25 zeytin yaprağı, 1 Pfund (~330 g) leylek pisliği, 1Pfundkurufildişikazıntısıve1Drahmi(~4g)kurutulmuşadasoğanı,enöndegelenaraçtır.

Damla hastalığına karşı merhem: 3 adet leylek yavrusu 7 Schoppen (1Schoppen=3,5litre)yağiçindeyarıyayadaüçtebireinenedekkaynatılır,dahasonrasüzgeçtengeçirilir.Buyağıniçine3Pfundayıyağı,6Onz(1Onz= ~31 g) boğa kuyruk yağı, 7 Onz geyik iliği, 1 Schoppen defne yağı, 1Schoppenmersinağacıyağıve1,5Onzleylekpisliğieklenir”.

Avrupa’da köpek pisliğine basmanın ya da başına uçan bir kuşunpislemesinin,uğurgetireceğineinanılır.

Sirke, bal ya da domuz yağı içinde keçi pisliğini baş ağrılarında, mide

sancılarında, kabakulakta, kaburga kırıklarında, bel kaymalarında ve ayakbileğiveeklemağrılarında,ilgiliyeresürerekkullananlarvardır.

8. yüzyıla ait bir ilaç kitabında, “kutsal hastalık” diye de bilinen saranöbetindebirhaftaboyukoyunkanıiçilmesiönerilmektedir.

Yaygın inanca göre, iyi gelecek ilaç, acı olmalıdır ki bedendeki ruhsalgüçlerihareketegeçirerektedaviedebilsin.

Ağrıyan kol ya da bacaklarda ve hasta eklemlerde akbaba yağı, akbabasafrası ve dövülmüş akbaba karaciğerinden yapılmış lapa ya da akbabasinirleri,hastalıklıyerekonur;çünküakbaba,uçmadakimanevrayeteneğiilehareketözgürlüğünüsimgeler.

Bal içinde boğa boynuzu külü ve toz haline getirilmiş gergedan boynuzu(zergerdan), Çin’de edep organları hastalıklarında ve afrodizyak olarakünlenmiştir. Avrupa engereği eti, zehirlenmelerde ve her derde deva olarakkullanılmaktadır.2

İnsan bedeninde ortaya çıkan çeşitli malzemelerin de “insanın, tümhayvanlar içinde en gelişmişi olduğu” düşüncesinden hareketle, hayvansaldrog kapsamına mumya tozu, yağ dokuları (“idam mahkûmu yağı”),kemikler, aybaşı kanı, saç kılı, tırnak, salya, irin, kan ve cesetlerden alınançeşitli parçalar da alınmıştır. Bir 17. yüzyıl Avrupa hekimi tarafından,mumyalama işleminin bir gerekçesi olarak şu açıklama yapılmıştır: “Yaşamhavadan kaynaklandığı için, bedenin hava içinde bozulup parçalanmasınıönlemek!”. Hayvansal drog kategorisinde alışılmadık bir uygulama olarak,insanetindenyapılacaktentürüngüçlügençölülerinbedenindenhazırlanmasıgerekmekteydi ve ancak bu durumda, onu kullanan kişiyi zehirlerden vesalgın hastalıklardan koruyabilirdi. Bu bağlamda insan kafatası kemiğindenhazırlanan droga özel önem verilmekteydi. Bunun sara hastalığına, kanlıbasura, tümkadın hastalıklarına ve açık yaralara iyi geldiği düşünülüyordu.Damıtılmışinsankanınıniskorbütevekabızlığa;damıtılmışidrartortusununidrar yollarındaki ve böbrekteki taşların düşürülmesine, melankolihastalıklarına ve eklem ağrılarına iyi geleceği düşünülüyordu. Eczacı vepopüler bilim yazarı Christoph Hellwig’in (1663-1721) Frauenzimmer-Apotheckgen… (Kadınlar İçin Ecza Dolabı…) adlı eserinde yer alan droglistesinde insan saçı, idrar, dışkı, et, deri, yağ, kemik, beyin, safra ve tazeinsan yüreği gibi ilginç drogların yanı sıra salyangoz ve solucan gibiyumuşakçaların, kimi böceklerin, kaplumbağa ve yılanların ve de gelişmişhayvanların çeşitli organ ve beden kısımları da yer alıyordu. 17. yüzyılAvrupa tedavi sanatında drog olarak yalnızca evcil hayvan türleri değilegzotikhayvanlardayerlerinialmışlardı.Koleraateşinidüşürmekiçinfildişitozu, ayrıca kunduz hayası yağı, misk, amber, balina spermi, tekboynuz /

gergedan boynuzu, kurt dili, bezoar, dağ sıçanı yağı vb. kullanılmıştır.Yılanların deri değiştirme yetenekleri, gençleşme / yenileşmenin bir işaretiolarak görülmüş, yılan eti her zaman ünlü tiryak karışımının en önemlibileşenlerinden biri olmuş ve “göksel tiryak” (“Theriaca coelestis”),eczacılarınendeğerliürünleriarasındayeralmıştır.73

Hayvansal kökenli ilaçlar 15. yüzyıla dek düşük boyutta kullanılmışsa da16. yüzyılda artmaya başlamış ve 17. yüzyıl başında en yüksek noktasınaerişmiştir.FransaKralı IV.Henri’ninhekimi JeandeReno,1608’de şunlarıyazmıştır: “(İlaç olarak) gitgide daha çok sayıda hayvan türlerindenyararlanılmıştır; örneğin kuduz böceği, tespih böceği, kertenkele, karınca,engerek, akrep, kurbağa, pavurya, sülük ve pek çok kuş.Bunların yanı sırahenüz gömülmemiş bir ölünün kafatası ya da oyuk kısımları; ayrıca birgeyiğin kalbinde bulunan kemikler; karga ya da tavşanın beyni, fil veyabandomuzudişleri, kurbağa kalbi, tilki ciğeri, yavru tekemesanesi, geyikpenisi, yılan derisi. Ayrıca insan, domuz, kaz, koyun, ördek, porsuk,adatavşanı,keçi,yılanbalığıveyılaniçyağları;geyik,danaveköpek(Boxercinsi) ilikleri; insan,güvercinvekeçi kanı;her tür süt ve tereyağı, kaymak,peynir gibi sütmamulleri; geyik, karaca ve tekboynuzun boynuzları; büyükkuzeygeyiği,keçivebuffalotoynakları;istiridyekabuğuveiçindekiincilerveçoksayıdadenizhayvanıkabukları”.45

“Uzun kulakları” nedeniyle sümüklü böcekler işitme güçlüğüne karşıkullanılmış; sarada,bir saralınınyada idamedilmişbirmahkûmunkafatasıkemiğindentazehazırlanmışkırıntılarverilmiş(asılarakidamedilenkişinin,ölürkensaralıgibikasıldığıbilindiğinden,bununlabenzeşimkurulmaktadır);sarılıktasarıbokböceğiyadaöküzünsarısafrataşlarıönerilmiş;spastikkashastalıklarında,enhızlıhayvanlardanbiriolan tavşanındizinin iç tarafı ilaçolarakverilmiş;tozhalinegetirilmişkeklikyadageyikkalbi,kalpilacıolarakkullanılmıştır.Almanya’daSchwaben’lihekimJ.F.Herrmann,1848yılında“benzerorganilkesi”niveçeşitliıstıraplarakarşıilaçolarak“kadavraruhu”nukullanmış; bu amaçla, tilkilerin, insandaki belirli bir organın hastalığınakarşılıkgelenorganınıezipkurutmuşvetozhalinegetirdiktensonraüzerineşarapruhu(alkol)katarakilaçhazırlamıştır.2

Avrupa’da ilaç kaplarının ya da şifalı kapların yapımındauzakülkelerdengetirilen ender eşyalar (değerli taşlar, devekuşu yumurtaları, mercanlar veçeşitli hayvanların boynuzları) kullanılıyordu. Boynuzların en ünlüsü, atbenzeri söylence hayvanı tekboynuzun (“unicorn”) boynuzu idi. Buboynuzdanyapıldığısöylenenkadehvekaşıkların,zehirinvarlığınıterlemeksuretiyle işaret ettiği söyleniyordu.Hayvansal ecza olarak boynuz, özellikledegeyikboynuzuçokönemliidiverendelenerek,külhalinegetirilerekyadageyik boynuzuyağı şeklinde kullanılmıştır.Geyik boynuzu (“Cornu cervi”)

parçalarının kızdırılmasından geriye kalan beyaz renkli bir toz (Lat. “cornucerviustum”)olanvekimyacaamonyumbikarbonat,amonyumkarbonatvekalsiyumfosfatkarışımıolangeyikboynuzu tuzu,Avrupa’daözellikleNoelçöreklerinin hazırlanmasında kabartma tozu olarak kullanılıyordu.Söylenceselhayvantekboynuzunboynuzu,özelbirönemtaşımaktaydı.Onunher derde deva (“Panacea” <Yunan yarı-tanrısı Pan’ın adından) olduğuna,özelde zehirlere karşı, ayrıca da diğer ilaçların etkinliğini artırmak üzereonlarakarıştırılarakkullanımıdüşünülüyordu.Tekboynuzadıverilenhayvan,arılığın simgesi olup söylenceye göre boynuzunu zehirli bir kaynak suyunadaldırdığında onun zehirini giderdiğine inanılıyordu. Tekboynuzlar kutsaleşyalara eşit düzeyde çok beğenilen değerli bir nesne olup içki kadehişeklinde ya da eczanelerde duvara asılı gizemli-büyülü bir süsleme nesnesiolarak eczanede bekleyen hastalar üzerinde manevî bir güvence etkisisağlıyordu. Tekboynuzlar masal hayvanları olmakla birlikte o zamanlargerçek bir yaratık olduğu düşünülüyor ve bu nedenle de başka yaratıklarlakarıştırılıyordu.Onunboynuzuolarakçoğukezdenizgergedanıdişi(2,5m’yevaranburgulubirdişesahiptir)yadafilvemamutdişlerikullanılıyordu.61,74

Fransız eczacı ve gezgin Pierre Pomet’nin (1658-1699)Histoire généraledes drogues simples et composées… (Basit ve Bileşik İlaçların GenelTarihi…) (1691) başlıklı Fransızca özgün eseri, 1712 yılında İngilizce’yeçevrilip A Compleat History of Drugs başlığı altında yayımlanmıştır. Eserbitkisel, hayvansal ve mineral eczaları ele almakta ve bunların tıp, kimya,eczacılık ve diğer uygulamalardaki kullanımını işlemekte olup içinde 86yaprak (folyo)üzerinde400adetbakırkazıma resimyeralmaktadır.Eserdebitkilerin değişik adları, yetiştiği yerler ve ülkeler, bitkilerin tohum, kök,odun, kabuk, yaprak, çiçek, meyve, sakız ve özsularından yapılma eczalisteleri, ayrıca hayvanlardan hazırlanan eczalar ele alınmış ve beş çeşittekboynuzun varlığından söz edilmiştir. Yazar eserde, metaller, mineraller,bitümler,taşlarvetopraklardanyapılaneczalarıdatartışmıştır.49Bubağlamdabirkaktüs türüüzerindeyaşayanvedeğerlibirboyarmaddeverenkokinella(Fra. “cochenille”) adlı böceğin bir bitki tohumu (!) ya da böcek olupolmadığı tartışılmakta; ipekböceği ayrı bir madde başlığı altındaincelenmekte; tarçın yağı, küçük hindistancevizi, şeker değirmenleri, tuzmadenleri, Hint indigosu, sünger avcılığı, denizayısı avı gibi konularişlenmektedir.

ESKİDÖNEMLERDETOPRAKTANHAZIRLANANİLAÇLAR

Paracelsus, Eskiçağ’ın altın, gümüş, demir, civa, bakır, kalay ve kurşunşeklindeki “yedi temel metali”ne ilişkin minerallerin ilaç bileşiminde yeralabileceğini belirtmiştir. Mineral droglar kapsamına değişik dönemlerdesirke,alkol,bitüm/asfalt,toprak,alçıtaşı,camtozu,bakırçalığı(bazikbakırasetat),değerliveyarı-değerli taşlar,kurşunbeyazı(bazikkurşunkarbonat),mercan (birdenizhayvanıolanmercan,bitkiyebenzergörünümünedeniylekimi zaman bitkisel drog kategorisinde de yer almıştır), ayrıca petrol, tuz,süngertaşı, inci ve şaraptaşı da alınmıştır. 16. yüzyılda antimon, demir vecivanınkükürtlübileşiklerimineraldrogolarakyaygınlıkkazanmıştır.73

Eskidönemlerdeşap,arsenik,boraks,sülüğen,zincifre(zinnober)vekükürtgibiminerallerle(“metallica”)bolus,talk,alabaster(sumermeri,kaymaktaşı)vekutsalmekânlarınkurutulmuştopraklarıgibitopraklarvetaşlar(“terraeetlapides”), eczanelerde satılıyor ve evlerde kullanılıyordu. Kutsal mekântoprakları ya da şifalı olduğuna inanılan topraklar, daha klasik Eskiçağ’dabüyükbirönemkazanmıştı.Onlarıntaklitvesahtesindenkaçınılmasıiçinbutür topraklar ayrıparçalarhalindevemadalyon şeklinde,üzerindeüretildiğiülkeninmührübasılıolarakpazarlanmaktavebunedenlede“terrasigillata”(mühürlenmiştoprak)adınıalmaktaydı.61İlaçolarakkullanılmışolantoprakvemineralmalzemelerhakkındaşubilgilerverilebilir:2

“Terra sigillata”: Limni Adası’ndan ya da Sinop-Trabzon yöresindensağlanan güzel kokulu “terra Lemnia” (Limni toprağı), ince tanecikli birbalçıkoluponunlayaraveçıbanlar sarılıyordu.Kaliteli şekli,mühürlenereksatıldığından “terra sigillata” (mühürlenmiş toprak) diye adlandırılıyordu.Daha sonraları, başkaca şifalı topraklar gündeme gelmiştir. Dioskorides veYaşlı Plinius “terra Eretria”dan, “Creta Cimolia”dan, “Melia terra”dan,“terraSamia”dansözetmektedirler.Tümbunlarda, içindedeğişenoranlardaşap, kükürt, demir, kimi zaman da güherçile ve volkan külü de bulundurankilli-marnlıtopraklarsözkonusudur.

Ortaçağda Bethlehem’deki “Süt Mağarası”nın beyaz killi toprağı,“Meryem’in sütü” diye adlandırılan ve emzikli kadının sütünü artırdığınainanılan mucizevî bir drog olarak kullanılmıştır. O dönemlerde vebasalgınlarında da toprağın ilaç olarak kullanıldığı bilinmektedir. Tıbbî killerSiena, Malta, Macaristan, Fransa, Silezya gibi yerlerden de sağlanmış, 16.yüzyıl sonlarında Saksonya’da bulunan “terra miraculosa” (“mucizevîtoprak”),oldukçapopülerlikkazanmıştır.Butopraklardanimaledilençömlekkapların da, onlardan içilecek içeceklerdeki zehirlere karşı insanları

koruyacağınainanılmıştır.75

Bu toprakların içsel (dâhilî) olarak kullanımı, Paracelsus tarafındanhastalıkların temelinde kimyasal olayların yattığı görüşünün ilerisürülmesinden sonra biçimlenen tıpta 17. yüzyıl başında devreye girmiştir.Paracelsus, daha önce “Tartarus”tan tehlikeli birmadde olarak söz etmiştir.Bu madde, bağırsak kanallarının aşırı asitlenmesiyle oluşuyor ve bununsonucuTartar(Tatar!)hastalıklarınayolaçıyordu.Paracelsus“Tartarus”ubirtaştürüolaraktanımlarvebununhastalığınıdaaçıkça“morbus lephantheuset lapillosus” diye niteler; burada “lephantheus” daha yumuşak bir taş türü(karaciğer taşı) ve “lapillus” ise daha sert bir taş olarak nitelenir.LatinceleştirilmişadıSylviusolanHollandalıhekimFranzde leBoë(1614-1672),hastalıkbelirtilerindebedendeoluşanyadaserbesthalegeçenasitvealkalilerinetkiliolduğunugörmüştür.Bunlararasındakidengebozulduğundabedendeasityadaalkaliegemenliğiyoluylabiracılık-ekşilikdurumuortayaçıkar.Budaanlıkortayaçıkanağrılarlakendinibelli eder. “Terrasigillata”alınacak olursa, bu fazlalık onun üzerine bağlanır ve acılık-ekşilik durumuortadan kalkar. Bu tür ilaçlar absorplayıcı (“absorbent”) ya da adsorplayıcı(“adsorbent”) diyebilinir.Her şeydenönceHalle’li ünlühekimvekimyacıGeorg Ernst Stahl (1660-1734), mide ve bağırsaklardaki asitliğin “terrasigillata”ileortadankalktığınaişaretetmiştir.

Demir:Yunantıbbındadövmedemirkırıntılarıvedemirpası,dışsal(hâricî)olarakkandindirmeveyaratedavisinde,manyetikdemirtaşı(Fe3O4)iseiçsel(dâhilî) olarak müshil amacıyla ve kanlı basur ve şiddetli rahimkanamalarındakullanılmıştır.Demirinkanamadurdurucuolarakkullanımı20.yüzyılagirenedekuygulamadakalmıştır.

Birdönemağrıvekasınçgidericimuskaolarakyastıkaltındakullanılannalçivisi, folklorik tıbbın önemli araçlarından biridir. İçinde belirli bir süre nalçivisi (mıh) bekletilmiş beyaz şarap, eskiden kansızlığa karşı ilaç olarakkullanılmış, bu sıvınınpaskırmızısı rengi,Paracelsus’un işaretleröğretisinegöre kan üretici etkisinin bir göstergesi sayılmıştır. Günümüzde demirlipreparatlar öncelikle kansızlığın belirli türlerinde kullanılmaktadır. İngilizhekimThomasSydenham,ozamanlarklorozdiyenitelenenkansızlıktademirkullanımınıayrıntılıolarakbetimlemiştir.Henüzkanhücresininmikroskopikresmininvekandaki vedokulardaki demir tayinininbilinmediği odönemde“kanın güçlendirilmesi” için doğal demir kullanımını önermiştir. İlk olarakyüz yıl kadar sonra 1746’da Vincenzo Menghini (1704-1759) tarafındankanda demir keşfedilmiş ve ondan da yüz yıl kadar sonra 1832’de PierreBlaud tarafındandemir eksikliğindeki kansızlığın tedavisinde demirli tedavikesinolarakuygulamayakonmuştur.

“Nitrum” (güherçile): Eskilerde sözü edilen “nitrum”un ne olduğu tam

belirgin değildir. Acaba “nitrum” adı verilen madde natron (doğal soda,sodyum karbonat) muydu? Amasyalı coğrafyacı Strabon (İÖ 64- İS 21),Mısır’ın natron göllerini “Nitriai” diye adlandırmıştı. Genç FriedrichHoffmann (1660-1742), “Nil kıyılarında kuraklık zamanlarında katı haldeayrılanmaddelerin toplandığı” “Nitria” adlı birbölgeden söz eder.Amabutuzu o, “Sal petrae” (güherçile) saymıştır. En Geç Ortaçağ’ın sonlarında“natron”ve“nitrum”kavramlarıbirbirindenfarklılaşmışve“nitrum”sözcüğügüherçileyi betimler olmuştur. Nitrat tuzlarından NaNO3 Şili güherçilesi;KNO3 ise Hint güherçilesi olarak adlandırılır. Nitrum’un (güherçile) tıbbîkullanımı,iyibilinensoğutucuetkisinedeniyleonunmukozadadikkatedeğerserinlikoluşturmasınadayanır.

17. yüzyılda Yaşlı Friedrich Hoffmann (1626-1675), Hermann Boerhaave(1668-1738) ve Georg Ernst Stahl (1660-1734) gibi büyük klinikçiler,iltihapların ve iltihabî ateşlenmenin tedavisinde en önemli araç olarakgüherçileyi kullanmışlardır. Hoffmann, barut ve patlayıcı maddebileşimlerinde yer alan güherçilenin “savunma noktalarını parçalayıp yerlebir etmedeki ve düşman birliklerini yenmedeki şaşılası yeteneğini”, onun“insan makinesinin amansız düşmanlarına karşı” hekimlerin silahı olarakkullanımıylakarşılaştırmıştır.Hoffmann,camkaptakibirtepkimedenemesinişöyle aktarmıştır: “Koyu renkli kanpıhtısı üzerine toz ya da çözelti halindegüherçile konacak olursa, pıhtı sıvılaşır ve taze parlak bir renk alır”. Busonuç,onunbeklentilerineuygundüşmektedir.BunedenleHoffmann,“asitliözsuların rol oynadığı yerlerde, susuzluğu dindirmede, aşırı hararetisöndürmede, ‘kan köpürmesinde’ (öfkelenmede), baş ağrılarında, akut veiltihabî ateşlenmelerde” güherçileyi önermiştir. Burada sıralananlar, ozamanlarınhastalıklarınınbüyükbölümünüoluşturuyordu.2

1694 yılında, güherçilenin nasıl etkide bulunduğuna ilişkin bir görüşoluşturulmuştu. Buna göre güherçile molekülleri ufacık parçacıklardanibaretti.Varsayılanuzun,sivrivekeskinmolekülşekliylebuparçacıklar,tıpkıcam kaptaki deneyde pıhtılaşmış kanı çözmesi gibi, kan damarlarındaki vebedenin diğer kanalcıklarındaki tembel kitleleri, “yağları” parçalayıpdağıtıyordu. Ancak güherçile, her şeyden önce zehirliliği nedeniyle, 19.yüzyıl ortalarının ecza dolabında yapılan ayıklama ve temizlik girişimisırasında çöp tenekesine kurban gitmiş ve tıbbî kullanımdaki yeriniyitirmiştir.2

ORTAÇAĞDAŞİFAARACIOLARAKDEĞERLİTAŞKULLANIMI

Skolastik filozof Johannes Duns Scotus’a (1266-1308) yakıştırılan birmetinde, Galenos’un humoral kuramına dayalı olarak cansız taş veminerallerindesalgılarasahipolduğuilerisürülmekte,bununkanıtıolarakdasütün, öğelerine ayrılması irdelenmektedir: Süt kesildiği zaman süttenyeşilimsi renkte süt suyu ayrılmakta (“balgam”), sütten tereyağı çıkmakta(“kan”), peynir yapılmakta (“kara safra”), kaynatılan sütte ise artıkkısımlaryokolmakta(“sarısafra”)idi.76

Gizli bilimlerle bağlantılı olarak değerli taşlara şifa, büyü ve tılsım gibiözelliklerin yakıştırılması ve bu bilgilerin Batı’ya aktarılması sürecinde“camın bir zehir olduğu” ve “en sert değerli taş olan elmasın, keçi kanıylaıslatıldığında yumuşayacağı ya da kırılgan hale geçeceği” gibisinden yanlışinanışlar da ortaya çıkmıştır.Değerli taşlarla tedavi sanatı (“lithotherapie”),alternatif tıp kapsamında yer almaktadır. Ancak yalnızca gerçek değerlitaşların,taşıyanıkötülüklerdenkoruyacağınainanılıyordu.

Süs taşları denilen doğal güzel taşlar, iki gruba ayrılır. Genelde elmas,zümrüt,yakutvesafiredeğerlitaş,bunlarındışındakalanlaraiseyarı-değerlitaş denir. Eski kültürlerde değerli ve yarı-değerli taşlar, çeşitli hastalıklarakarşı tedavi amacıyla da kullanılırdı. Örneğin kırmızı akik, her türlü kadınhastalıklarına,mide,bağırsakveidraryollarıenfeksiyonlarınakarşıkoruyucu,kanamalarıdurdurucu,aşkvesevgiyeyönelikduygularıgüçlendiriciolarak;kaplangözü,başağrısıvemigreninyanısırakaraciğer,böbrekveidraryollarırahatsızlıklarına karşı bağışıklık artırıcı ve inatçı kişiliği yumuşatıcı olarak;laciverttaşı(lazulit)isezayıfveyıpranmışsinirlerionarıcı,cilthastalıklarıveböcek ısırmalarında ağrı ve kaşıntıları giderici, yalnızlık ve kendiniküçümsemeduygularınıdengeleyiciolarakkullanılmıştır.Süstaşlarınınbaşkabirsınıflandırması,anorganik-organikşeklindedir.Mercan,inci,sarıkehribar(sarı amber) ve kara kehribar (Oltu taşı) gibi organik olanlar dışında süstaşlarıgeneldeanorganikdoğadadır.

“Kekeme” lakaplı Bizanslı devlet adamı ve yazarMichael Psellos (1018-1078), 40 sayfalık küçük bir metin halindeDeğerli Taşların Gücü Üzerineİnceleme’yi kalemealmıştır.BundaKlazomenai’li (Urlalı)Anaksagoras (İÖ500-428), Agrigentum’lu Empedokles (İÖ 485-425), Abdera’lı Demokritos(İÖ 470-361) ve Aphrodisias’lı Aleksander’e (3. yüzyıl) dayanarak değerlitaşların tıbbî özelliklerini işlemiştir. Buna göre oniks taşı korkulu rüyagörmeyi, zümrüt ise iç kanamaları önlerdi; yeşim, baş ağrılarına karşıuygundu; sarı kehribar (sarı amber) işeme güçlüklerine, beril karaciğer

hastalıklarına ve kramplara karşı kullanılır, mıknatıstaşı ise melankoliyiiyileştirirdi. Agat (akik), akrep sokmasına karşı iyi gelir, göz hastalıklarınıiyileştirir ve geceleyin yastık altına bir parça agat konursa, renkli rüyagörülmesineyolaçacağısöylenirdi.30

Değerli taşların tedavi sanatında kullanılması Antikçağ’a dek geri uzanır.Değerli taşların (“gemmae”) parlaklığı, rengi ve enderliği, onlara özelyetenekleryakıştırılmasınayolaçmış,bunedenledeçoğunluklamuskaolarakkullanılmışlardır.12.yüzyıldaPrülerSteinbuchadlıkitaptaenönemlionikideğerli taşın tıbbî nitelikleri betimlenmiştir. Rennes Piskoposu Marbodus(~1035-1123),Liberlapidumseudegemmis(yadaDelapidibus) (CevherlerveDeğerliTaşlarKitabı) adlı eserinde, değerli taşlara yakıştırılan tedavi vesihir güçlerini betimlemiştir.34 12. yüzyılın böylesi diğer değerli taş konulueserlerinin ana kaynağı olan bu eserde 60 çeşit taş ve onların şifa vericigüçleribetimlenmiştir.32

Avrupa’da safir, yakut, granat ve agat gibi değerli ve yarı-değerli taşlartedavi amacıyla kullanılacağında kırılıp toz haline getirildikten sonra ilacakarıştırılarakyadadoğrudan, tentürü(alkollekarışımı)hazırlanarakveyasuya da şarabın içine atılıp karıştırıldıktan sonra sıvı kısmı içilerek dekullanılıyordu. Değerli taşların çıplak deriye temasta etkili olacağıdüşünüldüğünden, öncelikle bir muska şeklinde kullanmaya özengösterilmiştir.61

Bingen’li Hildegard’ın Physica adlı eserinin taşlar ve metallere ilişkin“Lapis lapidarium” adlı bölümü, çağının klasik “cevhernâme” (Lat.“lapidarium”) adı verilen eserleri düzeyinde olup Ortaçağ’ın jeolojik-mineralojik bilgilerini yansıtmaktadır. O dönemde çok popüler olancevhernâmeler,kuyumcuvemücevhercidükkânlarındadasatılıyordu.Bunlarçoğunluklakısakitapçıklarolupmetaller,taşlar,değerliveyarı-değerlitaşlarele alınıyor, taşların bileşimine ilişkin bilgiler yer almıyor, fizikselözelliklerinden ise çok az söz ediliyor, özellikle onların tıbbî, büyüsel /sihirselvemistikniteliklerivurgulanmayaçalışılıyordu.16

Hildegard’ın değerli taşların tedavi edici güçlerini ele aldığıPhysica adlıeserinde onların en önemli özelliğinin, onlardaki doğaüstü güçlerin insanlarüzerindeki kötücül etkileri engelleyebilmesi olduğu belirtilmiştir. Muskaolarak taşındığında insanları kara büyünün olumsuz etkilerinden koruduğugibi, çevresinde yarattığı “aura” (bir cismin yarattığı düşünülen özel vegizemliatmosfer, inceışıkyadaruh)ileşeytanıninsanlarayaklaşmasınadaengel olurdu. Hildegard’ın şiirsel ve simgesel anlatımında, su ve ateştenoluştuğunainanılandeğerlitaşlar,diğerdoğalvarlıklargibi,Ortaçağtıbbınınöngördüğü “dört humor / bedensel dört salgı” öğretisi bağlamında farklısıcaklıkvenemderecelerinesahiptirvebunedenledeetkilerifarklıfarklıdır.

Hildegard’a göre akik, önerilere uygun kullanıldığında kalp ve dalakrahatsızlıklarında,mide ağrılarında, yüksek ateşli hastalıklarda çok etkilidir.Örneğinkalpbölgesindeağrıçekenbirhasta,elindeyadavücudundaısıttığıakik taşını daha sonra sıcak şarap buharına tutmalıdır; böylece kendivücudunun sıcaklığı ve nemi şarabın buharıyla karışır. Isıtılan venemlendirilen taş, şarabın içine atılır ve o şaraptan içilirse hastanın kalpağrıları diner. Safirin tedavi amacıyla kullanımı farklıdır.Göz rahatsızlığınakarşı, tükürükle ıslatılmış safir, bir süre gözün üzerinde bekletilir. Miderahatsızlığınakarşıkullanılacaksa, tükürükle ıslatılmışsafir,uzunsüreşarapiçinde bekletilir; yumuşayarak süngerimsi bir yapı kazanan taş, daha sonraağzaalınarakemildiğindemideağrılarınıgeçirir.77

Ebu’l-Reyhan el-Bîrûnî’nin (973-1048) Kitab el-Cemâhir fî Ma’rifet el-Cevâhir (Değerli Taşlara İlişkin Çeşitli ve Değişik Bilgiler Kitabı), İbnSina’nın el-Şifâ’sının mineraloji ile ilgili kısmı ve Nasîreddin el-Tûsî’nin(1201-1274) Tansuknâme-i İlhânî adlı eserinin İslâm dünyasında veOsmanlılardamineralojiliteratürününoluşmasınakaynaklıkedenanaeserlerolduğu anlaşılmaktadır. Bu eserlerde, İslâm’ın doğuşundan önce İran veHindistan’da daha önce gelişmiş bir gelenek sürdürülerek, madenlerinnitelikleri ile değerlerinin yanı sıra, onların tıp, tılsım ve büyü güçlerineilişkinyönlerideelealınmıştır.78Ebu’lAbbasAhmedbinYusufel-Tifâşî’nin(1184-1253) 1242 yılında yazdığı Ezhar el-Efkâr fî Cevahir el-Ahcar(Taşların Bilgi Çiçekleri) adlı 15 bölümlük eserinde, değerli taşlar, onlarınkökeni,coğrafyası,incelenmesi,saflığı,fiyatı,tıbbîvebüyüamaçlıkullanımıgibi konularda ayrıntılı bilgiler verilmiştir.79 15. yüzyılın ilk yarısındayaşayanŞirvan’lıMahmud(MehmedbinMahmud,MahmutŞirvanî)(~1375-1450), o dönemin en büyük hekimlerinden biri olup, el-Tifâşî’nin anılaneserini, gereksiz yerleri çıkardıktan sonra hataları düzeltip yeni bilgilerekleyerek Türkçe’ye çevirmiştir. Şirvanî’nin, halkın kalpazanlar tarafındankandırıldığıdüşüncesiylehazırladığıveCevhernâmeadıylabilineneseri1428yılında Kara Timurtaş Paşa’nın (ölm. 1404) oğlu olan Umur Bey’e (ölm.1461) ithaf edilmiştir. Şirvanî’nin Cevhernâme’sinin genişletilerek cinselgücükuvvetlendirici,güzelkokularıiçerenkısımlarıneklenmesiilemeydanagetirdiği,değerlitaşlardansözedenikincieseriise,Tuhfe-iMuradîfîİlmel-Cevâhir (Değerli Taş Bilimi Üzerine Sultan Murad’a Armağan) adınıtaşımaktadırvekitap,1430yılındaOsmanlıSultanıII.Murad’a(yön.1421-1444;1446-1451)sunulmuştur.Şirvanî,bukitaptakiamacınındeğerli taşlarıtanımak, gerçeği ile sahtesini ayırt etmek olduğunu belirtmiştir. Eserdeanorganikeczalarınyanısıraanorganikeczaolarakkullanılançeşitlideğerlitaşvemaddeleridetanıtmıştır.78

Bektaşîsimgelerindenolanteslimtaşı,OrtaAsyaŞamankültüründeki“yadtaşı”/“yadataşı”/“yağmurtaşı”inancınınbiruzantısıdır.Yadtaşınınuğurlu

olduğuna inanılır veOrtaAsya’daki Şamanlar bununla yağmur yağdırmayaçalışırlardı.Yassı ve önyüzüdışbükey şekilli olup çevresi 12 imamı temsileden12hilâlşeklindedir.GeneldeÜrgüpilçesindeçıkanHacıbektaştaşından(balgâmîtaşı)yapılır.Teslimtaşı,şukerametindendolayıBektaşîlercekutsalsayılmıştır: Hacı Bektaş Veli’yi (~1209- ~1270) zehirlerler, bu zehirlenmekendisine malûm olur ve kusar. Damarlı olan bu taşlar, işte o zaman bukusmuktanoluşmuştur.Bektaşîbabalarıteslimtaşınıgöğüslerindetaşırlar.80

Alfabe sırasında değerli ve yarı-değerli taşların tıbbî ve büyüsel yönlerişöyledir:81,82,83

AKUAMARİN: Eskiden, denizkızının insanlara armağan ettiği düşünülenbu soğuk, su rengi beril mineralinin, tedavi edici bir madde olarakkullanımının uzun bir geçmişi vardır. Boğaz ağrıları, akciğer hastalıkları,guatrvegözağrılarınakarşıoldukçaetkiliolduğudüşünülmekteydi.Pekçokdiğermavi ya da yeşil taşlar gibi akuamarin de göz yaralarının tedavisindekullanılmıştır. Bunun ilacı iki şekilde etkili olabilmekteydi. Birinci yöntem,taşı çok inceöğütüp, safsızlıklardanarındırmak içinelektengeçirmekveazbir miktardaki tozu, yaralı göz içine koyarak, hastaya, etkisini görene deksakince dinlenmesini salık vermekti.Diğer yol ise, taşı bir suyun içine atıpsonra bu suyla hasta göze banyo yaptırmaktı. Şişmiş salgı bezlerini(guddeleri)akuamarinleovuşturmanın,şişkinliğidindireceğineinanılırdı.Butaş,üzerindetaşıyanlarınspazm,katılmavekaraciğerrahatsızlıklarınıönlerdi.Avrupalı denizciler, sıklıkla, kendilerini fırtınadan koruması için, üzerinedeniz tanrısı Poseidon’un imgesinin kazılı olduğu akuamarini üzerlerindetaşırlardı(“cesarettaşı”).Akuamarincansıkıcıolabilecekhıçkırıknöbetlerinekarşıdakullanımahazırbirtedaviaracıolarakkullanılırdı.Buderdiçekenler,acilbirferahlıkgetirmesiiçin,yalnızcaiçineakuamarinbatırılmışbirbardaksuiçmeliydiler!Martayındadoğanlarınuğurlutaşısayılır.

AMETİST:(<Yun.“a-methystos”;“sarhoşluğugideren”)Kuvarsailesindenmoryadamavi-morrenklibutaş,Arapça’da“cebellokum”olarakgeçer.Eskiinsanlar tarafından ametiste, sarhoş olmaktan kurtarıcı etki yakıştırılmıştır.Göbeğe bağlandığında ya da ametistten yapılma bir kadehten şarapiçildiğinde,ametistinsarhoşluğuönleyeceğine inanılırdı.Buyarı-değerli taş,zehiridefeder,zihniaçar,askerleritehlikedenkorurvedamla(gut)hastalığınıiyileştirirdi. Ametist losyonu içilecek olursa kısırlığı tedavi edeceğine,yanında ametist taşımanın meslekte başarıyı artıracağına, büyüye karşıkoruyacağına ve cinsel hırsı frenleyeceğine inanılırdı.Ortaçağda ametist enpahalı taşlardan biri iken günümüzde pazarlarda bulunabilen bir taş halinialmıştır.

AYTAŞI:Potasyum-alüminyumsilikat(KAlSi3O8)bileşimlibirmineraldir.Yeryüzüne ait olan bu parlak taşın ay ile güçlü bir bağlantısı olduğu

düşünülmüştür. Aytaşı, kanseri defetmede ve kişiyi görünmez kılmadakullanılırdı. Simyacılar aytaşını, değersiz metalleri altına dönüştürmeuğraşlarında kullanmışlardır. Aytaşı, taşıyanları cinnet geçirmeden korurdu.Haziranayındadoğanlarınuğurtaşlarındanbiriidi.

ELMAS: Bingen’li Azize Hildegard, Hıristiyanlığın şeytana taktığı keçiboynuzlarını bir masala bağlar ve bunda elmasa iyi özellikler yükler.Hildegard, Liber divinorum operum simplicis hominis (Tanrısal YaratılarKitabı) (1174) adlı kitabında, ağzabir elmasparçası atıp emmenin, öfkevekıskançlığı giderdiğini ileri sürer.Hildegard’agöre, tıpkı ametist gibi elmasda örümcek ve yılan zehirine karşı, sara ve uyurgezerlik illetlerine karşıetkilidir; haneyi hırsızdan korur, elması üzerinde taşıyana konuşmadayeteneklilik, akıl vebilgelik bahşeder.16Daha sonraları denizci ve coğrafyakâşifi yazar Pierre Sidrac (1675-1736), sağlıklı çocuk doğurmak isteyenkadınların rahimlerine elmas koymalarının yararlarını anlatır ve rahimdekielmas parçasının, erkeğin spermini içerde tutarak kesin döllenmeyisağladığını belirtir. Zehirin varlığında elmasın terlediğine inanıldığından,zehir saptanmasında kullanılırdı. Bu taş, sıklıkla, zehiri defetmek üzeretaşınmaklabirlikteyutulacakolursaölümcülolduğunadainanılırdı.Elmasınbaşkacakullanımamaçlarıkemikleresağlamlıkvermek,şehvetedüşkünlüğüfrenlemek,cinlerikovmakvedoğumsırasındaanneveçocuğukorumakidi.Solkoldataşınırsayabanhayvanlarına,zehirlerevekötüruhlarakarşımuskaişlevigörürdü.

Bilinen en sert mineral olan elmasa 18. yüzyıl sonlarına dek yakıştırılanilginç bir özellik de, onun yanmayacağı düşüncesi idi. “Çağdaş kimyanınbabası”diyenitelenenAntoineLaurentLavoisier(1743-1794),yaptığıpahalıdeneylerle elmasın saf karbon olduğunu ve geriye hiç kül bırakmaksızınyandığınıkanıtlayarakbuboşinancıboşaçıkarmıştır.

HELYOTROP:Kırmızılekeliyeşilrenklibutaşınpekçokdinselvetedaviedici özelliği bulunduğuna inanılırdı. Kırmızı lekelerin, Hz. İsa’nın (ölm.~33) kanını temsil ettiği düşünülür ve taş, sıklıkla çarmıha (haça) gerilmeolayı ile ilişkilendirilirdi.Kanamayıdurdurduğuna inanıldığından,savaşçılarsıklıklaonuüzerlerindetaşımışlardır.

HEMATİT: (<Yun.“hema”:kan+“lithos”: taş)“Kantaşı”yada“kırmızıdemirtaşı”dadenen,Fe2O3bileşimlimetalikgrirenktekibumineralintıptakullanımınınuzunbirgeçmişivardır.Gözkapaklarıüzerindekiurlar(tümör),yumurtaakıyadaçemenotuiçinekarıştırılmışhematittozuylatedaviedilirdi.Göz kapaklarındaki genel iltihaplanmalar, yalnızca hematitin sudaki birkarışımınıgerektirirdi.Tozhalinegetirilerek(yağiçinde0,2gramkadar)kanhastalıklarını tedavide ve derideki yara ya da yanık acılarını dindirmedekullanılırdı.Kırmızıbirsıvıeldeedenedekıslakbirbileğitaşınasürterekelde

edilenhematit,safraileilgilidüzensizliklerintedavisindekullanılırdı.

İNCİ: Ünlü bir öyküye göre Eski Mısır’ın ünlü Kraliçesi VII. Kleopatra(yön. İÖ 51-30) ile Roma İmparatoru Marcus Antonius (İÖ 83-30),birbirlerine en pahalı hangi yiyeceği sunabilecekleri konusunda bahsetutuşurlar.Kleopatra,birkâseiçindesirkedenbaşkabirşeyikrametmeyinceAntonius buna çok hayret eder ve bahsi kazanacağını düşünerek sevinir.BununüzerineKleopatra,binlercealtındeğerindeolduğusöylenensonderecepahalıinciküpelerindenbirinikâseiçineatarakçözervebahsikazanır.

Gerçek inciBasraKörfezi’ndeki inci avcıları tarafından toplanıyorveçokpara ediyordu. Piyasada, Venedik’li camcılar tarafından camdan yapılansahtesi de vardı. İnci süte katılıp içilerek ülser tedavisinde kullanılır ve“manna”(dişbudakağacıözü,kudrethelvası)iletatlandırılmışsuiçindeki0,4gramlıkdozuvebayıdefederdi.Yanmışincitozusuylakarıştırılıpiçildiğindekanamaları durdurur; dumanı solunursa baş ağrısını geçirirdi. İnci yağının,sinirleri güçlendirdiğine inanılırdı. İçinde bir inci bulunduran istiridyekabuğu, etkilenmiş alana uygulandığında cüzam ve diğer cilt hastalıklarınıiyileştirirdi.Bu taşın,hazımsızlığıkolaylaştırmada,basuru tedavietmedevezehiri etkisizleştirmedeyararlıolduğudüşünülürdü.Çocukemzirenkadınlarkendisütlerinisağlıklıvebolkılmakamacıylaincilikarışımlarkullanırlardı.İncitozu,ayrıcatemelbirtuvaletmalzemesiolarakyüzvediştemizliğindedekullanılırdı.İnci,dürüstlüğünbirsimgesiisede,güçlübirafrodizyakolduğudüşünülmekteydi ve yalnızca 0,03 gram kadar dozu bile iktidarsızlığıgiderebilmekteydi. Hintliler bu taşı, uygun bir düğün armağanı sayarlar;kusursuz (“bâkire”) bir incinin törensel delinmesi (“bekâretin bozulması”),sıklıkla evlenmenin dinsel töreninin önemli bir bölümünü oluştururdu. Butaşınçoğu iyiözelliklerinekarşın sınırlamalarıdavardıvehattâkimiyerdeonukullanmakrisklisayılmıştı.Bunagörekusurluincilerin,gözdendüşmekve belâya uğramaktan cinnete, cüzama ve ölüme dek uzanan her türdensıkıntılarayolaçtığınainanılırdı.

KARA KEHRİBAR: Arapça’da “sebec”, İngilizce’de “jet”, Almanca’da“Gagat” olarak geçer. Bizde “Oltu taşı”, “Erzurum taşı” ya da “gage taşı”olarakbilinir.Tıpkıadikehribargibi,bedendesutoplanması,soğukalgınlığı,kadınhastalıklarıve isteridâhil çeşitli rahatsızlıklarıyatıştırmaküzereçoğuzaman yakılarak dumanı solunurdu. Kara kehribar dumanı, yöntemi tamolarakaçıkolmamaklabirliktekızlık(bekâret)kontrolündedekullanılır,içinekara kehribar daldırılmış su içildiğinde ya da kendisi takı olarakkullanıldığında doğumu kolaylaştıracağına inanılırdı. Toz halindeki karakehribar ve balmumundan yapılan merhem, şişmiş salgı bezlerinin (gudde)tedavisinde kullanılırdı. Kimi nedenlerle bu siyah taş, diş sorunlarındakullanılmıştır. Şarap içinde kara kehribar tozu karışımı diş ağrısını dindirir,

diş kaybına karşı koruyucu olarak hizmet eder ve diş tozu olarak dakullanılırdı. Victoria dönemi İngiltere’sinde kara kehribar, yas takısı olarakkullanılmıştır. Ama yas tutan kişiler, onu yalnızca taşımakla kalmamışlar,eklemromatizmalarınaiyigeldiğinevekelliğiönlediğinedeinanmışlardır.

KEHRİBAR (SARI AMBER): “Amber” sözcüğü Türkçe’de iki değişikmaddeyi nitelemede kullanılmaktadır. Biri, iğne yapraklı ağaç reçinesininyüzyıllarboyutoprakaltındakalıpfosilleşmesiyleoluşanyarı-değerlibirtaşolan kehribar (Lat. “lapis ardens“: “yanan taş”, İng. “amber”, Fra. “ambrejaune”,Alm. “Bernstein”: “yanan taş”), diğeri ise kaşalot balinasınınmide-bağırsaksalgısındaneldeedilenkokumaddesidir(Ar.“anber”,Lat.“ambra”,Fra. “ambre gris”: esmer/gri amber). Reçine kökenli olan kehribarın enderolarak yeşil ve gri-siyah tonları da bulunmaktaysa da yaygın renk tonu balrengi ya da sarıdır. Sarı kehribar (sarı amber), çeşitli nedenlerle bir tedaviaracı olarak yaygın biçimde kullanılmıştır. Toz haline getirilip ballakarıştırıldığındagörmegücünügeliştirirdi.Bukarışımagülyağıeklendiğindeisetedavialanı,gözdenkulağakayarvekulakiltihaplarınıvekimizamandasağırlığı bile iyileştirirdi. Sürtme sonucu statik elektrikle yüklendiği veelektriksel olaylarla ilişkilendirildiğinden, genelde gerdanlık şeklindekullanılarak,yaydığı“sıcaklık”yoluylahastalıkenfeksiyonlarınınyayılmasınıvesoğukalgınlığınıönlediğisöylenir.“Elektrik”terimibubağlamdaYunancakehribar anlamına gelen “elektra / elektrum / elektron“ sözcüklerindentüremiştir. Astım ve boğmaca öksürüğünü defetmek için kehribar yağı yayutuluryadamerhemşeklindegöğsesürülürdü.Nezle,bademcikiltihabı,göz/burunakıntısı,yanankehribardanyayılandumanlarısoluyarakyatıştırılırdı.Buişlem,tozkehribarıkızgıntuğlaüzerineserperekgerçekleştirilirdi.Yanankehribar dumanı, yorgunluk ağrılarını dindirmede de kullanılırdı. Sarılığıtedavide taş, yutulur ya da deriden sarı rengi eminceye dek beden üzerindetaşınırdı.Romatizmavedolaşımbozuklukları ilebaş edebildiğinevedişleriçıkmaya başlayan bebeklerin ağrısını dindireceğine inanılırdı. Kehribarşurubu,yatıştırıcıolarakkullanılmıştır.Böylebirkarışımınönemlibirdiğerbileşeniafyonolduğundan,builaç,olasılıklaötekipekçokilaçtandahaetkiliidi. Avuç içinde tutulan bir kehribar yumrusunun, ateşi düşüreceği ya dabunaltıcı sıcak bir günde bedeni serin tutacağı düşünülmekteydi. Kehribarboncuklu bir gerdanlık takmak, öksürüğü tedavi eder ve salgı bezi (gudde)şişkinliğini azaltırdı. Kehribarın tıp dışı kullanımı da vardı ve uyuyan birkadının göğsünün üzerine konduğunda, onun günahkâr eylemlerini açığavuracağınainanılırdı.Kötüniyetlerekarşıenetkilitaşlardanbiridir.

LÂLTAŞI(GRANAT,GRENA):(<Lat.“granatum”:nar<Lat.“granum/granatus”: tahıl tanesi, tohum) En değerlisi, Afganistan’ın Bedahşanbölgesindensağlananlâltaşınakimitedaviediciözellikleryorulmuştur.Ötekikırmızıvesarıdeğerlitaşlardaolduğugibionadakanamalarakarşıgüvenlik

sağlama ve kan hastalıklarını iyileştirme yeteneği yakıştırılmıştır. Kalbiuyarıcı olarak kullanıldığında çok etkili olduğundan, insanların onu aşırıölçüde kullanmamaya dikkat etmeleri gerekmekteydi; aksi halde felce yolaçabilirdi. Taşın bu gizilgücüne olan inancın nedeni, belki de kimi Asyakabilelerinde, daha öldürücü olduğuna inanıldığından lâl taşından yapılmamermikullanılmasıdır.Lâltaşı,gözlerdeki“akıntıların”tedavisinde(alnabirkuşaklabağlayarak),bedendekişaraptortusunuçözmede,perhizdenetimindevevebayısavuşturmadadakullanılırdı.Gecekâbuslarınıvekötüdüşüncelerikovmak –ve böylelikle uyuyamama derdini ortadan kaldırmak- amacıylainsanlaronuyanlarındataşırlardı.Koyukırmızıdanturuncu,sarı,kahverengive hattâ yeşile dek çok çeşitli renk tonlarında olabilen bu taş,Ocak ayındadoğanların“doğumtaşı”(İng.“birthstone”)olupenfazlayararısağlamakiçinbir altın yuva içinde taşınmalıydı. Sadakatin geleneksel bir simgesi oluptaşıyanızengin,sağlıklıvekeyiflikıldığısöylenirdi.Onunlailgili“merhamettaşı”,”tutkutaşı”gibinitelemelerdebulunmaktadır.

LAPİS LAZULİ (LACİVERTTAŞI, LAZURTAŞI, LAZURİT,ULTRAMARİN): Üzerinde altın rengi lekeler bulunan bu koyu mavi taş,Ortaçağ eczanelerinin değerli bir hammaddesi idi. Göz rahatsızlıklarınıiyileştirmede,içinebirparçalapislazulibatırılmışolanılıksuylagözbanyosuyapılırdı.Lapis lazuli ısıtılıpbedeninşişenyerine temasettirilirse, şişkinliğiazaltırdı.Lapislazulinintedaviamacıylakullanıldığıyaygınikidurumvardı.60gramlıkbirdozu,düşüğüönlerdi.Yumurta içindeyaklaşık2gramkadartozlapislazuli,karasevdayı(melankoli)defetmedeveyılanısırmalarınakarşıpanzehir(antidot)olarakkullanılırdı.

MALAKİT: Adı Yunanca çimen ya da çimen yeşili anlamındaki“malhe”dengelir.Bazikbakırkarbonat[CuCO3.Cu(OH)2]bileşimliolanveüzerinde yeşil renk tonlarının kuşaklar ve girdaplar oluşturduğu saydamolmayanbu taş, sayısızkullanımalanınasahipti.Malakit ilebalkarışımınındışsal(hâricî)uygulanması,kanamayıdurdururveadalekasılmasını(kramp)hafifletir,sütlekarıştırılmışmalakittozukalpağrılarınıgiderir,şarapiçindekitozu ise ülser tedavisinde kullanılırdı. 0,4 gram kadarı,müshil olarak etkiliidi. Baş dönmesi, kolera ve nazara karşı koruyuculuk, malakitin ötekiyararlarıydı.

MERCAN: Çok sayıda marifeti bulunan taşlardan biri olan mercan,hazımsızlıktan sivilce ve hastalık nöbetlerine dek her şeyi tedavidekullanılmıştır.Kırmızıtürü,çeşitlikanhastalıklarınıiyileştirmedekullanılırdı.Yaklaşık2gramtozmercan,kanamalarıdurdurmayısağlardı.Kırmızımercantentürü (ispirtolu çözeltisi), karaciğer rahatsızlıklarını iyileştirir ve idrarsöktürücü olarak kullanılırdı. Bebekler üzerinde taşınırsa, diş ağrılarınıhafifletme şeklinde onlara yarar sağlardı. Toz haline getirilmiş yaklaşık 0,5

grammercan,annesütüylekarıştırılarakkullanılırsa,saranöbetinidefedeceğiveçocuğunkiloalacağıvarsayılırdı.Kolyeşeklindetakılmışbeyazmercanın,karın ağrısını ve hazımsızlığı durduracağı düşünülürdü. Süt içinde 4 gramkadar toz mercan içilirse, mide ekşimesini giderirdi. Bir kedi postu içinesarılmış mercan, zümrüt ve safran karışımı, ateş düşürme amacıylakullanılırdı.Kadınlarlaözelbirilişkisiolduğudüşünülerek,kadınlarınaybaşı(âdet)döngüsüileuyumluolarakmercanınrenktonunun,koyudansolukrenktonuna doğru değişim geçireceğine inanılırdı.Bu becerikli süs taşının diğerözellikleri arasında, denizde fırtınaları önleme (ayı balığı postu içinde gemidireğinebağlanarak),kuduzudefetme,kemgözdenkorumavedeliliği(kuduzdelirmesidâhil)tedavietmegücüdebulunmaktaydı.

NECEFTAŞI (NECEF, KAYA KRİSTALİ, DAĞ KRİSTALİ, KUVARS):Tedavi amacıyla kullanılan en eski taşlardan biri olan kuvars,Roma’nın ilkyüzyılında tıpta dağlama aracı olarakkullanılmıştır.Başdönmesini önlediğidüşünüldüğünden 16. yüzyıl Almanya’sında “baş dönmesi taşı” olarakbilinirdi.Tozhalinegetirilipsusuzşaraplakarıştırılarakdizanteritedavisindekullanılmıştır. Bal içindeki karışımı ise annelerin bebeklerini beslemelerineyardımcı olmuştur. Zekeriya ibn Muhammed ibn Mahmud Ebu Yahya el-Kazvinî’ye(1204-1283)göre,birkişininkayakristalindenyapılmakaplardaniçecek içtiğinde susuzluk çekmeyeceğine kuvvetle inanıldığından,hükümdarlarneceftaşındanyapılmakaplaryeğlerlerdi.

OPAL: Opal, göz hastalıklarını (bir defne yaprağı içine sararak),iltihaplanmaları,kalprahatsızlıklarınıvekötühuyluurlarıtedavidekullanılır,gebe kalmayı önlediğine de inanılırdı. Güzel saçlı kadınlar, saç lülelerininparlaklığını korumak amacıyla yanlarında opal taşırlardı. Opalin görmeyigüçlendirdiğinevetaşıyanıgörünmezkıldığınainanılırdı.

SAFİR: (Yun. “sapphirus”) Tüm göz hastalıklarının iyileştirilmesinde,kanın temizlenmesinde, kalbin güçlendirilmesinde ve gaz ya da yelsıkıntısınıngiderilmesindekullanılmıştır.Sütlekarıştırıldığındaülseri,üzerinesürüldüğünde çıbanı ve sivilceleri kurutup giderir. Zehirli böceklere vesürüngenlere karşı öldürücüdür. Azmiktarda öğütülüp içilirsemüshil etkisiyapardı.

SARDONİKS: Tıbbî olarak, yılan ısırmasına ve öteki zehirlere karşıiyileştirmeamacıylakullanılırdı.

TOPAZ: (<Sanskrit. “tapas”: ateş)Müslümanlarda “zebercet” adı verilensarı renkli bu taşın, onu taşıyanı bedduadan koruduğuna, melankoliyidefettiğine,mutlulukgetirdiğine,neşeverdiğine,uykusuzluğudefettiğinevekelliği tedavi edeceğine inanılırdı. Tıpkı zümrüt gibi topazın da, zehirinvarlığınıişaretederekrenkdeğiştirdiğisöylenir.Yatıştırıcıetkilerinekarşıno,aynı zamanda güçlü bir afrodizyaktır ve cinsel işlevsizliği onarmada sıkça

kullanılmıştır.Gülsuyu ilekarıştırılan tozhalindeki topaz,kanamayıönlerdiveburunkanaması,burnunyantarafınabutaşıbastırmakladurdurulabilirdi.Deliliğin topaz ve şarap karışımıyla tedavi edeceğine inanılmaktaydı.Korkaklığı tedavi ettiği, urları giderdiği, görme gücünü artırdığı, hazmıkolaylaştırdığıveuyurgezerliğiönlediğidüşünülüyordu.

TURKUVAZ(FİRUZE):(<Fra.“turquoise”,Alm.“Türkis”)Batılılarİrankaynaklıbuyarı-değerlitaşıOsmanlıülkesindensatınalıpTürkleraracılığıylatanıdıklarından bu adı vermişlerdir. “Firuze” ise Farsça adıdır.[CuAl6(PO4)4(OH)8.5H2O] bileşimli bir mineraldir. Turkuvaz, tılsım vetedavidekullanılantaşlarıneneskibilinenlerindenbiridirvepekçokuygarlıkve kültürde değer verilmiştir. Değişebilir rengi nedeniyle hava durumunuöndeyileyeceği, hastalıkları işaret edeceği ve zehirin varlığı konusundauyaracağıdüşünülmekteydi.Görmegücünükuvvetlendirir,hattâkörlüğübiletedavi edebilirdi. Onu taşıyanı salgın hastalıktan koruyacağına, bedenigüçlendireceğineveavsırasındaşansgetireceğineinanılırdı.

TURMALİN:Turmalin,değerlitaşlardünyasınınnispetenyenibirüyesiisede, ona çeşitli tedavi edici kullanımlar yakıştırılmıştır. Bu bağlamda diş vekemikleri güçlendirmek ve varisli toplardamarları büzmek amacıylakullanılmıştır. Turmalin manyetik özellikler taşıdığından, bir ipek kumaşparçasıyla birlikte ilgili yer ovulacak olursa karıncalanmayı yatıştırırdı. Bunedenleona,uyumayısağlamavesinirlerigevşetmeyeteneğideyorulmuştur.Butaşınkelliğiönlediğidedüşünülmüştür.

YAKUT: Yakutun yetenekleri çoktur: Kan dolaşımını canlandırdığı,bağışıklık sistemini güçlendirdiği söylenir.Vebavediğer salgınlardankorur(sol tarafta taşınmalıdır), taşıyanı sağduyulu kılar, karasevdayı defeder,şehvete düşkünlüğü frenler, mal ve mülke koruma sağlar, hasatta bereketsağlar,emildiğindesusuzluğugidereceğineinanılırdı.

YEŞİM: “Böbrek taşı” diye de bilinir ve böbrek rahatsızlıkları için ilaçolarakyaygınbiçimdekullanılırdı.Böbrektaşlarınınkırılıpdüşürülmesiiçinbu organın üzerine sarılarak taşınırdı. Toz haline getirilip altın ve gümüşlekarıştırılan yeşim, ciğerleri, ses organlarını ve kalbi güçlendirir ve ömrüuzatırdı. Yeşim, pirinç ve çiy (şebnem) suyu karışımı, kemiklerigüçlendirmede, kasları daha esnek kılmada, zihni açmada ve kanıtemizlemede kullanılırdı. Düzenli olarak alındığında bu reçete, açlığı vesusuzluğu, sıcağa ve soğuğa karşı duyarlılığı azaltırdı. Bedeni çürümektenkoruduğunainanıldığındanyeşim,mumyacılıktadakullanılırdı.Birçocuğunboynuna asılı olarak taşındığında, onu çocuk hastalıklarına karşı korurdu.Mide ağrılarını ve mide ekşimesinden dolayı boğazda duyulan yanmaduygusunu gidermek, astımı hafifletmek, âdet sancılarını azaltmak vedoğumu kolaylaştırmak amacıyla da taşınırdı. Şarap içinde 0,2-0,3 gram

kadarı,safrarahatsızlıklarındankurtarırdı.

ZİRKON: (< Fars. “zargun”: “altın rengi”) Zirkonyum silikat (ZrSiO3)bileşimlibirmineralolanzirkonuneskiadı“sümbültaşı”yada“Yementaşı”idi. Kehribar renkli türünün takma adı “vaşak taşı” idi ve kahverengikumaştan bir torba içinde, uykusuzluğu tedavi için kullanılırdı. Toz halindezirkon,kalbiuyarıcıvekatılmavekramplarıdurdurucuolarakkullanılmıştır.Boynaasıldığındavebaveyaralanmalarakarşıkorurdu.

ZÜMRÜT: Farsça “zümürrüd” (>Yun. “samaragdos”, Lat. “smaragdus”,İng. “emerald”, Alm. “Smaragd”) sözcüğünden gelen ve “Venüs taşı” dadenen parlak yeşil zümrüt konusunda zengin bir halkbilimi oluşmuştur.Zümrüt, taşıyanı vebaya, tutarık (sara) illetine ve güçsüzlüğe; toz halinegetirilipiçildiğindeisezehirlihayvansokmalarınaveyutulmuşzehirlerekarşıkorurdu.Ötekimaviveyeşildeğerli taşlardaolduğugibionunbirnazartaşıolduğu düşünülür ve içine bu taşın daldırıldığı su ile altı saat süre ile gözbanyosu yapılacak olursa çoğu rahatsızlıkları iyileştirirdi. Zekâyı ve kalbigüçlendirdiği söylenir, doğumu kolaylaştırdığına ve stresi giderdiğineinanılırdı. Genellikle en çok yaklaşık 0,5 gramlık dozlarla verilen ince tozhalinegetirilmişzümrüdün,damla(gut)hastalığını,karaciğerrahatsızlıklarınıvesarılığıiyileştirdiğineinanılırdı.Ağızdatutulduğundakanamalarıdurdururveeğerkarnınüzerineveağıziçinekonacakolursadizanteriyitedaviederdi.Doğurmagüçlüğüçekenhamilebirkadınınsağbaldırınabağlanacakolursa,doğumukolaylaştıracağıdüşünülürdüve cüzam tedavisinde elmas tozundanhazırlanan bir yakı (ilaç bileşimindeki maddelerin bir yağ ya da sıvıylabirlikte yoğrularak hasta organ üzerine konacak şekilde hazırlanması)kullanılırdı. Zümrüt, insan gözleri için yararlı idiyse de diğer yaratıklar, budenlişanslıdeğillerdi.Yaydığıışıkyansımalarıyılanveakrebiuzaktutarveeğer bir yılan gözlerini dikerek bir zümrüte uzun uzun bakarsa, kör olurdu.Göz hastalıklarını önler, tutkuları frenler, yıldırımı yolundan çelerdi.Mayısayınındoğumtaşıdır.

ÇEŞİTLİREÇETELER

VebanınTedavisi:Yaklaşıkolarakherbiri0,6gramolaninci,zirkon,zümrütvemercan,tozhalineöğütülür.

VenedikTiryakı:“Ermenitaşı”(mavibakırkarbonat),inci,kömürhalinegetirilmişerkekgeyikboynuzuvemercankarıştırılır.Kanzehirlenmesini,sıtmayıvekötücülhummayıiyieder.

GaskonyaTozu:Oryantalbezoartaşı(panzehirtaşı,birtürkeçininböbrektaşı),beyazkehribar,kırmızımercan,yengeçgözü,tozhalindegeyikboynuzu,inci,karayengeçkıskacı.Yaşamkoruyucutemelbiriksirdir.

İnciHapı:Uzunbirinci,maltiçineyadakaynatarakdemlendirilmişyılanödü,balpeteğivesüngertaşıözütüiçinebatırılır.İncisünekhalegeçerse,çekilerek60-90cmuzunluğagetirilirveküçükparçalarakesilir.Gençlik

iksiriolarak,ayrıcadaiştahsızlığakarşıkullanılır.

“AquaPerlata”(İncisuyu):İnciler,sıvıhalegelenedeksirke,limonsuyuyadavitriyolruhuiçindeçözülür.Dahafazlaçözücüsıvıekleyerekdinlenmeyebırakılır.Tatlandırmaküzereşekerkatılır.4kısımincisuyunaherbiri1’erkısımolacakşekildegülsuyu,çilektentürü,hodançiçeklerivepelesenkyağıkatılır.Kullanmadanönceçalkalanır.30-45gramlıkdozlarıbedendedirençoluştururvesalgınhastalıkateşlenmesiniiyileştirir.

İncininYıkanması:Yaklaşık60-90graminci,damıtılmışsirkeiçinekonurveşaraptortusu(tartar)eklenir.Dinlendirdiktensonraüsttekisıvıboşaltılır.Kalıntı,kaynaksuyuileyıkanarakdurulanır;dahasonraincitozu,sönmekteolanateşinüzerindekurutulur.

KayaKristaliTentürü:Kayakristali(neceftaşı)yükseksıcaklığaısıtıldıktansonrasoğuksuiçinekonur(busıradaçatlar).Parçalarıtartartuzlarıylabirlikteısıtılırvebirsıvıçözeltihalinegetirilir.Buçözeltininyarısıalınıpşaraplabirlikte,karışımkırmızırenkalanadekdamıtılır.Buişlem,geridesafdağkristalininbirtentürükalanadekbirkaçkezyinelenir.Dozlar40damlayakadardır.Bedeninbiryerindesutoplanmasını,lenfatikşişlikyadahastalıkkuruntusuiçindekikarasevdayıiyileştirmedekullanılır.

KayaKristalininGizliİlacı:0,5kgkadarkristal,yüksekbirsıcaklığadekısıtılıpvitriyolruhuiçinebatırılır.İşlemonkezyinelendiktensonraincebirtozhalinegelenedek,birmermerüzerindeezilir.Damla(gut)hastalığınınyadasafrakesesitaşı/böbrektaşıilacıolarakhazırlanmasında,kristalhaldevitriyolruhueldeetmeküzerevitriyol(sülfattuzu)çözeltisi,kurutmakâğıdıüzerindensüzülür.Birkadehdolusuetsuyuiçine7-10damlaeklendiğinde,idrarsöktürücüolarakkullanılabilir.

MercanTentürü:Kırmızımercanınbirdalı,erimişbalmumuiçinegömülür.Mercanrengisolanavebalmumukırmızımsıbirrenkalanadekbirateşinüzerindeikigünboyubekletilir.İşlemyinelenir.Balmumukabuklarşeklindekırılırvekabuklar,rengikırmızıyadönenedekalkoliçindedemlendirilir.İdrarsöktürücüolarakkullanılır.

YeşimdenKutsalİçecek:Eşitkısımlarhalindeyeşim,pirinçveçiy(şebnem)suyu,birbakırpotaiçinekonur.Kaynattıktansonra,artakalansıvısüzülür.Buiksirinkullanımıkemiklerigüçlendirir,kaslarıgüçlüveesnekkılar,zihniaçarvekanıtemizler.

17. yüzyıl Osmanlı hekimlerinden Zeynelâbidin bin Halil (ölm. 1647),çeşitli gıdalardan ve yiyecek ve giyeceklerle ilgili halk sağlığı bilgilerindensöz ettiği Şifâ el-Fu’ad li Hazret-i Sultan Murad adlı eserini IV. Murad’a(yön.1623-1640)sunmuştur.Bukitabın14.bölümündekimideğerlitaşlarınsağlık konusundaki etki ve yararlarından söz edilmektedir. Burada verilenbilgileregörebirinsana1kırat(yakl.0,2gram)elmasyutturulacakolursaoinsanölür;elmasyutaninsanıkurtarmakiçinöncesıcaksuveyağkarışımıilekusturup sonra süt içirilmelidir; yakutu macun haline getirip zehirli yılansokan kişiye yedirilirse zehiri giderir; bir insanın parmağında yakut taşlıyüzük varsa o insan suda boğulmaz; ağzının içinde yakut taşıyan insanınsusuzluğugeçer;yakutkaranfillebirliktedövülüpyenirsekalbekuvvetverir;

zehirlenmiş kişiye dövülerek toz haline getirilmiş zümrüt içirilirse zehirinzararınıgiderir;saraderdiolanlarzümrüttakarsasaraderdigider;lâltaşındanyüzük taşıyanlar korkulu rüya görmez; bir miktar zebercet (topaz) dövülüpiçilirsekalbekuvvetverirvegözünnurunuartırır;inciyeuzunsürebakılırsagönüldeki gamı defeder; inci dövülüpmacun haline getirilerek yenirse kalpağrısınıgiderir;firuzeyidövüpiçilirseakrepsokaninsanaiyigelir;akiktaşıkalbekuvvetverir; susayan insanağzının içinebillur (kayakristali)koyarsasusuzluğu gider; mercan yakılıp diş dibine sürülürse diş eti kanamasınıdurdurur;dişlermercanköküyleovulursasıkıntıyıdefeder;tozhalinegetirilipyenenmercan kan tükürmeyi keser; beyazmercan zehirli ve zararlı hayvansokmasını defeder; erkek çocuğunun boynuna mercan asılırsa sarası gider;mideninüzerinedışarıdanyeşimâsâ(çubuk)konursaağrısınıalır;“bâdzehir”(panzehir)herorganaetkiederekzehirinzararınıgiderir;halkarasındaüçtürpanzehir bilinir ve bunlardan madenî olanlar madenî zehirleri giderirkenbitkiselolanlarisebitkiselzehirleridefeder.20

YILANTAŞIVEONUNLAİLGİLİDENEMELER

1660-1670’lerin önde gelen iki doğa filozofu olanAthanasiusKircher ileFrancesco Redi arasında, tüccar ve misyonerlerin Hindistan, Çin veGüneydoğu Asya’nın çeşitli bölgelerinden getirdikleri belirli taşların tıbbîkullanımlarıkonusundaşiddetlitartışmalaryaşanmıştır.Bezoartaşıdışındabutaşlar arasında yer alan en ünlülerinden biri, başta yılan sokmalarına karşıolmaküzere insanbedenindekiher türlüzehirlenmeyekarşıpanzehirolaraketkidiğikabuledilenveoyörelereözgüzehirlikobrayılanınınalnındadoğalyolla oluşan somut bir taş olarak yılantaşı (Lat. “lapis serpentinus”, İng.“snake-stone”)idi(ŞEKİL38).84

ŞEKİL38.FrancescoRedi’ninExperimentacircavariasresnaturalesspeciatimillasquaeexIndiisafferuntur(ÖzellikleHindistan’danGetirilenlerOlmakÜzereDeğişikDoğalNesnelerÜzerineDeneyler)(Amsterdam,1685)adlıeserindenbirkaçyılantaşıörneği(bueserinorijinali1671’de

İtalya’dayayımlanmıştır).84

Almanya’da doğan ama otuz yılı aşkın süre İtalya’da yaşayanAthanasiusKircher (1602-1680) “CizvitDerneği” (“Societas Jesu”) üyesi olup Papalıkile Collegio Romano’daki Cizvit tarikatının Aristotelesçi doğa filozoflarıarasındaki köprüyü oluşturmaktaydı. Kircher, aynı zamanda CollegioRomano’dakiCizvitMüzesi’nin(“MuseoKircheriano”)kurucusuvemüdürüidi.OnunenönemlimuhalifiolanFrancescoRedi(1626-1698)iseToskana’lıolup Floransa’daki Medici sarayının sadık hizmetkârı idi. Medici sarayı,Galileo Galilei’ye (1546-1642) ve Cizvit-karşıtı kesime sadakatle bağlı birmerkez konumundaydı.Redi, çürümekte olan birmaddenin üzerinde ortayaçıkankurtçukların“kendiliğindenüreme”yoluyladeğilyumurtayadatohumşeklinde dışarıdan geldiklerini öne süren bilgin olarak tanınır. Yılantaşlarıİtalya’ya,öncelikleHindistankaynaklıolarak1650’lerdegelmeyebaşlamıştır.

17. yüzyıl gezi literatüründe [örneğin Jean-Baptiste Tavernier’nin (1605-1689) 1678’deAmsterdam’da basılan Six Voyages en Turquie, en Perse, etaux Indes (Türkiye, İran ve Hindistan’a Altı Yolculuk) adlı eserinde],yılantaşı üzerine bilgiler de yer almaktaydı. Arapça’da “hacer el-hayye”,Farsça’da “mâr mihre” olarak geçen yılantaşı yüksek değer verilen çoksayıdaki egzotik (yabancıl) ilaç arasında basit bir taş idi. Doğu gezisinden

dönenmisyonervetüccarlarçeşitlitiptehastalıklarıtedaviediciböyledoğalürünleriBatı’yaaktarmışlardır.OnlarHindistanveÇin’inyerlihalkının,yılanısırmasınınyarattığızehirlenmeyi,ısırıkyerininüzerineyılantaşıyapıştırmaksuretiyle tedavi etmeye çalıştıklarını, taşın zehiri tamamen emdikten sonrayara üzerinden kendiliğinden kopup düştüğünü ve kurbanı tamameniyileştirdiğini belirtmişlerdir. Eğer bu taş daha sonra süt dolu bir kap içinekonursa, emdiği zehiri süte vererek sütü yeşil bir renge dönüşüyor ve taş,tekrar tekrar aynı amaçla kullanılabiliyordu. Bir Arap yazara göre bu taşyılanın boyun kısmında bulunuyordu ve çoğu zaman beyaz inci renginde,kimizamandasiyah-beyazalacalıoluyordu.Kircher ilk kez China monumentis illustrata (Resimlerle Çin Anıtları)

(1667)adlıeserindebutaşınharikalarındanvetıbbîgücündenbilgilerverereksöz etmiştir. Her ne kadar Doğu’da ve Uzakdoğu’da yaşayan Cizvitmisyonerler,taşların,doğaltıbbîtedavininbirbölümünüoluşturduğunukabuletmekte idilerse deKircher, oryantal tıp kuramlarına fazla yüz vermemiştir.Yine de yılantaşının etkinliğine ilişkin raporlara ilgi duymuş ve tek başınayaptığıdeneylerleburaporlarıdoğrulamayaçalışmıştır.

Kircher, Çin’demisyoner olarak yıllarını geçiren Polonyalı CizvitMichalBoym (1633-1704) ile yaptığı görüşmelerden hareketle çizimler yapmış veChinamonumentisillustrata‘daÇin’inQuam-sibölgesiyerelBrahmanlarınınorayaözgükobrayılanlarınınasıl yakalayıponlarınkafatasındanyılantaşınıcerrahi işlemlenasılçıkardıklarıkonusundabilgivermiştir.BaşkabirCizvitmisyoneri Heinrich Roth (1620-1667) ise raporunda, bu hayret verici taşındoğal yolla oluştuğu kobra cinslerinin nasıl tanınabileceğini yalnızcaBrahmanlarınbildiğinibelirtmiştir.Boym,Kircher’eBrahmanların,yılanlarınbaş, karaciğervedişlerindenhazırlananbir karışımdan, aynı derecede etkilibaşkataşlardaürettiklerini,onlarınbuyapaytaşlarınüretimreçetesinisıkıbirşekildegizlituttuklarınıveyüksekfiyatlarlasatışıyapılankimisahtetaşlarınortalıktabulunduğunudabelirtmiştir(ŞEKİL39).84

ŞEKİL39.MichalBoym’unFlorasinensis,fructusfloresque(ÇinBitki,MeyveveÇiçekleri)(Viyana,1656)adlıeserindenÇinmiskkeçisiileÇince’de“Gento”diyeadlandırılanvesöylentiyegöre

başındanyılantaşınınçıkarıldığıyılan.84

Heinrich Roth bir keresinde bir akrep tarafından elinden sokulan birhizmetkârıüzerinde,birkezdeçıbanlıbiradamüzerindeolmaküzerebutaşıHindistan’da ikikezbaşarıylakullanmıştır.Kircher,yılantaşını1663yılındaRoma’da“şaşkınizleyicilerönünde”birengerekyılanıtarafındanısırılanbirköpeküzerinde sınamış vedeney sonucunuChinamonumentis illustrata’daşu şekilde betimlemiştir: “Bu taş, köpekteki yılan ısırığının yerineyerleştirildiğinde taşyaraya,onugüçlükleuzaklaştırabileceğimizbirşekildeyapışmışveoradauzunsüretutulukalmıştır.Sonundatümzehiriboşalttıktansonrakanadoymuşbirhaldeoyeribırakmıştır.Köpek,zehirdenkurtulmuşvebirkaçgünsonraeskisağlığınakavuşmuştur”.

Benzerbirdeney,hasatmevsimindebirengerek tarafından ısırılanbir işçiüzerinde Kircher’den bağımsız olarak Roma’lı Carlo Magnini tarafındangerçekleştirilmiştir. Buna göre işçiye yapıştırılan taş iki saat sonra kanladoygunluğaerişipdüşmüşveadambirsürederinbiruykudakaldıktansonrayavaşyavaşkendinegelmiş,kimikalpilaçlarıverildiktensonraeskisağlığınageridönmüştür.

Kircher,Magneticumnaturaeregnumsivedisceptatiophysiologia(DoğanınManyetikDünyasıyadaFizyolojiTartışması)(Roma,1667)adlıeserindedeyılantaşı konusunda bilgi vermiştir. Bu eserinde temelde evrendeki gizemlimanyetikkuvvetleriişlemişolmaklabirlikteyılantaşına,toksikolojininyoğunbir sistematik öğretisi içinde yer vermiştir. Hermetik kozmolojikdüşüncelerden ve Jan Baptista van Helmont’un hastalıklara ilişkindüşüncelerindenderindenetkilenenKircher,zehirlibiryılanındoğalbirürünü

olanyılantaşınıngücünüaçıklamaküzerebenzerkuvvetlerinbirbiriniçektiğiyönünde bilinen kavramı kullanarak dolaşan kandaki toksik ruhların bu taştarafındanmanyetik ve sempatik yolla çekildiğini açıklamıştır.Daha öncekiMundus subterraneous (Yeraltı Dünyası Üzerine) (1665) adlı kitabındaKircher, zehirlerin doğal etkisine ilişkin kuramını kurmuştu. Paracelsus’unbenzermaddelerletedaviöğretisindenesinlenerektümzehirlihayvan,mineralve bitkilerin, tıpkı demirin mıknatıstaşı tarafından çekilmesi gibi, diğerzehirlerikendilerineçekeceğinivarsaymıştı.Günümüzdebilekimiyerlerdeuygulandığıüzeremanyetizma,Ortaçağ’da

cadılığa karşı def edici bir güç olarak kullanılmış, yanı sıra delilik veuykusuzluk derdinin tedavisinde ve zehirlere karşı panzehir olarakmıknatısyadamanyetikdemirtaşışifaaracıolarakkullanılmıştır.

Avrupa’datiryak,tıpkı“mithridatum”gibi,engereğinvebitkilerinkarmaşıkbirbileşiği idi.Tiryak17.yüzyılın en saygın ilaçlarındanbiri olupyalnızcayılanısırmasınadeğilbedendesutoplanmasına,sarahastalığına,melankoliyevekolerayakarşıdakullanılıyor,çoğuhekimonundikkatedeğerşifavericive hastalıklardan koruyucu güce sahip olduğuna inanıyordu. Homeopatiilkeleri,zehirliyaratıklarınniçinözelolarakhayvanzehirinekarşıt(panzehir)birgücesahipolduğunuaçıklar.Bunagörezehirlervepanzehirler,özellikleyılanlarınkolaycaçoğalabildiğiçoksıcakiklimbölgelerindebolbulunurlar.

Redi, zehirli yılanlarla ilgili olarak 1664 yılında yazdığı bir eserde özelolarak yılantaşını ele almamış, ithal edilen egzotik kaynaklı ilaçları (uzunömür verici “ginseng”, baş dönmesi için fil kılları, damla hastalığı için kuşyuvası, sağırlığakarşı tozhalindeki armadillokabuğuvb.) tartışmıştır.Rediilk deneylerinde başka bir zehir olarak tütün yağını da incelemiştir. Dahasonrakideneyleri,onayılantaşınınhiçbirdeğeriolmadığınıkesinbirşekildegöstermiş ve yılantaşı ile tedavi etmeye çalıştığı zehirlenmiş her hayvan,sonundaölmüştür.RediengerekzehirineekolarakTunus’tansağladığızehirliakreplerle de deneyler yapmıştır. Bu zehirleri yabani güvercinler, çiftliktavukları ve beç tavukları üzerinde de denemiştir. Tüm bu deneylersonucunda, taşların panzehir etkisi konusunda hiçbir değerinin bulunmadığısonucunavarmıştır.Bubulgulara,Kircher’inöğrencisi ve asistanıGiuseppePetrucci yanıt vererek ustasını savunmuştur. Petrucci ayrıca, Redi’nin,deneylerinde kullandığı Floransa yılantaşlarının hileli ve güçsüz taklitlerolduğuiçinbaşarısızolduklarınıbelirtmiştir.Kircher’in,yılantaşınıgeceleyinzehirlibirböcekyadaörümcektarafındansokulanünlüCizvitvaizGiovanniAndreaSavini’yebaşarıylauyguladığıdabelirtilmiştir.

Redi’nin Medici sarayındaki konumu, deneyci olarak, toksikolojiksınamalar için gerekli zehirleri ve canlı hayvanları bulma konusundaKircher’e oranla büyük bir üstünlük sağlamaktaydı. Medicilerin büyük

dükünün köpeklere karşı aşırı bir düşkünlüğü vardı ve Redi de bu nedenleşanslıydı.Duka II.Cosimo de’Medici (1590-1621), babası ve büyükbabasıgibi, içlerindedevekuşu, ayı ve filler de yer alan egzotik hayvanların enderkoleksiyonuna çok emek vermişti. Redi, Mısır krokodilleri ve dev denizkaplumbağaları gibi yabancı yabanlar üzerinde yapılan açımlamalardan(diseksiyon)haberdardıveayrıcaNapoli’densandıklardolusuengereklerveTunus’tanakreplergetirtiyordu.Redi,Toskana’dasarayhekimiolarakişleriniyürütürken, Kircher Roma’daki Cizvit kolejinde kâtip olarak çok farklı biryaşamsürüyordu.BunedenledeKircher’in,araştırmakoşullarıbakımındanRedi’yegörebüyükeksikliklerivardı.Kircherdeçokuzunsüre,Medicilerindesteğini alarakFloransa’da çalışmanınyollarını aramıştı.Bu amaçla çeşitlikitaplarının kopyalarını, kendi engin bilgisinin kabul görmesi umuduylaMedicilere göndermişti. Yine bu amaçla, çok hacimli eseri OedipusAegyptiacus’u (Mısır’lı Oedipus) (1652-54) Medicilerin büyük dükü ileCosimo’nunkardeşiveaynızamandaAccademiadelCimento’nunkurucusuolan Leopoldo de’ Medici’ye (1617-1675) ithaf etmişti. Kircher, Cizvitdostlarına katkıda bulunarak bilimsel doğruların keşfine ve “İsa’nınKrallığı”nın geliştirilmesine çaba harcamaktaydı. Bu nedenle onun Çinkonusundaki eseri, yalnızca orada bulunan uygarlığı ve doğal ilginçliklerikaydetmekle kalmamış, aynı zamanda da Cizvit misyonerlik programınınreklamınıdayapmıştır.84

Kircher’in yazmalarından, Collegio Romano’da eczacılık konusunda daçalışmalar yapıldığı ve Cizvitlerin burada hazırlanan ilaçları denetlediklerianlaşılmaktadır.1656’daRoma’dakolerasalgınıçıktığındaKircher,salgınınseyri konusunda Van Helmont’un görüşlerini temel almıştır. Buna ilişkineserinin adı Scrutinium physico-medicum contagiosae luis quae diciturpestis’tir (VebaAdı Verilen Bulaşıcı Hastalığın Fiziko-Medikal İncelemesi)(1658).

Yılantaşı konusundaki tartışmalardan on yıl kadar önce, sıtmanın biricikilacı kinini içeren kınakına kabuğu, sıtma ateşinin tedavisi için Avrupa’yayaygın bir şekilde girmişti ve bunun Güney Amerika’daki ormanlardantoplanıp Avrupa’da pazarlanmasına kadar denetimini üstlenen Cizvitler, buiştençokkazançlıçıkmıştı.BuyeniilaçCizvitmisyonerveCizviteczacılarlaöylesinebütünleşmiştiki,yaygınolarak“Cizvitkabuğu”(“Jesuitsbark”)yada “Cizvit tozu” diye bilinir oldu. Cizvitler ayrıca pek çok yeni egzotikmaddeyidepazarlamaktaydılar;örneğinkimiCizvitler,kanamayıdurdurmakveaşırıiştahıdizginlemekamacıylasokaktahipopotamdişibilesatıyorlardı.AncakhiçbirCizvit,birhekimolaraküniversiteeğitimigörmemişti.Rediisekendi çağdaşı olan üniversite eğitimi görmüş hekimler gibi, ayrıntılıincelemeler eşliğinde beslenme, karmaşık yapılı mineral sular, kan alma,bağırsakları boşaltma, karmaşık şuruplar, haplar ve bitkisel ve hayvansal

maddelerinkarışımındançorbatürüiçeceklersalıkvermeyeçalışmıştır.Redi,VanHelmont’çularınbaşınıçektiği,çokhızlıetkiyenmineraltemelliilaçlaragönülsüzceyaklaşmışvebununyerineeşeksütü,zehirkatılmışşarap,kişnişotu,ebegümeciyağı,narkabuğu,geyikboynuzujelâtiniveÇintarçınılapasıgibiengelenekselilaçlarıyeğlemiştir.84

Kircher, denizaşırı ülkelerde yaşayan Avrupalı Cizvitlerin gözlemlediğidoğalolgularailişkinraporlarabaşvurmaktaydı.ÇinkonulueserindeKircher,Cizvit arkadaşlarının ona gönderdiği, doğanın ilginç yaratıklarına ve tuhafolaylarınailişkinöyküleriişlemeyeyönelmiştir(ŞEKİL40).

ŞEKİL40.AthanasiusKircher’inbirkitabındakiÇinmiskkeçisinigösterenburesmin,ağırlıklıolarakmisyonerCizvitMichalBoym’danalıntılandığıanlaşılmaktadır(A.Kircher,Chinamonumentis

illustrata,Amsterdam,1667).84

Kircher,yoğunbirCizvithaberleşmeağınınaşırıetkinolduğu,Roma’dakiCizvit Derneği’nin ana merkezinde oturuyordu. Redi ise, doğrulayamadığısürecetümbubilgileregüvensizlikduyuyordu.KircherveRedi,yılantaşınınzehirlenmeyi tedavi etmede etkili olduğu konusunda birbirleri ile aslaanlaşamadılar; anlaştıkları nokta ise, hayvanlar üzerindeki deneyselsınamalarıntıbbîbilgiiçindeönemlibiryeriolduğuidi.

1687 yılında hekim ve anatomist Edward Tyson (1650-1708), Amerikançıngıraklı yılanı konusundaki geniş çalışmasının bir bölümü olarakyılantaşınınbirbetiminivermiştir.Burada,damlahastalığındanmustaripbirkadınıntedavisindeyılantaşınınetkiliolduğununsaptandığınıbelirtmektedir.1697’de, hemen hemenKircher’in ölümünden yirmi yıl sonra geniş ölçüdesaygınlıkkazanmışdoğaaraştırmacısıPaoloBoccone(1633-1704),yılantaşıkonusundayazmışveonunlehinekanıtlarilerisürmüştür.Lucca’lıbirCizvitolan GiuseppeMaffei, bu konuda Roma’da dört deney yapmıştır. KardinalFabio Chigi’nin (sonradan Papa VII. Alexander) (1599-1667) sarayındakihekimler, engereklerin ısırdığı birkaç av köpeğini tedavi etmişler, başkakişiler ise yılantaşlarının acı veren örümcek ısırmalarını tedavi ettiğinikanıtlamışlardır. Almanya’da kuduz bir kurt tarafından ısırılmış bir hastayılantaşıyla tedavi edilmiş, bu konuda başka bir haber ise yılantaşının“kötücülateşlenme”gösterenhastalarınbileklerinesarıldığındabaşarılısonuçverdiğişeklindegelmiştir.SonuçolarakBoccone,aşırıgazyapankarınların,hastanınrektumuyoluylayılantaşınınuygulanmasısonucuiyileştiğineilişkinçok sayıdaki raporu, kendi üzerinde gerçekleştirdiği deneyle dedoğrulamıştır.84

“MUMİYA”İLACI

“Mumiya” ya da “mumia” sözcüğü, Farsça katran, asfalt ya da bitümanlamınagelir.“Mumiya”sözcüğününLatincenitelemeside“yerreçinesi”yada “zift” anlamına gelir. Arapça’da “mumiya-i ma’denî” ya da “ma’denîmumiya”, İngilizce’de “asphalt“ ya da “pissasphalt” diye geçer ve “kayaç-mumiya” (kayaç mumu) ya da “mumya balsamı” olarak da bilinir. Kayaç-mumiya ile mezarlık mumiyası birbirinden farklı şeylerdir. Cesedinmumyalanması(Ar.“tahnit”)sonucuortayaçıkanvegeçmişte“mumiyailacı”adıilekullanılanmezarlıkmumyası“mumiya-iamelî”olarakdaadlandırılır.Bitüm (asfalt), petrol yataklarının üzerindeki tortul kayaçların gözenek veçatlaklarından yer olaylarının etkisi sonucunda yüzeye çıkarak, dış ortamdauçucubileşenleriniyitirenpetrolartıklarındanoluşanağdalıbirkatısızıntıdır.Kayaç-mumiya Eskiçağ’larda yapılarda harç malzemesi ve öksürük, dişağrısı, kanama ya da romatizmalarda ilaç olarak, gemilerin su geçirmesiniönlemeküzerekalafatlanmasındavemumyacılıktakullanılmıştır.85,86

“Mezarlıkmumiyası”denilenpreparat,eskidönemlerdekemikkırıklarınıntedavisindekullanılıyorduvetartıdaaltınaeşdeğerolanvetiryakgibideğerlibir şifa aracı idi. Mezarlık mumiyası, ölü bedenin proteinlerinin gücünüyitirmişparçalanmaürünlerinden ibaretti ve “ölübedeninkurumuşeti”ndenbaşka bir şey olmayan bu öğütülmüş mumya tozu da Mısır’ın antikmezarlarından toplanıp “güzel kokulu ve bal kıvamında bir sıvı” halinegetirilerekbilinçsiz bir şekilde tıbbî amaçlarla kullanılmıştır.Bitüm (asfalt),Eski Mısır’da cesedi korumak ve ebedîlik sağlamak amacıyla yapılanmumyalama işleminde, cesede sarılan keten bezi şeritlerine emdirilerekkullanılmıştır.45“Bitüm”terimi(Lat.“bitume”,İng.“bitumen”)Yunanca“pixtumens” (kaynayanzift / fokurdayanzift) sözcüğündengelirken,asfalt (İng.“asphalt”) sözcüğü, baştaki “a-” olumsuzlama öneki eşliğinde Yunanca“değişmeyen” anlamına gelen “a-sphaltos”tan gelmedir. Kayaç-mumiya,gözenekli kayaçlar üzerine çökelmiş olan yüksek moleküllü doğalhidrokarbonların (düşük miktarda oksijenli, kükürtlü ve azotlu bileşiklerlebirlikte)birkarışımıolanbitümdür.Bukarışım,yerinderinliklerindenbelirliyerlerde yeryüzüne ulaşır ve bitümlü göller oluşturur ya da sürüklenerekdenizlereulaşır.Filistin’dekiÖlüDeniz(LutGölü,“LacusAsphaltetis”:asfaltgölü), böyle sürüklenmiş bitümce zengindir. Bitüm, kum ya da kil gibimineralmalzemelerlekarışarakasfaltıoluşturur.ÖteyandangünümüzdeLutGölüçamurundabanyotedavisipopülerliğinisürdürmekteolupözelliklecilthastalıklarıtedavisindeveciltkozmetiğindebuçamurdakibitümünyanısırakilminerallerininzenginmineraliçeriğindenyararlanılmaktadır.86,87

Mumyalama(Ar.“tahnit”),eskiMısırlılar,İnkalar,İskitlervb.toplumlarda

ölülerinolabildiğinceyaşamayakınbirbiçimdesaklanmalarıvesevdikleriniyanlarındanayırmamaamacınayönelikbir tutumdu.Ölümemeydanokuyanböylesibirkorumasüreciylebeden, ruhunsonsuzadekbarındığıbiryuvayadönüştürülüyordu. Eski Mısır inanışına göre ölen bir insanın yaşamı sonaermez ve ölümden sonra ötedünyada yeni bir yaşam olanağı başlardı. Bunedenle de cesetler, ölüyü bu yeni yaşama hazır tutmak üzeremumyalanır,ölünündünyevîyaşamındakullandığıeşyalarveyiyeceklerlebirliktemezarakonurdu.

Eski Mısır’dan bilinen en eski mumya, yaklaşık olarak İÖ 3000’leretarihlenir. Mumyacılıkta daha çok fiziksel yöntemler uygulanıyordu veayrıntıları İÖ 445 yılı dolayındaMısır’ı gezen Herodotos’tan öğrenildiğinegöreEskiMısır’daüçtipmumyalamayöntemivardı.Enpahalımumyalamayönteminde beyin, burun delikleri yoluyla çıkarılıyor, oyuk kısımlar şarap,mür ve baharat karışımıyla yıkanarak temizleniyor, iç kısımlardaki suyunemilmesi için de içine küçük keseler halindeMısır’ın batısındaki çölde yeralan ünlü Natron Vadisi (“Vâdi el-Natrûn”) dolayındaki sodalı göllerdensağlanandoğalbirsodatuzuolannatron(ağırlıklıolarakNa2CO3’ınyanısıraNaHCO3,Na2SO4veNaCldeiçerenkarışıktuz)konuyoryadakimizamanoyukkısımlarbitüm,odunkatranıvereçinekarışımıyladolduruluyordu.Dahasonraiçorganlarçıkarılıyorvekarınboşluğuöncepalmiyeşarabıyla,sonradatozbaharatlatemizleniyordu.Oyukkısımlardahasonrabolmiktardamürvebirazda “aloe” (sarısabır) olmak üzere baharatla dolduruluyor ve beden 42gün(6hafta)yada70gün(10hafta)süreyle“natron”(doğalsoda)çözeltisineyatırılıyordu.Böylecebedenkısmıkurutuluyorvetümbedenveayrıayrıtümparmaklar reçine ya da karasakıza (bitüm) batırılmış ince şerit bezlerlesarılıyor, sargıların içine çeşitli muska ve tılsımlar da yerleştiriliyordu. İçorganlar isemikropöldürücülerle temizlendiktensonra“kanop /kanope” (<Eski Mısır kenti “Kanobos”tan) adı verilen ayrı çömlek ya da alabasterkapların içine konarak mumyanın yanında korunuyordu.8 İkinci türmumyalamada beden yarılmıyor, anüs yoluyla aşırı miktarda sedir yağıenjekte edilip bir tıpa ile tıkanıyor, beden natron çözeltisi içine yatırılıyor,uzunca bir süre bekletildikten sonra tıpa çıkarılarak sedir yağı dışarıakıtılıyordu. Üçüncü tür mumyalamada ise karın yarılıp iç organlarboşaltıldıktan sonra suyla yıkanıyor, 70 gün natron çözeltisine yatırılıyor,kurutulduktansonraölününailesineteslimediliyordu.

Araplar 640’lı yıllarda Mısır’da eski mezarları açtıklarında, binlerce yılboyu mumyalanmış cesetlerin çürümesini önleyen malzemelerletanışmışlardır.Enucuzmumyalamaşekli,ziftve“Yahudiyezifti”(bitüm)ileyapılırken, orta halli kimselerin cesetleri “mür ve asfalt’” ile işleniyordu.Mumyalar çürümediğinden insanlar şu kanıya vardılar ki, mumyalamadakullanılan malzemeler, bedeni koruyucu güce sahipti ve bu nedenle,

yaşayanlara şifa bahşeden yetkin bir araç olmalıydılar. Bu düşüncedenhareketle Araplar o zaman, olasılıkla Mısır dilindeki “mumie”(“mumyalanmış insan bedeni”) sözcüğü ile Arapça bitüm için kullanılan“mumiya/mumia”sözcükleriarasındabiradbenzerliğikurdu.Böylelikledeonlar, mumya reçinelerini “mumiya” olarak, kendi ilaç dağarlarına kattılar.Farsça/Urduca “mom” sözcüğü “balmumu” anlamındadır. Bu kökten gelenterimlerden Arapça “mum” sözcüğü “mum”, “mumiya” sözcüğü “tahnitedilmiş ceset”, İngilizce “mummy” sözcüğü ise “korunmuş insan bedeni /mumya”anlamınagelmektedir.Mısır’dahidrokarbonludoğaloluşumlarçokaz bulunduğundan, çok eski zamanlardan beri, öncelikle Ölü Deniz’denolmaküzerebitümmaddesineyönelikcanlıbirdışalımvardı.BirarabirAraphekim,buamaçlabununyerineçamreçinesininkullanımınıönermişti.88

Bir ceset mumyalandığında cesette oluşan kara renkli ve katran benzerimaddeye “mumya balsamı /mumya reçinesi” denmekteydi.Arap hekimler,kısmenasfaltınsağaltıcıgücünden,kısmendemumyabalsamındabulunduğudüşünülen sihirli, bedeni yenileyici güçler nedeniyle, bunun sağaltma gücübulunduğuna inanmaktaydılar. 1. yüzyılda Yunan hekim Dioskorides,asfalttan“Panacea”diyesözetmiş,12.yüzyıldaBağdat’lıhekimAbdüllâtif(1162-1231)ise“mumya”sözcüğünühemasfalthemdemumyalanmışcesetanlamında kullanmıştır. İlaç olarak kullanmak üzere mumyanın bedenihavandadövülerek tozhalinegetirilirdi.Cesetmumyalanması sırasındaetinbaharatla “pişirilmesi” amacıyla öğütülmüş mür ve az miktarda “aloe”(sarısabır) kullanılıyordu ve kaburga vb. mumya kemikleri çok sonratopraktançıkarıldığındaçevreye sarmısakveamonyakkokularıyayılıyordu.Mumyalanmışcesetkalıntısıkolaycaöğütülebiliyorvesonuçtamacunhalinegetirmeye uygun ve rutubetli havaya dayanıklı olan bir malzeme olarak“mumyatozu”veriyordu.

Bu konuda iyi bilinen bir söylenceye göre, İranlıların söylenceselhükümdarıFeridunavaçıktığındayanındakilerdenbiribirceylanvurur;yaralıceylankaçarakbirmağarayagirer,mağaraiçindekisuyuiçipyarasınasürüncehemeniyileşir.Buolayıgörenavcılar,ceylanıyakalayıpFeridun’agetirirveolan biteni anlatırlar. Feridun bilim adamlarını toplayarak olayınaçıklanmasını ister.Birhorozunayağıkırılarakbumağaranınsuyu (bitümlüsu!) içirilir ve aynı sudan kırık yere sürüldüğünde hayvan hemen iyileşir.Bunun üzerine mağara koruma altına alınır ve başına nöbetçi dikilir.89Thomas Herbert (1606-1682) İran’da Geziler… (~1677) adlı eserinde,Persepolis ile Şiraz arasında Lar kentinin 90 km kadar batısındaki Yahrumköyünde kayalardan sızan değerli bir sıvı gördüğünü, bunu yalnızca şahınkullandığını, heryılınTemmuzayındaburadakibir tepedenyılda150gramkadar balsam toplandığını ve başta deri hastalıkları ve çeşitli yaralarıntedavisi olmak üzere “catholicon“ (her derde deva evrensel ilaç) olarak

kullanıldığını yazmıştır. Hint halkbilimi konusunda uzman etnologWilliamCrook (1848-1923) ise Religion and Folklore of Northern India (KuzeyHindistan’da Din ve Halkbilimi) (1926) adlı eserinde Lar balsamından sözederekburadakibitümmağarasınınkapısının eyalet valisi tarafındanher yıl364 gün boyunca mühürlenmiş olarak kapalı tutulduğunu ve bir yıl boyubirikenürünüalmakiçinbirgünlüğüneaçıldığınıbelirtmiştir.4

İbnSina,mumyatozunun,“insanınyaşamruhunu”güçlendirmeözelliğinesahip olduğunu belirtmiştir. İbn Sina’nın mumya tozunu inme / felç, derikızarıklıkları, apse, dalak ve karaciğer rahatsızlıklarına karşı kullandığıbilinmektedir. El-Bîrûnî,mineraloji konulu eserinde, şahın baş şahincisinin,bacağıkırılanbirşahini,mumiyailesararakiyileştirdiğinianlatır.Ayrıcakimikişilerin,mumiyanınsahteolupolmadığınısınamakiçinbirköpeğinbacağınıbilerek kırdıktan sonra onunla sararak iyileşip iyileşmediğinigözlemlediğindensözeder.87

İlaçolarakkullanılan“mumiya”da,EskiMısırmumyalarındaneldeedilen,“BitumenJudaicum”(“Yahudiyezifti”) ilebalsamlanmışcesetlerinaromatikkalıntıları (mumya tozu) söz konusudur. Gerçek mumyalardan elde edilentozlar, tentürler, yakılar ve merhemler, İbn Sina’dan beri kabızlıkta,kadınlarda aybaşı kanamalarındaki düzensizliklerde, kramplarda, astma(astım) ve diğer akciğer hastalıklarında dışsal ve içsel olarak kullanılmıştır.Bunlardakietki,herşeydenönceinsanbedenikalıntılarındandeğil,yalnızcaYahudiyeziftiyadayerziftininkolayuçucuhidrokarbonlarından ilerigelir.Ölü Deniz’den ve Asya’nın öteki göllerinden ele geçirilen Yahudiye zifti,hoşa gitmeyen ve nüfuz edici bir kokuya sahiptir; onun uçucu maddeleri,bitkilerdeki uçucu yağlar (esans) gibi, koklandığında akciğerlere dek ulaşır.19. yüzyıl farmakoloji ders kitaplarında bu mumiya-preparatları yeralmaktadır; ama daha sonra onların yerine asfalt yağı (“Oleum asphaltirectificatum”), “taş yağı” (ham petrol) ve nihayet katran ruhu (kreozot)geçmiştir.2

Bağdat’ta hekimlik yapan Abdüllâtif (1162-1231), Kahire’ye yaptığıgezidendönüşte,beraberindeüçadetmumyakafatasıgetirmiş;ondaiçerilenmaddeyi incelediğinde “bitüm”e akraba bir madde olduğunu saptamıştır.Bildirdiğine göre o zamanlarMısır’da “mumiya”, tıbbî amaçlar için ucuzasatılıyormuş.Abdüllâtifonunasfaltabenzerkokudaolduğunuveziftilemürağacı karışımına benzediğini bildirmiştir. YalnızcaMısır’ın Hıristiyan halkıolan Koptlar, ondan uzak durmuşlardır ve onların farmakopelerinde“mumiya”yeralmamıştır.BatıAvrupa’lıhekimler“mumiya”yadabitümüveonun sağaltıcı özelliklerinin ilk betimlerini 12. yüzyıldaMısır’lıMüslümanhekimlerden öğrenmişlerdir. Endülüs’lü ünlü hekim ve farmakolog İbn el-Baytar, “mumiya”yı şöyle tanımlar: “… Az önce belirtilen drog, Filistin

bitümü,Mısır’dabüyükmiktarlardakullanılanmezarlıkmumiyasıveeskidenölüyümumyalamada kullanılan karışım, hepsi aynı şeydir ve zamana karşıdirençliolupparçalanmazvedeğişimeuğramaz”.90

Açıkçikolata rengindebirmaddeolanmumya tozu12.yüzyıldan itibarenşifamaddesiolarak“mumiaaegyptiaca”adıaltındaAvrupa’yasevkedilmiş,Avrupa’da15.ve16.yüzyılfarmakopelerindemumyapreparatlarıyeralmayabaşlamış, “mumiya” ticareti 16. yüzyıldan 18. yüzyıla dek en yüksekdüzeyineerişmiştir.KimiAvrupalıgirişimcilermumyalarıtozhalinegetirerekgemilerle İskenderiye’den Avrupa’ya taşımışlardır. Fransa Kralı I. François(yön.1515-1547),yaralarıtedavietmedekullanmaküzereherzamanyanındaküçükbir“mumiya”paketi taşıdığınısöylemiştir.1585yılında86600Pfund(~40 ton)mumya tozuAvrupa’yadışsatımlagönderilmişve tiryakınönemlibir bileşeni olarak kullanılmıştır. Mumya tozu tentür (alkol içinde çözelti),eliksir, tiryak ve balsam halinde hazırlanabiliyordu. Rönesans dönemininbüyük cerrahı Ambroise Paré (1517-1590) mumya ilacının yaygınkullanımına karşı çıkarken, ondan kısa bir süre önce yaşayan Paracelsus,popülerbir “mumyabalsamı” ile“mumya tiryakı”yapımını tasarlamıştır.Odönemlerinmumyabalsamıhazırlama reçetesindemumya tentürü (~250g),Venedik tiryakı (~125 g), inci tuzu (tozu!) (~7 g), mercan (~4 g), “Terrasigillata” (~60 g) ve misk (~2 g) yer alıyor ve bu karışım iki hafta kadardinlendirildikten sonra el ve ayak eklem yerlerinin güçlendirilmesi, verem,inme,saragibihastalıklaravehattâölümekarşıilaçniyetiylekullanılıyordu.Safmumya tozu,yaklaşık4g’lıkdozlarhalindebaşdönmesi, inmeve sarahastalıklarında, ayrıca dışsal olarak yara ve kangren tedavisindekullanılıyordu. Günümüzdeki koleksiyonlarda, hâlâ üzerlerinde “Mumiaaegyptica”(MısırMumiyası),“Mumiavera”(GerçekMumiya)vb.etiketleribulunaneskieczakavanozlarıbulunmaktadır(ŞEKİL41).4,87

ŞEKİL41.Üzerinde“MUMİA”etiketibulunaneskibireczacıkavanozu.88

Mumya kitlesinin yalnızca sert parçaları değil yumuşak kısımları daöğütülerek toz haline getirilir ve bundan tentür (sıvı içecek) ve merhemlerüretilir,içselvedışsalolarakçeşitlihastalıklarakarşıkullanılırdı.Frankfurt’luhekim Joachim Strüppe, 1574 yılında yayımladığı bir çalışmasındamumyatozunun,aralarındaöksürük,boğazağrısı,başdönmesi,damlahastalığı,kalpağrısı, titreme, böbrek ağrısı ve baş ağrısının da yer aldığı yirmi bir çeşituygulama alanının bulunduğunu belirtmiştir. Mumya tozunun ilaç olarakkullanımı çok farklı karışımlar halinde gerçekleştiriliyordu. Strüppe idraryollarıhastalıkları içinonunkeçisütü ilekarıştırılmasınıöneriyordu.Bunundışındasirke,bal,biberiye,kirazsuyu,şarapvb.demumyareçetelerindeyeralıyordu. Taze tereyağı ile karışımı, zehirli hayvan ısırma ve sokmalarınakarşı ilgili yere sürülüyordu.Ayrıcayara, bere vekesiklerdekandurdurucuilaç olarak da kullanımı öneriliyordu. 19. yüzyılda mumya tozu, veterinerhekimliktehâlâkullanılıyordu.

Avrupa’nın çoğu saray ve konaklarında simyaya yüksek derecede önemverildiğidönemlerdeyalnızcaaltınüretmeninyollarıdeğil,ölümsüzlükyadauzunömürbahşedecekeliksirlerdearanıyordu.Bunedenlezamanadirenerekçürümeyen bir malzeme olan “mumiya”ya büyük ilgi gösterildi ve özeltüccar-aktarlar, eczaneler için İskenderiye’denyoğunbirmumiyadışalımınagiriştiler. En sık uygulanan mumyalamada, mür ve hintsümbülü yanında,bunlarınyarıdeğerikadar tutanbitümkullanılıyor, enucuzmumyalama iseyalnızcabitümveziftlegerçekleştiriliyordu(ŞEKİL42).BunedenleAvrupaeczanelerinde işlenen mumya-tozları, büyük oranda bitümden ibaretti.88Rönesans döneminde tüm hastalıkların sağaltımında toz haline getirilmişmumyalardan yararlanmak, çok gözde bir uygulamaydı.O dönemde saygınbir eczacının rafında, kesinlikle “mumya tozu” ile dolu bir kavanoz

bulunurdu. Ayrıca 18. ve 19. yüzyıllardaMısır mezar yerlerinden toplanangemiler dolusu mumya sargı bezi, kâğıt yapımında kullanılmak üzereAmerikaveAvrupa’yasevkedilmiştir.

ŞEKİL42.HekimMichaelBernardValentini’nin(1657-1720)bireserinden,mumyakonuluresimlibirsayfa.88

ChristophWirsung’un(1500-1571)1592tarihindeyayımlananilaçkitabınagöremumiya,kemikkırığınakarşıhazırlanacakbandajdabulunmasıgerekenmaddelerden biri idi. Keza gülsuyu içinde mumiya tozu, yeni bir kırıkolayının ortaya çıkmasını önlemek için 2-3 ay boyunca yemeklerden öncealınmalıydı. Paris Bilimler Akademisi üyesi kimyacı ve eczacı Dr. NicolasLémery (1645-1715), birkaç yüz yıl öncesine kadar Mısır’da mumyalamaişininsürdürüldüğünügöstermiş,Dictionnaireuniverseldesdroguessimples,contenant leurs noms, origines, choix, principes, vertus, étimologies, et cequ’il y a de particulier dans les animaux, dans les végétaux et dans lesminéraux (Basit İlaçların Evrensel Sözlüğü) [ya da Traité universel desdroguessimples (Basit İlaçların Evrensel İncelemesi)] (Paris, 1698) başlıklımalzeme konulu ansiklopedik sözlüğünün 1721 yılında yeniden basılannüshasında EskiMısırmumyalarının yüzyıllar boyu koruma sağlarken, sondönem mumyalarında uygulanan çabaların o kadar başarılı olmadığıbelirtilmiştir. Dr. Johannes Schröder’in (1600-1664) ünlü farmakopesinin1746 tarihinde Nürnberg’de yeniden basılan nüshasında şunlarönerilmektedir: “Yapay olarak hazırlanmış mumiyayı ardıç yağı, terebentinyağıvedolamaotuyağı ile iyicekarıştır,bir imbikiçindehepsinidamıt.Buyollaeldeedilen‘liquor’(sıvı)vebalsam,belsoğukluğunaiyigelir”.JohannHeinrichZedler’in(1706-1751),kısacaUniversal-Lexikon(EvrenselSözlük)(Cilt 1-64, Halle ve Leipzig, 1732-1754) adıyla bilinen eserinde ise

mumiyanın akrep sokması durumlarında ağızdan alındığında ya da tereyağıüzerine konup yendiğinde iyi geleceği; ayrıca “keçi sütü ile birlikteiçildiğinde mesane, böbrek, penis rahatsızlıklarını ve çiş tutamamadurumlarınıiyileştireceği”belirtilmektedir.88

Mısır’da sürekli olarak mezarların yeniden kazılması sonucu çok sayıdamumya yok edildikten sonra 16. yüzyılda Mısırlılar, atalarının cesetlerininkutsallığına saygısızlık yapıldığı gerekçesiyle direnişte bulunarak mumyaticaretini yasaklamışlar, bunun üzerine İskenderiye’de etkinlik gösterentüccarlarbukonudageriadımatarak“mumiya”malzemesini,yalnızca idamedilen ve yabancı halktan olan kişilerin taze cesetlerini çöl kumları altınagömerekeldeetmeyebaşlamışlardır.Bununyanısıraçoksayıdaesmer tenliMağripli’ninölübedenleridehızlıcakurutulupöğütülerekeczanelerinyolunubulmuştur.Ünlü Fransız gezgin Pierre Pomet’nin (1658-1699) 1694 yılındaLe marchand sincère ou traité géneral des drogues simples et composées(Açık Yürekli Tüccar ya da Basit ve Karışım İlaçların Genel İncelemesi)başlığıaltındayazdığıve1717’deDeraufrichtigeMaterialistundSpecerey-Händler (Dürüst Aktar ve Baharat Tüccarı) başlığı altında Almanca’yaçevrilenkitabında,gerçekmumyalarınyanısıra“Gabbora”diyeadlandırılansahte ve değersiz mumyalar da sergilenmiştir. Yine aynı eserde, ÖlüDeniz’deneldeedilenYahudiyeziftinin,bitümdenibaretolduğubelirtilmiştir.Buvebenzeriaçıklamalar,mumiyayı ilaçolarakkullanımdanvazgeçirmeyebaşlamıştır. “Mumiya” paketleri 19. yüzyıla gelene kadar tüm büyükeczanelerin raflarında yer almıştır. Mumya tozu 19. yüzyılda düşükmiktarlarda ve daha çok resim sanatında pigment olarak kullanılmıştır. 20.yüzyılda yine de Almanya’nın Darmstadt kentindekiMerck ecza şirketinin1910tarihlifiyatlistesinde“Mısırmumiyası(mumyatozu):1kilosu12AltınMark” şeklinde, 1924 tarihli fiyat listesinde ise “Mumiya vera Aegyptica”(GerçekMısırMumiyası)yineaynıfiyatlayeralmıştır.88,91

Avrupa’yamumyaticaretiileilgilibaşkabirgelişme,19.yüzyılortalarındakâğıt üretimi ile ilgili olarak yaşanmıştır. Kâğıt üretimi için paçavrasağlanmasındagüçlükyaşanmasıüzerinekimiparlakzekâlıgirişimciler,kâğıthammaddesi olarakEskiMısırmumyalarınagözdiktiler.Bunagöreher birmumya, yaklaşık olarak 30 Pfund (~15 kg) keten bezi ile sarılmıştı veMısırlılar kutsal saydıkları boğa, kedi, ibis (karaleylek, Mısır turnası) vekrokodillerini de keten bezinden sargılarla mumyaladıklarından, bunlar dadeğerlendirilebilirdi.ABD’de1Pfundpaçavra4-6Centtutuyorduvemumyabezleri, 1 Pfund’u 3 Cent’e sağlanabilir ve bu öneri uygulamayageçirilebilirdi. Burada mumya bezlerinden kâğıt üretimi düşüncesi, hiç deyenibirdüşüncedeğildi.1140yılındaBağdat’tabirhekiminbildirdiğinegöre:“Bedeviler ve fellâhlar (çiftçiler), içinde ölülerin sarılı olduğu bez sargılarıbulmaküzerenekropolleri(ölülerkenti)arıyorveeğerbukefenbezleriartık

kullanılamayacak durumda iseler, bunları, gıda pazarı için gerekli kâğıdınyapılacağıdeğirmenleresatıyorlardı”.92

“Mumiya” tozunun her tür hastalığa iyi geldiği ve en güçlü afrodizyakolduğudüşünülüyorvebuamaçlayayutularakiçiliyoryadamerhemhalinegetirilerek cinsel organlara sürülüyordu. GerçekMısır mumya tozunun ilaçolarakkullanımıüzerinebilgiler,18.yüzyılda JohannGeorgKrünitz (1728-1796) tarafından yayımlanan Oekonomisch-technologische Encyklopädie,oderallgemeinesSystemderStaats-,Stadt-,Haus-undLandwirthschaftundderKunstgeschichte… (Ekonomi-TeknolojiAnsiklopedisi,yadaDevletçilik,Şehircilik, Ev Ekonomisi ve Tarımın ve Sanat Tarihinin Genel Sistemi…)(242cilt; 1773-1858) adlı ünlü ansiklopedidede şu sözlerleyer almaktadır:“…Ondanyapılantentür,mumyanınreçinemsiözelliklerinitaşırve12ilâ24damlalık dozlar halinde kullanılır. Tüccarlardan bunu satın alacak ilaçyapımcılar ve eczacılar, cesedin etli kısımlarından iri parçalar almayaçalışmalı, asla çıplak kemikler almamalı ve sınamak için ondan küçük birparçayı kızgın kömür üzerine attığında güçlü ama zift benzeri olmayan birkoku vermelidir. Koku ne denli güzel ve reçinemsi ise, mal o denli değerlidemektir…”. Rusya’da mumya tozunun ilaç olarak kullanımının, ünlüromancı Lev Nikolayeviç Tolstoy (1828-1910) tarafından “gelişmeyisağlayıcıilaç”olarakpropagandasıyapılmıştı.

Günümüzde bile kayaç-mumiya, öncelikle Orta Asya’da (örneğinÖzbekistanveTacikistan’da)olmaküzere,dışsalveiçselolarakilaçşeklindekullanılmaktadır. Yüzeysel ve derinlemesine oluşmuş iltihaplı derihastalıklarında, örneğin kan çıbanında ve apselerde, ayrıca da eklemrahatsızlıklarında daimî bandajlar halinde kullanılmaktadır.87 Bitüm bizdeaktarlarda “karasakız” adıyla satılmakta ve özellikle çıban tedavisindekullanılmaktadır.

Mumyatozununacıbirtadıvekeskinbirkokusuvardır.Mumyatozusudaçözünürvegerideçözünmeyençokazzerrecikkalır.Alkoldeçözünmez.19.yüzyıldamumya tozunun amonyakçözeltisi, organik çözücüler yada eterikyağlarla özütlenmesi sonucu hazırlanan tentürler, literatürde “mumiin” adıaltında yer almıştır. Kimyasal açıdan mumya tozu, organik ve anorganikmaddelerindoğalbirkarışımıdır.İçinde26çeşitmikroelement,10çeşitmetaloksit, ayrıca amino asitler, steroidler, fosfolipidler, bir dizi vitamin, eterikyağlar ve başkaca biyolojik etken maddeler bulunmaktadır. Öte yandanmağaraların duvar ve tavanlarında damlataş ya da küçük sarkıtlar halindebiriken bu tür petrokimyasal ürünler, gözyaşını andıran şeklinden ötürüDoğu’da “dağların gözyaşları” diye adlandırılırken, İngilizce’de “mumio”terimiilenitelenmişlerdir.

“Mumya-mum-balmumu” sözcükleri arasındaki ilişkiler konusunda

yukarıda yapılan açıklamaların uzantısındamuma benzer balsam şeklindekimaddeler ile tahnitedilmişcesetarasındakibağlantı,olasılıklabizzatbaldankaynaklanmaktadır.KlasikçağdaYunanlılarveEskiİskitler,ölülerinbedeninikorumak için baldan yararlanıyorlardı. Makedonya İmparatoru Büyükİskender’in (İÖ 356-323; yön. İÖ 336-323) cesedinin de bal dolu bir fıçıiçinde Babil’den Mısır’a getirildiği söylenir.4 Bu konuda, arı kovanındayaşanan doğal birmumyalanma olayından da söz edelim.Arı kovanına birfaregirse,arılaronusokarakhemenöldürürler.Amafareningövdesiarılarıntaşıyamayacağı kadar büyük olduğu ve evlerinde kokmasını istemedikleriiçin,onukovanmalzemesiolanreçineleriilemumyalarlar!93Meyanköküözü(“licorice”)ilearılarınkendilerinihastalıklarakarşıkorumakiçinkovanlarınısıvadıkları ve aynı zamanda bir gıdamaddesi olan “propolis”,mumya tozukarışımlarında yer alan özel maddelerdir. Mumyalama işlemi sırasındareçinemsi maddeler kategorisinde kullanılmış olan balmumundankaynaklanabilecek“propolis” katkısının,EskiMısırmumyacılığında bilinçliolarakkullanılıpkullanılmadığınailişkinçağdaşincelemelersürmektedir.

Mumya tozunun başka bir önemli kullanım alanı, 16. yüzyıl ortasındanitibarenAvrupa’lıressamlartarafındanboyapigmentiyadabağlayıcıolarakkullanılmasıydı. Özellikle sır-altı boyamalarda ya da astar boya olarak çoktutuluyor ve “mumie”, “mumian”, “momie”, “Mumia vera”, “Mumiaaegyptiaca”gibi adlarveriliyordu.Çikolata rengindekibuhammadde,yağlıboyatablolarda,resminkorunmasınayönelikbirbağlayıcıolarakkullanıldığıgibi 1925 yılına dek ressamların boya paletinde “Mumienbraun” (mumyakahverengisi)yada“Mumie,echt”boyaörneğideyeralmıştır.ÜnlüİtalyanressamCennino d’AndreaCennini (1370-1440) Il libro dell’ arte o trattatodella pintura (Zanaatkârın Elkitabı) (~1437) adlı eserinde “mumia”dan sözeder. Günümüzde etik nedenlerden ötürü mumyanın tıpta kullanımı kabuledilmemektedir.

İSLÂMDÜNYASINDAECZACILIK

İskenderiyeKütüphanesi391yılındaİmparatorI.Theodosius’un(yön.379-395)emriüzerineHıristiyanPiskoposTheophilos(ölm.412)tarafındantahripedilmiştir.Bununardındanbilginler İskenderiye’yi terk etmiş, sığınacakyerolarak İran’daki akademik okulları seçmişlerdir. Bu gelişme, 529 yılındaİmparator I. İustinianus’un (Jüstinyen) (yön. 527-564) resmî olarak kendiülkesinde Antik bilim ve felsefeyi yasaklamasıyla kesin bir sona ermiştir.Sonuçta bilim adamları ve İskenderiye’den kurtarılan Antik yazmalar, 7.yüzyılda parlamakta olan Arap-İran dünyasının bilgi hazinesine geçişyapmıştır.2

Büyük İslâm hekimleri, Yunan ve Romalıların bilgilerini korumak,tamamlamak ve eklemeler yapmak konusunda hiçbir sınırlama ilekarşılaşmamışlardır. Eczacılık konusunda Doğu ülkelerinden bir dizi yenişifalıbitkilerinaktarıldığı eserlerortayaçıkmıştır.Avrupa’dakullanımşansıbulmuşolanşifalıbitkilerinbüyükbirçoğunluğuİslâmtıbbındangeçmedirveonlarındabirkısmıHinttıbbından(Ayur-Vedahekimliğinden)alınmadır.Butıbbî bilgilerin iletilmesi, başka bir aktarım yolu olarak oryantal baharat veçeşnimaddeleriüzerindendegerçekleşmiştir.2

DahaEskiAhit’inyazıldığıdönemlerde(İÖ13./12.yüzyıl)Arapkervanlarımür(mürrüsâfi;kokulubirtürsarısakız),günlük,tarçın,eyirotu,hıyarşembe,kakule ve meyankökünü Akdeniz’e aktarıyor, oradan da Avrupa’yaulaşıyordu.Zerdeçal(sarıkök,hintsafranı),sandalağacı,havlıcan,şerbetçiotu,kâfur, karahindiba, küçük hindistancevizi, sinameki yaprak ve kabuğu, güzçiğdemi (acı çiğdem) ve turunç kabukları ilk olarak Ortaçağ’da AraphekimleriüzerindenAvrupatedavisanatınagirmişlerdir.2

Farsça“droa” (koku,deva) sözcüğü,Fransızca“drogue”, İngilizce “drog”ve İspanyolca “droga” demek olan ve ilaç yapımında kullanılan bitkisel,hayvansal ve mineral maddeler, yani ecza anlamına gelir. Eczalar galenikpreparatlar şeklinde hazırlanarak kullanılır. Yüzyıllar boyu eczalarınkorunması, standartlaştırılması, taşınması ve ticareti gibi konular, insanlığınanauğraşlarındanbiriolmuştur.94

Hastanelergibieczanelerdeİslâm’ıngeliştirdiğikurumlarolmuştur. İslâmöğretisine göre, “Tanrı, her hastalığın şifasını vermiştir” ve Müslümanlarbunları bulmak ve uygun şekilde kullanmak durumundadırlar.95 İslâmdünyasında ilk eczane 8. yüzyılda Bağdat’ta, Avrupa’da ise ondan birkaçyüzyıl sonraGüney İtalya’da açılmıştır. Salerno’luNicolaos Praepositus’un(12.yüzyılilkyarısı)Antidotarium…(PanzehirlerKitabı)adlıreçetekitabıyadafarmakolojikeseri,eneskifarmakopelerdenbiriolup12.yüzyılbaşından

kaynaklanır. Eczacılıkla ilgili Arapça elkitapları, Arap tüccarların özellikleticaretiniyaptığıyararlıeczaların(örneğinreçineler,balsamlar,uçucuyağlar,boya malzemeleri) betimi dışında kalite kontrolü konusunda kesin analitikbilgiler de içermekteydi. Bu bağlamda örneğin Ebu’l-Fâzıl’da (12. yüzyıl)indigonunsahteolupolmadığınınsınanmasıveEbubekirel-Cevberî’de(ölm.1232) her türden ilaçların sahte olup olmadığının sınanmasına yönelikyönergelerbulunmaktaydı.96

Eski birArapça kaynağa göre pelesengin (balsam) kalite kontrolü için şuyöntemönerilmektedir:“Kahirekentininkenarındabirbahçevardırkiorada,yalnızca Hindistan’da yetişen pelesenk ağaçları bulunur. Sultan bu yoldanbüyük gelir sağlar. Müslümanlar pelesengi (balsam) başka şeylerlekarıştırırlar. Aynı şekilde tüccarlar ve eczacılar da çok daha fazla kazançsağlamak için içine birçok şey katarlar. Gerçek pelesenk berraktır, rengisarımtıraktır,güzelbirkokusuvardır.Ancaksaydamolmazsavekırmızı ise,safdeğildir.Birdamlapelesengielineal,güneşetut,safpelesenkise,ısısınadayanamazsın; çünkü ısıyı emer, elini yakar. Bıçağın üzerine bir damlapelesenkalıpateşesokun;yanarsasaftır.Yadakeçisütüiledolubirgümüşkâseyadakadehal,iyicekarıştır,içinebirdamlapelesenkkoy;eğeriyicinsise süt bir anda kesilir”.97 Pelesenk, GüneyAmerika kökenli, siyah renkli,doğramacılıkta kullanılan çok sert bir ağaçtır. Adını Arapça “belesân”(balsam, reçine) sözcüğünden alır ve pek çok türü vardır. “Guaiacumsanctum” Karayip Adaları’nda yetişir; “Balsamum Meccae” ise “Mekkepelesengi”yada“Mekkebalsamı”(Ar.“mukl-ıezrak”,Yemen’deyetişenbirağacın zamkı) olarak bilinen değerli bir balsamdır. “Commiphoraopabalsamum” Kızıldeniz’in Afrika ve Asya kıyılarında yetişir ve ağacıngövde ve dallarının bıçakla çizilmesi ile elde edilir. Bu salgı, önce şurupkıvamındaikenzamanlasertleşir.Hoşkokusundanötürükokuvericiolarak,ayrıcailaçolarakdakullanılır.Başlıcatürleriarasında“Balsamumorientali”(Doğu pelesengi), “Balsamum verum” (gerçek pelesenk), “Balsamumconstantinopoliatum”(İstanbulpelesengi)davardır.98Buağacınodunundanyapılan kalın keresteler, büyük tonajlı gemilerin makineleri ile pervaneleriarasındakibağlantıyıoluşturanvebüyükbirhızladönendevasaçelikmillerinaltına konur. “Ağzına pelesenk etmek” deyimi ise, her zaman aynı sözüsöyleyenveağızlarıbundanaşınmayankişileriçinkullanılır.

11. yüzyılMüslüman gezginlerinden İranlıNâsır-ıHüsrev’in (1003-1074)gezi anlatılarınagöre, “Pelesenk ağacımersin ağacına benziyor.Büyüyüncedallarını bıçakla yarıyor, yardıkları yerlere bir şişe bağlıyorlar. Bu yağ,oradanzamkgibi sızıyor.Yağı tamamençıkıncaağaçkuruyor.Bahçevanlar,odununu şehre götürüp satıyorlar. Kalın bir kabuğu var. Kabuğu soyupyiyorlar. Badem lezzeti veriyor. Öbür yıl o ağacın kökünden yine dallarçıkıyor,yineaynışeyiyapıyorlar”.99

Zuhret el-Riyaz’dan aktarıma göre Hz. Muhammed (571-632) şöylebuyurmuştur:“CebrailAleyhisselambanamuştuladıki,gözlerinesürmeçek.Zira sürmede on türlü fayda vardır: (1) Gözlerin nurunu ziyade eder, (2)Kişide gam komaz, (3) Cimaya kuvvet verir, (4) Balgam söktürür, (5) Yüzünurlueder,(6)Dişlerimuhkemeder(güçlendirir),(7)Unutkanlığıgiderir,(8)Tabiatlı(iyihuylu)eder,(9)Aklakuvvetverir,(10)Kirpiğiuzuneder”.

İslâmdünyasındaLokmanHekim,eczacılarınpîrisayılır.İslâmdünyasındakullanılan şifalı bitki ve eczalar konusunda kimi örnek bilgiler şöylesıralanabilir:2

→Güz çiğdemi (acı çiğdem):Güz çiğdemi (“Colchicum”), ilk olarak el-BîrûnîveİbnSinatarafındanşifaaracıolarakkullanılmıştır.Antikhekimlerise “Hermodactylos” (Hermes’in parmağı”) adını verdikleri bu bitkininyalnızcazehirliolduğundansözetmişlerdir.Araphekimler,akıntıengelleyicidurumları çözen ve onun yolunu açan ilaç olarak, özellikle de eklem,karaciğer ve dalak rahatsızlıklarına karşı kullanmışlardır. Eskiden damlahastalığının tedavisinde sarısabırla birlikte kullanılmıştır. Araplardan en az600 yıl sonra “İngiliz Hippokrates” diye anılan Sydenham, güz çiğdeminiAvrupatıbbınasokmuştur(ŞEKİL43).

ŞEKİL43.Bir13.yüzyılOrtaçağilaçkitabındangüzçiğdemininbetimi(DieÖsterreichischeNationalbibliothek,Viyana).2

→Havlıcan:İbnSina,havlıcanınçeşitlerinibetimlemişveonumideilacı,sancı giderici ve afrodizyak olarak övmüştür. Havlıcanın sindirimrahatsızlıklarında ve iştahsızlığa karşı kullanımı, günümüzde deönerilmektedir.

→Kâfur: “Gölgesindeyüzkişininbarınabileceği” söylenenkalınveuzunkamışşeklinde8-15myüksekliğindeki,yaprakdökmeyençokuzunömürlükâfur ağacının (“Cinnamomumcamphora”) iç kısmından elde edilen kristalgörünümlürenksiz,yarısaydamvekeskinkokulubirmaddedir.İbnSinaveSerapion (Yuhanna ibn Sarâbiyûn), kâfuru safra ateşi ve akciğer iltihabındaserinletici (ateş düşürücü) araç olarak betimlemiş; daha da önemlisi damlahastalığı, romatizma ve kulak rahatsızlıklarında merhem ve ovma sıvısı(liniment)olarak,aynızamandacinselazgınlığıbaskılamakiçinönerilmiştir.Budurum,AraptıbbınınaktarılmasındaBatı’daönemliroloynayanSalernoTıp Okulu’ndan kaynaklanan bir dizede görülmektedir: “Camphora pernares, castrat odore mares” (“Kâfurun kokusu, erkeklerin cinsel gücünüelinden alır”). Alman sağlık idaresi, kâfurun yalnızca kas romatizmasındaharicî olarak ve üst solunum rahatsızlıklarında dâhilî olarak kullanımınıuygunbulmaktadır.

→ Karahindiba (Radika): Karahindibanın (Fars. “Tarkhashkun” → Lat.“Taraxacum”) tansiyon yüksekliğine, damar tıkanıklığına, karaciğeriltihaplarına ve sarılığa karşı şifalı olduğu belirtilmektedir. Safrarahatsızlıklarında, idrar sökücü olarak, iştahsızlıkta ve hazım güçlüklerindekullanımı,yakıngeçmiştetıbbîmonografilerdeyeralmıştır.

→ Muskat: Küçük hindistancevizi ya da hintcevizi de denen küçükhindistanceviziağacıilkolarakCava’dagörülmüş,oradanİran,ArapdünyasıvesonundaAvrupa’yaulaşmıştır.540yılındaKonstantinopolis’tetanınmıştır.Onunhekimlikte ilkkullanımıAraplar tarafındanbetimlenmiştir.Müslümanhekimler onu iştah artırıcı ve afrodizyak olarak, kolera benzeri vakalarda,

karaciğervedalakrahatsızlıklarındavesinirselbaşağrılarındadışsal(hâricî)olarak kullanmışlardır. Amerikan hapishanelerinde tutuklular tarafındanruhsal-düzenleyici olarak kötüye kullanılmıştır ki bu kullanımı, daha önceOrtaçağAraplarındadabiliniyorveuygulanıyordu.

→ Sandal ağacı: Sandal ağacı (“Santalum album”), en eski Hint kültürbitkilerindendir. Cennetteki bir ağaçtan türediği düşünülmektedir ve Hindumitolojisine göre “Güneş Arabası”, sandal ağacından yapılmıştır. Yereliltihaplanmalardamerhemolarakvehertürağrıyakarşıkullanılanbirevilacıidi. Galenos’un düşüncelerini izleyen Ortaçağ Müslüman hekimleri sandalağacını,“soğuk”ve“kuru”,kalbe iyigelen,güçlendirici,damarbüzücü,herderde deva ve afrodizyak, ayrıca da iltihaplı şişkinliklere karşı ilaç olaraktanımlamışlardır. Büyük İskender sandal ağacını, ordusu aracılığıylaDoğu’dan sağlamıştır. Avrupa tıbbında kullanılışı, Afrikalı Konstantin’e(ConstantinusAfricanus)(1015-1067)dekgeriuzanır.Bugünkübilgileregörebeyaz sandal ağacı antibakteriyel ve kramp çözücü özelliklere sahiptir.Günümüzdeidraryollarıenfeksiyonlarındakullanılmaktadır.

→Sinamekiyaprağıvekabuğu:SinamekibirArapeczasıdırvekullanımıHz. Muhammed tarafından önerilmiştir. Hekim el-Kindî (803-873),sinamekinin kutsal kent Mekke’de ortaya çıktığını yazmış, Hippokrates ileGalenos’uneserlerinienkusursuzhalleriyleArapça’yaçevirmişolanHuneynibnİshak(809-873)isesinamekiniderihastalıklarında,saradavebağırsaklaryoluyla bedeni temizlemede önermiştir. Mekke sinamekisi, eskilerin“phlegma” dediği balgam-salya-sümük salgılarını söktürücü olarak öndegelen araç olarak geçerliydi. Boşaltıcı ve bedeni “temizleyici” araç, yanimüshil olan bu bitki, yüksek fiyatı nedeniyle Ortaçağ Avrupa’sında yaygınkullanımagirememişti.

→ Şerbetçiotu: Bu bitkinin en erken betimi, Yakubî Hıristiyan hekim,Mardin’liYuhanna ibnMâseveyh’e (Latince’de JohannesMesuë) (777-857)dekgeriuzanır.Onagöreşerbetçiotu,özelliklepeynirsuyu(kesiksütsuyu)ile birlikte kandan safrayı temizler, safra ateşini ve sarılığı iyileştirir.Bingen’li Hildegard, Physica (Doğa Bilgisi) adlı eserinde bu bitkiden sözetmiştir.OnunyatıştırıcıetkisindenilksözedenkişiArapbotanikçiveeczacıMalaga’lıAbdullahibnel-Baytar(1197-1248),narkotiketkisindenaçıkçailksöz eden ise ünlü botanikçi ve hekim Carolus Linnaeus’dur. Amerikanhekimleri ilk olarak onu, ağrı dindirici, dinlendirici ve süreğen (kronik)uykusuzlukdurumlarındailaçolarakönermişlerdir.

→ Turunç kabukları: Tıbbî kullanımı İbn Sina ve onun çağdaşı Araphekimlerine dek uzanır. İştahsızlık ve hazım güçlüklerindeki kullanımı,günümüzdedeyeterincebelgelenenbiruygulamadır.

→ Zerdeçal: Zerdeçal (sarıkök, hintsafranı), günümüzden 2000 yıl kadar

önceSümerler’debilinmekteydi.Hintlihekimler,zerdeçalısıcak,acı,keskin,büzücü ve kurutucu olarak nitelemişlerdir. Salgı artırıcı olup derihastalıklarına karşı kullanımından kaçınılmalıdır. “İşaret öğretisi”ne göresarılıktaetkinolmasıbeklenirvegeçdönemdeAraplar,zerdeçalkökünüherşeydenönceonun sarı rengindenötürükaraciğer hastalıklarındave sarılıktakullanmışlardır.Günümüzdeköri(İng.“curry”)diyebilinenkarışımbaharatıniçindeenönemlibileşenolarakyeralırveköri,safrasöktürücüdür.

Tıbbî kullanımlarıAraplar kanalıylaAvrupa’ya geçen diğer şifalı bitki veeczalar arasında yer alan atkuyruğu bitkisi ve zerdeçöp de başlangıçlarıHindistan’adekgeriuzananbitkilerdir.

Arapların kullanmış oldukları kozmetik ve özel amaçlı karışım reçetelerikonusundaşudörtörnekverilebilir:100

→Diş temizlemeküzerebirdiş tozureçetesi:“Nöbet (nebat,bitki)şekerialınıpöğütülür,sirkeyebatırılanparmaklaıslatılanbutoz,birsüreovularakdişlere sürülür, ardından dişler yıkanır.Haftada bir kez uygulanır ve sonuçvericidir”.

→Ağızkokusunugidericipastilreçetesi:“Herbiri10dirhem(1dirhem=1/400okka=3,14gram;1okka=1250gram)olmaküzeredikensizkırmızıgül, sandal ağacı ve topalak (kırkboğum); her biri 5 dirhem olmak üzeretarçın kabuğu, hintsümbülü, seylan tarçını, kuru karanfil, küçükhindistancevizi, deve otu ve beyaz“sikoz”; her biri 10 dirhemolmak üzerekurutulmuşlimonkabuğuvelimonçiçeği;herbiri2dirhemolmaküzeremisk,gerçek sarısabırağacıodunu,mastik ve küçükhindistancevizi çiçeği, yarımdirhemkâfurveyarımdanik(1danik=0,8gram)Türkmiski.Hepsibirlikteiyice öğütülür ve limon çiçeği suyu ile yoğrulduktan sonra nohutbüyüklüğündebiçimlendirilir.Ağzaalınarakkullanılırveçokiyisonuçverir”.

→Saçbüyümesi içinbirkarışımreçetesi:“Çörekotualınıpöğütülür,suyaatılıpkarıştırılırvebaşasürülür.Saçlarbüyümeyebaşlar.Ağrıyayolaçarsa,çoketkilidemektir”.

→Saç boyası için bir reçete: “Kuru üzüm çekirdeği al, iyice yıka, sürmehazırlar gibi çok ince bir şekilde öğüt ve toprak bir kabın içine koy.Dahasonraüzeriniörtecekmiktardasusamyağıdök.Toprakkabıbirayboyubirgübreyığınıiçindegömülütut.Çokgüzelbirboyamaddesinedönüşür”.

Simyacı Câbir ibn Hayyan’ın (720-813) Zehirler Kitabı’nda hayvansalzehirler olarak çıngıraklı yılan ödü, kaplan ödü, kaplumbağa dili, geyiğinkuyrukkısmı,deniz tavşanı, kurbağa, İspanyol sineği,denizkurbağası, dörtayaklıların teri, yılanlar, örümcekler, gekolar, kertenkeleler, ayrıca kimibilinmedik hayvanlar; bitkisel zehirler olarak boğanotu, çavdarmahmuzu(deliceotu), afyon, banotu, baldıran, karamuk, karambol ağacı çiçeği,

mantarlar, sedefotu, malaga fasulyesi, “Cocculae orientalis”, “Daphnemezereum”, ebucehil karpuzu (acıdülek), zakkum,muhabbetçiçeği (“Resedaodorata”), “Trichilia emetica”, kargabüken, adamotu (“Mandragora”),itüzümü, şeytantersi (“Asa foetida”), “Euphorbia pityusa”, türbit kökü(“Ipomoea turpethum”), kantaron, eşekhıyarı, mahmude (“Convolvulusscammonia”),ayrıcakimibilinmedikbitkiler;mineralzehirlerolarakdabakırçalığı, civa, kurşun beyazı, kurşun parlağı, rastıktaşı, arsenik, zincifre,sülüğen, kavrulmuş kurşun, zırnık (realgar ya da orpiment şekillerinde),sönmüş kireç, vitriyol, demir tozu ve demir pası ile kavrulmuş altın yeralmaktadır.101Câbir’in saçdökülmesinekarşı önerdiği reçetedekirpi derisi,amonyakveayıyağıyadaödüyeralmaktadır.56

MüslümanlarıninanışınagöreAllah,insanoğlununherhastalığıiçindoğadabir deva yaratmıştır. Eczacının dükkânı, Allah’ın kullarına sunduğu buarmağanlarladoludur.İslâm’ınpeygamberişöyledemiştir:“Allah,bedenenveruhen güçlü olan inananları, güçsüzlerden daha çok sever”. İslâm dünyasıeczacılık bilimini, Yunan bilgini Dioskorides’ten (İS ~20-79) almıştır.Romalılar döneminde Anadolu’nun Kilikya yöresindeki Anazarbos /Anazarba kentinde (bugünkü Adana’nın Kozan ilçesi Anavarza ya daDilekkayaKöyü)doğan,Atina’daeğitimgörenveİmparatorNeron(yön.54-68)veVespasianus’un(yön.69-79)ordularındaaskerîcerraholarakçalışmışolan Dioskorides, eğitimini İskenderiye ve Bergama’da (Pergamon) almış;İtalya, Galya, İspanya ve Kuzey Afrika’yı dolaşmış, İskenderiyeKütüphanesi’nde bulunmuş, yüzlerce bitkinin varlığını ve tıbbî değerinikaydetmiştir.İncelemelerindeöğretmenivedostuLecaniusAreius(1.yüzyıl)ile etkileşimdebulunduğu söylenir. İS 64 ya da 77 yılı dolayında yazdığı 5kitaplık Yunanca Peri hyles iatrikes (İlâç Bilgisi Üzerine; Latince’de Demateriamedica)adlıçokünlüfarmakolojieseri,600kadaryararlıbitkiyive1000’iaşkınbasitilacınhazırlanmasınıbetimler(builaçlardan813’übitkisel,101’i hayvansal ve 102’si mineralseldir). 1. Kitap’ta baharat, yağlar,merhemler,ağaçlar;2.Kitap’tahayvanlarvehayvansalürünler(bal,süt,yağ),tahıllar, bahçe çiçekleri; 3. ve 4. Kitap’ta gıda ya da ilaç olarak kullanılanotlar,kökler,narkotikvezehirli tıbbîbitkiler;5.Kitap’ta iseüzümçeşitleri,şarapvediğer içeceklervemineraller işlenmiştir.Dahageçdönemdeesere,zehirlerüzerineikikitapdahaeklenmişsedebunlarDioskorides’eaitdeğildir.Eserdeki her bir madde, aynı şema üzerine işlenmiştir. Buna göre yaklaşıkolarak,birbitkininadınıonuneşanlamlılarıizlemekte,sonundaonunyayılımalanlarıvebitkimorfolojisiverilmektedir.Arada,bitkininetkenmaddelerininkazanımı ve hazırlanması (köklerin ezilmesi, özsuların elde edilmesi, üzümsuyununkaynatılması, yaprakların sirke ile karıştırılması vb.) verilmektedir.Eserdeşifalıbitkilerle ilgiliolarakşubilgilerverilmektedir:Bitkilerin farklıadları(yöreleregöresıksıkdeğişiklikgösterenadlarınverilmesi,birbitkinin

değişik adlandırmalarının bulunmasını olanaklı kılmaktadır), bitkinintümününtanımı(Akdenizbölgesindeyetiştiğiyerlervedağılımıylabirlikte),bitkinintıptakullanılankısımları(sözgelimikökleri,yaprakları,tohumlarıyada sakızı), saklanma yöntemleri (taze ya da kurutulmuş halde), ilaç olaraközellikleri(dörttemelöğeilebağlantılıolarak“sıcak”,“soğuk”,“kuru”yada“nemli” olma özelliği), tedavideki kullanımları (hangi bitkinin hangihastalığın tedavisinde kullanıldığı), bitkilerin ilaca dönüştürülme yolları,kullanım dozları ve tedavi süreleri, ilacın (varsa) yan etkileri, etkili olupolmadığınınsınanmayöntemleri,bitkinin tıpmesleğinde,kozmetikalanındave veterinerlikte kullanımları vb. Kimine göre bu eser, çok büyük birolasılıkla hekimKrateuas’ın daha önce yazmış olduğuRhizomotikon (BitkiKökleri Üzerine) adlı eserine dayanmaktadır. Çağdaş tarih araştırmaları iseDioskorides’inbueserindekibirçokbilgiyi,RomalıyazarSextiusNiger’in(1.yüzyıl ilk yarısı) tıbbî bitkiler üzerine yazdığı De materia medica (TıbbîMaddeler) adlı kitabından aldığını ortaya koymaktadır.43 Eserin günümüzeulaşmışeniyikopyası,İS512’deKonstantinopolis’teyazılanvegünümüzdebulunduğu Viyana kentinin adıyla Vienna Dioscorides ya da CodexVindobonensisMedicusGraecus olarak bilinen, ama ayrıcaCodex JulianaeAniciae ya daCodex Constantinopolitanus (“İstanbul Elyazması”) diye deadlandırılannüshaolupbundaçeşitlibitkilerinYunancaveLatinceadlarıilerenkli resimleri de yer almaktadır.102 Bu eser, 1453 yılında İstanbul’unTürkler tarafındanfethindensonraTürksultanınınhazinesinekonmuş,1569yılında Habsburg elçisi Baron Ogier Ghiselin de Busbecq (1522-1592)tarafından İstanbul’da keşfedilmişse de parası yetmediğinden satınalınamamış, daha sonra onun gayreti ve ünlü Yahudi hekim Musa binHamun’un(1490-1554)oğlununaracılığıylaAlmanİmparatoru,BohemyaveMacaristanKralı II.Maximilian (1527-1576) adına 100Duka altınına satınalınarak Viyana’ya gönderilmiştir. Günümüzde Viyana UlusalKütüphanesi’nde (Die Österreichische Nationalbibliothek) korunan eser,“botanik sanatının görkemli bir anıtı” olarak nitelenmektedir. Olağanüstügüzellikte resimlenmiş bu eserdeki bitki çizimleri, yaklaşık 1000 yıl boyuaşılamamıştır.Eserinenönemliyanı,Dioskoridestarafındankullanılmışbitkiadlarına ilişkinyorumlarve içerdiği383 tamsayfabitki resimleri ileküçükboydaçizilmişhayvanresimleridir.EserinkapaksayfasındaenbaştaGalenosolmak üzere Eskiçağ’ın ünlü hekimlerinden Nikandros, Quintus CurtiusRufus (etk. 40-50),Karystos’luAndreas (İÖ 1. yüzyıl),ApolloniusMys veDioskorides’inresimleriyeralır.Bukopya,İS472yılındaRomaİmparatoruolan Flavius Anicius Olybrius’un (yön. ve ölm. 472) kızı Prenses AniciaJuliana’ya (Anikia Iouliana) (462- ~535), Pera’da (Beyoğlu) St. Marie(Meryem Ana) Kilisesi’ni yaptırıp vakfetmesi nedeniyle Konstantinopoliskentinde bir dış mahalle olan Honoratae halkının şükran borcu olarakarmağan edilmiştir. Bitki resimleri, erken dönem büyük botanikçi ve bitki

çizimcisi Bergama’lı Krateuas’ınkilere benzemektedir. Dioskorides’in ünlüeserinin günümüze kalan çok sayıdaki resimlenmiş Yunanca elyazmanüshalarından biri, 7. yüzyıldan kalma olup İtalya’nın Napoli kentindekiBibliotecaNazionale’dekorunanCodexNeapolitanus’tur.14,28,103,104EserinCambridge’te, Bologna’da, Vatikan’da, Münih’te ve Viyana’da da değişikzamanlardahazırlanmışönemlinüshalarıvardır.İslâmdünyasındaiseNesturîHıristiyanlar tarafından Yunanca’dan Süryanice’ye çevrilmiş olan birDioskorides nüshası Halife el-Mütevekkil’in (yön. 847-861) emriyleBağdat’lıhekimİstefanibnBasil(~9.yüzyıl)tarafındanArapça’yaçevrilmiş;948yılındaBizansimparatorubueseringüzelresimlenmişYunancaelyazmabir nüshasını Endülüs Halifesi III. Abdurrahman el-Nâsır’a (yön. 912-961)armağanolarakgöndermişveoradaArapça’yaçevrilmiş;SüryanibilginBarHebraeus (Ebu’l-Ferec ibn el-İbrî) (1226-1286) 1250 yılında hazırladığıSüryanice bir değişkesi daha sonraArapça’ya çevrilmiş; Farsça bir çevirisiİran’da Meşhed’deki türbede bulunmakta; ayrıca 1224 tarihli bol resimliArapça bir nüshası (Codex 2148), İstanbul Topkapı SarayıMüzesi’nde yeralmaktadır

Dioskorides’in De materia medica (Tıbbî Maddeler Üzerine) adlı eseri,bugünedekyazılmışenbaşarılıbotanikbaşvurukitabıolaraknitelenmektedir.Gerçekte bir şifalı bitkiler kitabı olup aynı zamanda ilk olarak resimlenmişkitaptır. İlkkopyalarıolasılıkla resimlideğildi.Eser19.yüzyılbaşınakadarkullanımdakalmış,kimyadakullanılanetkenmaddelerindebitkilerdeneldeedilmeye başlamasıyla çok daha fazla önem kazanmıştır. Eser, İmparator I.Ferdinand(1503-1564)veardılıII.Maximilian’ınözelhekimiPieroAndreaMattioli (Latinceleştirilmiş şekliylePetrusAndreasMatthiolus) (1501-1577)tarafından Yunanca’dan, önce Di Pedacio Dioscoride Anazarbeo libricinque…başlığıaltındaİtalyancahalkdilineçevrilip1544’teyayımlandıktansonraLatince’yeçevrilipbiryorumdaeklenerekCommentarii in libros sexPedacii Dioscoridis Anazarbei De medica materia başlığı altında 1554’teyayımlanmış,ardındandaçoksayıdabaskısıyapılmıştır(ŞEKİL44).ŞEKİL45veŞEKİL46’da,Dioskorides’inDemateriamedica’sınınArapçaçevirisiolan bir Kitab el-Haşâyiş (Şifalı Otlar Kitabı) nüshasından, Bizans sanatıetkisitaşıyanveAbdullahibnel-Fazltarafındanyapılmışminyatürlerde,ilaçhazırlamasahneleriyeralmaktadır.

ŞEKİL44.PetrusAndreasMatthiolus’un,Dioskorides’inDemateriamedica’sınadayanarakhazırladığıyorumkitabının1598tarihindehekimvebotanikçiGasparBauhin(1560-1624)tarafından

yayımlanannüshasından,çeşitlidamıtmaaygıtları.105

ŞEKİL45.1222yılındaBağdat’tahazırlananArapçaKitabel-Haşâyişnüshasından,Abdullahibnel-Fazltarafındanyapılmışminyatürde,birAraphekimin,reçeteyegörelapahazırlayanasistanını

denetlemesi(FreerGalleryofArt,Washington).106

ŞEKİL46.Dioskorides’inDemateriamedica’sındanhareketle1222yılındaBağdat’tahazırlananbirKitabel-Haşâyişnüshasından,Abdullahibnel-Fazltarafındanyapılmışminyatürde,öksürüğekarşıhazırlanankokuluşurubunsüzülmesi:Buradabaşındakibüyükhâledensaygınbiryetkeolduğuanlaşılanhekimindenetiminde,yalnızcasüslemeamacıylabaşınahâleçiziliolaneczacışurupsüzmektedir.Büyüktorbasüzgeçtenaşağıakansüzüntü,alttakibüyükbirfayanskâseiçinde

toplanmakta,herikiyandakidiğerkaplarındafayansolduğugörülmektedir.Böylesırlanmışçömlekçiişikaplarıngelişimi,İslâmkültürününözgünkatkısıdır.Avrupa’daisefayansçokgeçortayaçıkmıştır.Buresminyeraldığıelyazması,BirinciDünyaSavaşı’ndanöncesayfalarhalindesökülmüşvedeğişikyerleredağıtılmıştır.BuresminkorunduğuKiev’dekiBatıveDoğuSanatlarıMüzesidışındadiğerkimi

sayfalar,Boston’dakiGüzelSanatlarMüzesi’ndeveNewYork’takiMetropolitanMüzesi’ndebulunmaktadır.42

Ödağacı (“Aloexylon agallochum / Aquilaria agallocha”), halk arasındaözelliklekokusunedeniylekullanılır.Mevlitlerdeçörekotu(çöreotu),üzerlik,göztaşı,günlük,anberkabuğuveödağacıkarışımı,mangal,buhurdanyadaateşdolubirkürekiçindeyakılarakkokusundanyararlanılır.Ayrıcahastaolankimse, bunun dumanına tutulur bu dumanın hastadaki her türlü kötülükunsurunu uzaklaştırdığına inanılır. Ödağacı, İslâm tıbbında cenazetörenlerindedekullanılır.57

De materia medica’nın resimli ilk nüshalarındaki resimler, gerçekçiolmaktançokdekoratiftir.Eserdeörnekolarak“nasturtium”(burunbüktüren)bitkisini betimleyen Dioskorides, onu bir süs bitkisi olarak değil de hardalailesinden bir tür tere olarak kategorize etmiştir. Bunun tohumlarını birafrodizyak olarak önermiş ve kısımlar halinde, bağırsak kurtlarını düşürücü(“anthelmintic”)vesaçdökülmesiniönleyiciilaçolarakdakullanılabileceğinibelirtmiştir.49 Eser, 9. yüzyılda Kitab el-Haşâyiş fî Heyûlât el-Tıbb adıylaArapçaya çevrilmiş ve hızla farmakologların başvurduğu kaynak halinegelmiştir.Buyapıtın etkisi,Ali ibnRabban el-Taberî’nin (780-850)Firdevsel-Hikme’sinde(BilgelikBahçesi)hemengörülebilir.El-Râzî’nin(“Rhases”)(864-930)Kitab el-Hâvî fi’t-Tıbb’ında (Tıbbı Kapsayan Kitap) de bundan

alıntılar vardır. 9. yüzyıldan başlayarak birçok Arap ülkesinde sayısız kezçevirileriyapılanvekopyalananeser,bolcabitkiresimleriveayrıcadabitkidışıkonularıyansıtangüzelminyatürlerlesüslenmiştir.Eserin,13.yüzyıldansonrayazılmışyüzdenfazlakopyasıvardır.“Eczacı” karşılığı olarak Arapça “ıtr” (güzel koku) sözcüğünden gelen

“attâr”sözcüğü,halkTürkçe’sinde“aktar”şeklindekullanılırvebunlar,halksağlığıylaherzamaniçinresmîhekimlerdendahafazlaiçlidışlıolmuşlardır.Bugün bile, geleneksel aktarlar, müşterilerinin günlük istemlerinin çoğunukarşılamakta ve henüzonmazlık kazanmamış hastalıklar için çeşitli ecza vereçetelerhazırlamaktadırlar.Aktarın, çoğugeleneksel tıp ilaçları olan çeşitlieczalarveözellikledeşifalıbitkilerkonusundakibilgisioldukçakapsamlıdırvegerektıbbîgerekseekonomikaçıdanoynadığırolünönemibüyüktür.İslâmdünyasındahalkpazarlarındaadasoğanı,adamotu,baldıran,haşhaş,yılanetivegöztaşı,ilaçniyetinesatılırdı.

Ortaçağın en sevilen ilaçlarından biri, Arapça’da tiryak, Latince’de iseteryak(“theriaca”<Yun.“thério”:yabanhayvanı)diyeanılan,12ilâ64çeşitmaddekarışımındanhazırlananve vebahastalığı ile yılan zehirlemesi baştaolmaküzeregeneldetümzehirlereiyigeldiğisanılanilaçtı.

İslâmtıbbındakullanılanilaçlarınçoğubitkiseldir.Hiçkuşkusuzeczacılık,botanik ile yakından ilgilidir, ayrıca birçok bakımdan simya ile de ilgilidir,hattâ tedavi malzemesi olarak hayvanlardan üretilen ilaçlar da göz önünealındığında,zoolojiiledeilgilidir.

Sâsânilerçeşitli ilaçlar,özellikleşifalıbitkilerkonusundakapsamlıbilgiyesahipti ve hattâ Yunanca’da Pehlevî dilinden gelme eczacılık terimleribulunmaktadır. Hint tıbbı ise şifalı bitkilerin zengin dünyasının yanı sıraYunanlılarınkinden çok farklı şekilde, tedavi malzemesi olarakminerallerinkullanımıbakımındandazenginkaynaklarasahipti.Hinttıbbındailaçolarakçeşitliparfümvezehirlerdendeyararlanılmaktaydı.Dahasonrakigelişmelersırasında Müslümanların, hazırladıkları ilaç listesinde kâfur ve demirhindigibiEskiYunankaynaklarındarastlanmayanpekçokbitkiselilacayerverdiğigörülür.Arapça’da“temr-ihindî”(“hinthurması”)şeklindegeçenbumeyveAraplardamüshil olarak kullanılmış ve Batı kültürüne de geçmiştir (> Lat.“Tamarindus indica”; İng. “tamarind”, Fra. “tamarin”, Alm. “Tamarinde”).Bu ilaçlarınYunanlılarca tanınmamasınınnedeni,MüslümanlarınYakındoğuve Uzakdoğu kaynaklarına da erişebilmesi ve klasik Yunan kaynaklarınıntanımadığı bitki örtüsü (flora) ve hayvan varlığına (fauna) sahip bölgelerdeyaşamışolmalarındanbaşkabirşeydeğildir.

İlaç yapılan maddelerin çeşitleri alabildiğine çoğalıp ilaç yapmadageliştirilenyeniteknikleryepyeniilaçlarınortayaçıkmasınanedenoluncaveilaç çeşitlerinin hazırlanmaları daha uzun zaman isteyince, hekimlik ve

eczacılıkmesleklerininbirbirindenayrılmasızorunluhalegelmiştir.Hekimlerhastanelerde hazırladıkları ilaçları denerler, sonuçlarını “Denenmiş İlâçlar”(Ar.“mücerrebât /mücerreb devâ”) adı altında yayınlayarak tıp dünyasınınkullanımınasunarlardı.

İslâm dünyasında eczacılık (“saydana”) bağlamında özel eczanelerin 9.yüzyılda Bağdat ve yakınlarındaki kentlerde açılıp geliştiği görülür. Bueczanelerde eczacıların işlerini başarıyla yürüttüğü, karışım ilaç hazırlama,depolama ve koruma bilgilerine sahip olduğu, ilaç hazırlama konusundabilgili ve becerili olduğu anlaşılmıştır. Devlet destekli hastanelerdekieczaneler, ilaç üretim laboratuvarlarıyla bağlantı halinde idi ve bulaboratuvarlarda şuruplar, macunlar, merhemler ve diğer ilaçlar, özeleczanelereoranladahabüyükölçektehazırlanıyordu.Eczacılarvedükkânları,devletingörevlendirdiğimuhtesiplerveyardımcılarıtarafından,ilaçlarınölçüveağırlıkları,tazeliğivesafolupolmadıklarıkonusundadenetleniyordu.

ArapeczacılığınakatkıkoyankişilerdenbiriYuhannaibnMâseveyh(YahyaibnMâsuyeh,“JohannesMesuë”) (777-857) idi.Aralarındaesmerambervegâliyenindeyeraldığıyaklaşık30kokumaddesininlistesinivermiş,onlarınfiziksel özelliklerini ve içine yabancı katkı maddeleri karıştırılıpkarıştırılmadığını belirleyen yöntemleri belirtmiştir. Kâfurun vatanının Çinolduğunu, bir ağaçtan kristal madde halinde üretildiğini ve Hindistanüzerinden Arabistan’a sevk edildiğini; safran’ın karaciğer ve miderahatsızlıklarınaiyigeldiğini;sandalağacınıneniyisisarıolmaküzerebeyazve kırmızı renklerde de olabildiğini, Hindistan’dan sağlandığını ve parfümüretiminde kullanıldığını belirtir. İbn Mâseveyh hastalıklara tıbbîyaklaşımlarında çok az sayıda bilinen tıbbî bitkilerin kullanımını önermiş,bunda da öncelikle bedende hastalıklara karşı doğal bir direnç oluşturmayıhedeflemiştir. Ampirik yolla ve benzerlik ilişkisi içinde akıl yürütmelerlebelirli bir hastalık için tek tür bir ilaç kullanılmasını hekimlere önermiş vesonunda, ilaç kullanmadan yalnızca diyet (beslenme düzeni) uygulayaraktedaviyi gerçekleştirebilen bir hekimin, en başarılı hekim olacağınısöylemiştir. El-Müseyyer el-Kebîr adlı kitabı hastalıkların, onlar içinkullanılacakilaçvebeslenmedüzenlerininçizelgelenmişbirtıpansiklopedisiniteliğindedir.

ÜnlühekimAli ibnRabbanel-Taberî(780-850)birkaçtıpkitabıyazmışsadaenünlüsüFirdevsel-Hikme (BilgelikCenneti /BilgelikBahçesi) (~850)olupArapça veSüryanice dillerindekaleme alınmıştır.Bunda insandoğası,kozmoloji,embriyoloji,mizaçlar,psikolojiktedavi,sağlıkkoruma,beslenmedüzeni,akutvekronikhastalıklarvetedavileri,tıbbîanekdotlarla(kısaanlatı)Hint tıp kaynaklarından özetler ve alıntılar yer alır. Eserde ayrıca “materiamedica”,tahıllar,beslenme,çeşitlihayvanlarınvekuşlarınçeşitliorganlarının

ve drogların yararları ve tedavi amaçlı kullanımı ile ilaç hazırlanması gibikonulara ilişkinkısımlardavardır.El-Taberî’nin ilaçkullanımıkonusundakiönerisi, her bir özel duruma uygun olarak özel bir drogun tedavi ediciözelliğindenyararlanılmasıolup, ilacıuygulayacakhekimlerinbasit ilaçlarıneniyisiniseçmesişeklindedir.Sıvıhaldekidroglarınsaklanmasıiçincamyada seramik kapları, sıvı göz merhemleri için özel küçük kavanozları, yağlımerhemleriçindekurşunkaplarıönermiştir.1miskal’lik(~4g)afyonyadabanotudozununuykuya,hattâölümeyolaçabileceğiuyarısındabulunmuştur.

İbnSina’nınKitabel-Kanunfi’l-Tıbb(TıpKanunu)adlıünlüeserindetam760 çeşit ilaç ve bunların kullanıldıkları yerler kayıtlıdır (ŞEKİL 47).Bunların çoğu, Arapça adlarıyla birlikte Avrupa eczacılığına geçmiştir:Örneğin İngilizcede ‘amber’ (Ar. “anber”, amber), ‘cinnamon’ (tarçın),‘saffron’(safran),‘sandalwood’(sandalağacı),‘senna’(sinâmeki),‘campfor’(kâfur), ‘aloe’ (sarısabır), ‘hashish’ (haşiş, esrar), ‘galingale’ (havlıcan) vb.Haşhaş bitkisi (“Papaver somniferum”), uyuşturucu afyon (“Opium”)maddesinin kaynağıdır. Haşhaş bitkisinin Latince adındaki “somniferum”terimi, “uyutucu” anlamına gelmektedir. Sümerler İÖ 3200’lerde haşhaşbitkisini kültüre almışlardı. Hitit tabletlerinde “haşşişka”lı (haşhaşlı)ekmekten söz edilmektedir. Haşhaş kapsüllerinin çizilmesiyle akan süttoplanarak afyon (“Opium”) elde edilir. Afyon, aralarında morfin, kodein,tebain, narkotin, papaverin vb.nin yer aldığı 24 çeşit alkaloit içerir.Bazmorfin,morfin (“Morphium”) ve eroin (3,6-diasetilmorfin) ise afyonuntürevleridir. Esrar (İng. “hashish”), insanoğlunun tarihin çok eskidönemlerindenberitanıdığıbirpreparatolupsanrıyapıcı(“hallucinogen”)birmaddedir. Kenevirin reçine türü olanı, kendir otu ya da hintkeneviri(“Cannabis sativa var. İndica”) adını alır ve bunun yapraklarınınkıyılmasındanmarihuana, çiçeközünden ise esrar eldeedilir. İÖ2700’lerde“Kızıl İmparator” diye anılan söylencesel Çin İmparatoru Shen-Nung (İÖ2700’ler), yazdığı Ben Cao Jing (Şifalı Bitkiler Kitabı) adlı kitabındakenevirdensözetmiştir.Asurlular,Hititler,İskitlerveUygurlardabubitkiyitanımakta ve ilaç olarak kullanmaktaydı. Çinli cerrah Hua T’o (115-205),esrarı ilk kez anestezi maddesi olarak kullanmıştır. İsmailîlerin şeyhi veHaşîşîlerin (Haşşâşîler) lideri Hasan Sabbah (“Dağın Şeyhi” / “Seyyidnâ”)(ölm.1124),rakiplerinesuikastdüzenlemekiçinmüritlerineesraryadaafyonverirdi.Araplardaesrarı fıstık, tarçın,karabiber, şekervebaşkamaddelerlekarıştırarak“devâ-imisk”adıverilenmacunuhazırlarlardı.Esrareldeetmekiçinhintkeneviri toplanıptozhalinegetirilirveelenir.Builkelekaltıüründeetkenmadde oldukça boldur ve uyuşturucu argosunda “birinci mal” olarakadlandırılır.Eleğinüstündekalanesraraisemarihuanadenir.Gerikalandiğerartıklar çok az etkili madde içerdiklerinden argoda “paspal” adını alırlar.Afyonvetürevleriuyuşturucu(“depressant”),esrarvemarihuanasanrıyapıcı

(“hallucinogen”);“Coca”bitkisindenüretilenkokainiseuyarıcı(“stimulant”)olaraknitelenir.Esmeramberyadagriamber(Fra.“ambregris”),ısıaltındakolay eriyen, yandığı zaman parlak bir alev veren ve misk gibi kokan birnesne olup ispermeçet balinasının (kaşalot balığı ya da amberbalığı)(“Catodonmacrocephalus”yada“Pysetercatadon”) safra keselerindeki birsalgıdan oluşarak bağırsaklarında toplanır ve kusmuk yoluyla denize atılır;denizüstündeyayılarakdalgalarlakıyıyavururveoradantoplanır.Bugüzelkokulumadde ilaç karışımlarında da kullanılırdı. BaştaDoğuAsya kıyılarıolmaküzeredenizcilertropikdenizkıyılarındayüzenbumaddeleritoplayarakgetirir ve yüksek fiyata satarlardı. Açık ve koyu renkli türleri olup koyurenklisi,güzelkokueldeedilmesiiçinbuhurdaniçindeyakılırdı.98,107Amberağacı ise çınarı andıran bir ağaç olup kabuğunun altında açılan yaralardankokulu ve kıvamlı bir reçine akar. Toplanan bu reçineden, kaynatılaraksüzülmek suretiyle sığla yağı (“Styrax liquidus”) denilen ve eczacılık veparfümeride kullanılan bir yağ elde edilir. Şeytan keneviri bitkisinintohumlarından da amber benzeri bir kokumaddesi elde edilir.Kâfur, “kâfirotu”(“Cinnamomum camphora”) denen hoş kokulu bir bitkinin odunundandamıtmayla saydam kristaller halinde elde edilir; ya daHintDenizi’nde veÇindağlarındayetişenbir ağacın zamkı olup rengi başlangıçta kırmızı ikensuyu uçurulup beyazlatılarak elde edilir.7 Köken ülkesi Çin olup kristalebenzerbirgörünümüvardır.

ŞEKİL47.İbnSina’nınEl-Kânun’ununİbranicebirçevirisindeyeralanbirresimde,açıkraflardagüzelkaplarlabirliktebireczanesahnesi:Vinyettegüneşbanyosuyapanhasta,teknedeyıkananinsangrupları,şişeçekme,damardankanalmavegöğüsdelmeişlemigibisahnelergörülmektedir(Biblioteca

UniversitariadiBologna).34,75

İslâm kaynakları basit ilaçlarla bileşik ilaçları birbirinden her zamanayırmıştır.Birincigrup,“müfredât”diye,ikincigrupilaçlarise“mürekkebât”yada“akrabadin”diyeanılıyordu.

Cürcis ibn Bahtişû (ölm.771) Kitab Kuvve el-Edviyeh el-Müfrede (Basitİlaçların Gücü Konusunda Kitap) adlı bir kitap yazmıştı. El-Râzî’nin El-Havî’sindealfabetik sırada829 ilaçveözellikleri sıralanmıştır. 10.yüzyıldaKurtuba’lı Ebubekir ibn Samgûn’un, ilaçları alfabetik sıraya göre ele aldığıKitab el-Câmî bi Akvâl el-Kudemâ ve’l-Muhaddisîn minel-Etibbâ ve’l-Mütefelsifîn fi’l-Edviyet el-Müfrede (Hekim ve Filozoflar Arasında Eski veYeni Adamların Basit İlaçlarla İlgili Görüşlerini Toplu Şekilde Ele AlanKitap) başlıklı kitabı ile yine İspanya’da yazılmış olan İbnCülcül’ün (ölm.~1000)Dioskorides’inGözündenKaçanlaradlıyapıtı,eczacılıkkonuluİslâmeserlerininilklerindendir.

Farsça ilk ilaç risalesi, tıbbîönemindençok filolojikönem taşıyanve585tür ilacı tanımlayanKitab el-Ebniye an Hakâik el-Edviye (İlaçların GerçekÖzelliklerine İlişkin Kitap) olup 975 yılı dolayında Herat’lı Ebu MansurMuvaffaktarafındankalemealınmıştır.BukitaptaYunan,Süryani,Arap,İranveHintilaçbilgileriderlenmiştir.AynıtürdepekçoksayıdaArapçakitapdayazılmıştır. Mâseveyh el-Maridînî (ölm. 1015) ve İspanya’da İbnVâfid’inkiler (ölm. ~1074) böyle Arapça yapıtlardır. Bunların her ikisi deLatinceçevirilerinden,Batı’daiyitanınmaktadırlar.

Doğu’da ise, hekim ve simyacı EbuAbdullahMuhammed ibnUmeyl el-Temîmî’nin(~900-960)hembeslenmehemdefarmakolojibakımındanönemtaşıyan Kitab el-Mürşid fî Cemâhir el-Agziye ve Kuva’l-Müfredât minel-Edviye (Basit İlaçların Etkileri ve Değerli Besin Maddeleri KonusundaKılavuz Kitap) adlı yapıtı ile aynı yazarın Kitab el-İtimâd fi’l-Edviyet el-Müfrede (Basit İlaçlar Konusunda Güvenilir Kitap) adlı yapıtı ortayaçıkmıştır.

Farmakoloji konusunda belki en değerli İslâm yapıtı, el-Bîrûnî tarafındanyazılmıştır. Onun Kitab el-Saydala fi’l-Tıbb (Eczacılık ve Tıbbî MaddelerKitabı)adlıbuyapıtıEbubekirel-Kâşânî(ölm.1436)tarafındanFarsça’yadaçevrilmiştir. Kitap, Bursa Kurşunlu Kütüphanesi’nde Zeki Velidi Togan(1890-1970) tarafından bulunup tanıtılmıştır. El-Bîrûnî’ye göre yediğimiz-içtiğimizşeyler,yiyeceklervezehirlimaddelerolarak ikiyeayrılıyor,bu ikigrup arasında ise ilaçlar yer alıyordu. İlaçlar, gıdalara oranla bedene zararverirlersedezehirlereoranlabedeneşifaverirlerdi.Builaçlarınkimileri ilaçolmakla birlikte âdeta gıda olduğundan bu tür ilaçlara “devâî gıda” (şifalıgıda), kimileri de zehir olmakla birlikte aynı zamanda ilaç olduğundanbunlara“semmîdevâ”(zehirliilaç)denilmiştir.

Bütün eczaneler, 9. yüzyılda Halife el-Me’mun’un (yön. 813-833)zamanından itibaren devlet denetimi altına girmiştir. İslâm dünyasında,herkesçe kabul edilmiş bulunan ilaç bileşimlerinin en iyisini yapabilmeksuretiyleilaçlarıtoplamayıkendisinesanatedinmişkişilere“saydanâni”yada

“saydalâni”, ilaçlara ve özellikle de bitkisel ilaçlara “ukkar” denirdi.”Saydanâni” sözcüğü, özgün anlamı “sandal ağacı satıcısı” olupArapça’dailaçtüccarı,eczacıyadaaktaranlamınagelirvesandalağacıanlamınaHintçe“chandan”dan türemedir. İlaç tüccarları deniz yoluyla Hindistan’danArabistan’abolmiktardasandalağacıgetiriyorlardı.87Hekimlerinbirbaşkanıolduğugibi,eczacılaradaherkenttebireczacıbaşıatanmıştı.Eczacıbaşıyeniyetişeneczacılarısınavaalırveonlarayeterlikbelgesiverirdi. İbnel-BaytardaKahire’deeczacıbaşıolmuşveuzunyıllarbugörevdekalmıştı.Selçuklulardöneminde eczacılık konusunda bize ayrıntılı bilgi verebilecek en önemlikaynaklar, El-Bîrûnî’ninKitab el-Saydala… adlı yapıtı ile, Anadolu’da dabizzat bitkiler üzerine incelemeler yapmış olan İbn el-Baytar’ın Kitab el-Câmi li-Müfredat el-Edviye ve’l-Agdiye (Basit İlaç ve Gıda MaddeleriniKapsayanKitap).El-Bîrûnî’ninkitabınınönemi,odönemdekullanılanilaçlarüzerine verdiği bilgiler yanında, eczacılıkmesleğinin ayrıntılı ve gerçek birtanımınıdavermesidir. İbnel-Baytar’ınkitabında iseİspanya’danSuriyeveAnadolu’ya dek Akdeniz kıyılarından toplanmış bitkilerden elde edilen1400’üaşkıntıbbîilaçtanımlanmışvebunlardahaeskiyapıtlardakiilaçlarlakarşılaştırılmıştır.Buradakieczaların200’übitkiselolupyenieczatanıtmıştır.Bu kitap aynı zamanda botanik konusunda kapsamlı araştırma ve gözlemedayalıenbüyükArapçakitapniteliğindedir.

Karışım(bileşik)ilaçlar,Müslümandillerinde“akrabadin”adıylabilinecekolanilaçlisteleriyadakatalogu(Lat.“pharmacopoeia”)halindeelealınırdı.9.yüzyılda,biriGondeşapur’dan(Cundişapur)SâburibnSehl’in(ölm.850),ötekisifilozofel-Kindî’ninolmaküzereiki“akrabadin”hazırlandı.Eczacılarve diğer ilaç hazırlayıcıları için ilaç formülleri içeren farmasötik eczacılıkliteratürününprototipi,9.yüzyılortasındaDoğuhalifeliğindeSâburibnSehltarafından çoğu alfabetik düzenlenmiş ilaç ve reçete formüllerinin veönerilerin yer aldığıEl-Akrabadin el-Kebir (Karışım İlaçlarÜzerineBüyükKitap)adlıeserdir.Aynışekildeel-Râzî,biribüyükbirideküçükolmaküzereiki akrabadin hazırladı. Bu sözcük, Latince yazmalara “grabadin” diyegeçmiştir. Ortaçağ İslâm eczacılığının en ünlü kişisi olan ve adını İran’dadoğduğuReykentinden(bugünküTahran’ıngüneyindeeskibirkent)alanel-Râzî, yaşamının geç döneminde kör olmuş; karanlık bilimlerle uğraşan birdostu, çare olarak gözlerinden ameliyat olmasını önerdiğinde, el-Râzî’ninyanıtı, “Bu yaşlı dünyayı yeterince gördüm ve artık daha fazla görmeumuduyla bir ameliyat işkencesinin ıstırabına katlanmayı düşünmüyorum”şeklinde olmuştur. El-Kindî’nin, çok sayıda uçucu yağı betimlediği, KitabKimiyael-Itrve’l-Tâsidât(ParfümKimyasıveDamıtmaÜzerineKitap)adlıönemli bir eseri vardır ve bu eserinde kâfur ağacı odunundan damıtmaylakâfur elde edilmesinden de söz etmektedir. EndülüsEmevi halifeliğinde iseİbnAbdRabbi’ninEl-Dukkan(Eczane)adlıeseribulunmaktadır.

DahasonrakidönemlerinbenzerkonudakiArapçayapıtlarındanenpopülerolanları, her ikisi de Kahire’de yazılmış olan, Yahudi hekim Kohen el-Attar’ın(13.yüzyıl)Minhacel-Dukkan(EczaneYönetimi)adlıveDâvudel-Antâkî’nin (1541-1599) Anılar adlı kitaplarıdır. Bu kitaplardaki eski vekarmaşık reçetelerin çoğu, Avrupa eczanelerine dek yayılmış, böyleceeczacılığa ilişkinkimiadlardaDoğu’danBatı’yageçmiştir.Bunlararasındaen bilinenleri “julep” (Farsçada gülsuyu anlamına “gülâb / cülâb”dan) ile“syrup”tur(Arapçaşurupanlamına“şurb”dan).8

OSMANLI’DAVECUMHURİYETTÜRKİYE’SİNDEECZACILIKVEEĞİTİMİ

Türklerdetedaviileuğraşanlararasındadinsel-büyüseltedaviyapan“kam”ya da “baksı” denilen Şamanlar ile “otacı”, “emçi” ya da “atasagun” adıverilenveilaçtedavisiuygulayanhekimlerbulunmaktaydı.

1290’da kurulan Amasya Darüşşifası başhekimi Sabuncuoğlu Şerefeddin(1385-1470), Fatih döneminin dünya çapında ünlü bir hekimidir. Onun,eczacılık konusunda, Zeyneddin bin Cürcanî’nin (ölm. 1136) Zahire-iHarzemşâhî (Harezm Şahı’na Tıp Hazinesi) adlı eserinin bir bölümününTürkçe’yeçevirisiolanAkrabadin’iveayrıcadaMücerrebnâme (1468)adlıfarmakoloji konulu eseri vardır. Akrabadin’de, “dört hılt (humor, suyuk,bedensalgısı)kuramı”(Ar.“ahlât-ıerbaa”)kapsamınagirenbasitvekarmailaçlar, macunlar, tabletler, tozlar, şuruplar, jeller, gargaralar, yağlar vemerhemlerin yapılışları, kullanıldıkları yerler gibi konular işlenmiştir.108 17kısımdan(bab)oluşanMücerrebnâme’dekısımlarşöyledir:1.bab:Tiryaklar;2.bab:Macunlar;3.bab:Müshilvetozlar;4.bab:Merhemler;5.bab:Kâbızilaç ve buhurlar; 6. bab: Fitiller; 7. bab: Şerbet ve gargaralar; 8. bab: Gözilaçları; 9. bab: Kurslar (yuvarlak ya da dörtgen şeklinde hazırlanan tabletşeklinde yassı haplar); 10. bab: Cerahate karşı ilaçlar; 11. bab: Yağlar; 12.bab: Lavmanlar; 13. bab: Dekoksiyonlar; 14. bab: Burun kanını durduranilaçlar;15.bab:Haplar;16.bab:Ağız,dişvedilhastalıklarıileilgiliilaçlar;17.bab:Burunaçekilenilaçlar.57

14.-17.yüzyıllardatıbbîamaçlarlaçeşitlianorganikmaddelerinkullanıldığı,çeşitli tıp eserlerinden anlaşılmaktadır. Bunlardan güherçile, tuz, şap, kireç,kükürt (Ar. “kibrit”) gibi kimi maddeler, maden ocaklarından ham bileşikolarak çıkarılmakta ve basit bir fiziksel temizleme işlemiylesaflaştırılmaktaydı.Anadolu’da bakır ve kurşunmadenleri bulunduğu haldebumetallerin çeşitli tuzları, gerektiğindeAvrupa’dan, özellikle deVenedik,Fransaveİngiltere’denithalediliyordu.109

SultanIV.Mehmed’in(yön.1648-1687)hekimbaşısıSalihbinNasrullah’ın(ölm. 1676) İtalyanca’dan çevirdiği düşünülen Gayet el-Beyân fî TedbiriBeden el-İnsan (İnsan Sağlığı ve Sağlığı Koruma Yöntemleri) adlı eserdeyazar,ilaçsanatıileuğraşanmeslekadamlarına“ispeçyar”adınıvermekteve“dükkânında otlar ve eczalar bulunan, tabibin ısmarladığı şerbetleri,macunlarıvehaplarıyapankimse”olaraktanımlamaktadır.110

1725-1830yıllarıarasındaİngilizgemileriileİzmirlimanınagelenmetalvekimyasal maddeler arasında kalay, kurşun, demir, çelik, beyaz teneke,kehribar,üstübeç(bazikkurşunkarbonat),zaç-ıkıbrıs (demirsülfat),kırmız

(kırmızı renkte hayvansal bir boya), çivit, nışadır (amonyum klorür), barut,cengâr / jengâr (bazik bakır asetat) bulunmaktaydı. İngiltere’ye ham bakır,göztaşı (bakır sülfat) ve şap (potasyum-alüminyum sülfat)gönderilmekteydi.109

OsmanlıTürklerininbilinenilkhastanesi,12Mayıs1399tarihindeSultanI.(Yıldırım)Bayezid(yön.1389-1402)tarafındanBursa’dayaptırılarakhizmeteaçılan Yıldırım Darüşşifâsı’dır. Bu hastanede ilaç hazırlanmasıyla görevli“şerbetiyan” (“şerbetçi”: şurup ve şerbet hazırlayan), “saydalan” (macun,hap,tabletvb.ilaçlarıyapan)ve“aşşâban”(“aşşâb”:bitkileritoplayan,satınalan, hastane kilerine teslim eden) adı verilen, usta-çırak ilişkisi içindeyetiştirilen kişilerin varlığı anlaşılmıştır. Fatih SultanMehmed (yön. 1444-1446;1451-1481)döneminde“tabbâh-ıeşribe”(“şuruppişiren”)ve“hâfız-ıeşribe”;KanuniSultanSüleyman(yön.1520-1566)dönemindeise“aşşâb”ve“edviye-kûb” ya da “edviyegu” (kök ve devaları dövüp ezerek kullanılırdurumagetirenkişi)diyeadlandırılanvedarüşşifalardaeczacılık eğitimi ilegörevli olan kişilerin bulunduğu görülmektedir. 17. ve 18. yüzyıllardaOsmanlılarda eczacılığın henüz bağımsız bir meslek olmadığı, hekimlerinaynı zamanda eczacılık da yaptıkları bilinmektedir. Ancak bu yüzyıllarda“esnaf-ı meşrubat-ı devâ”, “macuncuyan”, “edhân-ı edviyeciler” ve“tutyacıyan”gibiadlarlaanılanesnafın,basitanlamda,dönemineczacılığınıtemsilettiklerisöylenebilir.Yinebudönemdeaktarlardaeczacılıkaçısındanönemtaşıyorlardı.111,112

İlaçlar, hekim tavsiyesine göre eczacılar tarafından hazırlanıyordu.Eczacılar ilgili müstahzaratı eskilerin izinden giderek karmaşık yollardanhazırlıyor ve dozunu ayarlıyordu. Ter kokularını gidermek üzere kullanılankarışımlaragenelolarak“tensûh”yada“tenzu”adıverilirdi.

Alman gezgin Hans Dernschwam’a (1494-1568) göre Anadolu’daeczanelerde satılan şifalı otlardan kimileri şunlardı: “Abrutanus sylvestris”(ormanpelini),“Rutasylvestris”(ormansedefotu),“Salvasylvestris”(ormanadaçayı),“Tragantum”(karaçalı),“Foliasene”(sinameki),“Rubiatinctorum”(boya kökü, kızılkök), “Glycirriza” (meyankökü), “Absintium ponticum”(kuzupelini).113

“Şamçömlekleri”denilenveiçindekimiilaçlarınsaklanmasındakullanılanünlü eczane çömlekleri,DoğuAkdeniz üretimiydi.Bunlar emaye kaplı çokgüzel toprak kaplar olup Hıristiyan hacılar ve Haçlı askerleri tarafındanKutsalTopraklar’dakihacgörevlerinitamamlayarakgeridönerlerkenanıeşyaolarakBatı’yagötürülmekteydi.59

Kilermeni, sinameki, ravent, hıyarşembe, misvak, şeyhhorasani, Kıbrıskezzabıvb.,bütünbunlarOsmanlıİmparatorluğu’nuntipikürünleriydi.Tokat

safranı, İskenderiye veGirit kimyonu,Makedonyamaydanozu ünlüydü.Enyaygınkullanılanbaharat,karabiberdi.

Ortaçağ İslâm dünyasının diş fırçası niteliğindeki “misvak”, en yaygınkullanılan misvak ağacı türü olarak erâk ağacından (“Salvadora persica”)elde edilir. “Misvak” sözcüğü Arapça olup diş fırçası ve kürdan anlamınagelir. Sözcüğün daha çok kullanılan şekli Arapça “sivak” (çoğulu “suvuk”)olup kırk kadar Hadis’te geçmektedir. Bu bitkinin parmak kalınlığındakikurutulmuş dallarının uç kısmının kabuğu soyulup suda yumuşatıldıktansonrahafifçedövülerekliflerortayaçıkarıldıktansonrakullanılır.Afrika’dakibirçok kabile, hâlâ bunu kullanmaktadır. Bu bitki dışında aynı amaçla,aralarında sinameki ve şeftali ağacı olmak üzere başka bitkiler dekullanılmaktadır. Ortaçağın ünlü Yahudi hekimi Musa ibn Meymun(Maimonides) (1135-1204), banyodan sonra dişlerin toz tarçın, gül kabuğu,mürekkep balığı kemiği, sakız ağacının toz haline getirilmiş sürgünleri ilefırçalanmasıveardındanağzınsirkeileçalkalanmasıgerektiğinibildirmiştir.Modernanlamdailkdişfırçası1789yılıdolayındaİngiltere’deWilliamAddistarafındanyapılmıştır.Bufırça,kemikbirçubuğunbirucunaaçılandelikleresokulmuş ve telle bağlanmış kıllardan oluşuyordu. Önceleri domuzkıllarından yapılan fırçalar, 1888’de naylondan imal edildi. Diş fırçası sapıolarak önceleri koyunların ayak kemikleri, 1900’lerde selüloid saplar,1930’lardaiseselülozasetattanyapılmışsaplarkullanıldı.57

Bursa’lı Derviş Ömer Şifaî (ölm. 1742), kimyaya ilişkin olarak 1702’dekaleme aldığı El-Cevher el-Ferid fî Tıbb el-Cedid (Yeni Tıpta Eşsiz BirCevher) adlı eserindeki ilaç bileşimlerinin Latin hekimlerin kitaplarındanalındığınıvebunlarıFrenkdilindenTürkçe’yeçevirdiğinisöyler.114

18. yüzyılda hâlâ kullanılmakta olan galenik preparatlar da Doğukökenliydi.Örneğinpekçokdurumdakullanılantiryak,Ortaçağ’da“tiryakel-kebir” adıyla Kahire’de imal edilmekte ve doğrudan Avrupa’ya ihraçedilmekteydi. Türkçe’de “tiryaki” sözcüğü, “tiryak’a alışmış kimse”anlamındangelirveafyon,esrar,şarap,rakı,kahvevetütüngibikeyifvericibir maddeye düşkünlüğü belirtir. Tiryaka benzer bir karışım olan mitridat(“mithridaticum” ya da “mithridatium”) da Galenos’a dek geri uzanır. Bumadde, başlangıçta 61 bileşenli evrensel bir ilaçtı ve bileşenleri arasındahaşhaş, engerek eti, baharat ve beyaz bal bulunuyordu.Bütün bu tertiplerinhazırlanması,oldukçaçoksayıda(örneğintiryakiçin88çeşidevaransayıda)malzeme gerektirmekteydi. Osmanlı hükümdarlarının kimi zaman Batılıelçilere armağan ettikleri panzehirtaşı ve misk, oldukça ünlüydü ve bunlarMüslümantoplumlarınözelliğisayılıyordu.59

İsa’dan önceki dört yüzyıl boyunca Kuzey Anadolu’da Mithridates(“Mithra’nın Armağanı”) adı verilen Pontus kralları egemen olmuşlardır.

Galenos, Pontus Kralı Mithridates VI. Eupator’un (yön. İÖ 121-63) özelhekimi olan farmakoloji bilgini Krateuas’a dayanarak bir panzehirinbileşimini vermiş ve zehirler konusundaDe antidotis (Panzehirler Üzerine)adlı derleme bir eser yazmıştı. “Theriac” da ilk olarak bu eserde yer almışolup panzehir türü karışım ilaçlar bu nedenle “Mithridatikon” diye deadlandırılmıştır. Roma İmparatoru Neron’un özel hekimi Andromakhos (1.yüzyıl ikinci yarısı) tarafından geliştirilen “tiryak”ın bileşimi daha sonraİslâm kültürüne geçmiştir. Bu bilgiyi İslâm kültürüne aktaranlardan biri,BizansİmparatoruI.Heraklius(yön.610-641)zamanındayaşayanAegina’lıPaulus’tur (PaulusAeginata) (607-690).Yuhanna ibnMâseveyh’in,Huneynibnİshak’ınveEbubekrMuhammedibnZekeriyael-Râzî’nin(864-930)ilaçlistelerindetiryaktansözedilmektedir.Kitabel-Tiryakadlıünlüeser,Sözde-Galenos’cu zehirler-panzehirler konulu eserden [olasılıkla İÖ 2. yüzyıldayaşayanKolophon’luNikandros’unThêriaka-Alexipharmaka(Panzehirler-Zehirler) adlı kitabından] ve Araplarda “Yahya el-Nahvî” adıyla bilinenİskenderiye’li filozof İoannes Grammatikos Philoponos’un (490-566) bukonudakiönerilerindenhareketle,olasılıkla1199yılındaBağdatyadaMusulekolü tarafından, çağdaş Bizans gerçekçiliğine yakın tarzda resimlenerekhazırlanmıştır. Kitab el-Tiryak’ın Paris’teki Bibliothèque Nationale deFrance’da (1199 tarihli) ve Viyana’daki Die ÖsterreichischeNationalbibliothek’te(13.yüzyıldan)nüshalarıvardır(ŞEKİL48,ŞEKİL49).Paris nüshası, 1883 yılına kadar Parisli kimyacı Jean-François Bonastre’ın(1783-1856)mülkiyetinde kalmıştır.Her iki elyazmanınmetinleri aynı olupParis nüshası daha kesin ve daha özgündür.Her iki nüsha da aynı konu ilebaşlamaktadır: Bir gün kimyacı Andromakhos tarlada çalışan çiftçilerigözlemlerken,hizmetçisionaöğleyemeğinigetirir;sutestisininiçinde,ölerekbozunmuşbiryılangörürler;dahasonra,testideoluşansıvıkarışımınıncüzamvediğerkimihastalıklaraiyigeldiğikeşfedilir…

ŞEKİL48.İoannesGrammatikosPhiloponos’ayakıştırılanveGalenos’uneserlerinedayalıolanKitabel-TiryakadlıArapçaelyazmasınıneneskiikincinüshasından,Eskiçağ’ıntiryakhazırlayandokuzYunanhekimininportreleri:1.sıra:Andromakhos–Pherekydes-Pylagoras;2.sıra:Perikles–

Pythagoras-Marinus;3.sıra:GençAndromakhos–Magnus-Galenos(Irak,13.yüzyılikinciyarısı)(DieÖsterreichischeNationalbibliothek,Viyana).26,87,115

ŞEKİL49.HekimveeczacıAndromakhos,yılantarafındanısırılançocuğa,yılanıöldürdüktensonratedaviiçinyılanetiilebirliktebirmiktardefneağacıtohumuyemesinisalıkverirken(İoannesGrammatikos’ayakıştırılanveGalenos’uneserinedayalıolarakhazırlananKitabel-Tiryak

(PanzehirlerKitabı)adlı,13.yüzyılIrakyazımıçevirieserden).26,116

Sönmemişkireçyadaboraksınzırnıkla (arseniksülfür)karıştırılıpkıvamıtavuk tüyü ile denenerek onun tüylerini dökene kadar kaynatılıpkurutulmasıyla elde edilen toz, “hamamotu” (“rusma”) olarak tanınırdı. Butozasueklenerekeldeedilenmacun,bedendekifazlakıllarındökülmesiiçinülkemizdeveYakındoğu’dayakınzamanlaradekyaygınolarakkullanılmıştır.

Deriüzerinesüslemeamacıylayapılangelenekseldövmede, iğneyle resimçizildiktensonraçivitvebarutlasabitleştirilir.Üstündenkızgınyağgeçirilene“dağ”denir.12GünümüzdeGüneydoğuAnadolu’daYezidilerarasındayaygınolandövmetekniğindeağırlıklıolarakannesütüve iskarışımı,yanısıradakül,güherçile,rastıktaşı(antimontrisülfür),öd,safranvekınagibibileşenlerkullanılmaktadır.

Çıkar Düşünmeyen Hekim adlı bir Batı kitabında, Doğu kökenli birmüstahzarat olan kilermeni (“kil-i ermenî”, Ermeni kili, Ermeni bolusu),demiroksitbileşimlibirmalzemeolarakbirçokyerdeadıgeçmektedir:“Kanyükselmesi (tansiyon)ve dizanteri için iyice dövülmüş ve elekten geçirilmişkilermeniden bir altın ekü ağırlığındaki miktarı, eski ve berrak bir kadehşaraplabirlikteikiüçkereveriniz;hastaiyileşecektir…”.59

Osmanlı döneminde kimi tanınmış kil çeşitlerinin adları şöyleydi: “Gil-iermenî” (gilermeni, kilermeni;Azerbaycan’ındağlıkyöresi olanErmen’dengeldiği için “Ermeni kili” değil, “Ermen kili” anlamına bu adla anıldığısöylenmektedir;vebasalgınındacankurtarandevaolarakbundanyenirmiş),“gil-i hayâ” (Sakız Adası’ndan), “gil-i hurasânî” (Horasan kili; tehlikelikanamalaravekusmayakarşıilaçolarakyenirmiş),“gil-iikrîtus”(Giritkili),“gil-ikıbrısî”(Kıbrıskili),“gil-imahtûm”(LimniAdası’ndan;mühürkili),“gil-imısrî”(Mısırkili),“gil-iparsî”(İrankili),“gil-i rûmî”(Anadolukili),“gil-işâmûsî”(Samoskili),“gil-izerd”(sarıkil).117

Mühürkili(Lat.“terrasigillata”)Romalılar tarafındandabiliniyor,LimniAdası’ndan küçük topaklar halinde çıkarılarak üzerine mühür basılıyordu.Fransa’ya giden Türk elçileri mühür kilini kalıplar halinde birlikte götürüpbüyük senyörlere armağan ediyorlardı. Fransa’da bu kil, aktarlarda “terrescellée” adıyla satılıyordu. Vebaya ve her türlü akıntıya karşı iyi bir ilaçolarakkabulediliyorduvehalktarafındangizliüretimiyasaklanandeğerlibirmaddeniteliğindeydi.

Kırım Savaşı (1854-1856) sırasında antiseptikler henüz bilinmediğinden,kurtlanan yaralardan parazitlerin ayıklanmasından sonra yaraların içi tatlısülümen[kalomel,civa(I)-klorür,Hg2Cl2)]iledolduruluyordu.

Sürme denilen malzeme, antimon trisülfür (Sb2S3) içerikli rastıktaşı(sürmetaşı; Ar. “hacer el-kuhl”; Fars. “sormeh”; Osm. “kuhûl”) tozu, tozmazı, kına ve mum karışımından hazırlanır ve içine gülyağı ya da miskeklenir,kaş-gözboyamadakullanılırdı.Hazırlanankarışım,“sürmedenlik”adıverilenküçükbirbakırşişeniniçinekonur.Şişenintıpasınabağlıbulunanvedibine kadar uzanan düz bir metal çubuk, şişenin içine batırılıp çıkarılaraküzerineyapışanboya,kapatılangözlerekirpiklerüzerindensürülür.Osmanlıdönemindekadınlar,yüzlerindekikırışıklıklarıgidermek,çillerivesivilcelerikapatmakvetenerenkvermekiçin“düzgün”adıverilenbirkarışımıciltlerinesürerlerdi.Buamaçlatatlısülümen,civa,üstübeçvesudanibaretbirkarışımhazırlanırdı.109 Osmanlı kadınları, yanak ve dudaklarını boyamada, kırmızboyası ve kremtartar karışımının kaynatılmasıyla hazırlanan bir boyakullanırlardı.

Civanın halk arasında kimi deri hastalıklarında ve kozmetik olarakkullanılması, onun bakteri öldürücü, mikrop öldürücü ve parazit öldürücüetkisinden ileri gelir. Frengi (sifilis) tedavisinde de dıştanmerhem (pomat)halinde kullanılmıştır. El-Râzî (örneğin göz hastalıklarında) ve İbn Sina,civayı tedavi amacıyla kullanmışlardır. 16. yüzyılda hekim Şaban Nidâî(1512-1567 sonrası), civanın Osmanlı’da frengi tedavisinde kullanıldığınıbildirmiştir.17.yüzyıldaEvliyaÇelebi(EvliyaÇelebibinDervişMehemmedZıllî) (1611-1685), İstanbul’da civacılar esnafının varlığından söz eder. 57Osmanlı’dasürmehazırlamadaantimonilemazıkarışımıkullanılırdı.Civanınfrengi hastalığında kullanılması çok eskilere dayanır. Paracelsus tedaviamacıylakimyasalilaçlar,hattâçokazmiktarlardazehirbileverilebileceğinisöylemiş, civa kullanarak frengi (“Frenk hastalığı“ / “Fransız hastalığı”,sifilis)hastalığınıtedavietmiştir.18.yüzyılOsmanlıhekimlerindenFazlızâdeMehmed, frengi hastalığının tedavisinde civalı hap ve buhur kullanımındanönemlekaçınmakgerektiğini,özellikle“zibak-ımaktul”(metalikcivanınbirkatı yağ, örneğindomuzyağı iledövülerek çok incedağılmış şekli) ile ilaçhazırlamanın doğru olmadığını bildirmiştir. Fazlızâde Mehmed, civalı

merhemkullanılaraktedaviedilmeyeçalışılançokvahimdurumdakifrengilibirhastanınvücudunayayılmışolancivanınzehirinigidermeküzerepanzehirve tiryakın yanı sıra altın tozundan hazırladığı haplar kullanmıştır. Ayrıcauygunmiktarda altın tozu ve diğermaddelerden hazırladığı enfiye ile, civazehirinin yol açtığı sağırlık, zihin zayıflığı ve sinir gevşekliğinigiderebildiğini belirtmiştir.Burada altın tozu kullanmasının amacını, “Altın,zibakın(civa)mıknatısıdır;denemesi,zibaklıhapyiyenkimseyenohutkadaraltın yuttursalar, aşağıdan çıktığında gümüş gibi beyaz çıkar” sözleriyleaçıklamıştır ki, civanın altını kendine kolayca bağlayarak beyaz renkteamalgam(malgama,civaalaşımı)oluşturduğuiyibilinmektedir.118

Osmanlı’da kısır kadına aşağılık bir insan olarak bakılırdı. Ama sonzamanlarda hızlı nüfus artışı karşısında gebeliği önleyici tedbirlerebaşvurulmaya başlanmış, bunun için de, katırın kısır bir hayvan olduğubilindiğinden, katırtırnağı bitkisi kullanılmıştır! Batı Anadolu’da haşhaş,kahve, soğan,katırtırnağı,katran, sarmısak,yumurtakabuğu tozu, su içindebir arada kaynatılarak, gebeliği önleyici olduğuna inanılan bir ilaçhazırlanıyordu ve bu ilacın, biçimsiz olduğu derecede etkili olduğusöyleniyordu.119

İlginç bir halk ilacı olarak kullanılan fare yağını hazırlamak için, halkarasında“tüyübitmedik”diyetabirolunanyenidoğmuşfareyavrularıalınır,birşişeyekonurveşişezeytinyağıiledoldurularakağzıkapatılır;açılmadangüneşte ayrıca bir yıl bekletilerek yavruların yağda tamamen erimesisağlanırdı.Eldeedilenbuyıllanmışvekıvamlısıvı,vücudunağrılıyerlerineovularaksürülür;kulakağrısındaisekulağadamlatılırdı.57

Kahveniniçinekaranfilvekakulekatılarakiçildiğideoluyordu.Kimiaktardükkânlarında kahvenin methi şöyle yapılıyordu: “Kahve bütün sıracaları(lenfiltihaplarını)kurutur,gazlarıdefeder,karaciğerigüçlendirir,saflaştırıcıniteliği ile vücutta toplanmış sulardan kurtarır; aynı şekilde uyuz ve kanzehirlenmesinin de hakkından gelir; kalbi ve kalp atışlarını düzene sokar,karın ağrıları çekenleri rahatlatır, iştahsızları iyileştirir; beyindeki dertleriçin de aynı şekilde iyidir. Ondan çıkan duman, göz yanmaları ve kulakuğultularına karşı iyidir; aynı zamanda tıknefesliğe, ciğereoturannezlelereve dalak ağrılarına iyi gelir; kurtlara iyi gelir; çok yenip içildikten sonraolağanüstübirrahatlamasağlar…”.59

Türkiye’de eczacılar önce bulundukları hastane ya da dükkânlarda usta-çırakeğitimialarakyetişmiş,dahasonra14Mayıs1839’da, içindeeczacılıksınıfının da bulunduğu Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şâhâne’nin (AskerîTıbbiye)açılmasıyla,ülkemizdetoplueczacılıköğretimibuokulun“EczacılıkSınıfı”nda başlamıştır. Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne içinde açılan “EczacıSınıfı”, 70 yıl boyu eğitimini bu şekilde sürdürmüş ve ancak 1909 yılında

“EczacıMektebi”halinialmıştır.Ordunungereksinimiolanhekim,cerrahveeczacıların yetiştirilmesi amacıyla açılan bu okulda dersler Fransızca idi.Ancakburadanmezunolaneczacılar,ordunungereksiniminecevapvereceksayıdadeğildi.1870yılındatıpöğretimininTürkçeleştirilmesiüzerine,eczacıvecerrahsınıflarınarağbetazalmış,hattâkimidiplomalıeczacılar,Tıbbiye’yedevam ederek hekim olmuşlardı. Orduda eczacı ve cerrah sıkıntısı başgösterince,zamanzamanİstanbul’dakieczanelerdeçalışaneczacıkalfalarınısavaşlar sırasında, cephelerde görevlendirmek zorunluluğu doğmuştur.Ayrıca, Sıhhiye Reisi Nuri Paşa’nın girişimi üzerine, Haydarpaşa AskerîSağlıkMektebi’nde eczacı ve cerrah sınıfları açılmıştır. HaydarpaşaAskerîSağlıkMektebi,1876yılındaMekteb-iTıbbiye-iŞâhâne’dentabipvecerrahdiplomasıyla mezun olan eczacılara ameliyat mektebi (uygulama okulu)olaraktahsisedilmişti.120Haydarpaşa’danmezunolaneczacılara“Haydarî”adıverilmekteveordudaonbeşyılzorunluhizmetvermesiöngörülmekteydi.

Osmanlıeczacılığınınilknizamnâmesi,1853yılındayayınlanannizamnâmeolup burada eczacılığın simgesi olarak yazı kalemi, defne dalı ve yılanarasında iki kaplumbağa logosu da yer almıştır. Bu okulla ilgili “Asâkir-iŞâhâneEczacılığında İstihdamOlunmakÜzereAmeliyat-ıTıbbiyeMektebiOlan Haydarpaşa Hastanesi’nde Küşad Olunacak Eczacı Sınıflarına DairNizamnâme”debelirtilen3yıllıkdersprogramındaizlenecekdersler,1.sınıfiçin İlm-i Hesab (Aritmetik), Muhtasar İlm-i Nebatât-ı Tıbbî (Kısa TıbbîBitkiler Bilimi), İlm-i Hikmetten Fenn-i İspençiyariye Müteallik Mesail(Fizikten Farmakoloji ile İlgili Problemler); 2. sınıf için Muhtasar İlm-iKimya (Kısa Kimya), Fenn-i Saydalani (Eczacılık Fenni); 3. sınıf içinMuhtasarMüfredat-ıTıbb(KısaMatièreMédicaleyadaKısaFarmakognozi),Usûl-i Tahlil (Analiz Yöntemi), Eczacılığa ait Defâtir Kayıt ve MuhasebeUsûlü (Eczacılığa ait Defterlerin Kaydı ve Muhasebe Yöntemi) şeklindeverilmektedir.1888tarihlibirrapordaiseöğretimsüresinin4yılaçıkarıldığıbelirtilerekizlenendersler,1.yıliçinKıraat-ıFranseviye(Fransızcaokuma),Sarf-ı Franseviyeden Tasrif-i Ef’al-i Erbaa (Fransızca Gramerden FiillerinDört Zamanda Çekimleri), Hüsn-i Hatt-ı Fransevi (Fransızca Güzel Yazı),Hesab(Aritmetik),Nebatat(Botanik);2.yıliçinSarf-ıFranseviveAlelumumTasrifat-ı Ef’al (Fransızca Gramer ve Fiilllerin Bütün Çekimleri), Hüsn-iHatt-ıFransevi,Kimya-yıGayr-ıUzvi(AnorganikKimya),Hikmet-iTabiiye(Fizik); 3. yıl için Sarf ve Ta’lim-i Lisan-ı Fransevi (Fransızca Gramer veAlıştırmalar), Hüsn-i Hatt-ı Fransevi, Müfredat-ı Tıbb (Materia Medica),Fenn-iİspençiyari(Farmakoloji),Kimya-yıUzvi(OrganikKimya),4.yıliçinSarf ve Nahv-ı Fransevi (Fransızca Gramer, Sözdizimi ve Yazma), Tahlil-iKimyevi(KimyasalAnalizler)şeklindeverilmektedir.120

Osmanlı Devleti’nde önceleri “ispençiyar dükkânı”, daha sonra “eczacıdükkânı”adıverileneczanelerdışındadailaçhazırlanıpsatılanyerlervardı.

“İspençiyar” sözcüğü, olasılıkla İtalyanca “spezzere” sözcüğünden bizegeçmiş olup hekimin istediği ecza ve ilaçları hazırlayan kişi anlamındadır.Bunların başında hekim ve cerrahların özel muayenehaneleri olan hekimdükkânları ile cerrah dükkânları geliyordu. Eğitimsiz eczacılar, eczacıkalfaları, aktarlar, kökçüler, şerbetçiler, macuncular, tutyacılar, hattâ “ma-imukattar” (çeşitli bitkilerden su buharı aracılığıyla damıtılmış sıvılar)satıcıları,kasıkçılar,çıkıkçılarvesabunculargibiesnaf,dükkânlarındahastabakıp çeşitli terkiplerde ilaç satıyorlardı. Bunlara, bir süredir ortaya çıkanİranlıveHintliuygunsuzhekimveaktarlarınverdiğizararlardaeklenmişti.1840 yılında kurulan Meclis-i Tıbbiye’nin görevleri arasında halka satılanilaçların kontrolü ve ilaç satışının bir düzene bağlanması da vardı. Budükkânlardailaçüretipsatanlaresnafkabuledildiğinden,denetimlerideticarîbakımdan İhtisap Ağalarına, yani belediye zabıtalarına verilmişti. 1845yılında, çocuklara uyku için verilen afyonlu haplardan ölümler meydanageldiğinin haber alınması üzerineMeclis-i Vâlâ (YüceMeclis), aktarlar ileilaçyapılıp satılandiğeryerlerde, afyonluhapvemacunyapılıp satılmasınıyasaklamışvebuyasağauymayanların cezalandırılmasını kararlaştırmıştı. 4Kasım 1850 tarihinde Tıbbiye Nezareti’ne (Sağlık Bakanlığı) gönderilenbuyrultu ile cerrahdükkânlarındakimyevîeczabulundurulmasınınhekimlikyasasınaaykırıolduğubelirtilerekböyleolaylarıönlemekiçinbirnizamnâmehazırlanmasıistenmiştir.121

Mekteb-i Tıbbiye-i Şahâne’nin 1849-1850 öğretim yılı raporunda da tıbbîmalzemeleri hazırlayanların gelişigüzel ve özensiz çalışarak kalitesiz malüretmeleri sonucu üzücü olaylar yaşandığına, bu nedenle ilaç yapımıkonusunda etkili bir denetim ve gözetim için bir tıbbî kolluk kuvveti (Fra.“policemédicale”)kurulmasıgerektiğineişaretedilerekMeclis-iTıbbiye’nin,eczacılarıdenetlemeyivebasit ilaçhazırlayanlarlaasıleczacılarıbirbirindenayırmayıkararlaştırdığıbildirilmiştir.121

21 Mart 1852 tarihinde Mekteb-i Tıbbiye-i Şahâne Nâzırı İsmail Paşa,Babıâli’ye gönderdiği tezkerede eczanelerde reçetelerin çıraklar tarafındanyapıldığını, eğitimsiz çırakların reçete yapmasının pek çok yanlışlık veuygunsuzluğa yol açarak halkın sağlığını tehlikeye soktuğunu belirterek,bunlarınönlenmesiiçineczacıvekalfalarınsıkıbirdenetimetâbitutulmasınısağlamak amacıyla Meclis-i Tıbbiye’de Türkçe ve Fransızca olarakhazırlanan nizamnâme taslağını Babıâli’ye gönderdi. Nizamnâmenin enönemli maddelerinden biri, eczanelerde çalışan usta ve kalfalarınMekteb-iTıbbiye-i Şâhâne’de bir kere sınava girmesi, başarılı olanlara şahadetnâmeverilmesi, şahadetnâmesi olmayanların sanatlarını uygulamalarınınyasaklanmasıydı. Meclis-i Vâlâ 25 Nisan 1852 tarihli oturumunda TıbbiyeNezareti’nintezkeresiilenizamnâmetaslağınıgörüşerekkararabağladıvebuhususların herkes tarafından öğrenilmesi için de Takvim-i Vekayi’de

yayımlanmasıönerildi.Padişahasunulanevrak17Mayıs1852tarihliiradeileyasallaştı ve “Nizamnâme-i Eczâcıyan derMemâlik-i Osmaniye”, Takvim-iVekayi’nin 18 Haziran 1852 tarihli nüshasında duyuruldu. Ancak yine deİstanbul’da kan alma ve diş çekme izni olan berber esnafının cerrahlık vehekimlik yapmayı, aktar ve diğer esnafın ilaç satmayı sürdürdüklerisaptandığından,Mekteb-i TıbbiyeNâzırıCemaleddinEfendi 26Ekim 1854tarihli bir tezkere ile bu tür faaliyetlerin önlenmesi için yetkili bir hekiminzaptiyeçavuşu(müfettiş)olarakgörevlendirilmesiniBabıâli’yeönerdi.121

Leh asıllı olanCharles Bonkowski Paşa (1841-1905), 1865 yılında ÉcoleSupérieure de Pharmacie de Paris’ten mezun olmuş, Mekteb-i Tıbbiye-iŞahane’de hocalık yapmış, eczacılık derneklerinin kurulmasında çalışmış,Saraybaşkimyageri(“Kimyager-iHazret-iŞehriyarî”)unvanınıalmış,sağlıkhizmetleri başmüfettişi olmuş, başta 1889 yılında Paris’te düzenlenenUluslararası Kimya Kongresi’nde olmak üzere uluslararası kongrelerdeOsmanlı Devleti’ni temsil etmiştir. Bonkowski Paşa, 1891 yılında askerîeczacılarındahaiyiyetiştirilebilmeleriiçinbirlâyiha(rapor)hazırlamıştır.Bulâyihanınbiryerinde,BonkowskiPaşaşunlarıbelirtmektedir:“…Adlîişlerdebazı hukuki problemler ile cinayetlerin halli gibi tıp biliminin yardımınaihtiyaçduyulankonulardabirilm-ikanun-itıb(adlitıpbilimi)vardır.Bununyanında bir de zorluklarla keşfedilen kimyasal ilaçlar ile eczalara, kastenveya yanlışlıkla ilave edilen zararlı maddeleri tespit etmeye yarayan ilm-ikanun-i ispençiyari (adli eczacılık bilimi) vardır ki bu da kimya ile birliktediğer tabii bilimlerin tümünü tahsil etmek ve bundan başka deneyler iletecrübekazanmayıgerektirir.Bizdeeczacılıksanatıhekimlerindüzenlediklerireçete muhteviyatını birbirlerinden almaktan ibarettir. Diğer bilimselhususlar, asla dikkate alınmamaktadır. Kimyasal madde üretimine önemverilmemekte,çokbasitvehazırlanmasıpekkolayolanlarıbilehazırolaraksatınalınıpkullanılmaktadır…”.120

Tıp fakültelerinde, hastalıkların tedavilerini sağlayan ilaçların okutulmasıçok eski zamanlara dayanmaktadır. O zamanlar, farmakoloji dersi yerine,“Materia medica” ya da “Matière médicale” adı ile anılan, ilaçların eldeedildikleri bitkilerin adlarını, elde ediliş, özellik, hazırlanış ve hastayaverilmesi gereken dozların ayarlanması bilgilerini içeren dersler okutulur,ama ilaçların etki tarzları konusunda bilgi verilmezdi. Farmakognozi,biyolojikkaynaklı ilaçhammaddelerini inceleyenbir eczacılıkbilimdalıdır.1867’de açılan ve Türkçe eğitim yapan sivil tıp mektebinde (Mekteb-iTıbbiye-i Mülkiye-i Şâhâne) farmakognozi, “Matière médicale”inTürkçeleştirilmişşekliolan“Müfredat-ıtıb”adıaltındaokutulmuştur.Ancakodönemdebuadaltındaokutulandersprogramı,farmakognozininyanısırafarmakolojiyi de kapsıyordu. Farmakoloji ile farmakognozinin ayrımı1909’dansonrayapılmışve“Matièremédicale”karşılığıolarak“Müfredat-ı

tıb” terimi, yalnızca farmakolojinin karşılığı olarak kalmıştır. Bu okuldanyetişen sivil eczacıların (Türk-Müslüman) özel eczaneler açmalarıyla,eczacılar gerçek kimliklerine kavuşmuşlardır. 1909’da İstanbul Kadırga’da“EczacıMekteb-iÂlisi”kurulması ile eczacılıköğretimideTıpMektebi’nebağlı bir sınıf olmaktan, “Eczacılık Yüksek Okulu” şeklinde bir kurumadönüşmüştür.Buokulda1913yılındafarmakognozi, farmakolojidenayrıbirders olarak önceleri “Ensice-i edviye”, daha sonra da “Farmakognozi” adıaltındaokutulmuştur.122

Başlangıçdönemiiçinde,yukarıdasayılanvebirbirinindevamıniteliğindeolan bu okullar dışında, kısa eczacılık eğitimi veren okullar, HaydarpaşaAskerî SağlıkMektebi (1876),Merkezî TürkiyeYüksekKoleji (Gaziantep,1876),ŞamTıbbiyeMektebi(1903)veEczacıMektebi(1909)idi.112,123

Siviltıpmektebinineczacılıkbölümünden1871-1909yıllarıarasında1346eczacı mezun olmuştur. 1872-1896 yılları arasında mezun olanların yüzde92’si,MüslümanolmayanOsmanlıvatandaşıidi.124

Deniz kuvvetleri için eczacı ve cerrah yetiştirmek amacıyla 1895 yılında“EczacıveTımarcıSıbyanMektebi”hizmetegirmiştir.BeşsınıftanoluşanbuokuldaokutulanderslerarasındaUsûl-iTımar(Pansuman),Coğrafya,Lisan-ıOsmanî (Osmanlıca), İlm-i Hesab (Aritmetik), Usûl-i İspençiyariye(Farmakoloji), Tarih-i Osmanî (Osmanlı Tarihi) ve Fransızca gibi derslervardı.120

Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk eczacı cemiyeti, Müslüman olmayaneczacılartarafından1879yılında“Cemiyet-iEczaciyanderAsitane-iÂliyye”(“Société de Pharmacie de Constantinople”) adıyla kurulmuş ve ilkbaşkanlığınaCharlesBonkowskiPaşa getirilmiştir.Türk eczacıları ise 1909yılında“OsmanlıEczacıİttihadCemiyeti”altındadernekleşmişlerdir.

İstanbul’da “Revue Médico Pharmaceutique“ adlı meslekî ve bilimseldergininilksayısı1888’de,sonsayısıise1914’teçıkmıştır.KuruculuğunuveyöneticiliğiniPierreApéry’nin(1852-1918)yaptığıdergininamacı,OsmanlıhekimveeczacılarınınçalışmavegözlemleriniAvrupa’yatanıtmakveonları,tıpbilimlerialanındayabancıbilginlerinbuluşlarındanhaberdaretmekti.125

Türkiye’de ilaç sanayisinin kurulması, Cumhuriyet’ten sonragerçekleşmiştir.İlkTürkilaçfabrikası,EczacıSüleymanFerit’in(Eczacıbaşı)(1895-1973) öncü çalışmalarının ardından oğluDr.Nejat Eczacıbaşı (1913-1993) tarafından 1950’de İstanbul Levent’te kurulan Eczacıbaşı İlaçFabrikası’dır. Ardından 1950’li yıllarda Topkapı dışında Dr. Kimyagerİbrahim Ethem (Etem)Ulagay’ın (1880-1943) öncülüğünde İbrahim EthemKimyaeviT.A.Ş. kurulmuş; öncü çalışmalarıEczacıAbdi İbrahim (Barut)(1886-1921) tarafından yapılanAbdi İbrahim İlaç Sanayii veTicaretA. Ş.,

oğluİbrahimHayriBarut(1917-1961)zamanındaVefa’yataşınmış;temelleriEczacıMustafaNevzat(Pısak)(1879-1968)tarafındanatılanMustafaNevzatFabrikası ise Mecidiyeköy’de faaliyetini sürdürmüş ve bunların yanı sıra1954-1963 arasında yabancı firmalar ve ülkemizde faaliyetlerinebaşlamışlardır. 1967 yılında Deva, Mustafa Nevzat, Fako, İlsan, Abdiİbrahim, Atabay ve Biofarma’nın katılımıyla ANSA (Antibiotik ve İlaçHammaddeleriSanayiiA.Ş.)kurulmuştur.126

Yaygın olarak kullanılan eczacılık simgesi, kadeh şeklindeki ilaç kabınadolanmışyılanvedefnedalımotifindenoluşmaktadır.Bunagöreyılankabıniçine zehirini boşaltmakta ve bu zehirden şifa umulmaktadır.Defne dalı isegenelde bitkisel ilaçları simgelemekte olup kokusuyla hastaları iyileştirdiğidüşünüldüğündenEskiçağ’lardahastalarınbaşucunaasıldığıbilinmektedir.

Türkiye’de Cumhuriyet’in ilânından sonra 1933 Üniversite Reformu ileİstanbul’daki Eczacı Mektebi, önce Fen Fakültesi’ne ve tekrar TıpFakültesi’ne(1942)bağlıolarakçalışmıştır.1960’taTürkiye’ninilkeczacılıkfakültesi olanAnkaraÜniversitesi Eczacılık Fakültesi’nin kuruluşuna kadarTürkiye’de eczacılık eğitimi yalnızca İstanbul Üniversitesi’ne bağlı olarakyapılmış ve 1962’de İstanbul’daki Eczacılık Okulu, Eczacılık Fakültesi’nedönüştürülmüştür. Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi’ne bağlı EczacılıkYüksek Okulu 1968 yılında açılmış ve 1971’de fakülteye dönüştürülerekTürkiye’ninüçüncüeczacılıkfakültesiolmuştur.123

GünümüzdeEskişehir’debulunanAnadoluÜniversitesi’nebağlı“TıbbîveAromatik Bitki ve İlaç Araştırma Merkezi” (TBAM), ecza bitkilerikonusundaaraştırmayapanönemlibirkuruluştur.

“BEDENSELDÖRTSALGIKURAMI”

Eczalarlatedavi,“hıltlar”(salgılar)kuramınadayalıydı.EskiYunankökenlibu kuram, Osmanlıda yaygın kabul görmüş ve 19. yüzyıl ortalarına deksürmüştür. Buna göre evren (makrokozmos) dört öğeden (hava, su, toprak,ateş)oluşuyordu.İnsanbedeninde(mikrokozmosta)ise,bunlarakarşılıkgelendörtsalgı(“ahlât-ıerbaa”)vardıvebunlardadörtmizaca(“emzice-ierbaa”)kaynaklık ediyordu: Kan, balgam, kara safra (Arapça’da “sevdâ”) ve sarı /yeşilsafra.Ateşöğesisıcakvekuruolansarı/yeşilsafraya;havaöğesisıcakvenemliolankana;suöğesisoğukvenemliolanbalgama; topraköğesi isesoğuk ve kuru olan kara safraya karşılık geliyor ve sıcak – soğuk – kuru -nemlişeklindekifizikselözellikler,mevsimler,renkler,hastalıklar,yiyeceklerveilaçlarladailişkilendiriliyordu:(Hava-Yeşilsafra–Yeşilrenk–İlkbahar–Sanguin karakter), (Ateş–Kan–Kırmızı renk–Yaz -Kolerik karakter),(Toprak-Karasafra–Siyahrenk–Sonbahar -Melankolikkarakter), (Su–Balgam-Beyaz-Kış-Flegmatikkarakter).Bedendekibudörtsıvınındengelibileşimi sağlığın göstergesiydi ve bedene egemen olan salgı, başat mizacıbelirliyordu(ÇİZELGE5).

ÇİZELGE5.Dörtsalgıkuramıylailişkilendirilençeşitliözellikler

DÖRTÖĞE: Hava Ateş Toprak SuDÖRTSALGI: Kan Sarısafra Karasafra Balgam

SALGIORGANI: Kalp/akciğer Karaciğer Dalak/mide Beyin

SALGIRENGİ: Kırmızı Sarı Siyah Beyaz

SALGITADI: Tatlı Acı Ekşi Tuzlu

FİZİKSELÖZELLİĞİ: Nemli-Sıcak Kuru-Sıcak Kuru-Soğuk Nemli-Soğuk

MİZAÇ/KARAKTER: Demevî Safravî Sevdavî Balgamî

MEVSİMİ: İlkbahar Yaz Sonbahar Kış

YAŞDÖNEMİ: Çocukluk Gençlik Erişkinlik Yaşlılık

BURÇLAR:İkizlerBoğa

Koç

BaşakAslan

Yengeç

TeraziAkrep

Yay

BalıkKova

Oğlak

MUSİKÎDEKİMAKAMLARI:

ŞehnazIsfahan

Nevâ

RastHicaz

Büzürk

IrakBuselik

Zengule

HüseynîUşşak

Nevruz

TEDAVİYÖNTEMİ: Kuru-soğukilaç

Nemli-soğukilaç

Nemli-sıcakilaç

Kuru-sıcakilaç

Gıdalarınfarklıözellikleri,salgıtürünübelirlemektedir.Bunagöreörneğinet ve rafadan yumurta gibi “sıcak-nemli” gıdalardan “kan”; “sıcak-kuru”özelliktekiekşi, sıcak, tatlıveyağlıgıdalardan“sarı safra”;balık,yoğurtyada soğuk yemişler gibi “soğuk-nemli” gıdalardan “balgam”; sarmısak, kuruet,kurubalık,hardal,peynir,mercimekvesığıretigibi“sıcak-nemli”vetuzlugıdalardanise“karasafra/sevdâ”meydanagelmekteydi.127Çabuksinirlenenbir kimseye, sarı safra salgısını azaltmak için soğuk ve nemli yiyeceklerverilmeli; kışın hazırlanan soslarda sıcak ve kuru özellikli baharat (hardal,zencefil,biber, tarçın,karanfil),yazınhazırlananlarda ise tamtersisoğukvenemliözelliktekibaharatkullanılmalıidi.76

Eski tıp anlayışına göre gıda ve devalar “mu’tedil” (ılımlı) ya da “gayr-imu’tedil” (ılımlı olmayan) şeklinde iki grupta değerlendirilirdi. Mu’tedilolmayandevalardakiöğeler1’den4’ekadarçeşitliyoğunlukderecelerinden(“derece-i evvel”: birinci derece; “derece-i sânî”: ikinci derece; “derece-isâlis”: üçüncü derece; “derece-i râbi”: dördüncü derece) birine sahipti.

Örneğin zaferanın (safran) 2. derece sıcak ve 1. derece kuru olduğusöylenirdi.Sultan IV.Mehmed’inhekimbaşısıSalihbinNasrullah’ın,Gayetel-İtkan fî Tedbir el-Beden el-İnsan (İnsan Sağlığı ve Sağlığı KorumaYöntemleri)adlıeseriArapçayazılmışolup,dahasonraEbu’l-FeyzMustafabin Ahmed tarafından Nüzhet el-Ebdân fî Tercemeti Gâyet el-İtkân adıylaTürkçe’yeçevrilmiştir.SalihbinNasrullahbueserinde,gıdaveilaçlardakibuderecelemeninneanlamageldiğinişöyleanlatır:“Birdevâgerekenmiktardaalındığı halde bedende özel bir belirti vermiyor, ancak tekrar alındığındabelirti veriyorsa, bu devâ, birinci derecededir (“derece-i evvel”). Bu devâgerekenmiktardaalındığındatekrarkullanmayagerekkalmadanbedendebirbelirtioluşturuyorsa, ikinciderecededir (“derece-i sâni”).Birdevâgerekenmiktarda alındığında, bedenin işleyişine zarar verecek derecede belirtiveriyorsa,budevâüçüncüderecededir(“derece-isâlis”).Veeğerbirdevânınverdiğibelirti,öldürücüderecedeisebudevâya,dördüncüderecede(“derece-irabia”)derler”.127

Gıdavedevaların sahipoldukları budört yoğunlukderecesi, kendi içinde“ibtida / evvel” (başlangıç), “vâsıt / evsât” (orta) ve “âhir” (son) gibi üçmertebeyedahaayrılıyordu.Örneğindeliceotundoğasınıbildirirken,“üçüncüdereceninevvelinde(ibtidasında)sıcak,ikinciderecedekurudur”deniliyordu.Salih bin Nasrullah, bunu da şöyle açıklar: “Bu mertebeler, devâlarınfiillerinin kuvvet ya da zayıflık yönünden birbirlerine olan farklılıklarınıgösterir”.Buna göre deliceotun sıcaklığı, üçüncü derecenin en hafif (zayıf)mertebesindedir.127

Bozulan salgı dengesini yeniden kurarak bedeni sağlığa kavuşturmak içinbelirli öğeler, belirli miktarlarda verilirdi. Kısacası, devaların verilmesineilişkinüçkuralvardı:(1)Sıcaklık(“harâret”),soğukluk(“bürûdet”),kuruluk(“yübûset”)venemlilik(“rutûbet”)yapanlardanbirini,yerinegörekullanma;(2)Bununmiktarınıtayin;(3)Bununzamanınıtayin.Herbir“müfreddevâ”tanıtılırken, kaçıncı derecede hangi unsurlara sahip olduğu, “mikdar-ışerbeti”, yani alınacak miktarı ve hangi zamanlarda verileceği konularıbelirtilmiştir.Gıda ve devaların bir demizaçları (karakterleri) vardı.Bunlar“kâbız”(kabızlıkveren),“müshil”,“mülattif”yada“müleyyin”(yumuşatıcı),“müfettih” (açıcı), “muhallil” (organa nüfuz edici), “mukayyi” (kusturucu),“muharrik” (hareketegeçirici), “muhaddır” (uyuşturucu)yada “münevvim”(uyutucu)olabilirdi.Örneğinmuhaddırvemünevvimolanlararasındamarul,nilüfer, haşhaş, it üzümü, lüffah, afyon gibi “müfred devâ”lar sayılabilir.Müshilvemüleyyinolanlardaniseebegümeci,hatmi,yerfesleğeni,pazı,tatlıerik,hıyarşembe(“Cassiafistula”)vekudrethelvasıverilebilir.78,128

Mevsimlerleyiyeceklerinilişkisinegöreiseilkbahardakanyapıcımaddeleralınmalı; yazın, safra yapıcı yiyecekler yenmeli, soğukluk veren besinler

kullanılmalı ve baharatlı yiyecekler yenmemeli; sonbaharda kuru ve tuzluyiyecekler alınmamalı; kış mevsimi ise balgam artırıcı olduğundan soğan,sarmısak yenmeli ve bunun yanı sıra baharatlı yemekler, kebaplar, pirinçyemeklerivetatlılaryenmeliydi.20

Bedensel dört salgının etimolojisine bakılacak olursa, Eski Yunanca“kholia”,Arapçabir sözcükolan“safra” anlamınagelir; “melan-kholia” isesözcüğü sözcüğüne “kara-safra”demektir. “Melankholia”,Arapça’da “mâl-ihülyâ”ya dönüşmüştür. “Sevdâ” sözcüğü, Arapça “kara” anlamına gelen“esved”indişişeklidir.“Melankholia”yayani“karasafra”yaAraplar“sevdâ”,yani “kara” demişler, biz de bu “kara”yı yeterli bulmayıp daha karartarak“kara-sevda”yapmışız(!).“Safra”sözcüğüArapçaolup“asfar”,yani“sarı”olduğu için bu adı almıştır. Yunanca “flegma” ya da “lenfa / lemfos”,“balgam” demektir; balgamî karaktere (flegmatik), Osmanlıca’da“lenfaviyü’l-mizac”denirdi.129

TIPTARİHİNİNÜNLÜECZA-İLAÇKİTAPLARI

Çağdaş cerrahinin gelişimine kadarki dönemlerde tedavinin büyük birkısmı, basit eczalardan elde edilen “müfred devâ”lar ya da bunlarınkarışımındaneldeedilen“mürekkebdevâ”larlayapılıyordu.Yalnızca“müfreddevâ”ları kapsayan eserlere “müfredât-ı tıbb” ya da kısaca “müfredât”,“mürekkebdevâ”ları kapsayaneserlere ise “mürekkebât”yada “akrabadin”denmektedir. “Müfredât”ların ünlüleri arasında en başta, Dioskorides’inDemateriamedica’sıileel-Bîrûnî’ninKitâbel-Saydala’sıyeralır.

18.yüzyılBatıdünyasındaeczalarlatedavikitaplarıyazmageleneğiçoktanterk edilmiş, Rönesans’la başlayarak gelişen zooloji, mineraloji ve botanikbilimleri 17. yüzyılda mikroskopun keşfiyle yeni bir çehre kazanmış, 18.yüzyıldaLinnaeus’unsınıflandırmaçalışmalarıözelliklebotaniktebirdönümnoktası yaratmıştı. 18. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nde de modernleşmeçalışmalarının başladığı, çevirilerin hız kazandığı bir dönemdir.Ancak yinede geleneksel anlayış sürüyor ve Batı’daki gelişmeler, oldukça geridenizleniyordu. Tedavinin eczalara dayandırılması ve etkilerinin “hıltlar”laaçıklanmasıdüşüncesindeniseancak19.yüzyıldavazgeçilmiştir.

“Müfreddevâ”terimi,günümüzde“basitdrog”terimiilekarşılanmaktadır.Farsça“droa”(koku,deva)sözcüğündengeldiğisöylenendrogsözcüğünün,“eczanelerde, nebâtatçılarda, baharatçılarda satılan tıbbî ve sınaî çeşitlimaddelereverilenad”,“ecza-yı tıbbiyye ve ispençiyariyye ve kimyeviyye ileboyacılığaözgünesne”ve “eczacılık, kimyaveboya sanayisinde kullanılanbitkisel,hayvansal,madenselilkelmaddelereverilenad”gibiçeşitlitanımlarıvardır. Bunlarda görüldüğü üzere drog, “ecza” sözcüğüyle karşılanmaktadırveilaçanlamınakullanılmamalıdır.128

Tarihtekiçeşitliuygarlıkdönemlerinegöre“müfreddevâ”lar(basiteczalar)ve“müfredât”lar(basiteczakitapları)konusundaşubilgilerverilebilir:128

MezopotamyaUygarlığıDönemi:FıratveDiclearasındakibölgedeAkkad,Sümer,BabilveAsurlularınoluşturdukları,İÖ3000’liyıllardanİS7.yüzyılakadarsürenuygarlıklaraaitkil tabletlerinokunması,kullanılaneczaların,azmiktarda hayvansal ve mineral kaynaklı olanların yanı sıra önemli birkısmının bitkisel olduğunu göstermiştir. Adı sık geçen bitkisel eczalararasında çöpleme, adamotu, banotu, haşhaş, kekik, nane, safran gibi,günümüzde kullanılanlar da yer almaktadır. Mineral ve kimyasal ilaçlararasındakükürt,arsenik,güherçile,antimon,demiroksit,bakırtozu,şapgibimaddeler bulunmaktadır. Mezopotamya uygarlığında Sin adı verilen aytanrısının, şifalıbitkilerle ilişkisiolduğudüşünülüyorveetkenmaddelerienyüksek verimle ele geçirmek için kimi bitkilerin ay ışığında toplanması

gerekiyordu.

Eski Mısır Uygarlığı Dönemi: Tıpla ilgili olarak İÖ 1900-1200 yıllarıarasına ait sekiz papirüs vardır. Tıp alanında en çok ilgiyi, İÖ 1550 yılıdolayına tarihlenen Ebers Papirüsü ile İÖ 1700 yıllarına tarihlenen SmithPapirüsüçekmektedir.EbersPapirüsüadınıtaşıyantomar,tıbbîpapirüslerinenuzunuveeczacılıkyönündenenzenginidir.800’üaşkınreçete,700kadarhayvansal, bitkisel ve madensel ecza içeren bu papirüste tedavi ile birliktebaşvurulacakilaçlarınhazırlanmabiçemlerivekullanılışşekillerideyeralır.Bupapirüstekireçetelerdeadıençokgeçenbitkiseleczalararasındaacımarul,adasoğanı,ardıçmeyvesi,banotu,çiğdem,hardal,incir,centiyâne(“Gentianalutea”), keten tohumu, kişniş, mürver, nar kabuğu, pelin otu, safran, sakız,sarısabır, soğanî tarçın, terementi ve üzüm sayılabilir. Mısırlılar tedavidehayvansaleczaolaraktimsah,suaygırı,aslan,kazgibihayvanlarınkan,yağvekimiorganları;madenseleczaolarakdabakırsülfat,kurşunsülfat,kükürt,antimon,alüminyumgibimaddelerikullanıyorlardı.

EskiHintUygarlığıDönemi:İndusnehrivadisindegelişenuygarlıklarıntıptarihi, ikidönemeayrılır:Veda’lardönemiveBrahman’lardönemi.Veda’lardöneminde yazılan Rig-Veda (İÖ 1500’ler), Sama-Veda, Ayur-Veda (İÖ700’ler),Atharva-Veda gibi din kitaplarında tıpla ilgili kimi bilgiler de yeralmaktadır. Brahman’lar döneminde (İÖ 800-İS 1000) ise üç büyük kitapvardır: Sushruta-Samhita (Sushruta Külliyatı) (İÖ 6. yüzyıl), Charaka-Samhita (Charaka Külliyatı) (İS 2. yüzyıl) veVagbhata-Samhita (VagbhataKülliyatı)(İS4.yüzyıl).Ünlühekimlertarafındanhazırlananvekendiadlarıile anılan bu üç büyük eserden en ünlüsü olan Sushruta-Samhita, Ayur-Veda’ya (“YaşamBilgisi”) dayanmaktadır. Bunda 760’ı aşkın hayvansal vebitkiseleczayeralır.Bueserden,eskiHinttıbbındainfüzyon,maserasyonvedekoksiyon yöntemlerinin kullanıldığını, ayrıca toz, hap, pudra, krem, yağ,göz losyonu olarak kullanılan sıvılar, lavman sıvıları ve ağrıları dindirmekiçin liniment (ovma sıvısı, sıvı merhem) hazırlamayı bildiklerianlaşılmaktadır. Oldukça zengin olan Hint müfredâtında afrodizyak vezehirlere de özel bir önem verilmiş, özellikle zehirli yılan ve diğer hayvansokmalarınakarşı panzehirler geliştirilmiştir.Hint tıbbında en sık kullanılanbitkiseleczalararasındasarmısak,halile,biber,zencefil,eyirkökü(“Acoruscalamos”),hintyağı, tekedikeni,demirhindi,kenevir,kakule,bir türkauçukolan “lycium” ve bıldırcınotu sayılabilir. Ayrıca zehirli yılan, bezoar, inekidrarıgibihayvansaldevalariledemirsülfat,boraks,alüminyumtuzlarıgibiminerallervedeğerlitaşlardatedavidekullanılıyordu.

Eski Çin Uygarlığı Dönemi: Antikçağın büyük uygarlıklarından biri olanÇin’de İÖ 2700’lü yıllarda yaşadığı kabul edilen “Kızıl İmparator” lakaplıShen-Nung,Çin’dehekimliğinvefarmakolojininkurucususayılır.Bilinenen

eskieserinde,buimparator tarafındanyazılanBenCaoJing (ŞifalıBitkilerKitabı)olduğubildirilmektedir.Eserdeyeralan100’üaşkınilaçtanımıiçindebulunan afyon, ravend, bıldırcınotu, “kroton” (bir tür müshil) gibi bitkiseleczalar; demir, arsenik, kükürt gibi anorganik eczalar, bugün bilekullanılanlardandır.Çin tıbbında2000’eyakıneczavardır.Bunlardanafyon,yatıştırıcıveuykuvericiolarak;demir,kansızlığakarşı;civa,frengiyekarşı;kükürt, uyuza karşı ve kaşıntı giderici olarak; sodyum sülfat ve ravend,müshil olarak; nar ağacı solucan düşürücü olarak; küflenmiş soya fasulyesilâpasıisederienfeksiyonlarınakarşıkullanılmıştır.Cücelerintedavisindeiseonlara koyunların tiroid bezini yediriyorlardı. Çin müfredâtında bunlardışında efedrin, kâfur, şolmogra, ginseng kökü, tatula, çavdarmahmuzu,zencefil,tarçın,biber,tatlısülümen(Hg2Cl2)gibieczalardayeralmaktaydı.Çin tıbbında, hayvansal eczaların da bolca kullanıldığı görülmektedir.Bunların kullanıldığı tedaviler, “işaretler öğretisi” ile açıklanabilmektedir.Bunagörehayvanbedenindekiherbirparça,insanbedenindekiaynıparçayıiyileştirmektedir. Aynı nedenle, insanın bedensel ürünleri de insanlarıiyileştirmede kullanılmaktaydı. Dolayısıyla idrar, dışkı, sperm, genç kadınsütü,plasentagibimaddelerindetedavideyerivardı.

Çin simyasında “yaşam ilkesi”ni simgeleyen kan rengi bir mineral olanzincifre (zinnober, doğal civa sülfür, HgS), çok önem taşıyordu. Zincifreyi“yaşam iksiri” olarak dile getiren ve günümüze ulaşan en eski Çinmetinlerinden biri Lie-sien Tchouan olup simyacı Liu Hsiang’a (İÖ 79-8)yakıştırılmaktadır. Çinliler zincifreden, ölümü simgeleyen bir işlem olanateşteısıtmasonucuikiayrımaddeninortayaçıktığınıbulmuşlarvebuolayı“ölümyoluylayenidendoğum”diyeyorumlamışlardı.Zincifredenoluşanbuiki madde, sarı renkte ve yanıcı olan kükürt ile parlak metal görünümlüakışkan birmadde olan civa idi.Kükürtü erkek olarak niteleyen ve “Yang”adını veren, civayı ise dişilik niteliğini yakıştırarak “Yin” olarak adlandıranÇinliler, “Yin” ve “Yang”ın bir araya gelerek yaşamın kaynağı olan kanıoluşturduğuna inanıyorlardı. Kan benzeri renkteki zincifre, zehirli olduğubilinmeksizin ölümsüzlük sağlayacağına inanılan ilaç reçetelerinde temelbileşenolarakyer almış ve İÖ820-659yılları arasında altıÇin imparatoru,sonsuza dek yaşama dileği ile aldıkları böyle iksirlerden zehirlenipölmüşlerdir. Ortaçağda bile Brahmanların, zincifre içeren sulu bir içeceğiaydaikikeziçtiklerisöylenir.

EskiYunanUygarlığıDönemi: İstanköylü ünlü hekimHippokrates’in (İÖ460-377)eserlerindebitkiselkökenli400kadareczayeralır.Aristoteles(İÖ384-322) ise hayvanlar üzerine yaptığı araştırmalarla biyolojinin babasısayılır. Onun en önemli eseri, Historia animalium (Canlılar ÜzerineAraştırmalar) adını taşır. İskenderiye tıp ve eczacılık okulunu kuranTheophrastos (İÖ 372-287), Aristoteles’in öğrencisi olup botaniğin babası

sayılırve550kadarbitkiyi tanımlamıştır.Botanikle ilgiliolduğubilinen ikieserinden biri, dokuz kitap halinde ve resimsiz olan, Peri phyton historia(BitkilerinTarihiÜzerineAraştırmalar)adını taşırvedokuzuncukitapşifalıbitkilereayrılmıştır.Theophrastos’uneserleriuzunsüreboyuncaunutulmuş,ancak1483’teLatinceçevirileribasılmıştır.İskenderiyeokulundafarmakolojive tedavi alanında en büyük özellik, “polifarmasi”dir. Bu uygulama İS 2.yüzyılda İskenderiye’de yetişen Galenos aracılığıyla yayılmış olup bu gibibileşik ilaçlara, onun adından hareketle, “galenik preparat” denmektedir.İmparator Neron’un hekimi olan Andromakhos’un, çok sayıda eczanınkarışımından oluşan ve zehirlenme ve yılan sokmalarına karşı, tiryak (Lat.“theriaca”)adıylageliştirdiğibirantidot(panzehir),zamanlaherderdedevabirilaçolarakünkazanmıştır.

Eski RomaUygarlığı Dönemi: İÖ 156-İS 476 yılları arasını kapsayan buuygarlıkta, konumuzla ilgili önde gelen kişiler Celsus, Dioskorides, YaşlıPlinius ve Galenos’tur. Romalı tıp derlemecisi Aulus Cornelius Celsus (İÖ25-İS 50), yazdığı De arbitus adlı ansiklopedik eserinin altıncı ve sonbölümünüoluşturanDemedicinae(yadaDeremedica)(TıpÜzerine)(İS29)başlıklı eseri ile ünlüdür. 30 ciltlik bu ansiklopediden günümüze 8 cildiulaşabilmiştir.AdanayakınındaAnazarba’dadoğanPedaniosDioskorides’in(İS~20-79)YunancayazdığıPerihylesiatrikesadlıünlüeseri,Latince’yeDemateriamedica,Arapça’ya iseKitâbel-Haşâyiş fîHeyulat el-Tıbbadlarıylaçevrilmiştir. Yaşlı Plinius ise yüzden fazla yazardan derlediği Naturalishistoria(DoğaAraştırmaları)adlı37ciltlikünlüeseriiletanınırvebueserin18.cildi,tıplailgilidir.Etkisi17.yüzyıladeksürenRomalıhekim,Bergama’lıGalenos, İslâm dünyasında “Calinos” diye bilinir. “Polifarmasi”yibenimseyen bu hekimin geliştirdiği tiryak formülü ve müshil terkipleri(“Picra”ve“Hiera”)ünkazanmıştır.

BizansDönemi (İS395-1453):Galenos’unölümünden sonraduraklamayabaşlayan Roma tıp ve eczacılığı, Bizans döneminde daha da gerilemiştir.HıristiyanlıkinancınadayalıBizanshekimliğindehastalıkveölüm,Tanrı’nınverdiği bir ceza olarak kabul edilirdi. Dolayısıyla bu dönemde hekime veilacaönemverilmemiş,tıbbabüyükölçüdesihir,büyüveşarlatanlıkegemenolmuştur. Bin yılı aşkın bir süre devam eden Bizans İmparatorluğu’nda,konumuzla ilgili olarak tıp ve eczacılığa katkısı olan hekimler, Oribasius,Tralles’li (Aydın’lı)AleksandrosveAegina’lıPaulus’tur. İmparator İulianusApostates’in (yön. 361-363) özel hekimi olan Oribasius’un (325-403)Sinopsis (Tıp Derlemesi) adlı eserinin bir bölümü, “müfred devâ”laraayrılmıştır. Tralles’li Aleksandros (Alexander Trallianos) (~525-605),bağırsakkurtlarıvesolucanilacıolarakravendi,guthastalığıiçinçiğdemiilkolaraktanımlamıştır.HekimveeczacıolduğukadarbüyükbircerrahdaolanAegina’lı Paulus’unEpitomaemedicae (TıpÖzetleri) adlı 7 ciltlik eserinin

soncildi,basitilaçlarlailgilidir.

Klasik İslâmUygarlığıDönemi (8.-13.Yüzyıl): Arapça yazanMüslümantoplulukların oluşturduğu İslâmuygarlığı,Yunan-İskenderiyeokulununyanısırazenginHintveİrankaynaklarınadayanır.Bukaynaklar,Kur’an-ıKerim,Peygamber hadisleri (“tıbb-ı nebevî”) veArapların geleneksel hekimliği ilebirleşerek, İslâm tıp ve eczacılığının temelini oluşturmuştur. İslâmuygarlığında “tercüme (çeviri) dönemi” diye nitelenen, yaklaşık 750-900yıllarıarasıdönemde,BağdathalifelerinindesteğiyleHippokrates,GalenosveDioskorides’inyanı sıra çeşitliHintve İran eserleri de çevrilmiştir.Bundan13. yüzyıla kadar uzanan ve “telif (özgün yazım) dönemi” diyenitelenebilecekdönem,İslâmhekimliğininenparlakdönemidir.Budönemdeyetişenel-Râzî,İbnSina,el-Bîrûnî,el-Zehravî,el-Gâfıki(ölm.1165)veİbnRüşd (“Averroes”) (1128-1198) gibi büyük bilim adamlarının eserleriyüzyıllar boyu Avrupa tıbbını etkilemiş, bir kısmı Latince’ye çevrilereküniversitelerde okutulmuştur. İslâm hekimleri farmakolojiye tıbbın diğerdallarından daha çok önem vermişler ve eczacılığın bir meslek dalı olaraktıptan ayrılması, bu dönemde olmuştur. El-Bîrûnî,Kitâb el-Saydala (ya daKitab el-Saydana) adlı eserinde bu ayrımı yapmış ve “saydalani” ya da“saydanani” adını verdiği eczacının kapsamlı bir tanımını vermiştir. İslâmhekimleriuyguladıkları tedavideözelliklebitkiseleczalardanyararlanmışveklasik Yunan kaynaklarında yer almayan kâfur, demirhindi, sinameki,mürrüsafi, sandal ağacı, misk, tarçın, ravend, karanfil, hindistancevizi,kebabe, amber gibi pek çokyeni eczayı kullanıp tanıtmışlardır.Civayı eczaolarakilkkezel-Râzîkullanmıştır.Derihastalıklarındaveuyuzakarşıcivalımerhemlerkullananel-Râzî,birercivabileşiğiolantatlısülümen(Hg2Cl2)veaksülümenin (HgCl2),zehirliolupkanlı ishaleyolaçtığınıbelirtmiştir.Yinebu dönemde, ilaçları daha kolay içilebilir hale getirmek için ilaçlara tatlısıvılarkarıştırılmışvekokulandırılmıştır.

Tıbbî bitkiler konusunda Ebu Hanife el-Dineverî’nin (895-992)Kitâb el-Nebât (BitkilerKitabı) adlı 6 ciltlik özgün eserinin yalnızca 3. ve 5.ciltlerigünümüzeerişmiştir.El-Bîrûnî’ninKitâbel-Saydala’sında850eczaayrıntılıolarakanlatılmışveçeşitlidillerdekikarşılıklarıverilmiştir.İbnSina’nınünlüeseri El-Kanun fi’l-Tıbb’ın (Tıp Kanunu) basit ilaçlara ayrılan ikincibölümünde800’eyakıneczanıntanımıveuygulamabilgileriyeralmaktadır.ÜnlücerrahEbu’l-KasımHalefibnAbbasel-Zehravî’nin(“Albucasis”)(936-1013) 30 ciltten oluşan Kitab el-Tasrif adlı eserinin 27. cildinde müfreddevâlar, 28. cildinde ilaç hazırlanması, 29. cildinde ise tedavide kullanılanilaçlardan zararlı etkisi görülenler yerine kullanılabilecek eş etkili ilaçlaranlatılmaktadır. Onun diğer bir önemli eseri, Latince’deLiber servitoris depreparatione medicinarum simplicium (Basit İlaçları HazırlayanHizmetkârların Kitabı) diye bilinir ve farmasötik teknikle bağlantılı olan

kimyasalkarışımlar,tablethazırlama,özsularınsüzülmesivb.gibikonulardansözeder (ŞEKİL50).13012.yüzyılınenbüyüknebâtatçısıveeczacısıkabuledilen Ebu Cafer el-Gâfiki’nin Kitâb el-Edviyet el-Müfrede (Basit İlaçlarÜzerine Kitap) adlı eseri ise müfred devâlar, özellikle de şifalı bitkilerkonusundakaydadeğerönemlibirİslâmeseriolarakkabuledilmektedir.12.yüzyılda yaşayan İbn el-Baytar, Kitab el-Câmi li-Müfredat el-Edviye ve’l-Agdiye (Basit İlaçveGıdaMaddeleriniKapsayanKitap)adlıeserinde1400dolayında eczayı ayrıntılı olarak tanıtıp tıbbî kullanımlarını vermiştir.Bunlardan300kadarı yenimaddelerdir.Bunlara çok sayıdabaşkacakişi veeseradlarıdaeklenebilir.

ŞEKİL50.El-Zehravî’ninÇeşitliKeyifVericiveŞifalıMaddelerinDoğasıÜzerineGözlemleradlıeserinin15.yüzyılilkyarısındaİtalya’dayapılançevirisindenbalınözellikleri,etkileri,yanetkileriveyanetkilerekarşıkullanılacakmaddelerleilgiliresimlibirsayfa(BibliothèqueNationaledeFrance,

Paris).45

Türklerde İslâmÖncesiOrtaAsyaDönemi:Bu döneme ait bilgiler azdır.20.yüzyılbaşlarındayapılanaraştırmalardaUygurtıpveeczacılığınailişkinkimibilgileredinilmiştir.BumetinleregöreUygurlarınkullandıklarıbitkiseleczalar arasında kaya tuzu, üstübeç, nışadır gibi maddeler bulunuyordu.Ayrıca et suyu, yoğurt, süt, bal, çeşitli hayvan safraları, kirpi derisi, yılanderisi gibi çok miktarda hayvansal ecza da kullanılıyordu. Uygurların

hayvansal eczaları diğer uygarlıklara oranla çok daha yaygın kullanmaları,Türklerin hayvancılıkla olan yakın ilişkisi ile açıklanabilir. Uygurların fitil,merhem,pastil, toz,macunvb.hazırlamayıbildiklerianlaşılmaktadır.Ayrıcailacınverilişzamanı(“yaraşişmedenönce”,“üçsabahaçkarnına”gibi),dozu(“kaşık ucu”, “bıçak ucu”, “mercimek kadar” gibi) ve ilacın uygulanacağıbölgeler konusunda çok dikkatliydiler. Bumaddî tedavi yöntemlerinin yanısırabüyüvesihiryoluyladatedaviyapılıyordu.11.yüzyılyazarıYusufHasHâcib’inKutadguBilig(KutluBilgi/MutlulukBilgisi)(1069)adlıeserindenöğrenildiğinegöreböylesitedaviileuğraşanlara“efsuncu”denilmekteydi.Selçuklu Türkleri Dönemi: Büyük çoğunluğunu Oğuzların oluşturduğu

Türk boylarınca 1038’de kurulan Selçuklu Devleti, 1092’de SultanMelikşah’ın(1052-1092)ölümündensonraKirman,Suriye, Irak-HorasanveAnadolu Selçukluları (1071-1308) olarak parçalanarak devam etmiştir.Selçuklu döneminde konu ile ilgili olarak yazılan eserlerin en önemlisi,Zeyneddin bin Cürcanî’nin (ölm. 1136) Farsça kaleme aldığı Zahire-iHarzemşahiadlıeseridir.AnadoluSelçukluDevleti’nin1308’deyıkılmasıylabaşlayanBeyliklerdöneminde,konuileilgilieserlerarasındaise,AydınoğluUmur Bey (ölm. 1339) adına Gerede’li İshak binMurad (14. yüzyıl sonu)tarafındanyapılmışolanİbnel-Baytar’ınKitabel-Câmili-Müfredatel-Edviyeve’l-Agdiye‘sininveAliibnAbbasel-Mecûsî’nin(“HalyAbbas”)(ölm.994)Kâmilel-Sınaatel-Tıbbiye’sininTürkçe’yeçevirileriönemlidir.

Osmanlı Dönemi: Osmanlı hastanelerinde Selçuklu hastanelerinde olduğugibi hastane eczanelerine ecza sağlama ve ilaç hazırlama işleri ile görevliuzman kişiler bulunuyordu. Bu hastanelerin vakfiyelerinden, eczacıların“aşşâb”adıaltındaayrıbirmeslekgrubuolduğunu,ayrıca“tabbâh”,“edviye-kûb” gibi çeşitli yardımcı görevlilerin de bulunduğunu öğreniyoruz.Hastanenin dışında ise, hekimin yazdığı terkipleri hazırlayan ya da halkındoğrudandoğruya ilaçgereksiniminigiderenaktar (Ar.”attar”,ecza tüccarı)esnafı vardı. Aktarlar ilaç yapımında kullanılan bitkisel, hayvansal vemadensel ilkel maddelerin yanı sıra çeşitli baharat da satardı. Bu işlerleuğraşan daha başka esnafın varlığını da Evliya Çelebi’den (1611-1685)öğreniyoruz. Evliya Çelebi 17. yüzyılın ortalarında İstanbul’da eczacılıklailgilimeslekgruplarınışöylesınıflandırır:Gözhastalıklarınıntedavisindeyada sürme olarak kullanılan ve genellikle çinko bileşiği olan malzemeyihazırlayıp satan tutyacılar (“tutyacıyan”), macuncular (“esnaf-ımacuncuyan”), çeşitli devaların suyunu çıkaranlar (“esnaf-ı meşrubat-ıdevâ”), gülsuyu ve diğer hoş kokulu sular satanlar (“esnaf-ı gülâbcıyan”),çeşitli devaların yağını çıkaranlar (“esnaf-ı edhan-ı edviye”). Tutya (Fars.“tûtiya”), İran’da Isfahan’dakibirköyünadıolan“Tutiya”dangelirvegözeçekilen sürme anlamındadır. Sürmenin ilk kez Tutiya’da bulunup oradanyayıldığı,zamanladaköyünadıylaanılırolduğusöylenir.98TutyanınFarsça

duman anlamına “dûd”dan türediği de ileri sürülmektedir. Tutya, geneldepirinç alaşımı elde edilmesinde olduğu gibi karbonat türü çinko cevherleri(“galmei”,kalamintaşı,ZnCO3) ile çalışırken fırındaki atıkgazların içindenayrılarak toz halinde yere çöken çinko oksitten (ZnO) kazanılır ve “çinkoçiçekleri”, “filozof yünü”, “kan beyazı” (Alm. “Blutenweiss”) gibi adlar daverilir. Latince’de gri renkli ve saf olmayan türüne “tutia”, beyaz ve temizolanına “nihil album” (“daha beyazı bulunmayan”) adı verilir ve genelliklegözhastalıklarınıntedavisindeyadasürmeolarakkullanılırdı.

Osmanlı tıbbında 18. yüzyılda Paracelsus’tan yapılan çevirilerle ülkeyegiren “tıbb-ı cedid” (yeni tıp) akımı, madensel eczalarla tedaviyiyaygınlaştırdı.Hattâ birçoğu zehirli olanmadensel eczalarla cahilce yapılantedavilerden halkın zarar görmesi üzerine “tıbb-ı cedid”in uygulanmasınısınırlayanyasaklamalarçıkmıştı.Aynışekildeyinebuyüzyıldayüksekrütbelikişiler için hazırlanan mürekkeb devâların içine inci, yakut, mercan gibideğerlitaşlarıneklenmesi,modaolmuştu.

Eczaticaretininmerkezi,İstanbul’daMısırÇarşısıidiveYeniCami’yegelirgetirmek amacıyla cami ile birlikte aynı zamanda inşa edilmişti. İnşaata1597’de başlanmış ve 1664’te tamamlanmıştır. Burası 17. yüzyıldan beriArabistanveHindistan’danMısıryoluylagelensağlıkmaddeleri ilebitkiseleczaların buradaki aktar dükkânlarında satılmasından dolayı özel bir önemtaşırveadınıbu ilişkidenalmıştır.Buradaaktaresnafı eczavebaharatı,dışülkelerdengetiren tüccarlardan toptanalır,halkaveküçükesnafaperakendeolarak satar ve Türkiye ekonomisinde önemli bir rol oynardı. Aktardükkânları iki bölümden oluşuyordu. Önde ahşap peyke halinde satışyapmaya ve ecza kaplarını sıralamaya yarayan bölüm, arkada ise depo veimalathane olarak kullanılan kısım bulunuyordu. Eczalar özel biçimli camkavanoz, toprak çömlek, ahşap ya da teneke kutularda saklanır, üzerlerineecza adı yazılırdı. Burada satılan maddeler arasında kırmızı kökboya,rastıktaşı, zamk-ı arabî, darçın şekeri, karanfil şekeri, “anisun” (anason)şekeri,anbervegülşekeri,kişnişşekeri,saraybademişekeri,peynirşekerivekâfurgibişeylerdesatılırdı.1883(H.1301)tarihli,aktarlarveMısırÇarşısıhakkındaki talimata göre ticaret ve eczacılıkla ilgili olan kimyasal ve tıbbîmaddelerin toptan satışı aktarlara aitti. Ancak aktarların reçete karşılığıkimyasalmaddeveilaçhazırlamalarıyasaktı.Ayrıcaaktarlarıntıbbîvezehirlimaddeleri yalnızca diplomalı eczacılara satacağı bildirilmektedir. Yine butalimatnâmedeaktarlarınsatacağıeczalarbirlistehalindebelirtilmiştir.Dahasonraları çıkarılan 1885 tarihli Ecza Tüccarânı Hakkındaki Nizamnâme’deaktarıntanımı,“sanayiyeveeczacılığaaitilaçvekimyasalmaddeleritoptansatan esnaf” şeklinde yapılmıştı ve aktarların Avrupa’dan gelen özelbileşimler ile bileşimi bilinmeyenyerli ilaçları ve eczanelerde ancakdoktorreçetesi ileverilebilenmaddelerisatmalarıyasaktı.Zararlıvezehirlibitkisel

eczaların toptan satışı ise kökçülere aitti. Bunda da alım-satımı yasak veserbest olan maddelerin listeleri yer alıyordu. Zehirli ve zararlı ilaçlardankimileri şunlardı: Arsenik ve preparatları (fare otu, zırnık vb.), altın suyu,nışadır ruhu, kuduzböceği ve tuzları, kloral (klor gazı emdirilmiş etil alkolçözeltisinin sülfürik asit üzerinden damıtılmasıyla elde edilen kıvamlı vekokulu bir bileşik), katran ruhu (kreozot), lokman ruhu (1 kısım eter ile 3kısım alkol karışımından oluşan alkollü eter; Lat. “spiritus aetherus”, İng.“Hoffmann anodyne”, Fra. “liqueur d’Hoffmann”), kusturucu tartar,demirbozanvepreparatları,haşiş(esrar),haşhaşveşurubu.57,94

Anadolu’da çok eski zamandan beri afyon, balmumu, kitre, mazı,meyankökü, karagünlük, günlük yağı, palamut kadehi, salep vb. eldeedilmekte ve bunlar Doğu ve Batı ülkelerine satılmaktadır. 1816 tarihli birbelgeye göre, Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı ülkeler ile Uzakdoğuülkelerindenİstanbul’agetirilerekburadanAvrupa’yasatılaneczalararasındaakgünlük, aselbent, arapzamkı, çadıruşağı, dar-ı fülfül, ebucehil karpuzu,mürrüsafi, sakız, sinameki vb. bulunuyordu. 19. yüzyılda Amerika’ya bilekuruüzüm,kuru incir,afyon,gülyağı,zeytinyağı,şimşirağacı,balmumuvemeyanköküsatılmıştır.19.yüzyılortalarındaAmerika’nınyanısıraİngiltereve Fransa gibi kimi Avrupa ülkelerine satılan önemli eczalar afyon, ağaçzamkı, anason, balmumu, cehri, gülyağı, keten tohumu, kenevir tohumu,kimyon, kitre zamkı, kökboya, mahmude, mazı, meyan kökü, meyan balı,palamut,safranidi.94

Bergama’lıGalenos, ilaç ilkelmaddelerini tedavi özelliklerine göre sıcak,soğuk, kuru ve nemli olarak nitelemiş; farmakoloji alanına, ilaçlarınetkilerinin ölçülmesi kavramını getirmiş ve bunları 1-4 arasındaderecelemiştir.İlaçyadagıdamaddelerininbuözelliklerindensıcak/soğuközellikleri birincil, nemli / kuru özellikleri ise ikincil önemde sayılmıştır.Galenos’un ilaçları ile ilgili en önemli eseri olanDe compositis…, İS 192yılındaRoma’daçıkanvesaraykütüphaneleriniyokedenbiryangınsırasındakaybolmuşsada,Galenosbueseritekraryazmaolanağınıbulmuştur.Galenosöncebasitilaçlarıincelemişvekişiselgörüşlerinedayanarakdeğerlendirmeleryapmıştır. Daha sonra ilaç tertipleri hazırlamış ve bunları tedavi alanınasokmuştur. Hazırladığı tertiplerden bir bölümünün formüllerini gizli tutmuşve kimilerine de bugünkü hazır ilaçlarda olduğu gibi özel adlar vermiştir.Panzehir olarak büyük bir üne kavuşmuş olan “Tiryak” ile müshil olarakkullanılan“Picra”(sarısabır içerikli)ve“Hiera”(ebucehilkarpuzu içerikli),bilinen en eski tıbbî müstahzarlar olup uzun süre tedavi alanındakullanılmışlardır.131

Osmanlı tıbbında geniş ölçüde bileşik ilaçlarla (“mürekkeb devâ”) tedaviyapılmakla birlikte, basit ilaçlarla (“müfred devâ”) tedavi, her zaman daha

üstüntutulmuştur.

Müfred devâlardan söz eden, ancak “müfredât” tanımına uymayan eserlerdevardırvebunlarınbirbölümüdemonografilerdir.Tekbireczayıelealanbueserlerde,eczanınhertürlüözelliğianlatılmaktadır.Ayrıcasözlükşeklindedüzenlenmişeserlerdevardırvetemelamacı,devaadlarınısaptamaktır.

Osmanlı döneminde müfred devâlardan söz eden ilk Türkçe eser, 14.yüzyıldaGerede’liİshakbinMurad’ınEdviye-iMüfrede(Basitİlaçlar)(1390)adlıeseridir.Birbaşkaeser,15.yüzyıldaŞirvan’lıMehmedbinMahmud’un(~1375-1450)SultanII.MuradadınayazdığıTuhfe-iMuradîfîİlmel-Cevâhiradlı eseridir. Bunda yalnızca anorganik eczalardan söz edilmekte olup birpadişaha sunulacak kitabın ancak bir cevâhir kitabı olabileceğini düşünenyazar, eserinde inci, yakut, zümrüt, zebercet, elmas, akik, firuze, mıknatıs,mercan, lacverd (laciverttaşı, lapis lazuli), yeşim, billur, mine, çini gibianorganik ecza olarak kullanılan maddeleri tanıtmıştır. Eczacılık tarihçisiTurhan Baytop (1920-2002) aracılığıyla Tıbbî Maddeler Sözlüğü adıylatanıtılan, 15. yüzyıl hekimi Amasya’lı Amirdovlat’ın (Emirdevlet) (1415-1496) 1482’de tamamladığı eserde 1400 kadar bitkisel ve hayvansal ecza,galenikpreparat,bitkiözlerivebunlarınkullanımlarıkonusundabilgileryeralmış, ayrıca her eczanın Ermenice, Yunanca, Arapça, Acemce ve Türkçeadları kaydedilmiştir. 17. yüzyılda konuyla ilgili önemli eserlerden biri,HekimbaşıSakız’lıİsaEfendi’nin(ölm.1649),çeşitlikaynaklardaNizamel-EdviyeveMüfredât-ıTıbbadlarıyladaverilenMüfredât-ıİsaEfendifi’l-Tıbbadlı eseridir.EserdedevalarıngenellikleTürkçe,Arapça,Farsça, yeryerdeYunanca, Hintçe, Berberîce, İtalyanca, Süryanice, Latince, İspanyolca,Macarcavb.karşılıklarıverilmiştir.78AynıyüzyıldaMehmedbinAhmedbinİbrahim bin Hasan, İbn el-Baytar’ın Muâcelât-ı İbn Baytar adlı eserininçevirisiolanMuâcelât-ıŞeyhİbnBaytaradlıeseriniortayakoymuştur.

DerskitaplarışeklindebukonulardayazılmışeserlereörnekolarakiseDr.CharlesAmbroiseBernard’ın (KarlAmbrosBernard) (1808-1844)Élémensde Botanique (Botaniğin Öğeleri) (1842), Mehmed Ali’nin İlm-i Nebâtat-ıTıbbiye (Tıbbî Bitkiler Bilimi) ve Hüseyin Efendi’ninMüfredât-ı Tıbb veFenn-iTedavi (Tıbbi İlaçlar veTedaviYöntemi) adlı kitapları verilebilir.128Bernard, Bursa ve Yalova kaplıca sularının analizini yaparak 1842’de LesbainsdeBrousseenBythynie(Bithynia’dakiBursa’nınKaplıcaları)adıylabirkitapdayazmıştır.124

T. Baytop’a göre, Türkiye genellikle kendi ülkesinde yetişmeyen bitkiseleczaları,AlmanyaiseTürkiye’deyetişenlerikullanmaktadır.12

“MESİRMACUNU”VE“NEVRUZİYE”

Osmanlı’da kuvvet macunları içinde en ünlüsü, “hünkâr macunu” diyebilineni idi. Başka ünlümacunlar, “mesirmacunu” ile “nevruziye” idi. Tıptarihçisi Feridun Nafiz Uzluk (1904-1973), Mesir Bayramı”na değişik biraçıdanbakarakburadaki“mesir”sözcüğününgezintiyeri(mesire),gezmekveeğlenmekle ilgili olmadığı sonucuna varmıştır. Buna göre, Pontus KralıMithridatesVI.Eupator (yön. İÖ121-63),birpanzehir (antidot)geliştirmiş,büyük bir ün kazanmış ve buna mithridaticum denmiştir. Daha sonra busözcükkısalmışvemithirolmuştur.Grekçe’deth,sgibiokunduğundanmisirşeklinialmış,odazamanlamesir’edönüşmüştür.

“Mesir Bayramı”na, eski Anadolu ve Sümer inançlarının değişik birbiçimde devamı olarak da bakılabilir. İnanca göre, Sümer ve HititlerdeDumuzi, Fenike ve Greklerde Adonis denen bitkiler tanrısı, avlanırken birdomuz tarafından öldürülür, gövdesi ve kanı toprağa karışır. Zamanla butopraktan, onda saklı olan üretici özden, sayısız bitki yetişir. Bütün bubitkilerde onun üretken gücü vardır. Bu nedenle Adonis’e inanan kavimlerbahar aylarında,Adonis’teki gücü temsil ettiğine inanılan çeşitli bitkilerdenbirtakımmacunlarhazırlayıpyerler,şenliklerdüzenlerlerdi.Bumacunlardanyiyenlerin hastalıktan kurtulacağına, dileklerinin yerine geleceğine,çocuğununolacağınainanılırdı.

Galenos, Kral VI. Mithridates’in hekimi olup bir panzehirin bileşiminivermişvezehirlerkonusundaDeantidotis(PanzehirlerÜzerine)adlıbireseryazmıştı. Neron’un hekimi Andromakhos tarafından geliştirilen “tiryak”ınbileşimidahasonraİslâmkültürünegeçmiştir.

Mithridates’in macununun 54 eczadan hazırlandığı söylenmektedir.Roma’nınPontus’uzaptetmesinden sonraMithridates’inRoma’yagötürülennotvekitaplarınıinceleyenRomalıhekimler,bununbileşimindedeğişiklikleryapmışlardır. Örneğin İmparator Neron zamanında Andromakhos’un“theriaca”adıylahazırladığıkarışım,“mithridaticum”undeğişikşekliolup74çeşit maddeden hazırlanırdı. 18. yüzyıla kadar çeşitli ülkelerinfarmakopelerinde yer alan ve tüm dertlere deva olabileceği sanılan bupanzehiri oluşturan maddeler arasında engerek yılanı eti ile afyon, başlıcabileşenlerdi (yılan etinin şifa kaynağı olduğu, bizdeki Şahmaran öyküsündede yer alır). Engerek yılanı, kendi zehirinden etkilenmediğinden, onun eti,panzehiriçermeliydivebuyüzdendekarışımaeklenebilirdi.Dioskoridesyağ,şarap, tuz ve dereotu karışımı içinde salamura edilmiş yılan etini, görmegücünükeskinleştiricivesinirlerigüçlendiricibirilaçolarakönermiş,popülerbir şifalı yiyecek olarak tuz, bal, incir ve hintsümbülü yağı ile birliktekızartılmış engerek etinden hazırlanan çorbadan da söz etmiştir.Antikçağın

tıp eserleri İslâm uygarlığının parlak döneminde çeviri yoluyla Arapça’yakazandırılırken,kimi terimlerinokunuşudeğişmiş,buaradamesir’inkökeniolanmithridates demisridates→misriditos→misrûditûs→misrititûs→misir→mesir vb. dönüşümlerine uğrayarak İslâm tıp diline geçmiş ve budeğişik adlar altında İshak ibn Huneyn’in (ölm. 910) ve İbn Sina’nıneserlerinde yer almıştır. Bu açıklamalardan sonra, mesirin, Merkez Efendi(asıladıMusabinMuslihiddinbinKılıç)(1460-1551)tarafındanbulunmadığıgerçeğiortayaçıkar.KanuniSultanSüleyman’ın,heryılNevruz’da(21Mart)halka dağıtılmasını buyurduğu mesir macunu (nevruziye), onun Manisa’dageçirdiği şehzadelik yıllarında, annesi Hafsa Sultan’ın (ölm. 1538) tedavisiiçinMerkezEfenditarafındanhazırlanmıştı.

16. yüzyılda Venedik’te her bahar, “mithridaticum” (“Venedik macunu”)için resmî törenler yapılırdı. Macunlar, sahte olmasın diye halkın gözetimialtındahazırlanırveburadan,“theriacaVeneta”(Venediktiryakı)adıaltında,Avrupa’nın diğer ülkelerine satılırdı. Mithridaticum’un değişik şekli olantiryakın, bize Venedik’ten geldiğini, “Venedik’ten tiryak gelinceye kadar,Hind’de adamı yılan öldürür” şeklindeki atasözümüz kanıtlamaktadır. 1872yılında Almanya’nın resmî ecza listesi (farmakope), engerek eti dâhil 64maddeden yapılan tiryakı da içermekteydi. Fransa’da tiryak en son, 1866tarihli Fransız Kodeksi’nde (58 ecza karışımı olarak) yer almış olup dahasonrakikodekslerdetiryakayerverilmemiştir.

PontusdevletininkurucusuolanMithridat’lar,Anadolu’dagörevyapmaktaolan bir aile idi. Mithridates V. Euergetes’in (yön. İÖ 150-121) hileli birşekildeöldürülüşünetanıkolanoğluMithridatesVI.Eupator,annesiLaodiketarafından kendisinin de öldürüleceğinden korkarak dağlara kaçmış, oradayabani otlarla beslenmiş, öldürücü zehirlere karşı onları azar azar almaksuretiylekendinizehirlerealıştırarakbağışıklıkkazanmış,kralolduktansonrada zehirlenmeye karşı çeşitli eczalardan oluşan bir antidot geliştirmişti.AnnesiniveoğluAziarathe’yizehirleyereköldürenVI.Mithridates,sonundakendisini öldürmeye zorlandığında, zehirle ölmediği için kılıcını kullanmakzorundakalmıştır. İÖ559– İÖ331arasıdönemde İran’daegemenlik sürenAhameniş’ler zamanında resmî yılbaşı, güneş Koç burcuna girdiği zaman,yani 21 Mart Nevruz ile başlamakta, bu arada şenlikler yapılmakta veolasılıkla macun da yenmekteydi. İran’da Nevruz günü yapılan macunkıvamında “S”harfiyle başlayan7 çeşitmalzemedenoluşanbir tatlı yemekâdetti.

“Macun” sözcüğü,Arapça “yoğrulmuş”yada “hamur şeklinde” anlamınagelmektedir. Çok tanrılı dinler döneminde macunu ilk yapan kişiler, dinadamlarıydı.Eskidinleregöre,bitkilerindekutsallığıvardı.Bitkinin insanayarayan besleyici gücünün, tanrının bitkiye sinen özünden ileri geldiğine

inanılıyordu.Sözgelimi,AnaTanrıça’nınbitkisiyonca,Adonis’inkigelincik,Dionisos’unki ise üzümdü. Ortaçağ boyunca macunlar kimi hastalıklarıntedavisindevedahaçokdaafrodizyakolarakhazırlanıpkullanılmıştır.

Macuncular Türklerde ayrı bir esnaf kolu idi. Evliya Çelebi, dönemindeİstanbul’da300macuncudükkânındanvebudükkânlardaçalışan500kişidensöz eder. Çıraklar tunç havanlar içinde döverek çeşitli karışımları toz eder,macuncutaifesiisetahtırevanlarüzerinemacunhokkalarınıdizereksatarlardı.

Zamanla,maddî etkisininyanı sıramanevî etkisinindeolması için,mesirmacunununiçindekieczasayısı,uğurlubirsayıolan41olarakbiçimlenmiştir.Galenos’un terkibinde 47, İbn Sina’nınkinde ise 60 madde bulunmaktadır.Zamanla,bileşimindekimaddelerinsağlanmasındakigüçlüknedeniyle,mesirterkibinegirenmaddesayısıazaltılmışolmalıdır.Günümüzde isebuamaçla12kadarbaharatkullanılmaktadır.132,133,134,135

Mesirmacunununiştahaçıcı,gazgiderici,bağırsakperistaltizmini(kasılıpgevşemesini, sağımlanmasını) artırıcı, idrar söktürücü (diüretik), uyarıcı veafrodizyaketkileri taşıdığı söylenebilir.Eskidevirhekimliğinindüşüncesinegöre, insanlar kışın kuru gıda aldıklarından kanları koyulaşır, kirlenir ve içorganları çalışma düzenini yitirir. Vücudun bozulan sıvı dengesini yenidenkurmak için, ilkbaharda insanlar kan aldırır, lavmanla bağırsaklarını vediüretiklerle idrarlarını bolca boşalttırırlardı. Mesir macununun da böyleetkilerivardı.Buyöntem,Hippokrates’tenberigelenvehekimliğinyüzyıllarboyukabuledilendörtsalgıkuramınınbirsonucuydu.

Hekimbaşılar41çeşitbaharatıgerekenmiktarlardaalır,darüşşifâdabunlardibeklerde dövülerek karıştırılırdı. Sonraları Manisa’daki SultaniyeDarüşşifâsı’nda yalnızca akıl hastaları kaldığından, halk, baharatın oradakidelilere dövdürüldüğüne ve bundan hazırlanan macunda ayrı bir şifanınbulunduğuna inanmaya başladı. Dövülen baharat büyük kazanlardakaynatıldıktan sonra hazır hale gelenmacun uygun parçalara ayrılır.Bu işeyardımcı olanhalktangenç erkeklerin çalışmaları sırasında istedikleri kadarmacunyemelerine izinverilir,ancak fazlayemelerineve israfaengelolmakiçingençlerinbulunduğuodayasukonmazmış.Halkıninanışınagöre,macunyiyen kimseyi yılan, çıyan ve akrep sokmaz, hastalar iyileşir, gelinlikçağındaki kızlar o yıl evlenir, cinsel kudreti artırır, çocuğu olmayanlarınçocuğuolurveçocuklarıhastalıktankurtarırmış.

Osmanlılar döneminde 21MartNevruz günü, gerek sarayda gerekse halkarasındacoşkuylakutlanırdı.Sarayhekimbaşılarıtarafındanamber,afyonözüve çeşitli kokulubitkilerdenhazırlananve “nevruziye”denenkırmızı renklivekokulumacunlar,Nevruzgecesiporselenkaplariçindepadişaha,şehzadeve sultanlara, kadın efendilere, sadrazama ve devlet büyüklerine sunulur,

karşılık olarak armağan ve ihsanlar alınır, hekimbaşına padişah huzurundakürkgiydirilirdi.İran’danevruziye,“heftsin”den(“S”harfiilebaşlayanyedigıdadan)hazırlanırdı:Sebze(yeşillikanlamına),Sumak,Sirke,Senced(iğde),Sir / Ser (sarmısak),Semnu / Sementi (helva / çimlenmiş buğday tatlısı) ileyedincibileşenolarakdeğişikkaynaklardaSünbül132yadaSeb (elma)veyaSemek (balık).107 Osmanlı’nın Nevruz sofrasında ise bu yiyecekler Susam,Süt,Simit,Su,Sahlep,SafranveSarmısakşeklindegeçmektedir.ÖteyandanNevruz sofrasının baş yiyeceği, doğuşu simgelediği için önem taşıyanyumurta idi ve yumurtalar özenle boyanır, yumurta tokuşturma yapılır vesonradayenirdi.

Nevruziyeyi İstanbul’da eczacılar yaparlar, ağzı kapalı kâselere konanmacununnezamanyeneceğinigösterentarifnamesi,kâseninkapağınakurdeleile iliştirilerek büyüklere sunulurdu. Eskiden 41 çeşit baharat karıştırılarakyapılannevruziyeler,dahageçdönemlerde,akidekıvamınagelmemişşekerlive az koyuca şuruba karanfil, kakule, anber, gülyağı, vanilya ya da misk,tarçın, kişniş, lavanta ruhu gibi afrodizyakların eklenmesiyle hazırlanırolmuştur.107

İbn Sina’nın El-Kânun…’unda “misrûditûs”un bileşimi ile ilgili listede,yaygın bilinenler dışındaki kimi ilginç eczalar şunlardır: Za’feran (safran),mürr(mürr-isâfî,yemenzamkı),kesîrâ(kitre),îdânel-belesân(ûd-ıbelesân,pelesenkağacıyağı),cünd-ibâ-dester(kunduzhayasıyağı),mastakî(sakız),samğ (arap zamkı), surret-i sakankûr (kertenkele göbeği; Nil kenarındayaşayan, timsahabenzer iguanayadakertenkeledeneldeedilir).Diğerkimieczalarvebilinenetkileriiseşöyledir:

Çivit (“Indigofera tinctoria”): Halk arasında kabakulak ve zatürreedekullanılır. Bebeklerin ağız mukozasındaki ağrılı yaraları giderici olarakkullanılır.

Dar-ıfülfül(“Piperlongum”):Halkarasındabedeniısıtıcıveöksürükkesiciolarakkullanılır.

Hardal tohumu (“Sinapis”): Tohumları, iştah açıcı, mideyi yatıştırıcı, derihastalıklarında iltihap ve ağrı giderici olarak, ayrıca da basur (mayasıl,hemoroid)içinkullanılır.

Havlıcan (“Alpinia galanga”): Kökleri, öksürük kesici ve ağız kokusunugidericiolarakkullanılır.Sindirimikolaylaştırır,gazıdağıtır,balgamıgiderir.

Karabiber (“Piper nigrum”): Öksürük kesici, uyarıcı ve baharat olarakkullanılır.

Karanfil(“Caryophyllus”):Kurukaranfil,ağızkokusunugidericiolarak,dişağrıveçürüklerindekullanılır.Antiseptikveağrıgidericiözelliktedir.

Kimyon(“Cuminumcyminum”):Halkarasındabaharat,gazsöktürücü,iştahaçıcıveterleticiolarakkullanılır.

Meyan balı (“Succus liguiritiae”): Öksürük kesici, balgam söktürücü veidrarartırıcıolarakkullanılır.Meyankökü (“Glycyrrhizaglabra”) bitkisininsıcak suda özütlenmesi, vakumda kıvamlılaştırılması ve elle silindirikçubuklarşeklinegetirilmesiyadakalıplaradökülmesiylehazırlanır.

Şeker (“Sucre”): Mesir macununa kıvamını veren ve tatlandıran anamaddedir. Tatlandırıcı olarak eskiden, şeker yerine bal, üzüm suyu vb.kullanılmaktaidi.132

Bu listede kunduz hayası ve kertenkele göbeği dışındakiler bitkisel olup,bunlar şerbet içinde yumuşatılarak balla karıştırılır, altı ay dinlendirildiktensonrakullanılırdı.Birkerelikdozu,fındıkkadardı.

Kimiterkipreçetelerinde,tamaçıkolmayan,“iksir”ve“tiryak”gibiifadelerbulunmaktadır. Tiryak, çeşitli bitkisel özütlerin (ekstre) karışımı olarakanlaşılmakta ve bunun ağrı giderici etkisi olduğu kabul edilmekteydi. Odönemde her hekimin kendi gizli reçetesi olur ve bu reçetelerin içeriği,hekimlerarasındarekabeteyolaçardı.

OrtaçağbaşlarındanberiArapdenizcilerHintOkyanusu’naaçılmışlar,Hintve Malezya Adaları’ndan baharat eczalarını beraberlerinde getirmişlerdir.BunlarkısmenOsmanlıİmparatorluğuveVenediküzerindenBatıAvrupa’yasatılmıştır. Bugün başka amaçlar için kullanılan kimimaddeler, o zamanlarecza olarak kullanılmıştır. Örneğin çivit (“Indigofera tinctoria”), yalnızcadoğalmaviboyaolarakdeğil,aynızamandaeskidenkabakulak,zatürreegibihastalıklara karşı ilaç olarak kullanılmıştır. Kökboya bitkisi (“Rubiatinctorum”) ise, yurtdışında, böbrek taşlarını düşürücü ilaç imalindekullanılmaktaydı. Yine, günümüzde sakız ağacının (mastik, “Pictacialentiscus”) reçinesi (mastik sakızı / mesteki sakızı, damla sakızı), baharatolarak lokum ve tatlılarda katkı maddesi amacıyla kullanılmaktadır.Toplandığı zaman saydam ve kristalsi bir madde haline sertleşir. Hafifterementitadındaolupöksürükvenefesdarlığınakarşıiyigelir.

Eski Mısırlı, Hintli ve Çinliler, indigoyu (“Indigofera tinctoria”) ateşdüşürücü olarak şurup halinde, Güney Amerikalılar ise baş ağrısınıdindirmedekullanırlardı.Çinliler veDoğuHindistanlılar, çivitotunu (“Isatistinctoria”) enfeksiyon ve ateşlenmelerde geniş spektrumlu bir antibiyotikolarak da kullanmışlardır. Kabakulak, bademcik iltihabı ve larenjit (gırtlakiltihabı) gibi beze şişmelerinde, indigo bitkisinin yaprak ve köklerikullanılmaktadır.Difterivehepatitgibiyüksekateşdurumlarındadaçivitotuolumluyanıtvermektedir;ancakyalnızcauzmanveprofesyonellertarafındankullanılmalıdırvezehirliolduğuiçindâhilîolarakkullanılmamalıdır.136

Safran (“Crocus sativus”) zahmetle yetiştirilen, pahalı bir eczadır. AdınıArapça“asfer”(sarı)sözcüğündenalmıştır.Anadolu’daHititlerdönemindenberibaharatbitkisi,tıbbîbitkiveboyabitkisiolarakkullanılmıştır.Türkiye’desafran halen Safranbolu’nun tek bir köyünde (Davutobası) az miktardayetiştirilmektedir.Mardin’dekiDeyrüzzaferânManastırı5.yüzyıldayapılmışolup duvar sıvası harcına renk vermek için safran katıldığı söylenmektedir.Safran, kalp çarpıntısına ve depresyona karşı etkili olmaktadır. Bugün hâlâTürkiyeiçinekonomikönemiolanbireczadameyanbalıolupmeyankökünün(“Glycyrrhizaglabra”)yoğunlaştırılmışözütüdür.Balgamsöktürücüvemideülserinde yararlı etkileri bilinmektedir. Çörekotu (“Nigella sativa”)günümüzdebaharatolarakyüksekdeğeresahiptirvediüretikolaraketkilidir.Orkide ailesininbir üyesi olanvanilya, değerli kokusunu, aylarboyukapalıkalıp “terledikten” sonra serbest bırakır ve vanilyanın afrodizyak etkisiolduğu söylenir.Bir diğer karabiber türü olan dar-ı fülfül (“Piper longum”)öksürük kesici ve ateş düşürücü olarak yüzyıllarca kullanılmış ve hâlâ dakullanılmaktadır.Küçükhindistanceviziyadamuskat(“Myristicafragrans”)oldukça zehirli bir ecza olmasına karşın hoş kokusunedeniyle yiyeceklerdekullanılmaktadır ve az miktarda kullanıldığında mide uyarıcı etkisibulunmaktadır.Tarçın(“Cinnamonum”),hoşkokusunedeniylebaharatolarakkullanılır; bağırsak peristaltizmini artırdığı bilinmektedir ve depresyontedavisini destekleyici etkileri de saptanmıştır. Halk arasında “köri” (İng.“curry”) olarak bilinen karışım baharat ise ağırlıklı olarak “Curcumalonga”nın (zerdeçal, hintsafranı, sarıkök, kurkuma) köklerinden hazırlanır;safra ve mide salgılarını artırıcı olarak ve astım tedavisinde kullanılmıştır.Diğer bir tropik bitki olan zencefil (“Zingiberofficinalis”) aromatik lezzetesahip olup iştahsızlık ve dolaşım rahatsızlıklarında kullanılmıştır. Kakule(“Elettaria cardamomum”) de meyvelerinin yatıştırıcı etki yapması vebağırsak spazmlarına karşı kullanımı nedeniyle oldukça popülerdir. Anason(“Pimpinella anisum”) sindirimi kolaylaştırıcı etkisi olmakla birlikte, aşırıkullanımda beyinde denge işlevini azaltır. Rezene (“Foeniculum vulgare”)özellikle karminatif (gaz söktürücü) etkisi nedeniyle, bebeklerdeki bu türsorunlardaenuygunbitkidir.

Geneldesöylenecekolursa,mesirmacunununbileşimindekietkineczalarıntedavi edici etkisinin, tüberküloz, kolera, sıtma vb. bulaşıcı hastalıklardışında,bağışıklıksisteminiuyarmalarındanvebuetkenmaddelerinbirbirleriüzerine olan sinerjik (farklı maddelerin birlikte olduklarında birbirlerininetkilerinigüçlendirici)etkilerindenkaynaklandığıdüşünülebilir.135,137

İLAÇLİSTELERİ,KODEKSLER,FARMAKOPELER

Çin’libotanikçivemineralogLiShih-Chen(LiShizhen)(1518-1593),1892farklı şifalı bitkiyi ve çok sayıda hayvansal drogu tanımlayan ve bunlarınkullanıldığı 8 bini aşkın ilaç reçetesinin yer aldığıBenCaoGangMu (PenTs’aoKangMu)(BüyükFarmakope)(1596)adlıfarmakopeyiderlemiştir.138

Günümüz çağdaş farmakologları, Londra Farmakopesi’nde (1618) ya daParis Farmakopesi’nde (1639) betimlenen eliksir, ruh ve çeşitli tozlardanoldukça farklı, karmaşık farmasötik ilaçlar hazırlamaktadırlar. GünümüzAmerika’sında en büyük tedavi edici değere sahip temel ilaçlar, tüm tıp veeczacılıkkolejlerinin, tümtıbbîfarmasötikkuruluşlarınvecerrahlarıntemsiledildiği bir komite tarafından seçilmek suretiyle, ilki 1820’de yayımlananBirleşik Devletler Farmakopesi’nde yer almaktadırlar. İlaçlar belirlendiktensonra kalite ve doz standartları farmakologlar ve farmasötik kimyacılartarafındanformüllendirilmektedir.5

OsmanlıDevleti’nde1839yılındaMekteb-iTıbbiye-iŞâhâne’deaçılanilkeczacısınıfındaneczacılarınyetişmesiyleeczacılıkmesleğininBatılıanlamdastandart bir şekilde uygulanabilmesi için kodekslere geçilmiştir. Kodeks,“ilaçlarailişkinuygulamalarıstandartlaştırmaküzeredevlettarafındanbasılankitap” anlamına gelmektedir. Kodekslerde de basit ilaç kitaplarındaki gibibitkisel,hayvansalveanorganikeczalaryeralıyor,ancakbunlarınözelliklerisalgılar kuramına göre açıklanmıyordu. Bunlarda terimler ve ölçülerdeğişmişti ve eczaların kimyasal yapıları konusunda da bilgiler veriliyordu.Türkiye’de yayınlanan ilk kodeks, hekim ve kimyacı Luigi ValentinoBrugnatelli’nin (1761-1818) genişletilmiş ikinci baskısı 1807’de yapılmışolan farmakopesinin (Pharmacopée générale), Dr. Diyonisou Pirrou(DionisiosPirros /DenysPyrrhus) tarafındanyapılanRumcaçevirisidir.Buçeviri, Farmakopiia Genike (Genel Farmakope) adı altında 1818’deİstanbul’da basılmıştır.Bu farmakopenin, uzunbir süreRumcabilen hekimve eczacılar tarafından kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bunu izleyen ikincikodeks, Charles Ambroise Bernard (1808-1844) tarafından 1844’teİstanbul’dayayımlananPharmacopoeaCastrensisOttomana–PharmacopéeMilitaire Ottoman (Osmanlı Askerî Farmakopesi) adlı askerî kodekstir.Ordunun ve özellikle askerî hastanelerin gereksinimlerini karşılamak üzerehazırlanan bu kodeks, Latince ve Fransızca olarak yazılmış, ancak budönemde reçetedilinindahaçok İtalyancaolmasınedeniyleeczalarınadlarıİtalyanca ve Türkçe olarak verilmiştir.139 Bir başka kodeks ise Mekteb-iTıbbiye-i Mülkiyye’de fenn-i ispençiyari muallimi Hüseyin Remzi Bey(1839-1895) tarafından 1866 Fransız Kodeksi’nin Türkçe’ye çevrilmesiylehazırlananve1874’tebasılanDüstûrel-Edviye’dir.

Augsburg’un ticaret zengini ünlüWelser ailesinin kızları olan ve 1557’deİmparator I. Ferdinand’ın (yön. 1558-1564) oğlu Tirol Arşidükü Ferdinand(1529-1595)ileevlenenPhilippineWelser(1527-1580),çeşitliilaçreçeteleriderlemesi hazırlamıştır. Almanya’da ilk resmî ilaç kitabı, 1546 tarihindeDispensatoriumpharmacorumomniumtamGalenicorumquamchymicorum(Galenik ve Kimyasal Tüm Preparatların Farmakopesi) başlığı altındaNürnberg’li hekim Valerius Cordus (1515-1544) tarafından yazılmıştır. Bugelişim çizgisinde Padua’lı anatomi profesörü ProsperoBorgarucci’nin (16.yüzyıl)Le fabrica degli spetiali (1567), eczacı Olaus Borrichius’un (1626-1690) Lingua pharmacopoeorum, sive de accurata vocabulorum inpharmacopoliis usitatorum pronunciatione (1670), Elizabeth Blackwell’in(~1700-1758), Almanca çevirisinin yayımı 1747-1773 arasında gerçekleşenve özgün şekli Latince yazılmış olan A curious herbal… (İlginç Bir ŞifalıBitkilerKitabı…) (1737-1739) adlı eseri, ilkolarak1865’teLatinceyazılanve 1872’de Almanca’ya çevrilerek yayımlanan Pharmacopoea Germanica(AlmanFarmakopesi) ile1890’dayayımlananArzneibuch für dasDeutscheReich(AlmanİmparatorlukİlaçKitabı)adlıeserlerönemtaşır.Blackwell’inşifalı bitkiler kitabında o dönemin eczacılarınca kullanılan 500 kadar şifalıbitkihakkındabilgivebizzatkendininhazırladığıpekçoksayıdarenklibakırkazımaresimyeralmaktadır.14PharmacopoeaGermanica’nın ikincibaskısı1882’de,üçüncüsü1890’da,dördüncüsü1900’de,beşincisi1910’da,altıncısı1926’da yayımlanmış ve bu sonuncusu değişmeden 1968 yılına kadaryürürlüktekalmıştır.

Eczacılık tarihinde yer almış Avrupa kaynaklı ünlü “Pharmacopoeia”lar,toplucaşöyleverilebilir:140

ÖzgünEserler:

AUGSBURG:

→AFacsimile of the first edition of the Pharmacopoeia AugustanawithintroductoryessaysbyT.Husemann,Madison,Wisconsin,1927.

→PharmacopoeiaAugustana,1653.

EDİNBURGH:

→TheEdinburghNewDispensatory…beingan improvementof theNewDispensatoryofDr.Lewis,yayımcı:J.Duncan,1786.

→başkabirbaskı,1791.

→4.baskı,yayımcı:J.Rotheram,1794.

→5.baskı,yayımcı:J.Rotheram,1797.

→PharmacopoeiaNosocomiiRegiiEdinburgensis,1804.

→PharmacopoeiaCollegiiRegiiMedicorumEdinburgensis,1805.

DUBLİN:

→ThePharmacopoeiaof theKingandQueen’sCollegeofPhysicians inIreland,çeviri:T.Morison,1807.

LONDRA:

→PharmacopoeiaLondinensis,2.baskı,Aralık1618.

→G.Urdangtarafındantarihselbirgirişlebirlikte,1944.

→başkabirbaskı,1650.

→başkabirbaskı,1721.

→ADraughtforthereformationoftheLondonPharmacopoeia,1742.

→ Pharmacopoeia Reformata or an Essay for the Reformation of theLondonPharmacopoeia,Londra,1744.

→PharmacopoeiaLondinensis,1746.

→ The Dispensatory of the Royal College of Physicians of LondontranslatedwithremarksbyH.Pemberton,Londra,1746.

→The BritishDispensatory, containing a faithful translation of theNewLondon Pharmacopoeia… to which are joined… the whole contents of theEdinburghPharmacopoeia,1747.

→PharmacopoeiaLondinensis,1788.

→TheNewPharmacopoeiaoftheRoyalCollegeofPhysicians,translatedwithnotesbyT.Healde,M.D.,F.R.S.,Londra,1788.

→CursoryRemarksontheNewPharmacopoeiaby‘LiquorVolatilisCornuCervis’,1788.

→PharmacopoeiaLondinensis,çeviri:R.Powell,2.baskı,Londra,1809.

YabancıBaskıları:

→PharmacopoeiaLondinensis,Amsterdam,1722.

→PharmacopoeiaLondinensis,Amsterdam,1746.

→PharmacopoeiaLondinensis,Leyden,1788.

→PharmacopoeiaLondinensis,Paris,1788.

→PharmacopoeiaLondinensis,Ticino,1788.

Çevirileri:

→PharmacopéeduCollègeRoyaldesMédecinsdeLondres, cilt i,Paris,1761,ciltii,Paris,1771.

NÜRNBERG:

→NurembergPharmacopoeia,1666.

PRUSYA:

→PharmacopoeiaBorussica,Berlin,1799.

İSPANYA:

→PharmacopoeiaHispanica,Madrid,1794.

İSVEÇ:

→PharmacopoeiaSuecicca,Holmiae,1775.

→editioalteraemendata,Holmiae,1779.

→3.baskı,Holmiae,1784.

İSVİÇRE:

→PharmacopoeiaHelvetica,Basel,1771.

ÇAĞDAŞYAPAYİLAÇLARAGİDENYOL

17. yüzyılda üniversitelerde ilk laboratuvarlar kurulmuş ve buradaöğrenciler ilaç hazırlamayı öğrenmişlerdir. Almanya’da eczacı JohannChristianWiegleb (1732-1800), 1779yılındaLangensalza’da bir farmasötikkimya laboratuvarı oluşturmuş; Wolfgang Caspar Fikentscher (1770-1837),1788’deMarktredwitz’deorganikpreparatlar içinbirfabrikakurmuş;eczacıGeorg Christian Albrecht Rueckert (doğ. 1763) ise aynı yıl Ingelfingen’dekimyasalpreparatlar içinbir fabrikayı işletmeyealmıştır.Darmstadt’ta1668yılında kurulan Engel Eczanesi, daha sonra ünlü Merck fabrikasına; ErnstFriedrichChristianSchering’in(1824-1889)Berlin’dekiGrünerEczanesiiseSchering AG’ye dönüşmüş ve böylesi dönüşümleri daha başkalarıizlemiştir.141

1899yılındakadınlarınAlmanİmparatorluğu’ndaeczacılıköğrenimineizinverildi. Ancak çoğu Avrupa ülkesinde kadınlara Almanya’dan daha önceeczacılıköğretimiizniverilmiştir.1868ve1887yıllarıarasındaParis,Zürih,Lozan,BernveCenevreüniversiteleri,kapılarınıkadınlaraaçmıştı.Kadınlar,Büyük Britanya’da 1872’den itibaren, İsveç’te 1891’den itibaren veAvusturya’dailkkez1900yılındaeczacılıköğretimigörmeyeizinlioldular.48

Katran boyarmaddelerinin sentezi, kimya sanayisinin yeni bir dalınıngelişmesininilkadımınıoluşturmasınınyanısıra,kısazamaniçindebaşkabirçalışmaalanıolarakilaçsentezinedeyolaçmıştır.Büyükboyafabrikalarındaboya üretiminin yanı sıra farmasötik bölümler de kurulmuş, araştırmaçalışmalarıilaçsentezlerinedoğrugenişlemiştir.TıptankimyayageçişyapanFriedlieb Ferdinand Runge (1795-1867) katrandan anilin, kinolin ve fenolüayırmakla kalmamış, kahve çekirdeğindeki etken madde olan kafeini deyalıtmışve1820’dearmağanolarakGoethe’yebumaddedensunmuştur.142

Kinin, 1630’dan başlayarak sıtmaya karşı başarıyla kullanılmıştı. Bubaşarısı, tıp bilimcilerini, kininin diğer ateşli durumlarda da kullanılmasınayöneltmişti. Birkaç yüz yıl boyu söğüt kabuğu, tıbbın ilaç hammaddesikaynaklarıiçindeyeralıyordu.Onunkaynatılmışsuyu,ateşlenme,romatizmave gut (damla, nikris) hastalığına karşı başarılı sonuçlar vermekte idi. Eskihekimlerin, eczacıların ve otacıların gözlem yeteneğine hayran olunmakgerekir. Daha sonraları söğüt kabuğu yerine geçen aspirin vb. saf sentetikkazanımlı ilaçlar, söğütkabuğunda içerilenetkenmadde ilekimyacaakrabaidi. Yunanlı hekim Hippokrates, daha İÖ 400’lerde söğüt ağacı kabuk veyapraklarının (“salisin” bakımından zengindir) ağrıyı kestiği ve ateşidüşürdüğünübelirtmişti,amaözelbiriyireçetesiyoktu;çünküsöğütkabuğuözütünün acı bir tadı vardı ve kusmaya yol açıyordu. Hippokrates’ten beri

ateş düşürücü ve ağrı kesici olarak kullanılan söğüt (“Salix”) kabuğu vekeklik üzümü (“Gaultheria procumbens”) yağı gibi geleneksel bitkiilaçlarından1820’lerdeeldeedilenve“salicin”diyeadlandırılarakağrıkesiciolarak kullanılan saf olmayan karışımın bol miktarda salisilat içerdiğisaptanmıştır. İS 1. yüzyılda Yunanlı eczacı hekim Dioskorides ve Roma’lıyazar Yaşlı Plinius, İS 2. yüzyılda ise Galenos, yazmalarında söğütyaprağındansözetmişlerdir.1763yılındaİngiltere’deEdwardStoneadlıbirrahip, söğüt ağacının dövülerek toz haline getirilmiş kabuklarının tat olarakkinini andırdığını görmüş ve kinin içeren “Cinchona“bitkisinin kabuklarıyerine, çok daha ucuz olan söğüt ağacı kabuklarını kullanmayı denemiştir.Krallık Bilim Akademisi’ne gönderdiği bir mektupta nemli bölgelerdeyaşayan kişilerde görülen yüksek ateşi toz haline getirilmiş söğüt ağacıkabuğuile tedaviettiğinibildirmiştir.Söğütağacıkabuğununetkenmaddesiolansalisin,vücuttasalisilikasitedönüşereketkigöstermektedir.Salisin, ilkkez1830’daDr.ThomasMaclagan(1838-1903)tarafındanyalıtılmışveakutromatizmal ateş tedavisinde kullanılmıştır. Antipiretik (ateş düşürücü)özelliğe sahip olan salisilik asit ise ilk kez 1835’te bizde keçisakalı diyebilinen “Spiraea ulmaria” bitkisinden elde edilmiş ve 1874’te isesentezlenmiştir. 1838 yılında Torino’da Raffaele Piria (1813-1865), söğütkabuğundakietkenmaddeolansalisin’den,ozamanadekbilinmeyensalisilikasiti elde etmiş ve 1843 yılındaWilliam Procter (1801-1884) tarafından bumaddeninparfümerideçokönemlibiryeriolankekliküzümüyağınınbileşeniolduğu bulunmuştur. Hermann Kolbé (1818-1884), 1859 yılında fenol vekarbon dioksitten salisilik asit sentezini başarmış, Kolbé ve Friedrich vonHeyden (1838-1926), bu asitin antiseptik özelliklerini saptayarakfarmakolojikkullanım içinönermişlerdir.Salisilikasit, JosephLister (1827-1912) tarafından 1867’den beri yaygın şekilde kullanılan “karbolik asit”e(fenol) göre daha az zehirli ve aşındırıcı etkideydi. Belirli bir kesinlikle,antisepsinin ilkolaraksalisilikasitinkullanımagirmesindensonrayürürlüğegirdiği öne sürülebilir. Salisilik asit 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndaantiseptik madde olarak askerî hastanelerde kullanılmıştır. Salisilik asitinsodyum tuzu, ateş düşürücü ve eklem romatizması ilacı olarak da etkiliolmaktaydı.Veterinerlikteisedomuzlardakiyılancıkhastalığıilemücadeledebaşarılısonuçlaralınmıştı.Gıdamaddelerininkonservelenmesindedeyaygınbir kullanım alanı bulmuşsa da günümüzde ticarî yiyeceklerinkonservelenmesindeartıkkullanımınaizinverilmemektedir.142

Ancak salisilik asit ve onun tuzları midede güçlü tahribatlar yapıyordu.Genç kimyacı Felix Hoffmann (1868-1946), Almanya’nın LeverkusenkentindekimyacıFriedrichBayer (1825-1880) tarafındankurulmuşbulunan“Bayer Boya ve İlaç Fabrikası”nda, babasının romatizma hastalığı için,salisilik asitin daha uygun bir türevini bulmaya çalışıyordu ve 1897

Ekim’indeonuasetillemeyiönerdi.Butürevin(asetilsalisilikasityadaasetilsalisilat) etkinliğini sınamak için geniş çaplı hayvan denemeleri yaptı.Sonunda asetil salisilik asitin romatizma ile birlikte baş ağrısı, diş ağrısı vesinirsel ağrılarda etkili olduğu ve ateş düşürücü ve iltihap önleyici etkileribulunduğu görüldü. Elde edilen bileşiğin Almanca adı “acetyllierteSpirsaeure” [asetillenmiş keçisakalı (bitkisi) asiti] idi. Şubat 1899’da asetilsalisilikasitinsodyumtuzuşeklindekiyeniilaç,“Aspirin”adıaltındaticaretesunuldu ve o gün bugün kullanılmaktadır. Burada “a”, asetil’den; “spir”,spiraea’dan(“Spiraea” türübitkilerdebulunduğu için)gelmektedir; sondaki“-in” ise ilaçlarda kullanılan son ektir.143 1899’da Bayer firması, aspirinipiyasaya sürmüş, 1900 yılında suda çözünen aspirini geliştirmiş, 1915’teaspirin reçetesiz satılmaya başlanmıştır. Aspirin, başlangıçta toz ilaçşeklindeydi. 1915 yılında tabletleri piyasaya çıkarıldı. İngiliz farmakologJohnR.Vane(doğ.1927),aspirinintemeletkimekanizmasınıkeşfindenötürü1982 yılı Nobel tıp ödülünü kazanmıştır.144 Aspirin, farmasötik kimyanınbugüne dek en kalımlı başarısının kanıtıdır. İspanyol filozof J. Ortega yGasset(1883-1955),20.yüzyılı“Aspirinçağı”diyenitelemiştir.3

Dahasonraaspirinebenzerçoksayıda ilaç [non-steroidalanti-enflamatuar(NSAID)]geliştirilmiştir.Günümüzdeaspirininkanı inceltici,kalpkrizlerinive inmeyi (felç) önleyici, hattâ son zamanlarda kimi kanser türlerini veAlzheimerriskiniazaltıcıetkileribulunduğuanlaşılmışolup,aspirini,vitaminve antioksidan maddeler gibi periyodik olarak dışarıdan alınması gerekenmikro-besinlersınıfınasokmanındoğruolacağıdüşünülmektedir.

19.yüzyılsömürgesavaşları,ateşdüşürücüalkaloitolankinininçokfazlamiktarda tüketimini beraberinde getirdi. Doğal kinin, kınakına ağacıkabuklarından elde ediliyordu ve uygun fiyatla sınırsız bir sunuma sahipdeğildi.Budurumda,ateşdüşürücüetkinbirmaddeyisentetikyollaveucuzfiyatasentezlemegörevi,sentezkimyasınadüşüyordu.Jena’daprofesörolanLudwigKnorr (1859-1921), asetik asit esteri ile fenil hidrazinden bir türevürettiğinde,ilkbaştaonunkininleaynımolekülyapısınasahipolduğusanıldı.Gerçekteisebirpirazolontürevielegeçmiştivebumaddebelirlibirölçüdeateş düşürücü etkiye sahipti. Erlangen’li farmakologW. Filehne’nin uyarısıüzerinemoleküleikincibirmetilgrububağlandıveböylelikle1880’liyıllarınbaşında,bugünküHoechst firmasınınçekirdeğinioluşturan“Meister,LuciusveBrüning”boyafabrikasıtarafından“Antipyrin”adıaltındaticaretesunulanilkfarmaürünüüretildi.Tümüylesentetikilaçüretimiyolundakiikincibaşarı,özünde bir eczacının temelsiz, baştan savma ve dikkatsiz çalışmalarının bireseri olmuştur. Literatürde, naftalinin ateş düşürücü etkiye sahip olduğuyönündekanıtlanmamışbirumutvardı.Köpeklerde “gençlikhastalığı”diyeanılanhastalığamaruzbirköpek,böylebir ilaçlamuameleedildiğindeateşidüştü.Ancakverilen ilaçyenidenkontroledildiğinde,eczacınındikkatsizlik

sonucunaftalindeğildeasetanilidverdiğianlaşıldıvebumadde1877yılındaKalle & Co. tarafından “Antifebrin” adı altında pazara sürüldü. Ancak bumadde,istenmeyenyanetkilerdentümüyleırakdeğildi.Bayerfirmasıbüyükbir rastlantı ile kendi farmakolojik araştırmalarına koyuldu. Boyafabrikasyonunun tüm yan ürünleri yarar getirici ürünler halinedönüştürülemiyor ve hattâ satılamıyordu. Elberfelder fabrika sahasında, birşekildeyararlanılamayan30tonp-nitrofenoldolufıçılarbirikmiştivebunlar1886’danberiüretilen“BenzoaurinG”boyarmaddesinden artakalanbir yanüründü.CarlDuisberg’in (1861-1935)görevlendirmesiüzerineO.Hinsberg,bu maddeyi asetillemiş ve gerçekten de beklediği üzere asetfenitidin eldeetmiştir. Bayer’in boya fabrikalarından Elberfelder işletmesinin kimyacılarıbu madde ile gönüllü olarak kendi üzerlerinde ilaç denemeleri yapmış vebunu klinik denemeler izlemiştir. 1888 yılında Bayer, “Phenacetin” adıaltındaki preparatı ticarete sürmüştür. Yeni bulunan preparat, 1889-1892arasında tüm dünyayı sarsan büyük grip salgınında kullanılmıştır. 1888yılındaBayer, ikinci bir ilaç olarakuyku ilacı “Sulfonal”ı piyasaya sürmüş,bir yıl sonrabunu, daha iyileştirilmiş “Tronal”halinedönüştürmüşve1904yılındadaenetkilisiveen iyisiolduğudüşünülen“Veronal”ageçmiştir.Buad, William Shakespeare’in (1564-1616) Romeo ve Juliet adlı eserindeJuliet’inuyku ilacı içmesive ardındanher iki sevgilinindeölmesi şeklindegelişen acıklı olayların geçtiği Verona kentinden gelmektedir. 1884 yılındaishale karşı tannik asit içerikli “Tannigen” geliştirilmiş; 1896’da Bayer,arterioskleroza karşı damar düzenleyici olarak “Iodohydrin”i geliştirmiştir.Bunun üretilmesi için gerekli olan iyot, her şeyden önce koyun tiroidbezindensağlanıyordu.“Antipyrin”densonraHoechst’teantipirinmolekülünetıpkı doğada güçlü narkotik alkaloitlerde içerildiği gibi bir metilaminogrubunun sokulmasıyla “Pyramidon” geliştirildi. Başka çeşitlemelerle“Pyramidon” molekülünü, suda çözünebilir ve böylelikle aynı zamandaenjekteedilebilirhalegetirmeninyollarıdenendive“Melubrin”eulaşıldı.Buad, firmanın kurucuları olan Meister, Lucius ve Brüning’in adlarının başharflerindenvesondailaçlarailişkin“–in”ekindenoluşturulmuştu.3

20. yüzyılın ilk on yılında kimya-ilaç sanayisinin tüm büyük firmaları,kendi kemoterapi araştırma enstitülerini kurmuşlardır. Bu konuda diğerbaşarılar, uyku hastalığına karşı “Germanin” (1923), sıtmaya karşı“Plasmochin” (1924) ve “Atebrin” (1932) olmuştur. Geriye bakıldığındabugün,boyarmaddelerle tedavideetkili ürünler arasındaki iç içeyakın ilişkikolayca görülebilir. 1870’li ve 1880’li yıllarda bu yeni türdeki katranboyarmaddeleri ile yalnızca boyamacılar değil biyolog ve hekimler deilgileniyorlardı; doğal olarak onlar ipek, yün ya da pamuk gibi elyafdokularını değil, canlı ya da ölü bedensel dokuları bunlarla boyayıpmikroskopaltındagözlemleyerekyaşamınyadahastalıklarıngizlerinedaha

iyi inmeye çalışıyorlardı. Bu çerçevede Frankfurt Üniversitesi’nde patologolanProfesörCarlWeigert (1845-1904), 1875yılındadokulardaki “coccus”türü bakterileri metil viyole ile boyamak suretiyle mikroskopik gözlemyöntemini ortaya koymuştur. Çağdaşları tarafından sansasyonel bulunan enbüyük başarılardan biri, bakteriyolojinin babalarından biri olan HeinrichHermann Robert Koch (1843-1910) tarafından 1882 yılında tüberkülozetkenininböylebiryollagörünürkılınmasıidi.142

Mikroorganizmaların çok sayıda bulaşıcı hastalığın nedeni olduğu bilgisiile, bulaşmadan kaçınma olanakları da elde edildi. Hastalık oluşturucularındokuya girişine engel olunmalıydı. Bu ise, antiseptik işlemlerlemikroorganizmaların doku üzerinde öldürülmesi ve aseptik önlemlerleyarayla temas edecek malzemeleri önceden mikropsuz (steril) kılmaklasağlandı.Enerkenaraştırmayönelimlerindenbiri,dokuyaazzararvericiyada o zamana dek bilinen iyot, iyodoform, fenol ve klorlu kireç gibimaddelerden daha yeğin etkili yeni dezenfeksiyon araçlarının geliştirilmesiidi. İlk olarak 1822’de elde edilen iyodoform, antiseptik olarak 1872’dekullanımagirmiştir.142

CarlWeigert,herbirboyarmaddeninhastalıkoluşturucumikroorganizmayıboyayıp beden dokusunu boyamadığını gözlemledi. Bu deneysel bulgu,Berlin’de Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü’nde yıllar boyu Robert Koch ilebirlikte çalışan Paul Ehrlich’i (1854-1915), hastalık oluşturucuyu uygun birboyarmadde ile seçimli olarak boyamak suretiyle onu zararsız kılmakdüşüncesinegetirdi.Ehrlich’indoktoratezi,“HistolojikBoyamanınKuramveUygulamasına Katkılar” (1878) başlığını taşıyordu ve bir kimyasaltepkimeyle türetilen histolojik doku renklenmesi ile tekstil boyanmasınıkarşılaştırarakherikiolayıyorumluyordu.Böylece,seçimlibağlanmayoluylaboyarmaddenin kimyasal ilgisinden (İng. “affinity”) terapötik etki eldeedilmesi konusunda belirleyici bir dâhiyane düşünce adımına vardı. KandolaşımınınantisepsisişeklindekikemoterapinintemeldüşüncesidoğruidiveEhrlich, işin peşini bırakmadı. Frankfurt’a deneysel tedavi enstitüsününyöneticisiolarakçağrılmasıüzerine,birlikteçalışanlarladahagenişbircepheüzerinde çalışmaları başlattı. Boyarmadde kimyacısı Heinrich Caro (1834-1910), 1876 yılında metilen mavisini keşfetmişti. Bu boya,mikroorganizmaların incelenmesinde kullanıldı. İtalyan bilimciler GiuseppeGuarnieriveAngeloCelli,metilenmavisinin,sıtmayayolaçanorganizmanınkanıtlanması içinuygunbir ayıraçolarakkullanılabileceğini varsayarlarken,Ehrlich, 1891’de metilen mavisini, pratik olarak sıtma hastalarının tedavisiiçin uygulamaya koydu. Onun sezgisi, böyle bir boyarmaddenin, insanbedeninezararvermedensıtmaparazitleriniöldürebileceğiyolundaydı.Dahaönce, çok sayıda boyarmaddenin kemoterapik etkisini sınamış, 1906’danitibarendeatoxyl türevlerini çalışmaların odak noktasına koymuştu.Atoxyl,

1863’ten beri bilinen bir arsenik bileşiği idi ve onun tripanosomaya karşı,özellikle de uyku hastalığı etkenine karşı etkinliği, İngiliz araştırmacılarcabilinmekteydi.142Metilenmavisi, kristal viyole ve safran boyası gibi bazik(katyonik) boyarmaddeler pozitif yüklü iyon gruplarına sahip olduklarındannegatif yüklü bakterilere bağlanırlar; Bengal kırmızısı gibi asidik (anyonik)boyarmaddeler ise negatif yüklü gruplar taşıdıklarından pozitif yüklü hücreyapılarınabağlanırlar.1884yılındaHollandalıhekimHansChristianJoachimGram(1853-1938),bakterileriboyanmaözelliklerinegöre“grampozitif”ve“gram negatif” olarak iki ana gruba ayırmıştı (“Gram boyama”).Kemoterapinin (kimyasal tedavi) kurucusu olan ve Frankfurt’taki enstitüdearaştırmalar yapan Paul Ehrlich, organik boyaların kimi organik hücrelercesoğurulup diğerlerince soğurulmadığından hareketle, parazitsel birmikroorganizma tarafından alınıp asıl beden tarafından alınmayan toksikbileşiklerin yapılabileceğini önermiştir. Bu yolla zararlı mikroorganizmalaröldürülebilecekti.Ehrlich,JaponasistanıSahachiroHata’nın(1872-1938)dayer aldığı çalışma grubuyla sentezlediği 605 farklı kimyasal bileşiği, tekerteker ve tükenmez bir sabırla deney hayvanlarında test etti. Ehrlich, 1908yılındaNobeltıpödülünükazandı.1910yılındatestedilen606’ncımaddenin,başta frenginin (sifilis) etkeni olan spiroketa’ya (kıvrımkılsı) karşı olmaküzere, verem ve benzeri enfeksiyonlara karşı da özgül bir ilaç olduğunusaptayarak“Preparat606”yı (Arsphenamine→Salvarsan), ardından da testedilen909’uncubileşikolarak“Preparat909”u(→Neosalvarsan)geliştirdi.Alman boya sanayisinin kimyacıları daha sonra sıtma parazitine karşızehirleme etkisi olan “Pamaquine” (1926) ve “Mepacrine”i (1930)hazırladılar, ardından Gerhard Johannes Paul Domagk (1895-1964) vearkadaşları 1935’de, ilk sülfonamit ilacı olarak kırmızı renkli bir boya olan“Prontosil rubrum”u ürettiler. 1936’da sülfonamit ilaçlarının klinik anti-streptokok etkisini rapor eden Domagk’ın, “Prontosil” ile tedavi ettiği ilkhastalarından biri, ciddî bir streptokoksal enfeksiyona uğrayan kendi kızıolmuştur. Kimya araştırmasının daha sonraki boyutunda büyük oranda tıpalanınayönelinmişolupvitaminler,hormonlar,canlıorganizmalartarafındanüretilen“Penisilin”gibidoğalantibiyotiklervedoğaloluşumlubiyolojikaktifbileşiklerin sentezleri gerçekleştirilmiştir.8, 145 Kitlesel üretimleri 1950-1960’larda gerçekleştirilen antibiyotiklerin belli başlılarının keşif tarihlerişöyledir: Penicillin (1929), Streptomycin (1944), Cephalosphorin (1948),Erythromycin(1952),Tetracycline(1953),Anthramycin(1963).

Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra frenginin kökü Batı Avrupa ülkelerindehemen hemen kurutuldu. Yine de preparata karşı, örneğin onun içerdiğiarseniğinçokzehirliolduğuyolundaçoksayıdaitirazlaryükseldi.Gerçektende enjeksiyondan sonra kimi zaman zehirlenme ve ölüm olayları dagözleniyordu. İtirazlar yalnızca nesnel boyutta değildi.Örneğin, “Hıristiyan

EvDostlarıGazetesi”ninbaşyazarı,frenginin“Tanrı’nınbircezasıolduğuve(onu ilaçla tedavi etmeye yeltenerek) günaha kapı açılmaması gerektiğini”yazdı.Ondanyüzyılkadaröncede,“KölnGazetesi”,“insanların,Tanrı’nınevren planına müdahalesi” olacağı gerekçesiyle geceleri havagazı ileaydınlatmaya sövgüler yağdırmıştı. Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması,“Salvarsan”üzerindetartışmayarattı;PrusyaSenatosu’ndabirsoruşturmayabile yol açtı. Bu tartışmalar savaştan sonra bir kez daha alevlendiyse dekemoterapininzafereulaşmasıfrenlenemedi.142

Kemoterapinin başka bir kilometre taşı, uyku hastalığının tedavisindekullanılabilecek ilaçla ilgiliydi. Ehrlich 1904 yılında, uyku hastalığıtedavisinde etkili olabilecek kırmızı bir boya (“benzoporporine”) keşfetti;ama bu boya suda çözünmediğinden etkili bir şekilde uygulanamıyordu.Başvurusu üzerine Bayer firması kimyacıları, bu boyanın suda çözünür birtürevini sentezlediler ve bileşiğe, sıtmadan sorumlu parazitin(“Trypanosoma”) adından hareketle “Trypan red” adını verdiler. BöyleceEhrlich,tripanosomalenfeksiyonları,azoboyalarlabaşarılıbirşekildetedavietti. Benzer yollarla hazırlanan başka bir preparat olarak “Bayer 205”preparatının uyku hastalığına karşı etkinliği, dahaBirinciDünyaSavaşı’nınortalarında biliniyordu. Altı yıl boyu geliştirme ve sınama çalışmalarındansonra bu ilaç 1923’te “Germanin” adı altında kullanıma sunuldu. Bu ilaçözellikle tropik bölgelerde yaşayanlara hitap ediyordu. Bulucuları olankimyacıRichardKothe,OskarDressel(1865-1941)vehekimWilhelmRoehl,haklı olarak insanlığa büyük hizmetleri olan kişiler arasında sayılmaktadır.“Salvarsan”,“Germanin”vepek çokbaşkakemoterapikmadde, kimyacılaraçısından karmaşık bileşikler olarak görülürler ve onların sentezi güç olupacemiişideğildir.14220.yüzyılbaşlarındahekimveeczacılar,ancakbirdizietkin ilaca sahiptiler: Anestezi için “güldürücü gaz” (nitröz oksit / diazotmonoksit / azot protoksit / azot oksidül / N2O), eter ve kloroform; ağrıdindirici olarak opium (afyon) ve morfin; kalp yetmezliği için yüksükotu(“Digitalispurpurea“);sıtmaiçinkinin;ayrıcadaaspirin.146ÜnlüAlmanilaçfirmasıMerck’ikuranaileninüyelerindenGeorgFranzMerck (1825-1873),kardeşleri Karl Merck ve Karl Wilhelm Merck (1823-1885) ile birlikte,babaları Heinrich Emanuel Merck’in (1794-1855) ölümünden sonra “E.Merck” adı verilen kimya fabrikasının yönetimine geçmiş ve 1848 yılındafabrikanın “Liebig Laboratuvarı”nda “papaverin” keşfedilmiştir. Merckfabrikası, Georg Franz’ın yönetiminde büyük atılımlar yapmış; “cocaine”,“aloine”, “podophyline”, “hyoscyamine”, “apomorphine”, “aconitine”,“sparteine”,“coffeine”vb.üretmiştir.631900yılıdolayındaastımiçinafyon,bebeklerin uyumasını sağlamak için içeriğinde afyonun yanı sıra yüzde 46alkol bulunan şuruplar kullanımda idi. Amerikan Sivil Savaşı (1861-1865)sırasındamorfinserbestçekullanılmış,yaralıgazilerevlerinemorfinsetlerive

hipodermik iğnelerle birlikte dönmüştür.Morfinden on kat daha etkili olaneroini (İng.“heroine”) icatedenAlmanBayer ilaç firması,19.yüzyılın sonaylarında gazetelere “mucize ağrı kesici” diye ilanlar vererek piyasayasürmüş,bunuizleyenonyıllıkdönemdemorfininyerinealışkanlıkyapmayanbirikamemaddesiolarakkullanımdakalmıştır.Buürün,şiddetliöksürüklerdeçocuklarıtedaviamacıyladakullanılmıştır.Ancakbununyeraltıdünyasınınkazançaracıolarakyanlıştüketimsonucuuyuşturucubağımlılığınaveölümeyolaçtığıanlaşılıncatümdünyapiyasasındançekilmiştir.

1931 yılında İngiltere’deCatherineM.Grieve,AModernHerbal adlı birkitap yazdı. Bu kitapta yazar, 1000 kadar İngiliz ve Amerikan bitkisininbotaniközelliğini,ekimini,kimyasalvetıbbîözellikleriiletarihselgeçmişinibildirdi.MargueriteMaury (1895-1968), ilk aromaterapiklinikleriniFransa,İngiltere ve İsviçre’de kurdu veThe Secret of Life and Youth (Yaşamın veGençliğin Sırrı) adlı bir çalışmasını 1964’te yayımladı. Uçucu yağlarınincelendiği bu kitapta uçucu yağların yalnız cilt bakımında değil, aynızamandastresvesinirrahatsızlıklarındadakullanıldığınıbildirdi.57

Hekim Alfred Kern (1850-1893) ile Edouard Sandoz’un (1853-1928)kurduğu “Chemie-firma Kern & Sandoz”, organik boyarmadde üretimiyapmaktaydı. Kern ölünce “Chemische Fabrik vormals Sandoz” adını alankuruluşilaçyapımınayöneldi.ÖteyandanünlüilaçtröstlerindenCiba-Geigy,kurulubulunan“Ciba“(<Alm.“ChemischeIndustrieBasel”:“BaselKimyaSanayisi”) firması ile Johann Rudolf Geigy-Merian (1830-1917) tarafındankurulanfirmanınbirleşmesisonucuortayaçıkanbir İsviçre ilaçşirketiolup,1996 yılında Ciba-Geigy ile Sandoz şirketleri birleşerek Novartis (< Lat.“Novaeartes”:YeniSanatlar)adınıalmıştır.

AVRUPAGRAFİKSANATINDAECZACILIK

Grafiksanatınınçokçeşitliyönlerdeneczacılıklailişkisivardır.Bireczaneresmiyle, daha 15. yüzyıl şifalı bitkiler inkunabel’lerinde (matbaanınicadından1500yılınadekbasılan ilkkitaplar)karşılaşılmaktadır.StrasbourgkentindeaskerîcerraholanHieronymusBrunschwig’in(Brunschwick)(1430-1512)Das Buch derWund Artzney. Handwirckung der Cirurgia (CerrahlıkKitabı. Cerrahlık Pratiği) (1497) adlı cerrahi kitabı, konusunda basılmış ilkderskitabıdırvekitapta, çokustacavebilinmeyenbir sanatçınınhazırlamışolduğuahşapoymagrafiklerde,eczaneveeczanelaboratuvarıyeralmaktadır(ŞEKİL51).1534’teAugsburg’dayayımcıAlexanderWeyssenhorn,bueserinyeni bir baskısını yayımlamış olup onun illüstratörü olan Augsburglu ünlüsanatçının oğlu Genç Hans Burgkmair (1500-1559), eski resimleri taklitleyeniden yapmıştır. Bu eserdeki üç eczane betimi, sanatsal açıdan yüksekdüzeyde diye nitelenmese de kimi açılardan zamanın eczacılığı üzerineönemli izler taşımaktadır (ŞEKİL 52). Bunu izleyen dönemde de eczanelaboratuvarı, sanatçıların en sevdiği konular arasında kalmıştır. Bunlara tıpeserlerinde ve o zamanlar çok tutulmuş olan “aile reisi kitapları”nda (Alm.“Hausvaterliteratur”) da rastlanmaktadır (ŞEKİL 53). “Aile reisi kitapları”,gündelik işlerin üstesinden gelebilmesi için, bir ölçüde becerikli ve kendiailesiyle yakından ilgili aile reislerine bu işleri anlatan kitaplardı. Eczaneresimlerine, hemen hemen tümü, önde gelen metal kazıcılar (hakkâklar)tarafındanhazırlanmışolanHollanda ilaçkitaplarınınkapak sayfalarındadasıkçarastlanmaktadır.Ancakozamanadekeczanelaboratuvarlarıilaçarayanhastalara kapalı kalmış ve oralara yalnızca hekimler girebilmişlerken, 18.yüzyıldabumekânlaryavaşyavaşbirsatışmekânıhalinedeğişimeuğramıştır(ŞEKİL 54). 18. yüzyılın ikinci yarısında Almanca konuşan bölgelerde, ozamanadekhemenhemenkareşeklindeolanreçetehazırlamatezgâhı,uzunsatış tezgâhı haline değişmiş; 19. yüzyılda ise günümüzdeki şeklini almayabaşlamıştır.50,147,148

ŞEKİL51.Eczanelaboratuvarı:HieronymusBrunschwig’in1497yılındaStrasbourg’dabasılanDasBuchderWundArtzney.HandwirckungderCirurgia(CerrahlıkKitabı.CerrahlıkPratiği)adlı

eserinden.5

ŞEKİL52.Resimde,birmerheminhazırlanmasıkonuedilmektedir.Eczacınındenetimialtındakalfa,incetozhalinedövülmüşeczalarıvesıvıdomuzyağınıüçayaklıbirçukurtavaiçindeateşüzerindekarıştırmaktadır.Ocağınüzerindebaşkacatavavekepçeler,duvardapencereninaltındakanalma

(hacamat)çanakçıkları,ayrıcaçömleklergörülmektedir.Ocağınönündekiçömleğinüzerindeetiketyeralmaktadır(GençHansBurgkmair’ınçizimi).147

ŞEKİL53.BarokçağındaAlmaneczanesi:“Ailereisikitapları”diyeadlandırılankitaplar,eczacılıktarihiileilgilikonularıdaiçermektedir.Kapsamlıbireczabilgisi,ilkin1682’de,dahasonrada

1694’deNürnberg’debasılmışolan1000sayfayıaşkınçokkapsamlıbireserniteliğindeolan,JohannChristophThiemetarafındankalemealınanHaus-,Feld-,Artzney-,Koch-,Kunst-undWunder-Buch(Ev,Tarım,İlaç,Pişirme,SanatveSihirKitabı)adlıeserdir.Herikibaskıdadabakırüzerioymatekniğindeözdeşresimleryeralmaktadır.Resimdetavandaasılıhalde,kurutulmuştimsahiskeleti

görülmektedir.Kimigrafiklerdeeczanesüsüolarakbununyanısıratesterebalığıiskeletideyeralır.50

ŞEKİL54.Rokokodönemieczanesindereçetehazırlamamasasındahekimveeczacıilebirlikteilaçhazırlamaktaolançıraklar;arkaplandaşifalıbitkibahçesigörülmektedir

(C.Couville’inyağlıboyatablosu,1751).37

Eczaneveeczacı,meslekleribetimleyenresimlikitaplardadayeralmıştır.Çeşitlimeslekleritanıtan,ilkbaskısı1568’deyayımlananvekısacaStände…olarak bilinen Stände und Handwerker (Eygentliche Beschreibung allerStändeauffErden…)(MesleklerveZanaatkârlarKitabı)adlıilkbüyükkitapdizisinde,Nürnberg’liünlügrafikçiJostAmman’ın(1539-1591)resimleriyeralmaktadır. Bunun 1574’de yapılan ikinci baskısında yer alan resimlerdenbiri,ŞEKİL55’tegörülmektedir.Buradaeczacı,taşınabilirbirocakta(maltız)şuruphazırlamaktadır.Arkadakirafta,ilaçhazırlamaişindegerekliolabilecekşeker kelleleri (konileri) görülmektedir ki şeker, yakın geçmişe dek ticarîolarak bu biçimde pazarlanmaktaydı. Şurup çanağı bir makaraya asılı olupfazla bir güç harcamadan kaldırılıp indirilebilmektedir. Sağ önde yakacakkömür, kömür maşası ve körük görülmektedir. Pencere kenarında dikinedayalı halde bir şekerleme kutusu bulunmaktadır. Ayrıca çeşitli toprakçanaklar,kutularvecamkaplardavardır.Bukaplarınağızlarıparşömenyadadomuzmesanesi(idrartorbası)ilekapatılmıştır.Buradadikkatiçekennokta,eczacının, bir ilaç satıcısı olmaktan çok, ilaç hazırlayıcısı olaraksergilenmesidir.50

ŞEKİL55.Eczanevelaboratuvarı[JostAmman,StändeundHandwerker(EygentlicheBeschreibungallerStändeauffErden…),Nürnberg,1574].50

Oldukça geç bir dönemde ise Jan Luyken (1649-1712) ve ChristophWeigel’in (1651-1725) bakır kazıma resimlerle süsledikleri, tümmeslekleritanıtıcı başkaca kitaplar ortaya çıkmıştır. Hemen hemen her eczacı, kendimesleğiyle ilgili bir kazıma resim kalıbına sahip olmak istediğinden, böyleresimlerpiyasadaçokpahalıyamüşteribuluyordu.

Eczacı ve eczane resimlerine öyküve şiir kitaplarında da rastlanmaktadır.1842yılındaDüsseldorf’lugrafiksanatçısıJohannBaptistSonderland(1805-1878), Friedrich Rückert’in (1788-1866) çok uzun bir şiirini resimlemiştir(ŞEKİL 56). Bu resimde sevimli bir eczacı, bir bahçeye yavaşça sokularakçeşitlidertleredevaolacakşifalıbitkileriaramaktadır.Kenarlardayeralandalkıvrımlarının arasında gut (damla, nikris) hastalığı, mide ağrısı, midebulantısı, kulak çınlaması, öksürük ya da nezledenmustarip çeşitli hastalarresmedilmiştir. Arka planda silik çizgilerle şematik olarak, içine her derdedeva şifalı bitkinin konacağı büyük bir ilaç şişesi silueti yer almaktadır.Resminaltkısmındaise,üzerindeilaçadlarıyazılıolançömleklerveseramikkavanozlar görülmektedir. Bunlar afyon ruhu (“laudanum”), hintyağı,kusturucuilaç(potasyumantimoniltartaratbileşimli),esmermerhemveuyuzmerhemi gibi etkili ilaçlardır. Ağaçtan, reçete formülü sayfaları şeklindedüşmüş yapraklar, sağa sola dağılmış halde yerde görülmektedir. Başka bireczane resmi, bu dönemin bir hayvanmasalı (kıssa, fabl) kitabında da yeralmaktadır (ŞEKİL 57).Gouda’lı kitap basımcısıGerard Leeu (15. yüzyıl),Ezop (Aisopos) masallarından yola çıkarak ilk kez 1480’de yayımlanan ve1500 yılından önce birkaç kez daha basımı yapılanDyalogus creatororummoralisatus(YaratıklarÜzerineAhlâkîDiyalog)adlıeseriortayaçıkarmıştır.Bu masal derlemesinde leylek ile eczacının küçük bir masalı da yeralmaktadır. Buna göre leylek leş, ölü fare, karakurbağa ve yılanlabeslendiğinden leylek eti insan beslenmesi için uygun sayılmaz.Eczacı, birleylekyakalarveeczanesinegetirir.Leyleğeorada şifalıbitkilerkoklatırve

bunlarlaleyleğinbedeniniarındırmayıveonuetiyenebilirbirhayvanhalinedönüştürmeyiumar.Leylekbuzorunluikamettenhoşlanmaz;oradankaçarvebirdahaleşyememeyekararvererekyaşamınasonvermekister.Bukıssadakihisse şudur: “Kim domuz gibi çamurlar içinde yaşarsa, orada yaşamınısürdürmelidir; bunun dışındaki en iyi çabalar bile onu yolundandöndüremez”.BumasalsonolarakJanvanHoogstraten’in(1662-1756)1731tarihli bir kitabında yer almıştır. Buradaki resim, o kitaptaki bakır kazımaresimdenalıntılanmıştır.50

ŞEKİL56.FriedrichRückert’in“Eczacı”adlışiiriiçinJohannBaptistSonderlandtarafındanyapılangravür(1842).50

ŞEKİL57.“LeylekveEczacıMasalı”(JanvanHoogstraten’in1731tarihlibirkitabından).50

Barok dönemi eczanelerinde ilaçlar üç kategoriye ayrılıyordu: “Galenica”(galenikpreparatlar),“Chymica”(kimyasalpreparatlar)ve“Preciosa”(enderve değerli ilaçlar). Barok döneminde çok sayıda “ruhsal tedavi eczanesi”resmiortayaçıkmıştır.BunlarsimgeselolarakHıristiyanlıkinancınınavutucuilaçlarını içermekteydi. 19. yüzyılda çocuklar için eczane konulu resimlikitaplar da ortaya çıkmıştır. Son olarak eczaneler, karikatürler halinde desıkçaişlenmişve19.yüzyıldasanatsalaçıdanenyüksekdüzeyineerişmiştir.Hieronymus Brunschwig tarafından çok başarılı bir şekilde hazırlanan ve1512yılındaStrasbourg’dabasılanDestillierbuchüberdiezusammengethaneDing (Latince basımı:Liber de arte distillandi de compositis ya daGroßesDestillierbuch) (Damıtma Kitabı) adlı kitap, kimya konusunda basılmışkitapların ilklerinden biri ve kimya aleti resimlerini içeren ilk kitaptır. Bunüshada,çoğubitki,hayvan,damıtmaaygıtıvb.olmaküzereeczacılıklailgili,kenar süslemeli 298 adet ahşapoyma resimyer almaktadır.Bu eser, her nekadar 16. yüzyıla dek damıtma (destilasyon) işlemi biliniyor vekullanılıyorduysa da damıtma işlemini açıklayan ilk büyük eserlerden biri,aynızamandabitkilerinveonlarınuçucuyağlarınınkimyasınıbetimleyeneneski eserdir. Eserde yer alan resimler çok gerçekçi değilse de Brunschwigbunun önemli olmadığını ve resmin, okuyucunun gözleri için bir ziyafetanlamına geldiğini, okuma yazma bilmeyenlere de yardımcı olduğunu önesürmüştür. Buradaki resimler, daha önce yayımlanmış Le grant herbier enFrancoys(FransızcaŞifalıBitkilerKitabı;başkabiradıArbolayre)gibiçeşitlişifalıbitkikitaplarındanveDerGartderGesundheit yadaHortussanitatis(SağlıkBahçesi)gibi eserlerinkorsanbaskılarındanalıntılanmıştır.Le grantherbier, tarihi belirsiz, derleyicisi bilinmeyen anonimbir eser olup bundaki

resimlerinbirbölümü,dahaönceDerGartderGesundheit için hazırlanmışolanlar olup bir kısmı da, başka bir erken dönem şifalı bitkiler kitabı olanCirca instans’tan alınmadır. Bu eserin yayımlanmasının ardından büyükmalikanelerin birer odası, öncelikle tıbbî amaçlı bitki preparatlarınınhazırlandığı bir imbik atölyesine dönüştürülmeye çalışılmıştır. Başka birdamıtma kitabı, Walter Hermann Ryff’in (1500-1548) ölümünden sonrayayımlanan New gross Destillierbuch… (Yeni Büyük Damıtma Kitabı…)(Frankfurt/M, 1545) adlı kitabıdır. Tiryak, Eskiçağ’ın tıbbî maddeleri(“materiamedica”)arasındaBatı’daenönemverileni idi.Buünlümacununhazırlanma ilkesi, Roma İmparatoru Neron’un özel hekimi Andromakhos’adek geri uzanır ve Galenos’un tıbbî metinleri aracılığıyla kaybolmadangünümüze erişmiştir. Tiryak hazırlanmadan önce (ŞEKİL 58), onunbileşenlerindenherbiri,hekimler tarafındansınandıktansonra,ancakeczacıtarafından (resimde solda) karıştırılırdı. Masanın köşelerindeki flamalar,simgesel nesnelerdir. Bunlar Venedik aslanlarını göstermekte ve yüzyıllarboyu süregelerek 18. yüzyıl sonunda en çok değer verilen ve evrensel ilaçniteliğinikazananVenediktiryakınınününüvurgulamaktadır.49,50

ŞEKİL58.Tiryakınhazırlanmasıveizleyicilerönündesınanması(ahşapoymaresim;H.Brunschwig,Destillierbuch…,Strasbourg,1531).50

YazarınınJohannesvonCubaolduğusöylenenveilkbaskısıPeterSchöffertarafından 1485’te Strasbourg’da yapılanDer Gart der Gesundheit (SağlıkBahçesi) adlı eser, 15. yüzyılın tüm tıbbî bilgilerini içermekte ve pek çokkaynaktan yapılmış bir derleme olduğu düşünülmektedir. Yunanca ya daLatince değil de halk dili Almancası (güç anlaşılır Bavyera lehçesi) ileyazılmış olup Avrupa’nın ilk şifalı bitkiler kitabıdır. 65 tanesi bu eser içinoldukça başarıyla ve özel olarak yorumlanmış bitki türlerine ilişkin olan vediğerleridedahaeskikaynaklardankopyalanan,379adetahşapoymaresimiçermektedir. İçinde bitkiler, mineraller, hayvanlar, üroskopi gibi konularayönelik bölümler vardır. Eserde, bitümlü kömür maddesinde şu bilgilerverilmektedir: “Enax adlı bir üstad, Taşlar Kitabı’nda, onun, bakirelerdentümcinlerivemelankoliyiuzaklaştırmagücünesahipdeğerlibirtaşolduğunusöylemektedir”.49

William Turner (ölm. 1568),Thesaurus pauperum (Yoksulların Hazinesi)adlı şifalı bitkiler kitabında, ne Eski Yunanlıların ne de Romalıların dilegetirmedikleribitkilerideekleyerek,İngiltere’yeözgü200’ünüzerindedoğalbitkitürünübetimlemiştir.

ŞEKİL 59’da, Pierre Pomet’nin farmakognozi elkitabından resimler yeralmaktadır.Paris’liev ilaçları tüccarıPierrePomet,1694yılında, resimli ilkfarmakognozielkitabınıyayımlamıştırvebukitap,tarihçileriçinçokdeğerlibir kaynaktır. Buradaki resimler, eserin 1717 yılında Der aufrichtigeMaterialistundSpecerey-Händler (DürüstMalzemeveBaharatTüccarı)adı

altında Leipzig’de yayımlanan Almanca nüshasından alınma olup “Mekkepelesengi”ilemiskkedisinikonuedinmektedir.PierrePomet’ninsözüedileneserinin kütüphanelerdeki nüshaları incelendiğinde, nüshalardaki aşırıyıpranmalardan, bu esere yoğun olarak başvurulduğu anlaşılabilmektedir.“Mekke pelesengi” ya da “Yahudi balsamı”, “Balsamodendronopobalsamum“ ağaççıklarının salgısı olup dallarının kaynatılmasıyla şuruptürü sıvı halinde bir reçine olarak elde edilirdi. Başka bir ünlü balsam,Kızıldeniz’inher ikiyanındakiülkelerdeyayılımgösteren“Gileadbalsamı”(“Populus gileadensis”) idi. Dağlık bir yöre olan Gilead, Şeria’nındoğusundaki eski Filistin topraklarının adıdır. Doğu’da terletici ve yaraiyileştirici olarak çok değer verilen bir ilaç idi (“Gilead merhemi”). Bubalsamlar pahalı olduğundan, bu ağaççıkların yetiştirildiği bahçelerinYeniçerilertarafındankorumaaltınaalındığıdüşünülmektedir(resimdesilahlıbir Yeniçeri ve içine peleseng toplanan şişeler görülmektedir). Bu balsamhanedankadınlarınınkozmetiğiolarakkullanılıyordu.GileadbalsamınınSabaMelikesi Belkıs tarafından Kral Süleyman’a armağan olarak sunulduğusöylenir.İncil’de,ayrıcaTheophrastos,GalenosveDioskorides’ineserlerindede ondan söz edilmiştir. Roma çağında ünlü yazar Yaşlı Plinius, onun çokpahalı bir madde olduğunu ve ağaççıklarının ilk olarak Vespasianus’ungeneralleri tarafından Roma’ya getirildiğini belirtmiştir.149 Romalı tıpderleyicisi Celsus, “Balsamodendron opobalsamum“u yaralarıntemizlenmesinde yara soyucu, iltihap kurutucu ve yumuşatıcı olarak; yaraüzerinekonanlapalarıniçeriğinde;nevraljitedavisindeağrıkesiciolarak;birgöz merheminde ve idrar söktürücü olarak kullanımını önermiştir. Balsam,Eskiçağ’ınenünlüantidotuolan“mithridatum”un,Celsus’unilettiğişeklinin37 bileşeninden biriydi. Böyle pahalı balsam ve kokulu yağlar vaftizde,bedenivekutsalemanetleriyağlamada,kutsalmekânlarıkokulandırmadavedinselmekânlardakikandillerdedekullanılmaktaydı.50Afrika’da,özellikledeHabeşistan’da, Mısır’da, Sudan’da yaşayan zibet ya da misk kedisinin(“Viverra civetta” ya da “Zibethum”) cinsel ilişkiye girmek istediğindesalgıladığıbirsalgıolanvehayvanınanüsündenmerhembenzerikatıbiratıkolaraktoplanancivet,zibetyadaTibetmiski,C17H30Obileşimligüzelkokumaddesi olupArapça’da köpük anlamına gelen “zebâd” sözcüğünden gelir.İngilizce’de“civet”,Almanca’da“Zibet”,Fransızca’da ise“civette”şeklindegeçer. İlkin yalnızca Araplar tarafından kullanılmış ve ancak 16. yüzyıldaAvrupa’ya sevkedilmiştir.FransızeczacıNicolasLémery (1645-1715),onubaşağrısınakarşıilaçolarakönermiş,odönemlerinenpopülererkekparfümüolmuşvedöneminİtalyansoylularıonueldivenlerinesürerekkullanmışlardır.Dövülerek(çalkalanarak)eldeedilenbubalsambileşeni,afrodizyakolarakdakullanılmıştır. Doğu Asya’da tütünü kokulandırmak amber katkısıkullanılırken, 18. yüzyıldaParis’teki tütüncüler, tütüne civet katmışlardır.150

Zibet kedisi aynı zamanda, kahve çekirdeğini yedikten sonra dışkı olarakdünyanınenpahalıkahvesiniüretenkedidir!

ŞEKİL59.PierrePomet’ninbireserininDeraufrichtigeMaterialistundSpecerey-Händler(Leipzig,1717)başlıklıçevirisinden,Mekkepelesengivemiskkedisi.50

Eczacı Albertus Seba (1665-1736), Etzel’de (Ostfriesland) doğmuş veAmsterdam’da ölmüştür. 1698 yılında Amsterdam’da eczacılık sınavınıvermiş,dahasonraoradaHaarlemerCaddesi’ndekendi“AlmanEczanesi”niaçmıştır.Tutkulubir şekildehayvankabukları, ilginç taşlar, içidoldurulmuşhayvanlar, egzotik doğa tarihine ilişkin nesneler gibi doğal malzemelerden

koleksiyonyapmışveoluşturduğubüyükkoleksiyonunu,yenivedahabüyükikincibirkoleksiyonyapabilmekiçin,osıralarHollanda’yıziyaretedenRusÇarıBüyük(Deli)Petro’ya(1672-1725)15binGulden’esatmıştır.69yaşınageldiğindeikincikoleksiyonunuçoksayıdaresimlebirlikteyayımlamaküzereçalışmaya başlamış ve hazırladığı bu koleksiyonunu bilim adamlarınınkullanımına açmıştır. Ünlü bilgin Linnaeus, onun koleksiyonunu ziyaretedenlerden biri idi ve bu koleksiyonu çok değerli bulmaktaydı.50, 151

Yayımlamayakararverdiğikoleksiyonununikicildiölümündenönce1734ve1735 yıllarında, son iki cildi ise ölümünden sonra 1758 ve 1765 yıllarındayayımlanmıştır. İkinci koleksiyonu, 1752 yılında müzayedede satıldıktansonradünyanındörtbiryanınadağılmıştır.Nicolas de Larmessin’in (1638-1694) Costumes grotesque et les metiers

(FanteziGiysilerveMeslekler)adlıeserindenilginçbireczacıresmi,ŞEKİL60’tayeralmaktadır.

ŞEKİL60.Bireczacının“anatomisi”(N.Larmessin,bakırkazımaresim,1695).75

HEİDELBERG-ALMANECZACILIKMÜZESİ

Dünyanın ünlü eczacılık müzelerinden biri, Almanya’nın Heidelbergkentindeki sarayda yer almaktadır. Alman Eczacılık Müzesi 1937’deMünih’te kurulmuş ve 1938’de ziyarete açılmış, orada 1944 yılına kadarhalkaaçıkkalmış,İkinciDünyaSavaşı’ndabombardımanauğrayarakhemenhemen tümüyle yanınca buradan kurtarılan koleksiyon örnekleri savaşsonrasında Bamberg’e taşınmış, ulaşıma uygun bir yer arandıktan sonraHeidelberg kenti seçilerek müze oraya taşınmıştır. Burada sergilenen kimieşyalarlailgilibilgilerşöyleverilebilir:47,64

ECZAKAPLARI

İtalyanca “albarello” (çoğulu “albarelli”) terimi, olasılıkla Arapça “al-barniya” (ilaç kavanozu) teriminden türetilmiştir. Eczanelerde kullanılansilindirbiçimlibutürseramikkaplardabalsam,ilaç,reçel,kokulumerhemlerve kurutulmuş şifalı bitkiler korunur ve ağız kısmına deri parçası kapatılıpiple bağlanırdı.Bunlar seramik çamuruüzerinebeyazkalay sırlı ve sır-üstüboyamalıdır.Turkuvaz,lacivertvesiyahrenklerlesüslüolabiliyordu.Seramikmalzemelerde domates kırmızısı süslemenin Türk kökenli olduğubilinmektedir. Eczacı kavanozu olarak kullanılan “albarello”ların içbükeykavisli yan yüzeyleri, kolayca tutulmalarını sağlıyordu. Kap olarak“albarello”nun(ŞEKİL61)yanısıraibrikler(çoğukezşuruplariçin)(ŞEKİL62), fayans (ŞEKİL 63) ve cam kaplar (ŞEKİL 64, ŞEKİL 65, ŞEKİL 66)(damıtıksularınkorunmasıiçin),çömlekler(ŞEKİL67)yadadeğişikşekillikullanışlıkaplarkullanılmıştır.

ŞEKİL61.Talavera’dan(İspanya)geniş“albarello”(1700’leryapımı):Buradakikap,üzerindeyazılıolduğuüzeretiryakiçermektedir.Pekçokbileşendenhazırlananbupreparat,yılanetiveafyondâhilçeşitlimaddelerinkarışımındanhazırlanmaktaolupevrenselkullanımlı(herderdedeva)birilaçidi

(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL62.Urbino’daki(İtalya)Fontana-atölyesindenfayansibrik(1565):Urbino,Rönesansİtalya’sınınfayansüretimmerkeziolup,oradakienünlüatölyelerdenbiri,ünlüustaOrazioFontana’nın(1510-1571)ailesineaitti.Resimdekiibrik,çok-renkli(polikrom)boyamailehazırlanmışolupboyamasıvesırı,16.yüzyılfayanssanatınınenustaürünlerindenbiriolaraknitelenebilir.Rulohalindekiyazıdaeczanınadı,S(YROPUS)D(E)CORTI(CE)CITRI(LimonKabuğuŞurubu)şeklindegeçmektedir

(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL63.Faenza’dan(İtalya)fayansşişe(16.yüzyılilkyarısı):Bukabınboyanması,beyazsırüzerinemavirenklegerçekleştirilmiştir.ÜzerindeA(QUA)D(E)PLANTAGINE(SinirotuSuyu)yazılıdır(Alman

EczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL64.Pössneck’teki(Almanya)“AşağıEczane”dencamşişe(18.yüzyılsonları):BucameczacışişesiüzerindekiyazıdaT(INCTU)R(A)BEZOARD(ICA)(BezoarTentürü)şeklindenitelenententür,çokamaçlıbirkullanımasahipolupbulantı,mideağrılarıveishalolaylarındasıkçakullanılanbireczaidi

(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL65.Avrupa’nınbaşkahiçbirülkesindeeczacılarıncamkaplarıAlmanya’daolduğukadardeğişikrenklereboyalısüslemeleresahipdeğildi.Şekildekişişeninüzerinde,ünlühekimParacelsus’un

MERCUR(IUS)VITAEdiyeadlandırdığı,antimontriklorürünsuyailavesiilehazırlananvegenelliklekusturucuolarakkullanılanpreparatınadıyeralmaktadır(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL66.Buradakişişeninüzerinde,üzerindekırmızırenkteüçşeritbulunankocamantüylübeyazbirsarıktaşıyanbirMağripliresmiyeralmaktadır.ŞişeninüzerindeESS(ENTIA)CASTOR(EI)(kunduz

hayasıesansı)yazısıokunmaktadır(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL67.1875Parisyapımısilindirikeczacıçömlekleri:İlaçadları,sağdaikişifalıbitkiileçelenkşeklindeçevrilmiş,soldaisebirpelikanilebirflamingogörülmektedir.Sağdakikapta,Doğu

Hindistan’ınejderhaağacınınçoğukeztozhalinegetirilmişkırmızıreçinesiolan“EjderhaKanı”(SANGUİSDRAGON)içermektevebumaddekandindiricivedâhilîolarakdasalyaakmasınave

ishalekarşıkullanılırdı.Soldakikapisesafcivanındomuzyağınayedirilmesiilehazırlananve“Napolimerhemi”[ONG(UENTUM)NAPOLİTAN(UM)]diyeadlandırılangrirenkliünlücivamerhemininkabıolarakkullanılmaktadır.Bumerhem,uzunsüreboyuncafrengiyaralarınasürülerek,aynızamandada

bitleriyoketmekamacıylakullanılmıştır(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

1708 yılında Johann Friedrich Böttger (1682-1719) tarafından beyazporseleninAvrupa’dageliştirilmesi,kendiuygunözellikleriyoluylaeczalarınkorunması amacıyla kap yapımında fayans üretiminin yerine geçerek onugeriletmiştir.Urbinokenti,Rönesansİtalya’sınınfayansüretimmerkezioluporadaki atölyelerden en ünlülerinden biri, çömlekçi Fontana ailesine veailenin ünlü ustası Orazio Fontana’ya (1510-1571) aitti. 18. yüzyılİspanya’sında Talavera kenti, seramik ecza kaplarının ana üretim merkeziolmuştur.

Bunların dışında, eczaların saklanmasında ahşap, kalay (teneke), kurşun-kalay alaşımlı (ŞEKİL 68) ve gümüş kaplar da kullanılmıştır. ErkenYeniçağ’da eczanelerde çoğu zaman merhem türü ilaçları saklamak içinkalay-antimon alaşımından (İng. “pewter”, Alm. “Zinn”) yapılmış kaplarkullanılırdı.Bualaşım,yemekve içki takımlarınınyapımındayaygınolarakkullanılmışsa da bilinen toksik etkisi nedeniyle 17. yüzyıldan sonraeczanelerdekullanımıazalmıştır.47

ŞEKİL68.Kurşun-kalayalaşımlıeczakutuları(18.yüzyıl):KutulardanbirincisindeEXTR(ACTUM)QUAJAC(I),ikincisindeiseH(ER)B(A)CARD(UI)B(ENEDICTI)yazılarıyeralmaktaolupbirincisiguayak(peygamberağacı)odunuözütünü,ikincisiisekutsaldevedikeniözütünüiçermektedir(Alman

EczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ECZANETERAZİSİVETARTILAR

Terazinin en eski biçimi, iki kollu terazi olup İÖ 5000’lerde Mısır’dageliştirilmiştir. Buna ilişkin olarak günümüze kadar korunarak gelmiş olanEskiMısırmezarresimlerivetaştartılarbulunmaktadır.Mezarlardabulunanvedeğerlimetalleritartmakiçinkullanılanterazilerdenkimilerinin,2mkadaryükseklikteolduğuveduyarlığınınçokazolduğukaydedilmiştir.Kefeolarakilkin bez ya da deri, daha sonraları ise ahşap vemetal levha kullanılmıştır.Romaçağında ikikollu terazininyanısırabaşkabir terazi tipiolarakeşitsizkolluteraziyadakantardakullanılmıştır.

Yeniçağ başlarında Vannoccio Biringuccio (1480-1538), Lazarus Ercker(~1530-1594) ve Georgius Agricola (1494-1555) tarafından yürütülenmetalürjik denemelerde, standart alet olarak analitik teraziler kullanılmıştır.16.ve17.yüzyıllardaeczanelerdeilaçveeczatartımıiçintercihenelkantarıkullanılmıştır. Geç dönemlerde ise oturaklı ve bir ahşap mahfaza içineyerleştirilmiş teraziler kullanılmaya başlanmıştır. Mahfaza, ölçüm olayındarüzgâr, toz ve nemin olumsuz etkisini dışladığından, ölçüm kesinliğininartmasınısağlamıştır.

Terazininyanısıraeczacılar için tartılar(ağırlıklar)daönemtaşımaktaydı.İlk başlarda doğal ölçüler kullanıldı. İS 670’lerde Yunanistan’da ilk ağırlıkbirimleri (talent, mine, drachma, obolos, halbobolos, chalkus) kullanıldı.Roma İmparatorluğu ağırlık ölçüsü olarak, pfund’u (pound ya da libra =327,45g)tanıdı.Çeşitliağırlıkbirimlerininkarşılıklıilişkisişöyleydi:1libra=12uncia; 1uncia=8drachma; 1drachma = 3 scripulum = 2obolus;1scripulum=10grain.SikkebağlamındaRomapfund’u(pondusaurariumet

argentum),Yeniçağbaşlarınadekİtalya’daağırlıktemeliolarakgeçerlikaldı.Almanya’da Nürnberg’li tunç dökümcüler, kesinleştirilmiş vestandartlaştırılmış ağırlık sisteminin gereği olan standart ağırlıklar döktüler.Bunlar tunçtan, iç içe geçebilecek kesik koni biçiminde hazırlanmıştır.ÖrneğinNürnbergeczacılıktartısında,enküçükeczacıtartısıolarakbirarpa,buğdayyadakarabibertanesinekarşılıkgelenveLatincekarşılığı“granum”(“tahıl tanesi”)olan1grain0,062gram’a,1drachma (=1/100mina) 3,73gram’ave1unciaise29,8gram’akarşılıkgeliyordu.Terazitekniğindeönemlibirgelişme,18.yüzyılsonlarındaJesseRamsden

(1731-1800) tarafından gerçekleştirilen, agat yataklarla birleştirilmiş çelikkamaağızlarıdır.Buek sistem, İsveç’tekimyacı JönsGottliebGahn (1743-1818) tarafından kullanılmış ve ilk kez 1818’de Jöns Jacob Berzelius’un(1779-1848)kimyaderskitabındatanımlanmıştır.

Mısır terazileri ve ağırlıklarıyla, bir kütleyi yaklaşık 2 grains’lik (= 130mg’lık) doğrulukla ölçmek olasıydı. 18. yüzyılla birlikte, tartma doğruluğubirkaçmiligramageliştirildi.Örneğin, terazileringelişiminevenicelanalitikkimyaya katkıları olan JosephBlack (1728-1799), yalnızca 1grain’e (=65mg) yakın duyarlıkta analitik veriler yayınlamıştır. Bununla birlikte, buyüzyılın sonunda, terazilerle oldukça doğru ölçümler yapılabiliyordu. ÜnlükimyacıAntoine-LaurentLavoisier(1743-1794),kütleninkorunumuyasasınıbulmasını, teraziyi yaygın olarak kullanmasına borçludur. Lavoisier’ninkullanımı için ünlü terazi yapımcısı Jean Nicolas Fortin (1750-1831)tarafından yapılan terazi,maksimum600g tartarken 5mg’lık bir duyarlığasahipti.19.yüzyılınilkyarısınatarihlenenJustusvonLiebig’in(1803-1873)terazileri,Giessen’deki“LiebigMüzesi”ndesergilenmektedir.Liebig’inözellaboratuvarındaki“Braunstein” terazisi,Lavoisier’nin terazisiyleaynı tartmakapasitesine sahip olup duyarlılığı 3-5mg’dır.Küçük teraziler doğal olarakdahaduyarlıdırlarve1mg’ınaltındakikütlefarklarınıbileayırtedebilirler.

DAMITMADÜZENEKLERİ

Damıtmaya ilişkin ilkdeğinmelerdenbirine,RomalıyazarYaşlıPlinius’tarastlanır. Naturalis historia adlı yapıtında, ilkel biçimdeki bir damıtmayardımıyla sedir ağacı odunundan uçucu (eterik) yağ elde edilmesinibetimlemiştir.

Antikçağın yüksek kültürleri olan Yunanlılar ve Romalılar, daha eskikültürlerinsimyabilgileriniveözütleme(ekstraksiyon)gibikimyateknikveyöntemlerinidevraldılarsadabunlarakaydadeğerbirgelişmekatmadılar.Buarada damıtma (destilasyon) yöntemi ilk kez İS 100-200 yıllarındaİskenderiyelisimyacılartarafındanbulunmuştur.Bundatürdeş(homojen)birevre (faz) şeklindeki sıvı karışım, etkin bir biçimde uçucu ve az uçucubileşenlerine ayrılmakta, böylelikle alkol temelinde parfüm üretimi hızlı ve

basitbirşekildemümkünolmaktaydı(ŞEKİL69).

ŞEKİL69.BirYunansimyaelyazmasında,İS300’lerinbasitvegeriakışlıdamıtmaaletleri(14.yüzyılBizanskopyası;BibliothèqueNationaledeFrance,Paris).3

Damıtma başlığı (Ar. “al-imbik” → Lat. “ambix” → İng. “alembic”)yardımıylasüreklidamıtma işlemi,şekilolarakbenzediğinden“pelikan”adıverilen bir düzenekle gerçekleştiriliyordu. Damıtma düzeneğindeki susoğutmalısarımlaraise“serpent”(yılan)adıveriliyordu.

“Alkol” adı ilk kez 16. yüzyılda Paracelsus tarafından şarabın damıtmaürünü için kullanılmıştır. Paracelsus’un çok alkol içen ayyaş biri olduğu dabilinmektedir. İlk reçetelerde, damıtılacak şaraba yemek tuzu ve bitki külü(potas) eklenmesiöneriliyordu.Bu tuzkatkıları, sonuçtakimyasal tuz etkisiyoluylaalkolçıkışınıkolaylaştırmaktaydı.

15.ve16.yüzyıldakiikigelişim,damıtmatekniğindekiilerlemeyietkiledi.Biri, kitap basım tekniğinin geliştirilmesi olup damıtma tekniği konusundaçok sayıda zengin resimli kitapların basılmasına ve böylece bilgilerinyayılmasına yol açmıştır. Ötekisi ise Paracelsus tarafından ortaya konan“simya sanatı yoluyla ilaç hazırlanması” (iyatrokimya) olup bitkisel,hayvansal ve mineral maddelerden ilaçların hazırlanmasında özel olarakdamıtmanınuygulanmasıdır.

AlbertusMagnus(1193-1280),damıtmayısimyanıntemelbirişlemiolarakbetimlemiştir.HieronymusBrunschwig,1512’deStrasbourg’daLiberdeartedistillandidecompositis(Almancanüshasınınbaşlığı:DestillierbuchüberdiezusammengethaneDing)(DamıtmaSanatıKitabı)adlıkitabınıyayınlamıştır.16. yüzyılda damıtma uygulamaları tıbbî preparatlar, iksirler, parfümler veiçkilereyönelikti.50

Geç-Ortaçağ ve Rönesans (1400-1600) dönemindeki ilerlemeler küçükadımlarhalindeolduvegenişyankıuyandıranbirgelişmeolmadı.Sıcaklıklarhâlâölçülemiyordu.Farklısıcaklıkdüzeylerineerişmekiçindahafarklıısıtmatürleri yürürlüğe girdi. 40°C’a kadar olan birinci ısıtma derecesi, yaklaşık

olarakelsıcaklığınakarşılıkgeliyorvedamıtmabalonunubirsubanyosuyada mumla ısıtarak elde ediliyordu. Bu arada su banyosu kullanılarak çoksayıdadamıtmabalonunubiraradaısıtabilecektürdedamıtmadüzenekleridegeliştirildi.Ayrıcaortaderecedesıcaklıklarıeldeetmekiçinisemercekyadabüyüteçle odaklanarak güçlendirilmiş güneş ışınları kullanılıyordu. 60°C’akadar olan sıcaklıklar için biyokimyasal parçalanma tepkimeleri ya damayalanma süreçleri (bekletilmiş at gübresi ya da mayalanmış ekmekhamuru) kullanılıyordu. Sıcaklık, ortama su buharının sevk edilmesiyleyükseltiliyordu. 70°C’a kadar olan sıcaklıklara kum banyosu ya da külbanyosu ile ulaşılıyor; daha yüksek sıcaklıklar için ise odun kömürü ateşikullanılıyordu. Metallerin eritilmesi için bu sıcaklıklar yetmediğinden, budurumdakörüklealevlendirilenkorateşikullanılıyordu.

Damıtma ocaklarında iki ana tip ayırt ediliyordu: Basit rüzgâr ocağı ve“athanor” (< Ar. “tannûr”: tandır). Hızlı ısıtmada basit rüzgâr ocağıkullanılıyor, ocak ağzının açıklığı ayarlanmak suretiyle hava girişi veböylelikle de ateşin şiddeti ayarlanıyordu. Ancak bu ayar, kaba düzeydekalıyordu.Uzunzamanalıcıparçalanmatepkimeleri, işlemsüresiniuzatıyorve orta şiddette ısı sevk eden ocakları gerektiriyordu. “Athanor” diyeadlandırılan bu tür ocakların en iyi bilinen örneği, “Tembel Heinz” ya da“YavaşHeinrich”(Alm.“FaulerHeinz”;Lat.“pigerhenricus”)denen türdü.Özgünocakkısmınınyanı sırayakmaodası ilebağlantılıbulunanyüksekçebirbacavardı.

En büyük ilerlemeler, yine yoğuşturma sistemlerinde ve özellikle detoplamakabıileimbikarasındauygulananyoğuşturmadaolmuştur.Önce,ısıdeğiş-tokuşyüzeyisudolusoğutmafıçısıboyuncaeğik ikiboruaracılığıylaartırılmış; ardından bir su havuzu içine yatay sarımlı borular konmayabaşlanmıştır.

Böyledüzeneklerdedamıtmabalonuolarak,boynuzluimbik(retort/karni/korni) kullanıldığı da görülmektedir. Boynuzlu imbik biçimli kaplar 13.yüzyılda ortaya çıkmıştır. Bunda balon ve imbik, tek parça halindebirleştiriliyordu. Soğutma borusu yükselerek su dolu bir küre etrafınasarılıyor, sonra aşağı kıvrılarak üzerinde külâh bulunan bir toplama kabınabağlanıyordu. Soğutma borusunun yukarı yükselen ve “serpantin” diye deadlandırılan kısmında yoğuşan sıvı, ters akım halinde, yükselen buharınaşağısına doğru kabarcık oluşturarak geri akıyordu. Buhar ve sıvının böylegönderimi “rektifikasyon (ardışıkdamıtma)kolonu” ilkesini gösterir.Ayrıcaçoksayıdafraksiyonu(gitgideartanfarklısıcaklıklardadamıtılarakayrıayrıtoplanan damıtma ürünü, damıtma ayrımı) aynı anda toplama denemesi deyapılmıştır. Her bir damıtma ürünü alımları arasında çok büyük bir ayırmaverimi farkı olmadığından, her bir fraksiyon çok az derişim farklılığı

göstermekteydi.

Simya laboratuvarlarının tipik dekorlarını hayvan iskeletleri, kurutulmuşbitkiler, doğal taşlar vemineraller,masalarda ve yerlerde fazla kullanımdanveortamdakiasitbuharlarıyadakavurucuısıdanötürühırpalanmışelyazmakitaplar,özelliklevesıklıklakörükler,cambalonlar,armutbiçimlişişeler,çokçeşitli türden damıtma düzenekleri, emzikli imbikler, kavanozlar, pişmiştoprak ve ahşaptan yapılı su kapları, küpler, albarello’lar, kum saatleri,şamdanlar,elterazileri,havanvehavanelleri,ocakvefırınlar,tavalar,potalar,kevgir ve elekler, bıçak ve kepçeler, maşa ve kıskaçlar, çekiçler, üfleçboruları, kurukafa, tavana asılı iri balık ve timsah iskeletleri, ayrıca dahoroskop ve yerküre gibi astrolojik gereçler oluşturuyordu. İskeletsergilenmesindebelkidekimyanınveeczacılığınOrtaçağ’daölümgetirebilenişlevinin,çoğuinsaniçinilginçveçekicibirözelliktaşımasıyatmaktadır.

Eczacılığın simgelerinden biri olan havanlar, taş, agat, fildişi, cam veahşaptan yapıldığı gibi, tercihen çoğu kez tunç (bakır-kalay alaşımı) ya dapirinç (bakır-çinko alaşımı)malzemedenyapılırdı.Avrupa’da çanya da topnamlusu hazırlanmasına benzer şekilde tunç ve pirinç havanlar tercihendöküm yöntemiyle üretilmiş olup tunç dökümüne “kırmızı döküm”, pirinçdökümüneise“sarıdöküm”dedenmiştir(pirincebizdehalkdilinde“sarı”dadenir).47

Simya laboratuvarlarındaensık rastlananaygıtlar,çeşitli fırınlardı.Bunlardamıtma,süblimleştirme,‘indirme’(“deszension”:yukarıdanısıtarakmaddeyidarbirdeliktendamladamlaaşağıyaakıtma),eritme,kalsinleme(kavurma),‘sınama’ fırınları (metal ve mineral analizi için) ve de “Filozoftaşı” eldeedilmesi için kullanılan ‘Felsefe Fırını’ idi. Damıtma düzeneği, kendigeleneksel biçiminde damıtma balonu (Lat. “cucurbit”: “su kabağı”),damıtmabaşlığıyadakülâhı (“alembic”)ve toplamakabı (“receptaculum”)olarak üç parçadan oluşuyordu. Damıntı, çoğunlukla yalnızca hava ilesoğutuluyordu;suilesoğutmaLatinOrtaçağ’ındakeşfedilmişolupçokenderuygulanıyordu.

Ortaçağ Arap simyacılarının, Yunan modellerin örnek alındığı kimyaaygıtlarıkullandıklarındançokçasözedilmiştir.Bunlararasında,gülsuyununve başkaca güzel kokuların damıtılması için damıtma aygıtları Arapçametinlerde çokça betimlenmiş, ayrıca da resimlenmiştir. Kullanılan kimyagereçlerinin listeleri Süryanice harflerle yazılı bir Arapça metinde, ünlühekim ve kimyacı EbubekrMuhammed ibn Zekeriya el-Râzî’ninKitâb el-Esrâr (SırlarKitabı)veKitabSırrel-Esrâr (SırlarınSırrıKitabı;Latince’deLiber Secretorum Bubacaris adıyla) adlı eserlerinde, Ebu AbdullahMuhammed ibn Ahmed el-Harezmî’nin (ölm. 976) Mefâtih el-Ulûm(BilimlerinAnahtarı)adlıeserindeveayrıcadaEbu’lHakimMuhammedibn

Abdel-Malikel-Sâlihîel-Harezmî’nin1034yılındayazdığıbir eserindeyeralmaktadır. Bunlar arasında ocaklar, tandır (Ar. “tannûr”, Lat. “athanor”),küçükvebüyükfırınlar,körük,eritmepotası,havaneliyadaçekiç,kıskaçyadamaşa,tava,tenekemakası,rende,ezmekâsesivetokmağı,balon,emziklidamıtmabaşlığı,damıtmakülâhı,camkaplar,küçüksürahiler,şişeler,vb.densözedilebilir.

Araplar çiçeklerin yaprak, tomurcuk, tohum ya da belirli kısımlarındankoku elde etmek üzere su buharıyla damıtmayı biliyorlardı.Daha sonraları,bitkiyi bir çözücü içinde iyice ıslatarak özütlemeyi ya da ısıl işlemuygulamaksızın çözücüyle harmanlamayı geliştirdiler. Özellikle yükseksıcaklıkta bozunan güzel kokulu bileşenler durumunda, sözü edilen sonyöntembugündeuygulanmaktadır.

Süreçlerin ve maddelerin çeşitliliği, özel kap ve düzenek kullanımınıgerektirmiştir. Ortaçağ bitimine dek kapların içinde cereyan eden olaylarınbilinmezliğieşliğinde,çeşitlikapşekilleri,modelolarakhayvanlarıvemasalyaratıklarını örneksemiş ve buna göre de ad almışlardır. Buna ilişkin tipikörnekler “Pelikan”, “Hidra” (mitolojik yedi başlı ejderha), “Ayı” ve“Kaplumbağa”dır.Isıtmaamaçlısubanyosu,gübrebanyosu,külbanyosuvekumbanyosutakvimdönümünden(Milat)itibarenkullanılmıştır.

SalernoTıpOkulu’nunünlühekimlerialkoldamıtımınadörtellesarıldılar.1160’larda ortaya çıkanCompendium salerni’de (Salernus’un Özet Kitabı)Usta Salernus Aequivocus (12. yüzyıl), gülsuyu üretimindekine benzerşekildedamıtmayöntemiyle“yanarsu”(alkol)eldeedilmesindenilkkezsözetmiştir.

Batı’da kaydedilmiş ilk alkol damıtımı, 12. yüzyıl ortalarınatarihlenmektedir. Floransalı hekim Thaddaeus Alderotti (1223-1303),1280’lerde,tıbbîamaçlariçinalkolünnasıldamıtılacağını,birincidamıntınınyinelemeli damıtılmasıyla yüksek derişimli alkol kazanımını betimlemiştir.Yedinci damıtma işleminden sonra elde edilen “suyun” “perfecta”, onuncudamıtma işleminden sonra elde edilenin ise “perfectissima” kalitesindeolduğusöyleniyordu.

ŞEKİL70’teHeidelberg-AlmanEczacılıkMüzesi’nindamıtmaaygıtlarıiledolu simya laboratuvarının genel görünümü, ŞEKİL 71’de 17. yüzyılAvrupa’sının “Mağripli kafası” (Alm. “Mohrenkopf”) adı verilen türde birdamıtmadüzeneği,ŞEKİL72’deiseünlüFransızAnsiklopedisi’ndenalınmaçeşitlidamıtmadüzenekleriyeralmaktadır.

ŞEKİL70.Heidelberg-AlmanEczacılıkMüzesi’nin“EczaneKulesi”ndeyeralansimyalaboratuvarındakidamıtmaaletlerindengenelbirgörünüm.

ŞEKİL71.Bakırdanyapılıdamıtmaaleti(Erken17.yüzyıl):Burada,“Mağriplikafası”(“Mohrenkopf”)adıverilentürdebirdamıtmadüzeneğigörülmektedir.Damıtmakabınınüstkısmındasoğutmabaşlığı(imbik)bulunmakta;bukısmakonansoğuksuyunsoğutmaetkisiyle,burayaulaşan

buharlaryoğuşturulmaktadır(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL72.Çeşitlidamıtmadüzenekleri.Solsayfanınsağüstköşesinde(Fig.71),tahtaperdelerlekaplıbirsandıkiçinekonmuşhastanın,içinetuzasitibuharısevkedilmeksuretiyleterletilerektedavisiamacıylakullanılanilginçdüzenekgörülmektedir[DenisDiderot(1713-1784)veJeanleRond

D’Alembert(1717-1783),Encyclopédieoudictionnaireraisonnédessciences,desartsetdesmétiers(kısacaEncyclopédie)(Ansiklopedi,yadaAklaGöreDüzenlenmişBilimlerin,SanatlarınveMesleklerin

AçıklamalıSözlüğü),1751-1772].152

ECZACIOLARAKİSA

Müslüman dünyasında Hz. Muhammed’in güzel kokuyu sevmesi vekullanımını önermesine benzer şekilde,Hıristiyan dünyasında da bizzatHz.İsa, tüm hoşa giden kokuların kaynağı olarak görülüyordu. Üç müneccim(Magi)kraltarafındanbebekİsa’yagetirilenüçarmağandanikisi(tanrısallığısimgeleyen buhur ya da günnük ile acı çekme ve ölümü simgeleyenmür),parfüm bileşenleridir. Hıristiyanlık öncesi yazılmış birmetin, kokulu kutsalyağın kökeninin, Cennet’teki özel bir ağacın, İyilik Ağacı’nın (“Tree ofMercy”) olduğunu söylemektedir. Bu ağaçtan elde edildiği söylenen kutsalmeshyağınaİsa’nınkutsalsalyasıgözüylebakılmıştır.Kutsalyağlama,RomaKatolikkilisesinegöre,ağırhastaolanbirininbirrahiptarafından,kutsanmışyağla yağlanarak kutsanmasıdır. Kudüs’teki İsa’nın kabri önünde yanankandillerin yağı, Ortaçağda Hıristiyan hacıların elde etmeye ve geridönüşlerindegetirmeyeçalıştıklarıdeğerlibirkutsalnesne idi.Meshetmek,kutsal yağ ile ovmak anlamına gelir. Türkçe’de Hz. İsa için kullanılan“Mesih” adı, İbranice “kutsal yağ” anlamınagelen “Machiah” sözcüğündengelir ve “Mesih” sözcüğü, Hz. İsa’nın özgün adı olan “Khristos”unArapça’dakitamkarşılığıolup“kutsalyağileovulmuşkimse”anlamındadır.

Eluygulaması ileyapılan tedavilerçokeskidenberiuygulanmaktadır.Hz.

İsa’nındeğişikdertlerdenıstırapçekeninsanlarasağeliniuzatarakonlaraşifadağıttığı, kutsal metinlerde yazılıdır. El ile şifa bahşetme yeteneği, dahasonraları Fransız ve İngiliz krallarına yakıştırılmış; kralların, boyunlarındayara taşıyan sıracalı (“scrofulie“, adenit tüberküloz) ya da saralı (epileptik)hastalaradokunmaklaonlarışifayakavuşturacaklarınainanılmıştır.Barokçağınınençoksevilendinselalegorilerindenbiri,Hz.İsa’yı“göksel

eczane”içindebetimlemekti.17.yüzyıldanitibaren,“Theologicamystica”ve“Pharmacia religiosa”nın ender meyveleri olarak “Eczacı İsa” motifliresimler görülmeye başlanmıştır.37 Göksel farmakopelerdeki(“pharmacopoeuscoelestis”)tablolarınçoğunda,busahneişlenmiştir(ŞEKİL73, ŞEKİL 74, ŞEKİL 75). Onulmaz hastalıklarda insanların en büyükgereksinimi,Tanrı’nınyardımıolmuştur.“GökselHekim”yapısınınanlaşılırözel bir ifadesini arayan halk sanatı, İsa’yı hekimolarak değil de eczanedeilaç hazırlayan eczacı olarak betimlemiştir. “Göksel Hekim” olarak İsa’nınbilinen en eski grafiksel sunumu, 1525 yılı dolayına tarihlenen birelyazmasındayeralır.İsa’nınelterazisiileeczacıolarakilkbetimiise1619tarihlidir.Bunun en erken örneklerinden biri de 1626’da yazımına başlananNürnberg’li berber-cerrahlarınyeminkitabındayer almaktadır.Bukonudakiresimlerdenbugünedekyetmişiaşkınbetiminvarlığısaptanmıştır.147

ŞEKİL73.Eczacıİsa(18.yüzyılbaşları):Arkaplandakisahnede,Tevratveİncil’degeçen,Hz.İsa’nın,görmeyenbirkimseyitedaviederekgözleriniaçmasıyeralmaktadır.Buresim,Viyana’dabulunan,özeldegörmeyenkişilerinbakımınaadanmışolanbirmanastıriçinyapılmıştır.Eczacıİsa,soleliyleruhundengesini(mizan,terazi)simgeleyenreçeteterazisinitutmaktadır.Masanınüzerindekiayaklıkupa,kalpveçapa,Tanrısalerdemlerolaninanç,sevgiveumudusimgelemektedir.Diğererdemlerisearkadakiraflardabulunanşişelerinüzerindekietiketlerdeyazılıolarakyeralmaktadır(AlmanEczacılık

Müzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL74.Eczacıİsailekarşısındasiyahcüppeli,SaintJeantarikatınınkurucusuAzizJohannes:Buradareçetehazırlamamasasınınsolundaİsagörülürken,sağdakiAzizJohannes“ruhsalterazide”simgeselolarakşifamaddesitartmakta,tavandaise“ChymiaSancta”(“KutsalKimya”)yazısı

görülmektedir(A.Ehmann’ınbakırkazımaresmi,18.yüzyılortası).37

ŞEKİL75.Eczacıolarakİsa:Buradakiresim,çiftyapraklıbirbaşlıksayfasıüzerindesuluboyaolarakyeralmaktavefigürlerin,sanatsalbirkaygıylahazırlandığıanlaşılmaktadır.İsa,soleliylebirterazitutmakta,önündekimasanınüzerinde,üzerinde“İnanç”,“Sevgi”,“Umut”yazılıetiketlerinyeraldığı“ruhsaleczane”ninkaplarıvehaçşeklinderesmedilmişbitkiköklerininbulunduğuküçükbirçuvalgörülmektedir.Hastalarvegüçsüzler,onayönelmişdurumdaolupsahneninüsttarafındaçocuk

melekleryeralmaktadır.147

DÖBEREİNERÇAKMAĞI

Jena’lı eczacı Johann Wolfgang Döbereiner’in (1780-1849) tutuşturmamakinesi,bizimçakmaklarınöncüsüolarakgörülebilir.Döbereiner,basitbireczacı iken, 1818’de JenaÜniversitesi KimyaKürsüsü Başkanlığı’ndan birçağrıalarak“Ordinaryus”unvanıylaorayageçer.

Kendiçağındaheyecanlakarşılanmışolan“Döbereinerçakmağı”nda(1823)hava ilehidrojengazıkarışımı (Alm.“Knalgaz”), tozhalindekiplatinyadaplatin süngeri (gözenekli platinmetali) üzerine gönderilmekteydi.Hidrojen,platin yüzeyinde hava oksijeniyle şiddetle birleşmek istediğinden, orayabağlanmasonucubirısınmaolmakta,hidrojengazıkatalitikyollatutuşmaktave küçük bir alevle yanmaktaydı (ilk çakmaktaşsız- ve de manyetosuz-çakmak!).ŞEKİL76’da,1840yapımıbirDöbereinerçakmağıgörülmektedir.

ŞEKİL76.“Döbereinerçakmağı”(1840):Çakmaktaşsızvedemanyetosuzilkçakmakniteliğindekibualette,havailehidrojengazıkarışımı,tozhalindekiplatinyadasüngerimsiplatinüzerine

gönderilmekte,oradakatalitikbiretkisonucuhidrojentutuşmaktaveküçükbiralevleyanmaktaydı(AlmanEczacılıkMüzesi,Heidelberg).47

Döbereiner,JohannWolfgangvonGoethe’ye,kendibuluşuolanbir“Döbereinerçakmağı”nıarmağanetmişveGoethedeona,7Ekim1826tarihlimektubuileteşekküretmiştir.Diğeradlarıyla“platinçakmağı”,“hidrojenlambası”yada“hidrojençakmağı”dadenilenDöbereinerçakmağı,1840’lardasürtmelikibritlerinyaygınlaşmasınadekevvelaboratuvarlardakullanılmıştır.Döbereinervebenzerihidrojenliçakmakların,fazlapratikveportatifolmadıklarıanlaşılmaktadır.Bunlarınbaşlıcaolumsuzyanlarıarasırahidrojeninpatlayarakkazalarayolaçması,pahalıolması,taşınmagüçlüğüveiçinesıksıksülfürikasittakviyesinigerektirmesiydi.Böylehidrojenliçakmaklaryinede1880’leredekAlmanyaveİngiltere’de,özelliklevarlıklıkesimlerdeçokbenimsenmişti.153

ECZASANDIKLARI

Hekimbaşına İslâm uygarlığında “Reis el-Etibbâ”, Türk devletlerindenUygurlarda“Otacıİligi”yada“TabiplerinPrensi”,Selçuklularda“Melikel-Hukemâ”, Osmanlılarda ise “Ser Etibbâ-i Sultani” ya da “Hekimbaşı”denmiştir.154 Hekimbaşılar, tüm dönemlerde padişaha en yakın kişilerdenolmuşlardır. Padişah yemek yerken hekimbaşı yanında bulunur, yemeğinhazırlanmasına gözcülük ederdi. Yalnız hastalıklar için ilaç hazırlamaklakalmaz,aynızamandasağlığayararlışuruplarveözelliklehünkârmacunuvemesirmacunudayaparlardı.Bumacunlar,devleterkânınadaikramedilirdi.Hekimbaşılar,TopkapıSarayı’ndabulunanikieczahaneilebeşhastahanedekiEtibbâ-i Hassa denilen saray hekimi, kehhal (göz hekimi) ve cerrahlarınınbaşıolarakoralarınyönetimindende sorumluydu.Esans,Nisansuyu,buhursuyu vb.nin yanında sarayda kullanılan sabun ve mum gibi maddeler dehekimbaşıların verdikleri reçetelere göre hazırlanırdı. Hekimbaşı odasındahavanlar, teraziler, padişah tuğralarını taşıyan dirhemler, yazılı ve damgalıtabletvepastilleriçinkullanılantensûh(tenzu)kalıpları,şırıngalarveçeşitlialetler, ayrıca buhur ve pastillerin reçetelerini içeren kitapçıklar bulunurdu.Birkenarındanmenteşeliolantensûhkalıplarınıniçyüzlerinde,şifaverdiğineinanılançeşitliâyetvesözleryazılıydı;hamurhalindekiilaç,bukalıbakonupkapatıldığında bu yazılar tablet üzerinde çıkardı. Bunların yanı sıra, ilaçhammaddesi olarak kullanılan panzehir taşları, kurutulmuş yılan,hindistancevizi, balık dişleri ve fosiller gibi malzemeler de bulunmaktaydı.Hekimbaşının ilaç çantasında çeşitli çiçeklerden yapılan “buhur suyu”,“kırmız boyası” ve 46 maddeden hazırlanan “hazne yağı” gibi malzemelerbulunurdu.Hekimbaşının kullanımı için hazırlanmış, üzeri süslemeli seyyareczasandığıörnekleri,çeşitlimüzelerdesergilenmektedir.107,155

ŞEKİL 77 - ŞEKİL 83’te Avrupa tipi ecza sandıklarından örneklergörülmektedir.

ŞEKİL77.Evvegezieczasandığı(1615dolayı,Augsburg/Almanyayapımı):Yanveüstkapaklarıniçyüzeyindegümüşkabartmasüslerbulunançekmecelisandıkçaşeklindekibueczadolabı,abanozdanyapılmıştır.Üstraftabirbüyükveyediadetküçükgümüşkutu,sekizadetgümüşvidakapaklıcamşişecik,biradetderecelikap,biradetgümüşöğütmekâsesi,ayrıcadafarmasötikvetıbbîgereçler

bulunmaktadır.Butakımınönemliparçası,kapakkısmınayerleştirilmişbulunan430gramağırlığındakigümüşişlemelikanalmakâsesidir.“H.L.”harflerinivebirçamkozalağışeklindeamblemleritaşıyangümüşgereçler,Augsburg’luUstaHansLenghart’ınyapımıolduğunugöstermektedir(AlmanEczacılık

Müzesi,Heidelberg).47

ŞEKİL78.Abanozdansandıkşeklindeyapılmışveüzerizengingümüşkaplamalarlabezeli,17.yüzyılbaşıAugsburgevyadagezieczasandığı:İçindeçoksayıdagümüşvealtınkaplamaeczacılıkaletvekaplarıbulunmakta;yankapaklarıniçyüzlerindeuyanıklılığınvetedbirliliğinsimgeleriolarakgümüşişlemelihorozvebaykuşunkabartmamadalyonları,üstkapakiçyüzeyindeisebakırüzeriboyalı

manzararesmibulunmaktadır(MuseumfürKunsthandwerk,Frankfurt/M).37

ŞEKİL79.Sedefkakmalıkitapşeklinde,imparatorunhomeopatikgezieczasandığı:İçindeetiketli33ilaçşişesibulunmakta;içkapaktabeyazipeküzerineçiçekişlemelerivebunlarınortasındaEskülap’ınyılanlıâsâsı(“caduceus/caduceum”;kadüse);âsânınüzerindeisehomeopatininkurucusuolanhekim

“Hanemann”ın[sic.Hahnemann]adıyazılıdır(1800yılıdolayı,SchweizerischesPharmazie-HistorischesMuseum,Basel).37

ŞEKİL80.18.yüzyılilkyarısından,gezieczasandığı:Altınkaplamapirinçkabartmasüslerlebezenmiş,vernikliakçaağaçtankutuşeklinde;kapaktaşifavericihayvan,bitkiveminerallerinbetimleriyeralmakta;içinde44kapbulunmakta;bunların18’igümüşmahfazalıcamşişecik,14’üvidakapaklı

pirinçkutudur(TarihMüzesi,Bern).37

ŞEKİL81.Açıkgörünümüyletaşınabilireczasandığı:İçkısmıebrukâğıdıylakaplı,kalayşişelervidakapaklı,altçekmecelerdeyakılar,spatula,makasvb.bulunmaktadır;yükseklik:~22cm

(SchweizerischesPharmaziehistorischesMuseum,Basel).75

ŞEKİL82.Eveczasandığı(1676):Üstveyankanatlarüzerindealegorikkadınfigürleriresmedilmiş;sağkanattasürgülükapağınarkasındakurşun-kalayalaşımından15adetkutu;solkanattakutucuklar;

ortaveüstkısımlardaküçükcamkaplar.32

ŞEKİL83.İngilizyapımı,gezideveevdekullanılabilecek,ikikanatlıeczasandığı:İçindeçokçeşitlimüshiltürleri,ayrıcaküçükelterazisi,pensvb.gereçlerbulunmaktadır(~1850).61

19.yüzyılikinciyarısındaAvrupa’dakullanılaneczasandıklarındayeralanilaçlar arasında şunlardan söz edilebilir (alfabetik sırada): “Acı tuz”(magnezyumsülfat),afyondamlası,aptesbozanotutentürü,arapsakızı,bakırsülfat,bal,baldırankökü,belsoğukluğutozu,“beyazvitriyol”(çinkosülfat),“cehennemtaşı”(gümüşnitrat),civalıhap,civatozu(tatlısülümen,kalomel,Hg2Cl2), civa yakısı, demirhindi, diş damlası, fesleğen, “geyik boynuzudamlası” (“spiritus cornu cervis”), “Glauber tuzu” (sodyum sülfat), göğüsyumuşatıcı çay, göz suyu, gri ve kırmızı civa merhemleri, hardal tozu,“Hoffmann’ıneliksiri”(lokmanruhu),“İngiliztuzu”(“Epsomtuzu”/laksatiftuz /müshil tuz /magnezyumsülfat), ishal tozu, iskorbütdamlası, İspanyolsineği yakısı, kabartma tozu, Jalapa tozu, kâfur ruhu (kâfurun alkoldekiçözeltisi), kâfur tozu, kâfur yağı, kan temizleyici çay, karın guruldamasınakarşı ot, kav, ketentohumu, ketentohumu unu, kınakına kabuğu, kinin tozu(kinin sülfat), kollodyum, kolofonyum (çam ağacından terementi yağı ileözütlenensaydamvesarırenklireçine),aksülümen(korosifsüblime,HgCl2),kremtartar(şaraptaşı),hintyağı,kurşunözütü(kurşunasetat),kurtbağrı/yakıağacımerhemi,kusturucu toz (ipekayadaemetik tartar),kükürtçiçeği (tozkükürt), leylak, magnezya (magnezyum karbonat ya da magnezyum oksit),merhem,mideçayı,mideeliksiri,mideiçindamla,mürtentürü,nanedamlası,nane yağı, kezzap (nitrik asit), papatya, ravent tozu, salmiyak (nışadır),“salmiyak ruhu” (sulu amonyak), seyreltik zaçyağı (sülfürik asit), sinamekiyaprağı, sindirici merhem, şap, tuz ruhu (hidroklorik asit), uçucu liniment(sıvı ovma kremi), uyuz merhemi, uyuz tozu, yakı, yapışkan yakı (İng.“plaster”), yara balsamı, yara merhemi, yara suyu, yumuşatıcı ot. Eczasandığındaayrıca,yarasarmamalzemevegereçleriolarakapseneşteri,fırça,güderi,hacamatbıçağıyadaneşterivebandı,hacamatşişesi, İngilizyakısı,kaşık,ketenbez,kulakşırıngası,küçükşırınga,makas,pamuk,pens,spatula,tıraş bıçağı, tiftiklenmiş bez, yara bezi, yara ipliği, yulaf ezmesi gibimalzemelerdebulunurdu.156

KOZMETİKVEPARFÜMSANATIÜZERİNE

SABUNUNKISATARİHİ

Etimolojik açıdan sabun sözcüğü, Latince’de “sapo”, “saipo” vb.şekillerindegeçmekteolupLatince’de“sapore”,“temizlemek”anlamındadır.Sabun ilk olarak Mezopotamya’da kullanılmaya başlanmıştır. İÖ 4000’liyıllardaMezopotamya’dadokumacılığıngelişmişolduğu,iplikvekumaşlarınyıkanmasındasabun,potasveşapkullanıldığıbilinmektedir.Sabunkimyacayağasitlerininsodyumyadapotasyumtuzlarıolupbitkiselyadahayvansalyağların sudkostik (NaOH) ve potaskostik (KOH) gibi kuvvetli alkalilerletepkimesinden elde edilir.157 “Alkali” sözcüğü, Araplarda, çeşitli bitkiküllerinin suda çözünen bileşenleri, yani potasyum karbonat ve sodyumkarbonat anlamına gelmekteydi. 18. yüzyılda mineral alkalilerle (sodyumtuzları) bitkisel alkaliler (potasyum tuzları) birbirinden ayırt edildi. Ancakdaha sonra bitkiler dünyasında da sodyum tuzlarının varlığı anlaşıldığı gibi1796’da Martin Heinrich Klaproth (1743-1817) tarafından mineraldünyasındadapotasyumtuzlarınınbulunduğukeşfedildi.141

EskiMısır’da çeşitli yağlardanyapılmış sabunve benzerimalzemeler cilthastalıklarındavecildigüzelleştirmedekullanılıyordu.Buamaçlavücut,külilekilkarışımındanoluşan“suabu” (sabun!)adıverilenmacunla temizlenir,ardından kokulu yağ ilemasaj yapılır, daha sonra da tüm vücut sarı renkliaşıboyası ile ovulurdu.EskiYunan’da ise insanlar sık yıkanıyor ama sabunkullanmıyorlardı.Vücuttabirikenkirler, çeşitli yağlar sürerekkabartıldıktansonra kaşağıya benzer bir demir parçası ile deri üzerinden kazınarakuzaklaştırılıyordu.

Kimya tarihçisi Martin Levey’in (1913-1970) Chemistry and ChemicalTechnologyinAncientMesopotamia(EskiMezopotamya’daKimyaveKimyaTeknolojisi)adlıeserinde,sabununçokeskidenberiMısırlılar,YunanlılarveRomalılartarafındanbilindiğibelirtilmektedir.SabunRoma’ya,GermenleryadaGalyalılar tarafındangetirilmiştir.CâbirYazmaları’nda (9. yüzyıl) sabunvealkalilerleyıkamaktansözedilmektedir.141

BirRoma efsanesine göre sabun,Roma’daki SapoTepesi’nde rastlantıylakeşfedilmiştir.Tapınaklardayakılarakkurbanedilenhayvanlarınaşağıyaakanyağlarıilekarışanodunkülleri,TiberNehri’nesürüklenirmiş.Birsüresonraburada çamaşır yıkayan kadınlar, bu kaygan maddenin karıştığı suylayıkadıklarıçamaşırlarındahakolaytemizlendiğinigörmüşler.Roma’lıtarihçiYaşlıPlinius,sabununilkolarakkeçiyağınınodunkülüylekaynatılarakeldeedilmişolduğunusöyler.157

Türkler yaklaşık olarak 11. yüzyıla kadar sabun yerine, sulardaki doğalsoda,çöven,saparna, sabunotu, sütotu,kaşıkotu,kılayakabuğu,acıağaç,

herdemtaze, tavşankulağı, hint kestanesi vb. gibi saponinlimaddeler ve külkullanmışlardır.İslâm’ındoğuşyıllarındaMüslümanlarıntemizlikmalzemesiolarak“sidr”denilenvesudaköpürenbirçeşitbitkitozukullandıkları,klasikİslâmkaynaklarındabelirtilmiştir.157

İslâmdünyasındaArapyarımadasınınenünlüsabunüretimmerkezlerindenbiri, Filistin’dekiNablus kenti olup bu amaçla zeytinyağı kullanılmaktaydı.Osmanlılarda ise sabun imalatında kullanılan başlıca maddeler şunlardı:Zeytinyağı, soda, çorak, zeytin çekirdeği, kireç, içyağı, sabun madeni,hakşora, kül, kıla ve üşnan, fındık yağı, litron, dalık, silisit sud, Floransatoprağı, klor-kalusyon-natron. Osmanlı’da şu adlar altında çeşitli sabunlarüretilmiştir:Misk sabunu, hünkâri, paşa sabunu, alaca sabunu, arakî sabun,karasabun,minesabunu,kokulusabun,Irakîsabun,Trabluskârisabun,Giritsabunuvelekesabunu.157

Ortaçağ Avrupa’sında çamaşır yıkama malzemesinin hazırlanmasındagerekli olan bileşenler, kullanıcı kesimin durumuna bağlı olarak ayrı özelkesimlerden kotarılıyor ya da satın alınıyordu; örneğin içyağı (donyağı)kasaplardan ya da kemik toplayıcılarından sağlanıyordu. Sabun üretimininkitleselleştiği döneme girildiğinde, sabun üretimi için gerekli bileşenler,sunulu kaynakların yeterliliğine göre seçilir ya da bizzat üreticilerce üretiliroldu.

İçyağı,tuz,külvekireçbileşenleriniiçerensabunreçetesi,bedenyıkamada,elbise yıkamada ve ev temizliğinde kullanılacak beyaz ya da sarı renkte evsabunu için evrensel temizlik malzemesi olarak uzun dönemler boyuncahizmet etmiştir. Kullanılacak kül, dört günlükten daha bayat olmamalı veböylelikle sabunun rengini kirli kılmamalıydı.Bu amaçla yalnızca özel kül,mümkünse kayın odunu külü, bu yoksa kızılçam ya da köknar odunu külüolmalı,amaasla,sabunçözeltisinikırmızıyaboyayanvesabunusevimsizbirrenge bürüyen meşe odunu külü olmamalıydı. Eğer evdeki ocak ya dafırından kayın odunu külü elde edilemiyorsa, “evin kadını”, dışarıdan külsatınalmakiçinparasınıesirgememeliydi.

Gezgin satıcıların sokaklarda kül satması, alışılmadık bir şey değildi.Fabrika ölçeğinde üretilen sodanın, külün yerine sabun ve yıkama çözeltisihazırlanmasında artan oranda kullanılmaya başlandığı 19. yüzyıl ortalarınadekkülcükadınveerkeklerinkenttekigündelikişleri,birelarabasıilekentinsokaklarını dolaşmak ve sabunculara, çamaşırcı kadınlara ve ev kadınlarınasatmaküzeresokaklardankültoplamakidi.

Özelsabunkaynatmagünündenbirkaçgünönce,sabundaarzuedilenrengegöre bir miktar beyaz çamaşır toprağı ve okr (aşıboyası), bir miktar külçözeltisiilebulamaçhalinegetirilirvesıcakbiryerdedinlenmeyebırakılırdı.

Sabun kaynatma için bu çözeltinin bir bölümü, katı yağ ya da içyağı ilebirliktebirkazanakonurveçokgüçlüolmayanbirateşte ısıtılırdı.Katıyağileçözelti,kıvamlıbiryapıhalindebirbirinebağlanmayabaşladığında,alttakiateş güçlendirilir ve sabun köpürüp kabarmaya başlardı. Daha sonrabaşlangıçtakiçözeltiningerikalankısmı,birkepçeileazarazarbukarışımakatılır, sonunda da tuz eklenirdi. Tuz eklenmesi, yumuşak potasyumtuzundan, sert sodyum tuzuna dönüşümü sağlardı. Tüm sabun kaynatmasüreci toplamyedi saat sürervekatılaşması içinenazbirgünbeklendiktensonrahazırhalegelensabun,öncedenbelirlenmişşekillerdekesilirdi.

Sabun yapımında yalnızca sığır içyağı değil koyun, sığır ve domuzunkemiklerinden çıkarılan hayvansal yağlar, tüyleri alınmış domuz yağıtabakası,ayrıcadaketenyağıgibiyöreselbitkiselyağlardakullanılırdı.Kireçyerinezift(karasakız)dekatılabilmekteydi.İsviçrekaynaklıbirreçeteyegörehamiçyağıvepotaslabirliktekurutulmuşreçinedekullanılmaktaydı.Sabunbileşimindeyeralanenpahalımaddeolankatıyağdan tasarrufetmeküzerekilyadaodununukarıştırmaksuretiylealkalimadde(kül)payıartırılırvesukatkısıylasabunçözeltisimiktarıfazlalaştırılırdı.

Sabun üretimi, hammaddeye çok bağlı olan bir üretim idi. Özellikle katıyağlar ve potas hazırlamak için odun artıkları gerekiyordu. Avrupa’da900’lerdeFransa’nınMarsilyave İtalya’nınSavonakentleri ile11.yüzyıldaİngiltere’ninBristol kenti, sabun üretimmerkezleri oldu. 18. yüzyıl sonunadoğru Fransa’da, öncelikle de o zamanlar ün kazanmış olan Marsilyasabunununüretimikonusunda,önemlibirdoğalsodakıtlığıbaşgöstermiştivebu kıtlık kısmen İspanya’nın “Barilla”, İskoçya’nın ise “Kelp” diyeadlandırılan, soda içerikli deniz bitki ve yosunlarının dışalımıylakarşılanmaya çalışılmıştır. Böylece Leblanc soda üretim yöntemininbulunmasından (1787) önceAvrupa’da kullanılan soda, büyük oranda, sodaiçeriklidenizyosunlarınınyakılmasıylaeldeedilenkülilekarşılandı.

Kireçli(“sert”)sulardasabunköpürmediğindenve“kireçlisabun”şeklindedağılarak ziyan olduğundan, kireçli su kullanılması durumunda sabuntüketimiartıyordu.

17. yüzyılda Avrupa’nın belirli kentlerinde sabun üretim merkezlerikurulmuştu.AkdenizbölgesindekiMarsilya’daiseçoğunluklasiyahrenktevekolzayağı,keneviryağı,ketenyağıyadabalıkyağıilehazırlananarapsabunuüretimiyoğunduvebusabunheramaçlakullanılıyordu.

Evekonomisiaçısındanbelirleyiciolarak,19.yüzyılın ilkyarısındabizzatevdeüretilenodunkülününyerinegeçmeküzere,hazırpotasticaretigenişlediveticarette,çokçeşitlipotastürleriyeralıyordu.

1775yılındaParisBilimlerAkademisi,yapaysodaüretimsürecireçetesinin

bulunması konusunda ödül duyurusunda bulundu. Büyük oranda katılımakarşın ancak 1787 yılında kimyacı Nicolas Leblanc (1742-1806) tarafındanönerilen yöntem, yapay soda üretim sorununu çözümledi. Böylece evselkullanım için sabun ve diğer çamaşır yıkama kimyasal araçlarının sınaîüretimi18.yüzyılsonuile19.yüzyılbaşlarındakullanımagirdi.

1845yılındayaklaşık385binnüfuslubirkentolanBerlin’deyalnızca24sabuncu ustası ve 14 çırak vardı ve bunların temel çalışma alanı tuvaletsabunuveispermeçetmumu(balinaiçyağından)imalineyönelikti.

Sabunlaşma sürecindeki kimyasal olaylar da 18. yüzyıldan itibaren çeşitliaraştırıcılarcaaraştırıldı.18.yüzyılortalarındansonrasertsodyumsabunuileyumuşakpotasyumsabunuayrımıyapıldıveMichelEugèneChevreul(1786-1889), 1813-1823yılları arasında, o zamanadekkullanılanlarlabirliktepekçok katı yağın, alkalilerin eklenmesiyle sabuna dönüşeceğini saptadı.Kimyasal olarak sabun, yüksek oranda yağ asitlerinden ibaretti ve bunlaralkalimaddelerlesabunlaşmaişlemisırasındabirbileşikveriyorveaynıandagliserin ayrılıyordu. Chevreul, arapsabunu (yumuşak sabun) ile sert sabunarasındaki farkı, ilkinin yağ asitleri ile potasyum hidroksit çözeltisinden vegliserinden ibaret bir bileşik, diğerinin ise yağ asitleri ile sodyum hidroksitçözeltisinden ve gliserinden ibaret bir bileşik olduğu şeklinde açıkladı. Buçalışmalar, sabun üretim alanına olan bilimsel ilgiyi kamçıladı ve başkahammadde olanaklarının aranması gündeme geldi. 1830’lardan itibarenkolonilerden Avrupa’ya hammadde sağlanması yoluyla sabun yapımındabitkiselyağlarınkullanımıgitgideönemkazandı.OzamanadekAlmanya’dahemen hemen yalnız başına kullanılan içyağı yerine, artık, öncelikle düşükkalitelizeytinyağı(palmayağı),keneviryağı,ketenyağı,kolzayağıvekoko(hindistancevizi; “Cocos nucifera”) yağı, sabun üretiminde kullanımagirmiştir.1844yılındakostiksoda(sudkostik,NaOH)üretimigeliştirildiktenve İngiltere’de 1853’de patenti alınarak fabrika ölçeğinde üretiminegeçildikten sonra, sabun üretiminde o zamana dek kullanılan kireç yerinebaşkabirikamemaddesibulunmuşoluyordu.158

19.yüzyılınikinciyarısındagelişmeyebaşlayangıdasanayisi,margarinveyemeklikyağüretimiiçineniyiyağmaddelerinitalepetmeyebaşladıvebualandasabunsanayisi ilebiryarışmaiçinegirdi.Gıdasanayisiüreticileribuçatışmadakendi lehlerinebir tavır aldılar; dahaucuzvedahadüşükkaliteliyağlı maddeler sabun üretimine bırakıldı. Ancak belirli bir yağlı maddeninçeşitli amaçlı sabunlarda kullanılması her zaman uygun düşmüyordu.1870’lerden itibaren, öncelikle tuvalet sabunu ve ev işlerinde kullanılacaksabunayrımındaüreticiler,kesinstandartlaragittiler.158

ESKİÇAĞDAPARFÜMVEKOZMETİK

Bugünkü anlamda yüzde 7-15 alkol içeren güzel ve zengin kokulu eczakarışımlı çözeltiler olan “parfüm”ler Antikçağ’da tanınmıyordu. “Parfüm”eilişkin“perfumum”yada“perfumare”(“dumanyoluyla”)şeklindekiLatinceniteleme, koku üretiminin kökensel yöntemini vermektedir. İtalyanca“profumo”, Almanca “Parfüm”, İngilizce “perfume”, Fransızca “parfum”sözcükleri, Latince “fumus” (duman) sözcüğünün “per fumum” (dumanyoluyla üretilen koku) şeklinden gelmedir ve özgün şeklinde uçucu yağınalkollüyadaalkollü-suluçözeltisianlamıyoktur.İlk“parfümler”katıeczalar(yadaeczakarışımları)halindeki tütsülerolupörneğinkızgınodunkömürüüzerindeısıtılarakistenenkokuaçığaçıkarılıyordu.Eskiçağdagüzelkokununyaşayaninsanlarıveölüleriötekidünyanınuğursuzluklarındankoruyacağına,sağlıklılarımutlukılacağına,hastalarısağaltacağınaveinsanlarıdahayüksekmertebelere eriştireceğine inanılıyordu. TütsülemeOrtaçağ’a dekmekân vebedentemizliğininöğelerindenbiriolmuşturveOrtaçağ’datütsülerinhastalıksalgınlarındakötüruhlarıkovacağınainanılıyordu.Belirliodunvereçinelerinyakılmasıyla oluşan dumanın koruyucu etkisi konusundaki bilgiler, tarihöncesininavcıvetoplayıcıkültürlerinedekgeriuzanırveonlartarafındanetve meyvelerin konserve edilmesinde bu amaçla kullanılmıştır.158 Rönesansdönemindeİtalya,16.yüzyıldaiseFransa,parfümüretimindeöndegitmiştir.Günümüzde en büyük parfüm üreticileri olarak ABD, İsviçre ve Almanya,dünyapazarınıelindetutmaktadır.141

ParfümüretimiEskiMısır’dabaşlamış,HindistanveÇin’eyayılmış,EskiRomalılar tarafındangeliştirilmiş, daha sonra daAvrupa’da baştaFransa veİtalya,parfümüretimininikiönemlimerkezihalinegelmiştir.

Bitkiler tarafındanüretilenkokuluuçucuyağlarınbirincil işlevi,meyvevetohumların dağıtılmasında ve tozlaşma olayının gerçekleşmesindeyararlanılan hayvanların çekimlenmesidir. Böcekleri kendine çeken bukimyasal uyartılar, çiçeklerin yer ve türlerinin saptanmasında böceklere yolgösterir ve arı ve kelebekler daha çok tatlı kokular yayan çiçeklereyönelirken, diğer böcek ve güveler baharatsı vemeyvemsi kokulu çiçekleriyeğlerler. Uçucu yağlar, kimyasal bileşim farklılıklarına göre ağır / yeğinkokuluolanlar(fulya,mügevehanımelindeolduğugibiterpeniçerikliuçucuyağlar),aromatikolanlar[tarçınyağı,karanfilyağı(“eugenol”),anasonyağı(“oleum anisi”), vanilya kokusu, badem yağı vb.], meyve kokulu olanlar(portakal, muz, yeşil elma, kayısı, menekşe kokusu vb.) gibi gruplaraayrılabilir.69 Yeryüzündeki yaklaşık 100 bin bitki türünden yaklaşık 1700’üuçucuyağiçerirvebunlardan600kadarısık,100-200kadarıdaenderolarakparfümhazırlanmasındakullanılmaktadır.

Kozmetiksözcüğü,Yunanca“Hokósmos”(“düzenliliktengelengüzellik”)ya da “kosmetikos” (“süs ile ilgili”) sözcüğünden gelmektedir. Aynı köktengelme“Hekosmetér”iseolumsuzbiranlamasahipolupkibarlıkbudalasıvegelişigüzel süslenmiş temizlikçi kadın anlamındadır. Günümüzde kozmetik,bedenindışkısımlarınıkorumakvegüzelleştirmektençok,onudahaçarpıcıbir şekilde görünen, güzel kokan ve kişiyi fark edilir hale getiren bir sanathalinialmıştır.159

İnsanlarenEskiçağ’lardanberi renklerinöneminikavrayarakonlarıçeşitliamaçlar için kullanmışlardır. Bunların en önemlilerinden biri, kadınlarıngörünüşlerinideğiştirmek,güzelleştirmekvecinselçekiciliğiartırmakamacıilebitkisel,hayvansalvemineralkaynaklıboyalarınkullanılmasıdır.Çokeskikültürlerde kaşlar antimon parlağı (rastıktaşı, Sb2S3) ile, göz kapağı tozhalinegetirilmişmalakit[CuCO3.Cu(OH)2]ile,saçlar isekınaveindigoileboyanıyordu.

İlkkokumaddelerindenbiriolantütsü,Eskiçağ’datanrılariçinyakılırdı.Azyerkapladığıhalde tüm tapınağıkokuyaboğarve insanlaronunkokusununiyi etkiler yarattığına ve kötü ruhları kovduğuna inanırlardı.Mezopotamyalılar için en değerli tütsü, kokulu Lübnan sedir ağacının(“Cedrus libani”) reçinesi idi. “Lübnan” adı, Akkadca’da tütsü anlamınagelen“lubbunu”dan türemiştir ve sedir ağacı, Lübnan bayrağında bir simgeolarakyeralmıştır.141

Eski Mısırlı rahipler dinsel uygulama bağlamında her gün tanrılarınheykellerinikokulumerhemvetütsülerlekokulandırırveonlaragününçeşitlivakitlerinde yaptıkları törenlerle kokulu reçineler, tütsüler ve “Tanrılarısevindiren”anlamınagelenbirparfümolan“kyphi”sunarlardı.Mısırlılarçoktatlı ve baharatlı olan kokularını hazırlamak için mürrüsâfi, kasnı otu, Çintarçını,kakule,sedirağacı,Çinsümbülü,aselbentsakızı,ladençiçeği,günlük,amber, misk, portakal ve portakal çiçeği gibi bitkilerden yararlanmışlardır.EskiMısır’daalkolvedamıtma işlemihenüzbilinmediği için,kokuluçiçekve reçinelerin bir katı ya da sıvı yağ içinde sıcakta uzun süre bekletilipözütlenmesi(“maserasyon”)ileeldeedilenkokuluyağlarkullanılırdı.

Tütsüler arasında ikisi, günlük ve mür, çok eski Doğu kökenlidir. Dinseltörenlerde binlerce yıldan beri kullanılan günlük (günnük, “Olibanum”),DoğuAfrikaveGüneyArabistan’da(“BoswelliacarteriBirdw.”)veMolukAdaları’nda (“Boswellia glabra“ ya da “Boswellia serrata Roxb.”) yetişen“Boswellia” türüne ait çeşitli ağaç türlerinin bir ürünüdür. İslâm öncesidönemde, ticaretini bir süre Nabatlıların elinde tuttuğu günlük, pahalı birticaretmalıidiveMısırlılar,YunanlılarveRomalılardinseltörenlerdeçevreyikokulandırmak için kullanıyorlardı. Mür (mürrüsâfî) ise aynı bölgelerdeyetişen “Balsamodendron Knuth”un çeşitli türlerinin ürünüdür. Ayrıca

Suriye’den Şam gülü ve güzel kokular (ıtriyat), İran’dan ise çeşitli güzelkokuluyağlarsağlanmaktaydı.160

18. yüzyıl başlarında ortaya çıkan “Kudüs balsamı” günlük (“Boswelliaspp.”), mür (“Commiphora spp.”), sarısabır (“Aloe sp.”) ve mastika sakızı(mestekisakızı)karışımınıntentürü,yanialkoldekiçözeltisiolarakbüyükbirün kazanmıştı. 1686-1729 yılları arasında 43 yıl boyunca Kudüs’teki St.Saviour Fransisken Manastırı’nda hekim ve eczacı olarak çalışan AntonioMenzani di Cuna (1650-1729) tarafından salgınları önleyici bir ilaç olarakgeliştirilen bu karışımın tüm yaraları iyileştirdiği, mide ağrısı, basur, başağrısıvebaşdönmesi,kulakvedişsorunlarınavekalprahatsızlıklarınakarşıetkiliolduğusöylenmekteydi.“Kudüsbalsamı”Batıtıbbındaikiyüzyılıaşkınsüreboyuncaönemlibirfarmasötikreçeteolarakkullanılmışsada,20.yüzyılbaşındayaralarlailgilimikropbulaşmasıveantisepsibilgilerininkavranmasısonucukullanımdançıkmıştır.

Kozmetiklerin ilk kez bilimsel olarak yapımı ve kullanımı Bergama’lıGalenos’ayakıştırılmaktadır.Merhemlerintemelisıvıvekatıyağlar,özellikledeyününiyicekaynatılmasıylakazanılanvedenizsuyuileişleme,yoğurma,süzme, yeniden eritme yoluyla arıtılan ve güneşte ağartılan lanolin idi.Bitkisel yağlar zeytin, badem, ceviz, hindistancevizi ve susamınpreslenmesiyle kazanılıyordu. Örneğin çok sevilen gülyağı gibi esanslarçiçeklerin zeytinyağı ya da hintyağı yardımıyla soğuk ve sıcak biçemlerdeözütlenmesi(ekstraksiyon)ileüretiliyordu.

Eski Mısır papirüslerinden öğrenildiğine göre Mısırlı dansözler dansederlerken,bedenlerigüzelkoksundiyeparfümlükremkullanırlardı.İçiniçinyanan kimi bitkilerin çevreye güzel kokular yaydığını gözlemleyen insan,değişikbitkileriyakarakkokueldeetmeyiöğrenmiştir.İbadetsırasındaağaç,sakız, reçine ve bunların karışımlarının yakılması, zamanla dinî törenlerinvazgeçilmezbiröğesihalinegelmiştir.

Merhem (pomat) ve parfüm hazırlama işi, ekstraksiyon yönteminindoğmasına yol açmıştır. Mezopotamya ve Mısır’da bu yolla hazırlananürünlertıbbî,dinselvekozmetikamaçlarlakullanılıyordu.Merhemlere,tütsüvekokularayönelikakıl almazbir tutkuvardı.Zengin sayılacakbirparfümkoleksiyonu, zengin evlerinin en önemli nesnelerinden biri olup, ailelerevlenecek kızlarına bundan bir takım veriyorlardı. Eski Mısır’daki tapınakheykellerinegündeüçkez,güzelkokulukarışımlardanhazırlananmerhemlersürülüyordu. Güzellik idealine karşılık gelecek şekilde insanlar beden veelbiseleriniyağlıyor,saçlaraarapbalsamındanyapılanbirpomatsürülüyordu.Resmikabulveziyafet törenlerinegelenünlükadınkonuklara,hintsümbülüilekokulandırılmışbalmumubenzerikokulumerhemlerdenhazırlanmışkonikbaşlıklar sunulur, sert pomattan yapılmış bu balsam külâhları bir toka ile

saçlara tutturulur ve beden sıcaklığının etkisiyle gün boyunca çok yavaşeriyip akarak başı ve bedeni güzel kokulara boğar, çevreye hoş kokularyayardı(ŞEKİL84,ŞEKİL85).KimiBedevikabileleribugeleneği20.yüzyılbaşına dek sürdürmüştür. Mısır’daki kral mezarlarında, alabasterden(sumermeri, kaymaktaşı) yapılmış koku kaplarına rastlanmıştır. Mısır’ıngelişmiş yüksek kültür döneminde, uçucu bileşenlerin elde edilmesi içindamıtma aletleri kullanılıyordu. Panopolis’li Zosimos (~250-310) vePtolemais’li (Kyrene’li) Synesius (370-415) gibi bilginler, Mısırlılarındamıtma sanatını betimlemişler ve böyle aletleri kullanmışlardır.141 EskiMısır’damanikür-pedikürdeuygulanmaktaydı(ŞEKİL86).

ŞEKİL84.EskiMısır’dabirdavetsahnesindenayrıntıda,başlarınaparfümlübalmumundanyapılmışmerhemkülâhlarıtakmışmüzisyenlervekadındansçılar:Buradadörtkadınbağdaşkurmuşotururlarkenyarıçıplakikigençkızındansınıseyretmekte,kadınlardanikisielçırparaktempo

tutarlarkenbirikamıştanyapılmışçifteflütçalmaktadır[Thebes(Teb)kentindeKrallarVadisi’ndekiNebamun’unmezarındanduvarresmi;18.Hanedandönemi,İÖ1350dolayı;BritishMuseum,Londra].

ŞEKİL85.EskiMısır’dabirziyafetsahnesindenbirayrıntıda,zengintakılar,süslüperuklarvebaşlarındapomatkülâhlarıbulunankadınlar.Pomatkülâhlarınıneriyipakmasıylakadınlarınelbiseleriüzerindeyağlekelerininoluştuğugörülmektedir(Thebeskentindekibirmezardanduvarresmi;Yeni

KrallıkDönemi,18.Hanedandönemi,İÖ~1422-1411).161

ŞEKİL86.Manikür-pedikür(Sakkara’dakiChentika-Mezarı’ndan6.Hanedandönemi,

İÖ2345-2198).162

EskiDoğu’daveYunan’dainsanlarherfırsatta(alışılmışsabahtuvaletinde,banyodan sonra, her şölende, tıbbî amaçlarla) bedenlerini kokulu yağlarlayağlarlardı.Tanrıheykellerivecesetlerbileyağlanıyordu.Erkekler,tuvaletvegüzellikmalzemelerikullanmadakadınlarlayarışıyorlardı.Saç,kaşvekirpikdökülmelerinekarşısaçyağlarıvepomatlar;kaşvekirpiklerinbeslenmesivekoyulaştırılması için araçlar; saçları sarı ya da kırmızıya boyama; saçlaraondüleyapmakvehattâkimibölgelerdekıldökmekiçinçeşitlimalzemeler;cilde canlı bir renk vermek, elleri bembeyaz tutmak, güneşin ciltteoluşturduğu çilleri uzaklaştırmak, cilt kırışıklıklarını gidermek için çeşitlimalzemelerinkullanımıyaygındı.

KozmetikbilgisiMısır’danyolaçıkıpAkdenizüzerindenRoma’yaulaşmışve burada Geç İmparatorluk döneminde çok yüksek düzeye erişmiştir. Busıralarda meme başları yaldızlanıyor, diz ve dirseklere allıklar sürülüyor,erkekler kollarındaki damarları erkeklik etkisini yükseltmek içinmavi boyaileboyuyorlardı.

Helenistik dönemde eczacılık ile kozmetik arasında ilişki vardı. “Tıbbınbabası”Kos’luHippokrateskozmetikleilgilikimireçetelerdevermiştir.Bunagöreyüzüngüzelgörünmesi içinbirkertenkeleninkaraciğeri, zeytinyağı ileezildikten sonra su katılmamış şarapla birlikte yüze sürülmeliydi. Saçdökülmesinde ise laden çalısı, gülmerhemive zambakmerhemi ile birlikteezilmeli vebaş derisine sürülmeliydi.Bergama’lıGalenos’un serinlik vericiünlü merhemi (“unguentum refrigerans”), yüzde 12,5 balmumu, yüzde 50zeytinyağıveyüzde37,5gülsuyundanibaretti.Bumerhem,kuruciltlerekarşıve özellikle de yüzdeki yaşlılık çizgilerini yumuşattığı içinRomalı kadınlartarafındansonderecetutuluyordu.159

Parfümtarihindekienpopülerkişi,EskiMısır’lıünlükraliçeVII.Kleopatra(İÖ69-30)yadaaynıdönemdeyaşamışkadınsimyacıKleopatra’dır(etk.İÖ50’ler). Her iki Kleopatra’nın da parfüm ve kozmetik malzeme yapma vekullanmadakiustalığıçokünlüdür.İmparatorMarcusAntonius’un(İÖ83-30)

ölümünden 100 yıl kadar sonra bir Yunanlı, biyografyasında KraliçeKleopatra’nınkokukullanımustalığınıövmüştür.Cildinigüzelleştirmekiçineşeksütüiçindebanyoyaptığısöylenir.Kleopatra’nın,İmparatorGaiusIuliusCaesar’ı (Jul Sezar) (İÖ 101-44) ve Marcus Antonius’u baştan çıkarırkenkullandığı“metapion”adlıparfüm,sonralarıMısır’ın ihraçürünleriarasındayer almıştır. William Shakespeare (1564-1616), Kraliçe Kleopatra içinunutulmaz dizeler yazmıştır. Spekülasyona ve tartışmaya açık bir şekildeKleopatra’nın parfüm dünyasında ün kazanmasında Shakespeare’in önemlietkisi olmuştur. Gerçekte ise ilk kozmetik ve parfüm ustası, Kleopatra’dançok önce yaşamış olan Firavun IV. Amenophis’in (“Akhenaton”) (yön. İÖ1353-1336) karısı Kraliçe Nefertiti’dir. Döneminin en güçlü kadınlarındanbiri olan Nefertiti, yetki açısından firavun kocası ile aynı düzeydebulunuyordu.Kleopatra dönemi Mısır’ında varlıklı kadınlar göz kapaklarına sürme

(kurşunparlağıiledemir-vebakır-oksitlerikarışımı),kahverengiokr,malakityeşilivekrizokola(mavirenklibirbakırcevheri)ileboyuyorlardı.MemfisveTeb kenti pazarında is karası ilemavimsi renkteki kilden hazırlanan sürmeçok talep ediliyordu. Saç boyamada kına kullanılıyordu ve KraliçeKleopatra’nın kumral renkli bukleli saçları ünlüydü. O zamandan beri dekına, Doğu ülkelerinde avuç içleri, ayak tabanları, tırnaklar ve kulakmemelerininboyanmasındakullanılmıştır.163

Mısırlıların parfüm sanatındaki bilgileri İbranilere,Asurlulara,Babillilere,Keldanilere,PerslerevesonundaYunanlılarageçmiştir.Heruygarlıkdakendidoğal kaynaklarından hazırladığı hammaddeleri katarak parfüm çeşitlerinizenginleştirmiştir.Bueskiuygarlıklardakokukullanımı,erkeklerarasındadakadınlardaki kadar yaygındı. Herodotos, Asurluların koku kullandıklarını,selvi, sedir, alyasemin gibi ağaçların parçalarını belli bir kıvama gelinceyekadar suda ezerek hazırladıkları karışımı bedenlerine ve yüzlerinesürdüklerini yazmıştır. Bu dönemlerde Ninova ve Babil, Doğu kokularınınticaretmerkeziolmuştu. İÖ1800’lerdenkalmaBabilkil tabletlerinde, sedir,mürrüsâfiveselviyağlarınınalımıylailgilikayıtlarbulunmuştur.BabilKralıII. Nabukadnezar’ın (İÖ 605-562), karısı ve Med kralının kızı KraliçeAmyitis içinyaptırdığıBabil’in asmabahçelerindeAmyitis’inkokusunuçoksevdiği gül ve zambağın yanı sıra birçok güzel kokulu çiçek ve otlarınyetiştirildiğibilinmektedir.AsurlularveBabilliler,hastalıkcinlerinibedendenkovmakiçinhastayaakgünlükyadamürdumanıkoklatırlardı.

Bitkilerden suyla ekstraksiyon yoluyla koku maddelerinin ve bitkiselilaçların kazanılması, insanlığın en eski tekniklerinden biridir.Mezopotamya’da yapılan kazılarda İÖ 3500 yıllarına tarihlenen özütleme(ekstraksiyon,belirlibirbileşenibirmalzemeiçindençözerekçekme)kapları

ve İÖ 2100 yıllarına tarihlenen ve özütleme yoluyla ilaç maddesi eldeedilmesinibetimleyenSümerkiltabletleribulunmuştur.

İÖ 1200’lerde tüm Mezopotamya’ya egemen olan Asurlular zamanındaparfümüretimindeözütlemesürecigündemegelmiştir.Parfümolarakkatıvesıvıyağ temelindegüzelkokulumaddekarışımları, ayrıcadamerhemlervekremleranlaşılıyorduveparfümmetinlerininyazarları,kadınlardı.

Mezopotamya’da sıvı yağ için en önemli kaynak, susam tohumları idi;zeytincilik orada gelişmemişti. Susam tohumları, ağırlığının üçte biri kadaryağiçeriyor,yemeklikyağolarakvetercihendegünümüzekadarkullanıldığıüzere,merhemler için başlangıçmaddesi olarak kullanılıyordu. Susam yağı(şırlağan yağı) elde edilmesi için mekanik ve özütsel yöntemler vardı.Yakındoğu’nun bitki çeşitliliği, dışarıdan satın almaya gerek kalmayacakşekildegüzelkokulusularvemerhemyağlarıiçinbüyükbirçeşitliliğeolanaktanıyordu.

Musevîlerin, parfüm bilgisini “Mısır’dan Çıkış” (“Exodus”) dönemindeedindiklerinin ve bilgilerini artırdıklarının kanıtları, Kitab-ı Mukaddes’tevardır. Bir söylenceye göre de Judith, İbrani ülkesini kurtarmak içinNabukadnezar’ıngeneraliHolofernes’igüzelkokulardanyararlanarakbaştançıkarmış,sonradaöldürmüştür.

Eski Mısır’da İÖ 2. binyılın sonundan itibaren rahipler, hazırladıklarıkokulu preparatları üst düzey kişilere satar oldular. Mısır’lı kadınlarbedenlerinin çeşitli kısımları için farklımerhemve esanslar kullanıyorlardı.Kral I.Amenophis (yön. İÖ1514-1493)zamanınaaitEbersPapirüsü’ndekireçeteleregöreağızdakikötükokularıgidermedemür,günlük,ardıçmeyvesi,servi,mastiksakızı,keçiboynuzu,KuzeySuriye’deneyirotu,“Styrax”vekuruüzümdenoluşanbirkarışımkullanılıyordu.164

EbersPapirüsü‘ndeMısırkültürçevresine ilişkinolaraközütlemeüzerineilkkanıtlaryeralmaktadır.Buradakatıvesıvıyağlarınyanısırabiraveşarapgibialkollüçözücülerdeilkkezdilegetirilmiştir.165

En eski parfüm örneklerinden biri ve Mısır’ın en eski parfümü, aynızamanda kutsal bir koku olan “kyphi”dir. Yunan biyografyacı Plutarkhos(~46-120),“kyphi”ninEskiMısırlılarınicadıolduğunu,tütsüolarakyakılmakiçinmür,günlük,kına, tarçın, ardıç,hintsümbülü, safran,bal, üzümgibionaltıçeşitbitkivereçinekarışımınınuzunsüreşaraptabekletilipmacunhalinegetirildikten sonra kurutularak tütsü çubuğu halinde hazırlandığını ve buparfümünzihinyorgunluğunukaldırdığını,düşleriaydınlıkkıldığınıveruhucanlandırdığını yazmıştır. Buna ilişkin reçetelerden en eskilerinden birinegöre, başkaca bileşenlerin yanı sıra hintkamışı, kına, hintsümbülü, günlük,mür,tarçın,selviveterementi(antepfıstığıreçinesi)içerenkeskinkokulubir

karışımdı. Bu bitkiler ve sakız, öğütülüp balla karıştırıldıktan sonra küpşeklinde tütsüler halinde hazırlanmaktaydı. Kadınlar “kyphi”yi, cinselorganlarını parfümlemede de kullanıyorlardı. “Güneş Kenti” Heliopolis’te,güneştanrısıRaiçingüneşdoğarkenreçineler,öğleyinmür,günbatımındaise16 çeşit güzel kokulu madde karışımından oluşan “kyphi” yakılırdı. EskiMısır’ın bu en ünlü parfümünün, yatıştırıcı, kuruntuyu yatıştırıcı, rüyayıartırıcı, keder giderici, astmayı (astım) tedavi edici, hipnoza yol açıcı vezehirlere karşı genel panzehir olduğu söylenmekteydi.5 Mısırlılar kokulumaddeleri zeytinyağında uzun süre bekleterek yağı kokulandırmışlar, kalıcıkokular hazırlamışlardır. Koku çeşitlerini zenginleştirebilmek için başkayerlerden bitki, ağaç ve hayvan kaynaklı kokulu hammaddeler getirtmişler;mür,kasnıotu,Çintarçını,kakule,sedirağacı,Çinsümbülü,aselbentsakızı,ladençiçeği,günlük,amber,misk,portakalveportakalçiçeğigibibitkilerdenyararlanmışlardır.

Mısır’dan bağımsız olarak Doğu ve Güneydoğu Asya’da İÖ 2300’lerdeparfümkullanımıbaşlamıştır.Avrupa’nınbüyükbirkısmındauygarlaşmamışhalklar bulunurken, Ortaçağ başlarında Çin’de 7. yüzyıldan beri parlak birticaretağıkurulmuştu.İÖ2.yüzyıldakurulanenönemliticaretyoluolanİpekYolu, Çin’in kültürel açıdan yüksek gelişmişlikteki T’ang Hanedanı (618-907) döneminde yeniden canlandırıldı. Arap tüccarlar Çinli soylularaHindistan, Arabistan ve Güney Denizi bölgesinden baharat ve kokularsağladılar. Bunlar arasında sandal ağacı, amber, kuru karanfil, kakule,“paçuli”(Fra.“patchouli”,Alm.“Patschuli”),günlük,Hintyaseminiyağıveİran gülsuyu bulunuyordu. Çin ülkesi, kokulu maddeleri, kâfur, misk veturunçgillere varana dek ithal etmekteydi.141 Çinliler erkek misk geyiğininsalgısınıönceleriilaçolarak,dahasonradakalıcılıkvermekiçinyaseminvelotus (su zambağı / nilüfer) ile birlikte parfüm yapımında kullanmışlardır.Hindistan’da İÖ 1500’lerde sandal ağacı, yasemin, gül, nergis, sümbültebergibi çiçeklerden kokular hazırlanmıştır. Hindistan’da kutsal sayılan sandalağacının (“Santalum album”), Hindistan, Malezya ve Endonezyaormanlarında yetişen pek çok türü vardır. Bu ağacın yeşilimsi kahverengiodunu, yağlı, güzel yumuşak kokulu ve serttir. 98 Bunun kokusu kutsalsayılmış ve her dönemde Hint kokularının temel bileşeni olmuştur. Sandalodunundanyapılmayelpazeler,çevreyeferahlatıcıvegüzelbirkokuyayarlar.Güzel kokulu bir ağaç olan sandal ağacının yaprağı toz haline getirilipgülsuyuilekarıştırıldıktansonrabaşağrısıiçinbaşa,hararetikesmekiçiniseel ve ayaklara sürülürdü. Sandal ağacı tıbbî amaçla bir zamanlarbelsoğukluğuna karşı da kullanılırken, günümüzde Hindistan’da yanıkmerhemi olarak hâlâ kullanılmaktadır. Sandal ağacı, koku bakımından sedirağacı ilekarşılaştırılabilirdeğerdebir ağaçolupparfümhazırlama sanatınınen eski hammaddelerinden biridir.141 Arapça’da eczacı anlamına gelen

“saydalani” ya da “saydanani” sözcüğünün, Hintçe kokulu ağaç anlamınagelen “chandal / chandan” sözcüğünün Arapça’ya “sandal” biçimindegeçtiğinden hareketle “sandal ağacı ile uğraşan ya da satan” anlamındantürediğiilerisürülür.

HintlilerinAyur-Veda (“Yaşam Bilgisi”) diye bilinen Eski Hint hekimliğibilgisi ve en önemli tıp ders kitapları derlemesi olan Sanskrit literatüründegülyağı,çeşitliçimen türlerindeneldeedilenyağlarveeyirotuyağındansözedilir. Eski Hint hekimleri Sushruta (İÖ 6. yüzyıl), Charaka (2. yüzyıl) veVagbhata’nın (İS 4. yüzyıl) üç ayrı toplu eserinin (Samhita’lar) içerdikleribilgilerinkökleri,çokdahaeskileredayanmaktadır.141

Amerika’daki İnka,Aztek veMaya uygarlıklarında yağmur dualarında veav güvenliği için yapılan âyinlerde, Tanrı’ya adak olarak yakılan tütsülerdepelesenkağacı,pelesenksakızıvetütünyapraklarıkullanılmıştır.

Eski Yunan parfümcülüğünde Doğu kültürünün etkisi çoktur. Tacirler,Yunanlıların parfüm yapımında kullandıkları hammaddelerin çoğunuAfrika’dan, Uzakdoğu’dan ve Yakındoğu’dan getirmişlerdir. Eski Yunankadınları genelde eve kapanmış olup ev işleriyle ve çocuk yetiştirmekleilgilenir,fazlakozmetikveparfümkullanmazlardı.Fahişeleriseözgürcekokusürer, bedenlerini tepeden tırnağa kokulu yağlarla ovdurur, ayrıca ağızlarınıdakokulusularlaçalkalarlardı.

Atina kenti zamanla parfüm satan dükkânlarla dolmuş, konuklara banyoolanağı ve yağlanmak için kokulu yağlar sunma, gelenek haline gelmiştir.Yunanlılarınbirbaşkaözelliğide,bedenlerininfarklıyerlerinefarklıkokularsürmeleriydi. Bu yöntem hem erkekler hem de kadınlar arasında çokpopülerdi. Kuşkusuz bu modaya tam uymayanlar da vardı. ÖrneğinbiyograficiDiogenesLaertios(3.yüzyıl)yalnızcaayaklarınakokusürmüşveparfümü bu şekilde kullanmasını da, ayağa sürülen kokunun uçup burnageleceği,amavücudunüstkısımlarınasürülenlerinisehavadakaybolacağıveyalnızca kuşların yararlanabileceği şeklinde açıklanmıştır. Theophrastos dayatağa kokulu pudra serpilirse gece uyurken parfümün daha kalıcı olarakvücudasineceğiniönesürmüştür.

ÖzgünadıTyrtamosolanve“botaniğinbabası”olarakdanitelenen,Yunanfilozofu ve doğa araştırıcısı Eresos’lu Theophrastos’unDe odoribus (GüzelKokular Üzerine) adlı eserine göre Atina’da gülün yanı sıra zambak vemenekşe, sevilen kokulardı. Bu eser ilk olarak, ünlü basımcı Aldus PiusManutius (Aldo Menice) (1449-1515) tarafından 1497’de Venedik’tebasılmıştır.

PersKralı III.Darius’un (yön. İÖ335-330)maiyetindeparfümhazırlayanön dört ve çiçek çelengi yapan kırk altı görevli bulunuyordu. Kral III.

Darius’u Issos Savaşı’nda yenen Büyük İskender, Darius’un çadırınagirdiğinde, son derece değerli merhem ve parfümlerle dolu bir kutuylakarşılaşmıştıveBüyükİskenderdesürekliolarakgüzelkokukullanırdı. III.Darius’un ölümünden sonra İskender, Pers imparatorunun koyu veparfümlenmiş şarabını içmiş, aromalar içinde banyo yapmış, parfüm kokanbaşlık takmış, sunaklarda yakılması için Hindistan ve Arabistan kaynaklıgünlük yakılmasını buyurmuş, içki içerek zaferi kutlamıştır.166 İskender,birkaç yıl boyu süren Asya gezisi sırasında, gördüğü ilginç bitkilerden,arkadaşı botanik bilgini Theophrastos’a örnekler göndermiş ve bunlarlaAtina’dabirbotanikbahçesioluşturulmuştur.5

Pers Savaşları sırasında ve özellikle de Büyük İskender’in seferlerindensonragünlük,yalnızcatapınaklardaveevsunaklarındadeğil,tümdavetlerdedekullanılmayabaşlandıvemutlakasalonlarınortayerindegünlükyadamüryakılır oldu. Daha sonraları ise aydınlatmada kullanılan lamba yağı içineparfümkatılmayabaşlandıvebugelenekGeç-Ortaçağ’adeksürdü.

Mısır parfüm sanatı Yunanlılara, Yunanistan’ın Roma İmparatorluğunakatılmasıyla da Yunan kültürüyle birlikte Romalılara geçmiştir. Parfümsanatının yayılmasında Giritli ve Kıbrıslı parfüm hazırlayıcıları aracıolmuşlardır.OnlarbuişiçingerekliolanhammaddeleridahaİÖ13.yüzyıldaFenikelilerden sağlıyorlardı. Fenikeliler, Kartaca’yı eline geçirip sömürgeyaptıktansonraFransa,PortekizveKuzeyİspanyakıyılarına,hattâoradandaİngiltere ve Finlandiya’ya kadar uzanabilen, Eski Dünya’nın denizaşırıticaretineegemenolanbirhalktı.Önceleriparfümyalnızcasoylularıncenazetörenlerindekullanılmış,kişiselkullanımdahasonrayaygınlaşmıştır.Romalıyazar Ovidius (İÖ 43-İS 18) zamanında (Hz. İsa ile aynı dönem) parfümdüşkünlüğü doruğa çıkmış, Roma parfüm satan dükkânlarla dolmuştur.Günümüzde de çoğu yerde görüldüğü gibi Roma’da ilaçlar ve kozmetikleraynı yerde hazırlanıp yan yana satılıyordu. İlaç dükkânlarının yaygın adı“seplasia”idivedükkâniçinde“seplasiarii”lerilaçvemerhemhazırlarlarken“pigmentarii”ler kozmetik ve boyaları hazırlarlardı. Romalılar dişlerifırçalamak için sakız ağacının (“Pistacia lentiscus”) yeşil sürgünlerinikullanmışlar; çövenotunun özsüyü içine dövüldükten sonra batırılmış kınayaprağındankınaşampuanıhazırlamışlar;“Rhamnuszizyphus”(cehritürübirbitki) ve “Xanthiım”dan (solucanotu) sarı saç boyası yapmışlar; arapsakızı,meşe,meşemazısı,“Rhus”türleri,mersinağacı,sarmaşık,“Salvia”türlerive“Sambuctus ebulus”tan siyah saç boyası hazırlamışlar; kaş ve kirpiklerinikozalaklıbitkilerinyanmışreçinelerindenhazırlananisilesiyahaboyamışlar;saç dökülmesini durdurmak ve ağarmasının önüne geçmek için yabanizeytinden çıkarılan yağı kullanmışlar; mür, laden, mersin yağı ve şarapkarışımından saç toniği hazırlamışlardır. Ayı içyağının saçları yenidençoğalttığısöyleniyorvesaçtemizliğindeçemenotununkremhalinegetirilmiş

özütünü kullanıyorlardı. Bedendeki istenmeyen kılları dökmede ise“Euphorbia characias”tan (sütleğen türü bir bitki) elde edilen özüt ile yağkarışımı kullanılıyordu. Romalılar kokuyu yağ içinde sıvı merhemler, katımerhemler, kokulu sular ve pudra şeklinde kullanmışlardır. Parfümü, hemkadınlar hem de erkekler saçlarına, göğüslerine, kimi zaman da kol veayaklarına sürerlerdi. En sevilen sıvı kokularına örnek olarak güldenhazırlanan “rhodium“, ayva çiçeğinden hazırlanan “melinum“,hintsümbülünden hazırlanan “narcissinum“; daha pahalı olan karışımparfümlerden ise hintsümbülü ve mürrüsâfiden hazırlanan “nardinum” vezambak,Mısırsöğüdüyağı,eyirotu,bal,tarçın,mürvesafrandanhazırlanan“susinum” verilebilir. Romalı zengin kadınların kullandığı “foliatum”,ferahlatıcı ve güzel kokulu bir parfüm idi. En çok koku tüketen Romaimparatorlarıkuşkusuz,CaligulaveNeron’dur.Caligula(yön.37-41)kokulubanyolarıncinselgücüartırdığınainanırdı.Neron(yön.54-68)iseRoma’dakisarayınınhertarafınadöşettiğiborulardangüzelkokularpüskürttürür,yerleredekırmızıgülyapraklarıdöşetirdi.

DahaçokGüneyArabistanveYemen içinRomalılar tarafındankullanılan“Arabia Felix” (Mutlu Arabistan) nitelemesi, bu ülkede üretilen güzelkokulardan kaynaklanmıştır. Roma’nın başka bir popüler parfümü olan“Megalium”, Eski Yunanlı ünlü parfümcüMegallos’un büyük yaratısı olupbalsam,hasırotu, saz,Mısır söğüdüyağı,Çin tarçını, tarçın,mürveyanmışreçineden hazırlanır, yara tedavisinde ve ateşlenmeye karşı kullanılırdı. BiranlatıyagöreRoma’dakişölenvetoplantılardakonuklaraparfümsunumunundışında,havayıkokulandırmakiçinyakınmekândauçuşturulangüvercinlerinkanatlarına kokulu çiçek suları sürülüyor ve köpeklerin ayakları, gülsuyumerhemlerine ya da Megallos reçeteli pahalı diğer kokulu merhemlerebatırılıyordu.Hazırlanmasıyorucuolan“krallıkparfümü” ise, içindeyabaniasma, hintsümbülü, nilüfer çiçeği, tarçın, mür, kılıççiçeği (glayol) vemercanköşkün de yer aldığı yirmiyi aşkın bileşen içermekteydi. YaşlıPlinius’agöreKorentkentininiris(süsen)parfümü,uzunsüreçokpopüleridi.AynışekildeKos’unayvaçiçeğimerhemiveKıbrıs’ınasmaçiçeğikokusudaçokpopülerdi.Antikçağın insanları, parfümükoyumerhemhalindekullanırve rüzgâr çarptıkça bedenlerinden güzel kokular yayılırdı. Odalarınduvarlarına kokulu merhemler sürülür, mozaik döşemelere kokulu sularpüskürtülürveçiçeklersaçılırdı.Havasoğuksakokuluodunlaryakılarakodahemısıtılmışhemdekokulandırılmışolurdu.Çarşaflarınarasınakuruotlarvetozhalindekokumaddeleriserpilirdi.Romalılarınevlerindebulundurduklarıköpek ve at gibi evcil hayvanlara, sahibinin yeğlediği parfümler sürülürdü.Giysiler, kokulu sedir ağacından yapılma sandıklarda saklanır, güzelkokuların,hastalıkveuğursuzlukgetiriciolduğudüşünülenkirliliktenhavayıarındırdığınainanılırdı.167Romalılarsafranıçokçakullanırlardı.YaşlıPlinius,

nergis, süsen, eyirotu, tarçın, “Costus”, “Vetiver” (Fra. “vétyver”), kekik vemercanköşkünyanısıraİncil’degeçenhintsümbülüyağıgibi27klasikkokueczasıiçerenbirmerhemtanımlamış,ayrıcaRomalılarınkokukültüründeçokisrafa kaçtıklarını ve koku maddelerinin gereksiz bir lüks tüketim maddesiolduğunu belirtmiştir.Aristoteles, koku dünyasının estetik yanını yüceltmiş,Anakreon(İÖ570-478)isesevilenkokularıncildesürülmesinin,hastalıklarakarşı en iyi reçete olduğunu söylemiştir. Gerçekten de Eskiçağ’da kokumaddeleri, çeşitli şekillerde tedavi amaçlarıyla kullanılıyordu ve bu durum,Yaşlı Plinius’un Naturalis historia’sında ve Dioskorides’in De materiamedica’sındabelgelenmektedir.141

Atina ve Roma’da hastalık salgını dönemlerinde yolların kavşaknoktalarındagüzelkokuluağaçlaryakılırdı.Romalılarhemtümİtalya’dahemde imparatorluğa bağlı diğer eyaletlerde özellikle sıcak su kaynaklarınınçevresindehalkhamamları inşaetmişlerdir.YaşlıPlinius’agöreRomalılarınbirkaç aşamalı olan yıkanmaları, bedenin kokulu yağlarla ovulmasıylatamamlanırdı.Buyüzdenhamamlarınyakınındakokuluyağveparfümsatandükkânlaraçılmıştı.Ozamanlaralkolbilinmediğinden,kokularzeytinyağınaemdirilirdi. Kokulu çiçekleri yağ içinde bekletip yumuşattıktan sonrapresleyerek kokulu yağlı merhem elde etmenin ilk olarak İranlılarcageliştirildiği sanılmaktadır. Roma hamamında insanlar terleme yeri(“Sudatorium”) ve sıcak hamam bölümünü (“Tepidarium”) geçtikten sonrayer alan soğuk bölmede (“Frigidarium”) soğuk suda yüzer, yıkanma işlemibitincesonolaraküzerlerinekokuluyağlarısürünüpkölelertarafındanmasajyapılan yağlanma yerine (“Unctuarium”) geçerlerdi. 167 Kadın bedenindenyayılacak kötü kokuya tahammülü olmayan ünlü Romalı hatip ve devletadamıMarcus Tullius Cicero’nun (İÖ 106-43), “En güzel kokan kadın, hiçkokmayandır!”şeklindebirözlüsözüvardır.

Romalıların parfüm yapımına kattıkları başlıca bitkiler biberiye, nane,adaçayı, anasonvebiberdir.Lavanta suyunudaRomalılar lavantabitkisininyaprakvesaplarınıuzunsüresudabekleterekeldeetmişlerdir.Neron’unçoksevdiğikoku isebir tür turunçağacı (acıportakal)çiçeğininyağıoluponunadıyla “neroli” diye anılırdı. Bahçelerinde rezene, dereotu, limon otu,karanfil, safran, at kasnısı, altınotu, süsen, Çin tarçını, lavanta, zambak,nergis, gül, menekşe, biberiye, kekik otu, kediotu, çeşitli kokulu bitkiler,tedavibitkilerivebaharatbitkileriyetiştirirlerdi.168

Roma’da güzelliğe ve cilt bakımına hizmet eden tüm malzemelerbulunuyordu:Doğu’nun parfümleri, Alman köle kadınların kesilmiş sarı vekızılsaçları(perukaolarak)veMısır’dandudakboyası,düzgünler(fondöten),hayvanyelelerindenyapılmaperukalarvegüzellikyakıları(“plaster”).159

>Romalılar, Hindistan’dan siyah, Germania’dan da sarı ve kızıl saç

getiriyorlar ve doğal ve yapma saçları çeşitli karışımlarla boyuyorlardı. Ençok tutulan renk, sarıydı. Roma’da erkek ve kadınların peruka kullanmasımodası varsa da çoğunlukla saç dökülmesi durumunda kullanılıyordu. EskiMısır’dasaçkirlisayılırverahiplervehalktarafındankazıtılırken,zenginlergerçek ya da yapay saçtan yapılmış perukalar kullanırlardı. Asurlular,Fenikeliler ve Eski Yunanlar da peruka kullanırlardı. 17. yüzyılda erkeklerarasında perukanın moda olması ise Fransa Kralı XIII. Louis (yön. 1610-1643) ile olmuştur. Fransa’da peruka kullanımı kadınlar arasında azalırkenerkekler arasında statü simgesi olarak yaygınlaşarak sürmüş ve başta yargıgörevlileri olmak üzere kimi mesleklerin resmî kıyafetinin bir parçasıolmuştur. 17.-18. yüzyılın abartılı perukaları, Fransız Devrimi’nden (1789)sonraortadankalkmıştır.12

Yasak cinsel ilişkiye davetiye çıkardığı gerekçesiyle erken ve yüksekOrtaçağ’da “Kilise Babaları”nın parfüm ve kozmetik karşıtı tutumu, bumalzemeleri olumsuz etkilemiştir. İmparator I. Theodosius (yön. 379-395)395yılındagenelbanyolarıveçıplakgerçekleştirilentümsportifetkinlikleriyasakladı,dudakboyasıkullanımıdinsizlikleeştutuldu,yüzünüboyayanbirkadın fahişe sayıldı. Batı’nın kozmetiğe ilişkin kültür etkinlikleri Doğu’yakayarakBizans’tauygunbirortambuldu.159

Tetrabiblion diye anılan kapsamlı eseriyle tanınan ve 6. yüzyıl başındaKonstantinopolis’te yaşayan hekim ve yazar Amida’lı (Diyarbakır) Aëtius(502-575), Neron’un çağdaşı olan ünlü göz hekimi Demosthenes’in birmetnindenşunlarıaktarmıştır:“Camdanbir‘ambix’(imbik,damıtmabaşlığı)içine rezene ya da anason yaprakçıkları konup hafifçe ısıtılırsa gülyağı(‘rhodostakton’) ve zambak esansı (‘krinostakton’) benzeri sıvılar eldeedilir”.Buradakiher ikisözcükde“apostaktir”sözcüğündengelmekteolupbu sözcük,yüksekOrtaçağ’danberiKonstantinopolis’tekullanılandamıtmakaplarını nitelemede kullanılmıştır.166 Aëtius, eterik yağların “inendamıtmasını” (“destillatio per descensum”) (yani bir eleğin üzerineyerleştirilen katı madde içindeki ağır sıvı bileşenlerin, damlalar halindeaşağıyaakıtılmasışeklindeyapılandamıtma işlemi)betimlemiştir.Câbir ibnHayyan’ınveel-Zehravî’nin(936-1013)eserlerindededamıtmakonularındabilgilervardır.İranlılarisedamıtmayoluylagülyağıeldeedilmesiniilkolarakgerçekleştirmişlerdir. Arkeoloji bakımından sürpriz bir sonuç, İran’da İÖ3000’lergibiçokeskibirdönemetarihlenenbirdamıtmaaygıtınınbulunmuşolmasıdır.141

Rastık“kurşunparlağı”(galenit,PbS)ve“antimonparlağı”ndan(rastıktaşı,Sb2S3); siyah ve kahverengi düzgün (cildi gerip düzgünleştirmek için yüzesürülen madde, fondöten) “kahverengitaş”tan (manganez dioksit, MnO2),demir içerikli killerden ve bakır oksitten; yeşil düzgün “bakır çalığı”

[kimyaca bazik bakır asetat, Cu(CH3COO)2.CuO.6H2O] gibi bakırbileşiklerinden, kırmızı düzgün ise kına çiçeği özünden hazırlanıyordu.Kurşun parlağı ya da antimon parlağından hayvansal yağ ile birliktehazırlanan siyah renkteki sürmeyeMısırlılar “mesdemet” adını veriyorlardı.Antimontozukınailekarıştırılırsa,kestanerengieldeediliyordu.

Fas’tanHindistan’a kadar olan coğrafyada günümüze dek kullanılagelmişolan siyah göz sürmesi, krem temeli üzerinde mineral kökenli antimonsülfürden oluşan siyah renkli ince öğütülmüş pigmentten ibaretti.Çoğu kezgözkapaklarınıboyamada,yeşilrenklibirpigmentolanmalakit(bazikbakırkarbonat) mineralinin bitkisel bir yağ ile ince bir macun / pasta halineezilmesiyle hazırlanan karışım kullanılıyordu. Yüz boyası olarak kullanılankırmızı boya, Antikçağ’da amorf bir demir hidroksit bileşiği olan kırmızıokr’danhazırlanıyordu.Bumaddeninyağyadabalmumuilekarıştırılmışbirmacunuçubukşeklinegetirilerekdudakboyasıolarakdakullanılıyordu.

Parfümlervetütsüler(yakılarakoluşturulangüzelkokuludumanlar)daçokeskidenberibiliniyordu.Mür,günlük,karanfil,tarçın,güzelkokuluyağlarvedeğerli merhemler önemli ticarî mallardı. Tüm bunların içinde en ünlüsü,günlük ağacının sakızı olan “günlük” idi. Herodotos’a göre günlük ağacıyetiştirmek kutsal ama tehlikeli bir uğraş idi; çünkü günlük ağaçları küçükkanatlı yılanlar tarafından korunuyordu ve bu yılanlar, yalnızca aselbent(akgünlük, “Styrax”) reçinesini yakarak oluşturulan dumanlarlauzaklaştırılabiliyordu!8

EskiMısır’dakadınlargözleriniyeşil,dudaklarınıkoyumaviveyanaklarınıkırmızıya boyuyor, el ve ayak parmaklarını kınalıyor, ‘üstsüz’lüğünyaygınlaştığıdönemdegöğüslerinimaviboya,memeuçlarınıisealtınyaldızlaboyuyorlardı. Eski Yunanlarda kozmetik İÖ 5. yüzyıldan itibaren Mısıryoluyla zenginleşip gelişti. Roma’da alın ve kollar tebeşir ya da üstübeçlebeyazlatılıyor, yanak ve dudaklar şarap tortusu ve aşıboyası ile kırmızıyaboyanıyor,gözkapağıvekaşlarakömürve tozantimonsürülüyordu(ŞEKİL87).

ŞEKİL87.EskiMısırduvarresminde,bireliylemetalaynatutan,ötekielindekifırçailedudaklarınakırmızıaşıboyasındanrujsürenMısırlıkız(İÖ1200’ler).3

Mısır, Yunan ve Roma makyaj, macun ve pudra sanatının, günümüzkozmetik sanayisiürünlerikarşısındabelirginbir zararlı yanıvardı:Makyajsandığındayeralanvegerçektemodayauymakamacıylainsanlarınyüz,göz,ağız ve diğer beden kısımlarına sürdükleri bumaddeler, kısmen cildi tahrişedici bir özelliğe sahipti. Meleksi bir soyluluğun simgesi olarak solgungöstermeküzereyüzesürülenkurşunbeyazı(üstübeç,bazikkurşunkarbonat),yanak rujuolarakkırmızı fosfor,zincifre (civasülfür) temellidudakboyası,orpiment’ten(arseniktrisülfür)gözboyası,antimonsülfürdensürme,gözlerinparlamasınısağlamakiçinzehirlimaddeiçerengüzelavratotuözüvb.şeklindeuzayıp giden bu liste, adeta zehir dolabından hazırlanmış bir reçete idi. Ozamanlar Yunan güzellerinin gözlerindeki parlaklığın, göz suyu olarakönerilen,sirkeiçindeçözünmüşkurşunbeyazıylasağlanıpsağlanmadığıbellideğildir. Böylesi birkaç maddenin zararlılığı, ilk kez tarihsel geri bakıştanbiliniyordeğildir.Günümüzeaktarılaneskibirkaynakta,birYunanlıhekimin,civaiçeriklikozmetiklerinzararlılığıhakkındauyarısıyeralmaktadır.

Eskiçağda İmparator Marcus Aurelius’un (yön. İS 161-180) özel hekimiolan Galenos, koku alma sinirlerinin varlığını keşfetti. Koku maddelerininyapı-etki ilişkileri İsa’dan önceki 1. yüzyılda Romalı doğa filozofu TitusLucretius Carus (İÖ 96-55) tarafından saf spekülatif bir biçimde postuleedildi.Dererumnatura (NesnelerinDoğasıÜzerine) adlı eserindebelirttiğidüşüncesinegöre,hoşkokanmaddeatomlarıyuvarlakbiryapıyasahiplerken,kötü kokanlar keskin kenarlı ve dikene benzer bir tanecik yapısına sahipolmalıydı.169

TümEskiçağboyuncaArapyarımadasınıngüneybölgelerindenithaledilengünlük, tapınma törenlerinde ve özellikle de büyü ve mezarlıkla ilgilialanlarda kullanıldı. Tarih öncesi Mısır’ından beri günlüğe, günümüzdeKatolikveOrtodokslarındini törenlerindehâlâolduğugibi, tanrısalbiraraçolarak mekânı ve insanları kötülüklerden arındırarak merhametli kılan ve

gönüllereferahlıkverenbirkuvvetyakıştırılmıştır.

AşağıMısır’ın florası (bitki varlığı) koku bitkileri bakımından bir ölçüdefakirdi. Bu nedenle çoğu aroma maddeleri ithal edilmek zorundaydı. Yerlibitkilerdenkazanılankokulueczalararasındabirtürsakızağacından(sediryada katran ağacı) elde edilen terementi reçinesinin tütsülemede kullanıldığıkesinlikkazanmıştır.Terementireçinesindendahakeskinkokuluolangünlük,“Styrax” reçinesi ve laden (“Ladanum”, “Cistus creticus” ve “Cistusladanifer” türleri) de ithal ediliyordu. Latincesi “Cedrus” olan sedir ağacı,bizdehalkarasındakatranağacıolarakadlandırılır.TarihöncesidönemlerdeLübnan’da, Amanos ve Toros dağlarında yayılım gösteren sedir ağacıormanları, önceFenikeliler, daha sonradaAsur,Babil vePersler tarafındanönemli bir malzeme olarak saray ve tapınak inşasında, onun kök vegövdesinden elde edilen katran ise gemilerin kalafatlanmasında, ayrıca daMısırlılar tarafından cesetlerin mumyalanmasında yoğun şekildekullanılmıştır.

Babil’de ibadet ve mezar törenlerinde fazla miktarda günlük, kırkboğum(topalak) ve sedir ağacı odunukullanıldığı kaydedilmiştir.Dinsel törenlerdemür’ünyanısırakeneviryakılmasınınbelirlifizyolojiketkileryarattığıkabuledilmektedir.Herodotos,Odysseia adlı eserinde, İÖ 430’larda İskitlerin ölügömme törenleri sırasında hintkeneviri tohumlarını kızgın taşların üzerinekoyarakyaktıklarınıvetütendumanısolumaktansonderecekeyifaldıklarınıbelirtmiştir.170

Tütsü kullanımı Kutsal Topraklar’da da belirli bir işleve sahip olmuştur.EskiAhit’te, dinî törengereksinimi için tütsümaddelerininüretimine ilişkinşureçeteyeralır:“Balsam,‘strakte’ (styrax,aselbent),kasnıvegünlük,eşitkısımlarhalindealınıpTanrı’yıkutsamaküzeretozhalinegetirilecekşekildedövülür”.

Roma İmparatorluğu döneminde İtalya’da çiftçilerin yerel kutlama veşenliklerinde masalar taze nane yapraklarıyla ovuluyor ve içleri nanedoldurulmuş yastıklar kullanılıyordu. Ortadoğu ile temaslardan sonra veYunan ve Mısır etkisi altında, tutucu çevrelerin muhalefetine karşın tütsümaddelerikullanımıeskiRoma’daakılalmazboyutlaraulaştıveakgünlükvemür ithali devlet harcamalarına ağır bir yük getirdi. O dönemde Roma’yayıldayaklaşık2800 tongünlükve550 tonmürgeliyordu. İmparatorNeron,İS 54 yılında bir partilik koku malzemesine 100 bin Dolar eşdeğeri paraödemişti.5Neron’unmetresiveikincikarısıPoppaeaAugustaSabina(ölm.İS65),cildinibeyazlatmadakurşunbeyazıve tebeşir;gözkapağıvekirpik içinsürme; yanak ve dudak için kırmızı boya; sivilceleri gidermek için un vetereyağı;dişleribeyazlatmakiçindesüngertaşıkullanıyordu.Poppaea’nınhergün,içinegülyağıkatılmışeşeksütüilebanyoettiğidesöylenir.Neron,İS65

yılında öldürülen karısı Poppaea’nın mezarında, Arabistan’dan getirilen veArapların10yıldaürettiklerindendahafazlamiktardakiakgünlüğüyaktırmış,oluşan tütsü dumanları mezarlık çevresinde haftalar boyu etkisini sürdürengüzel koku atmosferi oluşturmuştur. Aşırı parfüm kullanımı, sevimsizolaylaradayolaçıyorduve talihsizbirkonuk,aşırıparfümlemeninyarattığıoksijenkıtlığındanboğularakcanvermişti.168

Gülsuyu elde edilmesi, ilkel damıtma yöntemiyle ve buharların soğuk biryüzey üzerinde yoğunlaştırılmasıyla uygulanan bir İran sanatı idi.Bu işlemiçin, toplanan gül yaprakları, ondan gülsuyu, gülyağı ve gül esansınınhazırlanacağıyeregönderilir;oradasuyladolubüyükimbikleredoldurulurvesaatlerboyukaynatılırdı.Subuharıeşliğindeyapılandamıtmanınürünüolansular kocaman şişelere doldurulur; üzerlerinden enjektörlerle alınan yağkısmı, daha küçük ve tercihen koyu renkli şişelere aktarılırdı. Bir gramgülyağı elde edilmesi için, yaklaşık olarak dört kilogram gül yaprağıgerekmekteydi.

Damıtmaya ilişkin ilkdeğinmelerdenbirine,RomalıyazarYaşlıPlinius’tarastlanır. Naturalis historia adlı yapıtında, ilkel biçimdeki bir damıtmayardımıyla sedir ağacı odunundan uçucu (eterik, esansiyel) yağ eldeedilmesinibetimlemiştir.

KınaÜzerineBileşimindeki etken maddenin proteinlere bağlanmak üzere büyük bir

kimyasal ilgiye sahip olması nedeniyle kına bitkisi (“Lawsonia inermis”),tarihboyuncaçeşitliuygarlıklardacilt,saç,tırnak,hayvanderisi,ipekveyünboyamada kullanılmıştır. Ünlü Mısır kraliçesi Kleopatra’nın kınalı saçlarıünlüydü ve kına daha önceleri de Mısır’da saç boyamada kullanılıyordu.Kınayla ayrıca avuç içleri, ayak tabanları, tırnaklar ve kulak memeleriboyanıyordu. Kına ağacı yapraklarının toz haline getirilmesiyle elde edilenkına,benzeramaçlariçinbugündekullanılmaktadır.Kınanınözellikleböceksokmalarıgibikaşıntılarıdindiricibiretkiyesahipolduğubelirtilmiştir.Doğalkına, cilttemantaroluşumunuönleyici etkiye sahiptir.Kınanıncildeverdiğirenk, kızıl-kahvedir. Taze kına yaprakları hafif asidik bir sıvı ile ezilipkullanılacakolursacildiboyayabilir.Ticarîkınatozuiçinelimonsuyu,koyuçayyadahafifasidiksıvılardakarıştırılabilmektedir.Kınakarılacağızamanklorlu su ve sabun kullanılırsa, koyulaşma sürecine olumsuz etkiyebilir;alkalik katkılar ise cildi koyulaştırma sürecini hızlandırır. Kınanın ciltteverdiği renk zamanla solar; ancak bu durum, kına lekesinin bizzatsolmasındandeğil,zamanlacildinsoyulmasındankaynaklanır.KınaçiçekleriiseEskiçağ’lardanberiparfümyapımındakullanılmıştır.

“Kına gecesi”, genç ve doğurgan kadın ile kına arasında bağlantı kuran,dünya çapında yaygın bir gelenektir.Müslümanlar, Yahudiler, Hıristiyanlar,Zerdüştîler ve başkaca kimi topluluklarda evlenme törenlerinden önceuygulanmaktadır. Ayrıca Nevruz, Mevlid ve kutsal bayramlar gibi özelkutlama ve törenler vesilesi ile de “kına yakılmaktadır”. Sevilen atlara,eşeklere, kurban edilecekkoyunların belirli yerlerinedekına sürülmektedir.Savaş zaferleri, yeni doğumlar, sünnet, doğum günleri de kına ilekutlanabilmektedir.Tümbuetkinliklerdekınaya“bereketvegüzellikgetirici”gözüylebakılmaktadır.Sevincinolduğuheryerdekınavardırvevarolacağabenzemektedir.

“Kara kına”, “siyah kına” ya da “nötür kına” adı altında satılan ürünlerkınadan yapılmış olmayıp kısmen mayalandırılıp kurutulmuş indigobitkisinden(çivit;“Indigoferatinctoria”)yada“Cassiaobovata”bitkisindentüretilmektedirve içeriğindebirdiziboyavekimyasallarbulunabilmektedir.Tek başına indigo bitkisi, cildi siyaha boyamaz. Kına, indigo (çivit) ilekarıştırılarak saçyadaderiyeuygulanacak (“yakılacak”)olursa, kızıl-kahvedeğildemavi-siyahbirrenkverir.871990’lardasiyahsaçboyasıolaraktıpkıdoğal kınada olduğu gibi kalın bir hamur şeklinde uygulanmaya başlanan“kara kına”nın bileşimindeki etken madde olan p-fenilendiamin, alerjiktepkilerevekalıcıciltyaralanmalarınayolaçabilmektedir.Batıülkelerindebuetkenmaddeninsaçlarısiyahaboyamadakullanımıyasadışıdır.Hiçbirdoğal

kına türü, bunun gibi yarım saatlik süre içinde ciltte siyah renkli lekeleroluşturmaz.Uygulamadakarakına,doğalkına ilekarıştırılmışhalde saçlarısiyaha boyamada kullanılabilmektedir. Saç boyası bileşiminde “kara kına”kullanılacak olduğunda karışımdaki oranı yüzde 6’dan daha az olmalı veuygulandıktankısabirsüresonrasaçlariyiceyıkanmalıdır.

ESKİÇAĞDAKREM,YAĞLIKREMVEYAĞLIPARFÜMÜZERİNE

Tüm Doğu kültürlerinde tanrı heykelleri, tapınak ve mezar nesneleriperiyodik olarak kokulu yağ vemerhemlerle kokulandırılırdı.Eski İbranilertapınak ve sunak gibi kutsal mekânları ve rahipleri kutsamak için kokularkullanırlardı.Eski Ahit’in “Exodus” (Mısır’danÇıkış) bölümünde, rahipliğekabuliçinHz.Musa’ya(İÖ1200’ler)verilenkutsalyağlamayağınınreçetesi,“zeytinyağı ile karıştırılmış mür, tarçın ve hintkamışı” şeklinde yeralmaktadır.HernekadarMusa,kutsalyağyadadünyevîişleriçingüzelkokueldeedenkimseleriçinağırcezalarbuyurmuşsada,dinselkullanımiçintümaromatikler de yasaklanmamıştı. Eski Ahit’in “Süleyman’ın Meselleri”bölümünde ise “yağ ve parfümün kalbe haz verdiği” belirtilmektedir. İÖ 5.yüzyılda Babilliler, parfüm ticareti konusunda özel bir pazar oluşturdular.Babilliler Lübnan sediri, selvi, çam, köknar reçinesi, mersin, hintkamışı veardıcı yaygın bir şekilde kullanıyorlardı. Eski Yunan’da da parfüm dünyasızengindi. İÖ7. yüzyıldaAtina, yüzlerceparfümündükkânlarda satıldığı birticaret merkezi haline gelmişti. Buralarda temelde mercanköşk, zambak,kekik, adaçayı, süsen (iris), anason ve gül, koyu merhemler hazırlanmaküzere zeytinyağı, badem yağı, hintyağı ve keten tohumu yağı içindedemlendiriliyor ve bunlar süslemeli seramik çömleklerde ve küçükmiktarlardasatışasunuluyordu.5

KlasikdönemAttika’sındazeytinağaçlarıTanrıçaAthena’nınmülküidivedevletin koruması altındaydı. Henüz olgunlaşmamış zeytinden presle eldeedilenyağ,pekçokpomatın(merhem)temelinioluşturuyordu.Amazamanlahava ile oksitlenerek acılaştığından sıcak iklimde yalnızca bir yıl boyukorunabiliyordu. Pomatlar, pomat yağları ve o zamanlar yağ temelindehazırlananparfümlerinkonduğukaplarküçükboyutluyduvekokunundışarı,havanındaiçerigitmesiniengellemekiçinkolaykapatılabilirbirağızkısmınasahipti(ŞEKİL88).3

ŞEKİL88.İÖ500dolayınatarihlenen,üzerindebirkadınresmibulunan,alabastrondanbirAttikapomatkabı(BritishMuseum,Londra).3

FenikelitüccarlarÇin’denkâfurun,Hint’tentarçın,bibervesandalağacınındışalımınıyaparlarkenSuriyelilerArabistan’akokulumalzemelergetiriyordu.Gerçekmürvegünlük,Yemen’denAkdeniz’e, İranlı tüccarlar tarafındanİÖ300’lerde getirilmiştir. Talep üzerine ticarî mal akışına gül, eyirotu, süsenkökü, nergis, safran, sakız, meşe yosunu, tarçın, kakule, biber, küçükhindistancevizi, zencefil, hintsümbülü, sarısabır odunu, otlar ve sakızreçineleridakatılmıştır.5

Kommagene Kralı Antiokhos IV. Epiphanes (yön. İÖ 175-163),Daphne’deki (Antakya’da bugünkü Harbiye) yazlık sarayında kutladığı birfestivaldekokuşenlikleridüzenlemiş,altıntabaklardatatlıreçineleryakılmış,güzel kız ve erkek çocukları konuklara altın güğümlerden gülsuyu serpmiş,altın kâselerde 15 çeşit parfüm içeren merhemler konukların kullanımınasunulmuştur.150

Roma çağının ünlü karışımlarından biri, parfüm olmasının yanı sıra idrarsöktürücüvekadınlardaateşdüşürücü ilaçolarakkullanılanbirmaddeolan“susinon”ilehazımsızlıkvebasurakarşıvedeâdetkanamasınıkolaylaştıranbirmaddeolarak“amarakinon”içeriyordu.Benzerşekildehintsümbülüyağı,öksürüğevegırtlakiltihabına(larenjitis)karşıkullanılıyordu.5

‘Krem’, ‘yağlı krem’ ve ‘yağlı parfüm’ arasında kesin bir ayrım yoktur.Günümüzde krem olarak, vücut sıcaklığında plastik şekillenebilir özelliğesahip olan jeller nitelenmektedir. ‘Yağ’ sözcüğünden ise suda çözünmeyen,susevmez(hidrofob),odasıcaklığındasıvıolanorganikbileşikleranlaşılırveonların genel karakteristikleri kimyasal bileşimlerinden değil, fizikselkıvamından ileri gelir. Doymuş ve doymamış yağ asitli gliseridlerin sözkonusuolduğuhayvansalvebitkiselyağlarınyanısırauçucu(eterik)yağdiyeadlandırılanlardavardırvebunlariçlerindefarklıkimyasalbileşimlerdegüzel

kokanveuçucuolanbitkiselkokumaddeleriiçerirler.

Uzunsürekokacakpreparathazırlamaküzereuçucuaromamaddelerinikatıve sıvı yağlara bağlamak, Ortadoğu’nun bir buluşudur. Böylece insanlarkokuları, tütsü örneğinde olduğu gibi kızgın odun kömürü üzerinde ısıtarakserbesthalegeçirmektenvazgeçipkatıvesıvıyağlaraemdirilenderişikkokukarışımları halinde üreterek cildi daha uzun süre güzel koku yayar halegetirdiler.

Şiddetli güneş ışınlarına, toz-toprağa, haşarata ve cilt kurumasına karşıhayvansal katı yağlar ve bitkisel yağlar uzun bir geçmişten berikullanılmaktaydı. İnsan cildinin doğal ince yağ tabakası aşırı iklimkoşullarındakorumayayeterlideğildivesuylayıkadıktansonracildinsürekliolarakkatıvesıvıyağlarlayağlanarakonaesnekliğiniyenidenkazandırmakgerekiyordu. Yıkamada kullanmak üzere sabun ve temizlik malzemelerininbulunmadığıdönemlerdecilt,yağsever(oleofil)kirparçacıklarındanyalnızcamekanik yolla (ovuşturarak) temizlenebiliyordu. Suyu kıt olan bölgelerdetemizleme etkisi, derinin üzerinde biriktirdiği yağsever kirler, deri artıkları,ter vb.den oluşmuş koruyucu tabaka kazınıp soyulmak suretiylesağlanabiliyordu. Katı ve sıvı yağların sıcağa ve soğuğa karşı vücudun ısıiletimini zayıflattığı Antikçağ’dan beri biliniyordu. Bu nedenlerle her birkrem ve yağın, vücudu koruyucu ve temizleyici etkisi büyüsel-dinsel biranlamdavetörenselbirişlevlekullanımagirdi.

Bu konuda çağdaş görüşe de uygun olan ve İÖ 3. binyıldan Galenos’unçağına dek Mısır’dan Mezopotamya’ya dek uygulanmış olan yöntem enuygun yöntem olup, belirli koşullar altında uçucu yağları ve yağseverboyarmaddeleri dikkatlice ısıtıp en yüksek verimle organik sıvı evresineçekmek olmuştur. Bu amaçla ilkin, toplanıp kurutularak saklanan bitkikısımlarıtemizleniyor,ufaltılıyorveelenerektatlısuiçineatılıyordu.Bukatıasıltıarasırakarıştırılarakbirgecebekletiliyorvebuçamursukarışımasıvıyadakatıyağeklenip,kabınağzıkapatılarakdüşükbirateşüzerindegünlerboyuyavaşçakaynatılıyordu.Buradabuhardamıtmasıyoluylabitkininhücreçeperlerindendikkatliveetkinbirşekildeuzaklaştırılanaromamaddeleriyağevresinde çözünüyordu. Özütleme işlemi bittikten sonra -”karışım şiddetleköpürmeyebaşladığında”-eklenentuz,kremveyağınkalımlılığınıartırmayayönelikti.Tuz,yağsever(oleofil)evredeçözünmemektevebunedenledeciltüzerindeolumsuzbiretkiyapmamaktadır.

Kremlerin hazırlanmasında kullanılan sıvı yağlar bölgeden bölgeyedeğişiyordu. Mısırlılar kendi ürettikleri hintyağından yararlanıyorlardı.Zeytinyağı sınırlı miktarda elde ediliyor ve kozmetik amaçlara uygundüşmüyordu. Değerli ban ağacı (Mısır söğüdü) yağı Suriye’den ithalediliyordu. Anadolu’da, Yunanistan’da ve hattâ Roma’da kullanılan susam

yağıiseMezopotamya’danithalediliyorvebüyükönemtaşıyordu.Kremlerintemeliolarakhayvansalyağlarınkullanılmasıdabölgeyevehayvanvarlığınagöre değişmekteydi. Kurbanlık hayvanlardan elde edilen ve dinsel törenleriçin kremlerin hazırlanmasında kullanılan içyağının (donyağı) yanı sırakazyağıvetereyağıdakullanılmaktaydı.

Tarihinilkgrevlerindenbiri,İÖ1167yılındaMısır’dagerçekleşmiş,Thebes(Teb) kentinde bir tapınak inşaatında çalışan işçiler, kendilerini güneşışınlarına karşı koruyacak merhemlerin dağıtılmaması nedeniyle işbırakmışlardır.

KUTSALMEKÂNLARINPARFÜMLENMESİ,

BALSAMVEKUTSALMESHYAĞI

Eski Ahit’in “Mısır’dan Çıkış” bölümünde kutsal mesh yağının reçetesişöyleverilir: 5kg sıvımür;2,5kggüzelkokulu tarçın;2,5kgkamış;5kghıyarşembe;3,6litrekadardazeytinyağı.HıristiyanlarınKudüs’teki“KutsalMezarKilisesi”ni (İng. “HolySepulchre”) topluca ziyaretleri, büyük ölçüdeMüslümanlarınKudüs’üfethindensonrabaşlamıştır.KonstantinopolisPatriğiPhotios (yön. 858-867; 877-886), 867-878 yılları arasında yazdığıAmphilochia adlı eserinde Kutsal Mezar’daki mezar odasının basamaktaşlarınınyıldabirkezpatriktarafındanparfümlendiğinibetimler.Kubbetü’s-Sahra’da da benzer şekilde kutsal emanetlerin parfümlenme işlemlerininyürütüldüğü bilinmektedir. Bu amaçla safran, dövülerek toz halinegetirilmekte, içinemisk,esmer/griambervegülsuyueklenmekteveböylece“halûk”yada“hulûk“diyeadlandırılansarısafranparfümühazırlanmaktadır.

Safran ve öteki yağlı güzel kokulu merhemlerden ibaret koyu bir maddeolan“halûk”unkullanılmasıerkenİslâmdönemindeyaygınbiruygulamaydı.İranlı tarihçi Muhammed ibn Cerir el-Taberî’ye (839-923) göre FâtımiHalifesi Ubeydullah el-Mehdi (yön. 909-934), Kâbe’nin safranlı yağlarlagüzelkokuluhalegetirilmesinibuyurmuştur.GezginİbnCübeyr(1145-1217)1184 yılında Medine’yi ziyaret etmiş olup Medine’deki camiyi çevreleyenduvarın üst kısmına güzel kokulu misk merhemi ve başkaca parfümlerinsürüldüğünü belirtmiştir. Medine’de parfümlenen duvarlarla ilgili benzerbetimleme,MağripligezginİbnBattûta(1304-1369)tarafındandaverilmiştir.Böyle törensel âdetler Fâtımilerce de uygulanmaktaydı. Mısır’da her yılNil’in yükseldiği Haziran ayında kutlanan bolluk (bereket) töreni süresinceNil’in su yüksekliği Rauda Adası’ndaki nilometrenin ölçeği üzerindenokunurken, nilometre sütunu ve duvarları gülsuyu ile karışık safranlaparfümlenmekteydi.

Müslüman hacılar Kubbetü’s-Sahra’daki kandillerden alınma kutsal yağı,parfüm niyetine kullanmaktaydılar. Buna göre burası “Midian Ban”dan(“Tamarix”,ılgınyadahelileağacımeyvesi)eldeedilenyağın,yaseminyağıilebirlikteyakılmasıylaaydınlatılıyorveaynızamandaçevreyegüzelkokularyayılıyordu.83

Yine bir aktarıma göre İstanbul’u fethinden sonra Fatih, AyasofyaKilisesi’ne, ancak gülsuyu ile “baştan ayağa yıkanıp temizlendikten” sonragirmişvebuişlemdensonraAyasofya’yıcamiyedönüştürmüştür.

Ortaçağkilisehazinekayıtlarındaçokçabalsamvekutsalmeshyağı(kutsalyağlamayağı,mağfiretyağı)ampullae’lerinden (küçük şişe yada testi) söz

edilmektedir.Odönemlerdekimiağırhastalarınbedeni, iyileşmesidileğiylekutsalyağlaovulurdu.

“Balsamodendron“ (“Commiphora“ diye de bilinir) türünden çeşitli ağaçkabuklarındandoğalolarakdışarı sızan, çoğukezyağ ilekarıştırılanveherikisidekokulu(aromatik)reçinelimaddelerolanbalsamvekutsalmeshyağı,Ortaçağ’daYakındoğu’danvebüyükorandadaArabistan’dan sağlanıyordu.Bugüzelkokulumaddeleriçindeeniyibilineniveenpahalıolanlarındanbiri“gerçekbalsam”yada“Mekkebalsamı /Mekkepelesengi” idi.Ölü derileridöken “Mekke pelesengi”, tatlı badem yağı ya da sütle karıştırılarakkullanılırdı.YaşlıPlinius,bununçokpahalıbirmaddeolduğunuyazmaktadır.Bupahalıyağlıparfümlerağırlıklıolarakvaftiz, tasdik (imanonayı)ve şifaamacıyla bedenin yağlanması gibi uygulamalarda ya da kutsal mekânlardakandil yağı ve kutsal emanetlerin yağlanmasında kokulu yağ olarak dinselkapsamdakullanılırlarken,çokdahaazorandadindışı(dünyevî)amaçlarladakullanılıyordu.Ortaçağınpek çok söylencesi buyağsı vekokulu (aromatik)sıvılar çevresinde ortaya çıkmıştır. Böyle söylencelerin çoğu, Cennet’lebütünleştirilmişolanlardı.

Geç Ortaçağ’ın yazılı kaynakları, özellikle de 14. yüzyıl Hıristiyanhacılarının gezi notları, balsama bir kutsal emanet gözüyle bakıldığını vekutsanmış bir madde olarak yalnızca Kahire’nin 10 km kuzeyinde Aynu’ş-Şems bölgesindeki Bi’rü’l-Matariyye köyünde yetiştiğini doğrulamaktadır.Burası etrafı duvarlarla çevrili bahçelerin ve Bakire Çeşmesi (“VirginFountain”) diye adlandırılan kutsal bir su kaynağının da yer aldığı yapılarbütününden ibaretti. Buradan özelde “Balsam Bahçesi” diye de sözedilmektedir. Vakanüvis Lübeck’li Arnold’a (ölm. 1211) göre burasıHıristiyanlar ve Sarazenler (Müslümanlar) tarafından ziyaret ediliyordu.Belesânağacı,buradakibirkuyununsuyuilesulanmaktaveHıristiyanhacılardabusuileyıkanmaktaydılar.

Bu yazılı kaynaklar, balsamın ve kutsal mesh yağının yalnızca kokuluparfümler olarak değil, kutsal emanetler olarak da görüldüğüne işaretetmektedir.

MÜSLÜMANLARDAPARFÜMSANATI

Güzel koku, Hz. Muhammed’in en sevdiği şeylerden biriydi. Hz.Muhammed,dünyazevklerinindoruğuolarak“kadınlarınvegüzelkokuların”varlığındansözetmiştir.Güzelkokulumisk,Müslümanlarcacennettekikaragözlühurilerin parfümü sayılır vebizzatCennet hurilerininmisk, amber vesafrandanoluştuklarısöylenir.Araplarçiçeklerinyaprak,tomurcuk,tohumyada belirli kısımlarından koku elde etmek üzere su buharıyla damıtmayıbiliyorlardı.Daha sonraları, bitkiyi ısıl işlemuygulamaksızın bir çözücü ileharmanlayıp iyice ıslatarak özütlemeyi de geliştirdiler. Özellikle yükseksıcaklıkta bozunan güzel kokulu bileşenler durumunda özütleme yöntemibugündeuygulanmaktadır.8

Müslümanların kullandıkları parfümler konusunda şu geleneklerden sözedilmektedir: “Kibar erkekler özellikle imbikten geçirilmiş gülsuyu ileinceltilmiş misk, kuru karanfille parfümlenmiş sarısabır (Lat. “aloe” / Ar.“ûd”)odunu,sarısabır-amber-miskkarışımındanoluşan‘hükümdarbuhuru’(“nadd”),Bahreynamberi,safranvediğerkokumaddelerindenibaretkarışıkparfüm ve çeşitli türde zengin kokulu pudralar kullanırdı. Erkeklerin aslakullanmadıkları kadın kozmetikleri arasında ‘lahlaha’ adlı parfümlü krem,sandal ağacı parfümü, banyo parfümü, kuru karanfil, kokulu cilt kremleri,gerçek safran, safrandan üretilen ‘halûk’ ya da ‘hulûk’ parfümü, ‘halûk”suyu, kâfur, kâfurlu su,amber - sarısabır -misk’tenoluşan ‘müselles’ (üçlüparfüm), menekşe yağı, yasemin yağı, banağacı (Mısır söğüdü) yağı gibiyağlar yer alıyordu. Kadınlar erkek parfümlerinin her türünükullanabilirlerken erkekler asla kadın parfümü ve boya verici parfümlerikullanmazlardı. Bütün bunlardan öte Peygamber’in de dile getirdiği üzerePeygamber’den gelme şu gelenek vardı:En iyi şekilde koku sürünmüş olanerkek, kokusu fark edilmeyendir”.100 Arapça “çok pahalı” anlamına gelen“gâliye”,İslâmdünyasındayaygınkullanımlıolanveanabileşenlerimiskveesmeramberolan,macunkıvamındasiyahrenklikatıparfümidi.

İslâmdini insan kadavrasının açımlanıp incelenmesini (teşrih, diseksiyon)yasakladığından, İslâm anatomi bilginleri Galenos’u (Arapça’da “Calinos”)okumak ve yaralıları incelemekle yetindiler. Çeşitli çalışmalar sonundaAraplar eski ilaçlara esmer amber, kâfur, civa, mürrüsâfi, sinâmeki vehıyarşembeyi eklediler.Özgün şekliyle İran kökenli serinletici şerbet olaraknane, çeşitli otlar, gül suyu ve gül yaprağı ile hazırlanan gülsuyu şerbeti(“gülâb/cülâb”)şeklindehazırlananilaçlardaMüslümanlarcatıpdünyasınasokulmuştur.Gülsuyucamiveevlerdemevlid,mukabele,hackarşılamasıvebenzeridinî toplantılardagelenkonuklaragülabdanlardandökülür,şerbetvelokumiçinekatılırdı.

Romaİmparatorluğu’nun476’dayıkılmasıylaAvrupa’daparfümkullanımıgerilerken Araplar arasında artmış ve dünyanın parfüm merkezi eldeğiştirmiştir.Araplar640yılındaİskenderiye’yifethettiklerindeorahalkınıneczanelaboratuvarlarındaamber,aselbentreçinesi,havacıva,mürvegünlüğüişlediklerini ve damıtma yaptıklarını gördüler. Mendes’li Bolos’un (Sözde-Demokritos) (1./2. yüzyıl), Ptolemaios’lar döneminin ünlü kadınsimyacılarından Kleopatra (etk. İÖ 50’ler) ile Yahudi Maria’nın (“MariaProphetissa”) (1. yüzyıl) yazılarında parfümeri bilgileri de yer alır. Araplarkokulu reçineleri, yağları ve baharatı çok uzun zamanlardan beri biliyor vekullanıyorlardı.Müslümanlarençokkınabitkisininbeyazçiçeklerindeneldeettikleriyeşilveağırkokuluyağısürerlerdi.Ancakonlardadiğeruygarlıklargibieldeettikleriçiçekkokularınıuzunsürebozulmadankoruyamıyorlardı.

Araplar kolay bozunmayan kokulu sular üzerindeki önemli çalışmalarıylaparfümcülüğe büyük katkılarda bulunmuş ve gitgide kullanışlı damıtmayöntemigeliştirerekparfümveriminiveçeşitliliğini artırmışlardır.Câbir ibnHayyan damıtma konusunda çalışmalar yapmış, kokulu suların eldeedilmesine ilişkinyazılaryazmıştır. İbnSinagülvediğerçiçeklerinüzerinesüreklibuharyollayarakkokulusulareldeetmiştir.

Günümüzedekuygulaması süren subuharı damıtması yönteminde, uçucuyağıalınacakçiçekveyapraklar,damıtmabalonundakidelikliızgaraüzerineyerleştirilir; üzerine soğutma sistemli kapak yerleştirilir; başka bir kaptasuyunısıtılmasıylaoluşturulansubuharıalttangönderilerekbitkiselmalzemeiçinden geçirilir ve uçucu yağ, buharla birlikte sürüklenir. Buhar karışımı,soğutucuiçindeyoğunlaştırılır;alttasuveüstteuçucuyağ(esans)olarakikitabaka halinde toplanan damıtma ürünündeki su ile uçucu yağ evreleri, birayırmaşişesiyadaayırmahunisiyardımıylabirbirindenayrılır.141

HernekadarAraplarpekçokdoğalürünüdamıtmışlarsada,alkolüngeçbirtarihte keşfedilmiş olması, ilk bakışta şaşırtıcı görünmektedir. Kur’an’daalkollü içki kullanımı yasaklanmış olduğundan Müslümanlar, şarabındamıtılmasıyla ilgilenmemişlerdir. Bunun başka nedenleri arasında, alkolün78°C olan düşük kaynama noktası ve bunun doğal sonucu olarak yüksekuçuculuğu, şaraptaki düşük alkol içeriği (beyaz şarapta yüzde 8, kırmızışarapta ise yüzde 15’e erişen alkol içeriği), iklimin aşırı sıcak olmasınedeniyle o dönemin çevre havası ile soğutmalı damıtma tekniğinin kolayuçucubirmaddeolanalkolünyeterlimiktardayoğunlaştırılmasındazayıfvedüşük verimli kalması sayılabilir. Bu nedenle de Arap parfümcülüğü, alkolesaslı değil de su esaslı ve bitkisel yağ esaslı olanlar yönünde gelişmiştir.Avrupalısimyacılarise,uçucubileşenin(buradaalkolün),ancakdamıtmadanönce, orta şiddette ısının etkisi altındaki bir parçalanma süreciyle oluşmasıgerektiğineinanıyorlardı.“Digestion”(yumuşatma)diyeadlandırılanbusüreç

çoğu kez birkaç gün sürdüğünden, sızdırmazlığı iyi sağlanmamış kaplardauçucu bileşenin (alkolün) buharlaşması yoluyla çok fazla kayıp oluyordu.Alkol elde etmek için yinelemeli basit damıtma da uygulanıyor ve bundakalıntıkısmıatılarakdamıtmaürünüarkaarkayayenidendamıtılıyordu.Buyöntemlealkol,yüzde90’ınüzerindekibiriçeriklekazanılabiliyordu.

El-Kindî’nin (803-873)KitabKimiya el-Itr ve’l-Tâsidât (ParfümKimyasıve Damıtma Üzerine Kitap) adlı eserindeki biricik örnek, böyle bir eskidamıtma aletini göstermektedir (ŞEKİL 89). 90o döndürülmüş haliyle yeralan bu taslak çizimde, bir damıtma ocağı, onun üzerinde damıtma kabı veonun da üzerinde damıtma başlığı (alembik), ayrıca da toplama kabıgörülmektedir. Hieronymus Brunschwig’in (1430-1512) damıtma aygıtı(ŞEKİL90)dabenzerdüzendeolupondasıcakbuharınsoğutulması,damıtmabaşlığının çevresinde yer alan içi su dolu bir soğutucu manto yoluylaiyileştirilmiştir. Brunschwig’in aletinin Arap geleneğine uygun biryapılanmada olduğu görülmektedir. Soğutularak yoğunlaştırılan damıtmaürünü,damlalarhalindetoplamakabınabirikmektedir.141

ŞEKİL89.El-Kindî’yegöredamıtmaaygıtı(El-Kindî’ninKitabKimiyael-Itrve’l-Tâsidâtadlıeserinden).141

ŞEKİL90.H.Brunschwig’inLiberdeartedistillandiadlıkitabınınAlmancaçevirisiolanDasBuchderwarenKunstzudistillierendieCompositavndSimplica(Strasbourg,1507)adlıeserdendamıtma

aygıtı.141

Damıtık yağlar ve kullanımı üzerine 8. ve 9. yüzyıldan kimi bilgilerbulunmaktadır. 9. yüzyılda Bağdat, gülsuyu konusunda büyük bir pazardurumundaydı ve üretilen gülsuyu ilaç olarak Hindistan, Çin, Afrika veİspanya’ya satılıyordu. Gülsuyu yetiştiriciliği ünlü olan İran’ın Şirazyöresinden, yılda yaklaşık 5 bin şişe gülyağı, haraç olarak Bağdat’agönderilmekteydi.11.yüzyıldaŞam’dayaşayanSuriye’lihekimSerapionveondan yaklaşık yüz yıl sonra yaşayan, Halife Abdülmümin’in (yön. 1128-1163) özel hekimi İbnZühr, göz ilacı olarak gülsuyundan yararlanmışlardı.Arap hekimi Ebu Cafer Ahmed, gülyağını ve alışılmış kâfuru, genelkullanımlı ilaçlardan saymıştır. Buna göre kâfur, kullanılan ilk “saf” uçucuyağdır. El-Kindî’nin parfümle ilgili eserinden okunabileceği üzere kâfur,süblimleştirmeileçoksafolarakelegeçirilebiliyordu.Ayrıcauçucuyağların(Ar. “zeyt-i tayyar”), giysi üzerine sürüldüğünde, ilkin leke bırakmış gibigöründüğü, ama beklendiğinde zamanla uçup gittiği ve geride hiçbir şeykalmadığı; uçucu yağın üzerinde, uçucu olmayan bileşenlerin yapışıpkalmadığıbelirtiliyordu.141

10. yüzyılda Ebu Abdullah ibn Ahmed el-Temîmî (ölm. 994), GelininGöğsü ve Ruhların Parfümü [Almanca’da: Der Busen der Braut und dasParfüm der Seelen] adlı eseri ün kazanmıştır.150 Ortaçağ Araplarında gülesansı, ağırlığınca yakut değerindeydi ve deve kervanlarıyla dere-tepedemedendoğudaKâbil’e,batıdaŞam’aveAden’edektaşınırdı.

Suriye’deTrablusşam’dadoğmuşolanŞihabeddinel-Nüveyrî(1279-1332)Nihâyetel-Erab fîFünunel-Adâb (EdebîBilgilerKonusunda İnsanAklınınSonBuluşları)adlıeserindetazehaldekokuluolanvedamıtmayatâbitutulan

bitkiler(gül,nilüfer,banağacıvb.),tazehaldekokuluolanvedamıtılmayanbitkiler (menekşe, nergis, yasemin,mersin ağacı, safran, reyhanvb.), çeşitlireçineler (kâfur, sakızçeşitleri, terementi reçinesi,günlük, sütleğen reçinesi,sarısabır reçinesi, mür, enginar reçinesi, kasnı, şeytantersi, kardeşkanı,aselbent,arapsakızı,katran,ziftvb.),manna(kudrethelvası)çeşitleriüzerine,ayrıca da parfümler (misk, amber, sarısabır, hintsümbülü, kuru karanfildenyapılanlar), tütsüler, yağlar, sulu müstahzarlar (gülsuyu, elma suyu vb.)konusunda bilgiler vermektedir.171 Kudret helvası, gezengevi ya dagezengüve adlarıyla da bilinen manna, ılgın ağacının ve “Quercus libani”(Lübnanmeşesi)türümeşeağaçlarınınyapraklarıüzerindeoluşaraksıcakyazaylarında rüzgârlı günlerde beyaz toz halinde yapraklarda sızan ya da“Fraxinusornus“bitkisiningövdesininçizilmesiyleeldeedilenkoyukıvamlı,helvamsıdoğalbirmaddedir.Halkarasındamüshil, besleyiciveyumuşatıcıolarak kullanılır. Söylencesel olarak İsrailoğulları’nın Mısır’dan çıkışındaonların kutsal yiyeceği olmuştur. Güneydoğu Anadolu köylerinde kudrethelvasıkurutulur, beyazbir bezin içindedövülürve topakhalinegetirilereksatılır ya da su ile kaynatılarak pekmezi yapılır. Ayrıca kudret helvasındanKürtbaklavasıdenenbircinstatlıdayapılır.57,172

Gülyağı elde edilişine ilişkin ilk bilgilere Ortaçağ’da Dioskorides’inyazılarında rastlanmaktadır. Gülyağı Ortaçağ boyunca “oleum rosarum”,“oleum rosatum” gibi adlar altında kullanılmıştır. Gülün damıtılması vedamıtık gülyağının kullanılması konusunda ilk açık bilgileri Arap tarihçisiAbdurrahmanibnHaldun(1332-1406)vermektedir.Bunagöregülsuyu8.ve9.yüzyıllardaÇinveHindistan’adekulaşanönemlibirticarîmaddeidi.12.yüzyılbaşlarındagülsuyunungözilacı,gülyağışekerininiseiçhastalıklarındailaç olarak kullanıldığı görülmektedir. O çağlarda İran, gülsuyu üretimindeönde gidiyordu.8 Gülsuyunu Avrupa’ya tanıtanlar, Araplar olmuştur. GülbitkisininbirçoktürleriarasındaŞamgülü’nün(Lat.“Rosadamascena”,Fra.“rosier de Damas”) çiçek yapraklarında diğer türlerden daha bol miktardabulunanveçokkokuluolangülyağı,dahaçokbugültüründeneldeedilir.

Çoksayıdagültürüarasındaendeğerlieterikçiçekyağınıvereni,olasılıklaŞam kökenli “Rosa damascena Mill.”dir. El-Kindî’nin anılan eserinde subuharı damıtmasıyla gülyağı elde edilmesi betimlenmektedir. Fas’ta bugünbile Mağripliler eski geleneğe göre “Rosa centifolia L.”nin çiçeklerindengülsuyu elde etmektedir. “Tarihin babası” diye nitelenenHerodotos, bu gültürünü, alışılmışın dışındaki kokusu nedeniyle övmüştür. Zengin kokulu“Pelargonium (Geraniaceae)” sardunya sınıfı, çok sayıdaki doğal ve yapaymelezi (hibrit) ile yaklaşık 150 yıldan beri bu eterik yağın endüstriyelüretiminde kullanılmak üzere yetiştirilmektedir. Mağripliler, İran’ın güldamıtma tekniğini 10. yüzyılda Endülüs’e taşımışlar ve her yere kurduklarısulama sistemiyle çiçek bahçelerinde çeşitli gül türleri yetiştirmişlerdir. 141

Söylenceyegöregülyağıeldeetmekiçinbiryöntem,Hint-MoğolİmparatoruCihangir’in (yön.1605-1627)yeni evlendiğikarısı tarafındankeşfedilmiştir.O, sarayın gül bahçesinde gül yapraklarının döküldüğü kanal suyununyüzeyinde biriken “yağ” birikintilerini toplatmış ve onun tarafından “Atr-iCihangirî”(Cihangir’inıtırı)diyeadlandırılmıştır.163

Araplar ilaçve çokbeğendikleri güzelkokulu sıvılar elde etmeyeyönelikolarakdamıtmayoluylakazanılanmaddetürünüartırdılar.Enönemliparfüm,gülyağı idi ve üretimi 8. yüzyılda geniş boyutlara ulaştı. Bu amaçla gülyaprakları suda yumuşatılıyor, daha sonra da damıtılıyordu. Çok sayıdadamıtma balonunu aynı anda ısıtabilmek için özel ocaklar inşa ettiler. Bukurgulamanın nedeni, o zamanlar daha büyük damıtma balonlarının henüzüretilememesiydi.Gülyağınınyanısıraterementiyağıdadamıtmaylabenzerşekildeeldeediliyordu.Terementiyağı, renksizveakıcıbiryağolup reçineve lâkları çözmeye yarar ve çeşitli iğne yapraklı ağaçların ya da terementifıstığınınreçinesindeneldeedilir.

Ortaçağda 900’lerde şarabın damıtılmasıyla yeni keşfedilen etil alkol,kokulusularınhazırlanmasısürecindeçözücüolarakkullanılmayabaşlanmışveböylelikledeözütlemeverimiveüründebirörneklikgelişmiştir.

Evliya Çelebi’nin bildirdiğine göre İstanbul’da inşa edilen yeni camiler,sayısız kandil ve şamdanla donatılmıştı ve saray imalatımumlar üretilirkenkâfur ile kokulandırıldığından, bunlar yanarken kâfur kokusu yayıyorlardı.Osmanlı’da koku kültürü gelişmişti, Çarşılarda çok miktarda buhurdansatılıyor, ayrıca gülabdanlar da yaygın olarak kullanılıyordu. Yüksektabakadan insanlar, kokulu su, uçucu yağ, buhur, misk ve amberi yaygınolarak kullanıyordu. 1600’lerde yapılmış tombak (yüzeyi altın kaplanmışbakır) bir buhurdanın kitabesinde, “Misk ve amber, zihni açar” anlamınagelen bir ibare yazılıdır.173 Camilerin yakın çevresinde, camekânlı küçükkutusu içindeki yasemin, sümbül, gül, reyhan, tefarik, sandal, ful, kakule,tarçın, karanfil gibi esans yağlarını ve güzel kokulu sıvıları bir şırıngayardımıylamüşterileringiysisine,sakalınasıkanyadaonlarınesansşişelerinedolduranesanssatıcılarınagünümüzdederastlanmaktadır.

Evliya Çelebi Seyahatnâme’sinde İstanbul’daki şenliklerde esnaf alaylarıgeçidindegüzelkokuesnafınınhalkayasemin,sümbül,gülvereyhanyağlarıdağıttığından söz ederse de bunların damıtmayla elde edilmiş uçucu yağlarolmayıp bu bitkilerle kokulandırılmış sıvılar olduğu bilinmektedir. EvliyaÇelebi,pazardagülsuyusatanEdirnelihatunlardandasözeder.C.A.Bernardtarafından 1844’te yayımlanan Pharmacopoea Castrensis Ottomana –PharmacopéeMilitaireOttomanadlıaskerîkodeksteuçucuyağiçinLatince“oleum destillatum”, Fransızca “huile essentielle” ve Türkçe “yağ”(Osmanlıcası“ruh”) terimlerikullanılarakrezeneyağı,ardıçyağı,naneyağı

vesaf terementiyağıolmaküzeredörtuçucuyağıneldeedilişlerikayıtlıdır.1894 Eczahaneler Nizamnâmesi listesinde 30 uçucu yağ kayıtlı iken, 1974Türk Farmakopesi’nde ise yalnızca bir uçucu yağ (“Oleum anisi”: anasonyağı)bulunmaktadır.174

Osmanlı’da saray başkimyageri Bonkowski Paşa, Mayıs 1886’da MaliyeNazırı Kazazyan Agop Paşa (1832-1891) tarafından gül esansı imalatınıyürütmekle görevlendirilmiş ve İstanbul Kandilli yakınındaki ÇavuşbaşıÇiftliği’ne(“fermeimpériale”)giderekburadanalınanilkgülrekoltesindegülesansı çıkarılmasına nezaret etmiştir. Sultan II. Abdülhamid’in (yön. 1876-1909) emriyle gül bitkisiniAnadolu iklimine alıştırmakve büyük çapta gülesansı imalatını başlatmak üzere girişimlerde bulunulmuş, Bulgaristan’ınKızanlık/Kazanlıkyöresindengetirilen“Rosadamascena”türübinlercegülfidanı, eskiden de esans imalatçısı olan ve 1877 Osmanlı-Rus Savaşısıralarında Kızanlık’ı terk ederek Türkiye’ye gelen Doğu Rumeli’liMüslümangöçmenlerinyardımlarıylaBursacivarınaveKandilliyakınındakiÇavuşbaşı Çiftliği’ne ekilmişti. Bonkowski Paşa’nın bu konuda 1888’deyazdığıDelafabricationdel’essencederosesenAsieMineure(Anadolu’daGülyağıÜretimiÜzerine) adlı bir kitapçığı vardır.Osmanlılar, bahçelerindeçokeskidenberiyağgülüyetiştirmektevebundangülreçeliveküçükçaptagül esansı imal etmekteydiler. Çavuşbaşı Çiftliği’ndeki imalat, İstanbul’daendüstriyel çapta gül esansı imali için ilk girişimdi. Bonkowski’ye göre,denemeler sonunda 10 okka (12,5 kg) gülden 1miskal (4,67 g) esans ve 6okkagülsuyueldeedilmiştir.Başarılısonuçlarverenbuilkgirişimdensonra,gül esansı imalatının Osmanlı Devleti’nin diğer eyaletlerinde, özellikle deAnadolu’da yaygınlaştırılması gerektiği belirtilmiştir.175 Bu bağlamda yine1892 yılında Müftüzade İsmail Efendi tarafından Rumeli’li göçmenleraracılığıyla Isparta veBurdur’da başlatılan gülcülükte çok başarılı sonuçlaralınmıştır. 1910 yılındaAydın’da 300 kg gülyağı üretildiği belirtilmektedir.Osmanlı’da o dönemlerin gülsuyu ve gülyağı üretimini ele alan kimieserlerde,Hindistan’dayetiştirilen“Andropogon”türübitkideneldeedilenvegülyağındançokdahaucuzolduğuiçinburadaüretilengülyağınakatıştırılan(tağşiş) ya da doğrudan onun yerine kullanılan ve “ıtr-i şâhi” (bizde “idrisyağı”) adı verilen gül kokulu bir yağdan (“geranium rosa” yağı; Alm.“Geraniöl / Geraniumöl”: ebegümeci çiçeği yağı) söz edilmektedir. Ancakşurasını belirtmek gerekir ki, “Rosa damascena”, ülkemize ilk kezKızanlık’tan gelmiş değil, tam tersine, daha önce Türkler tarafından orayagötürülerekoradayetiştirilmiştir.174,176

Buhur,çeşitlidinseltörenvetoplantılardafenakokularıgidermekiçinözelbirkap(buhurdan)içindeyakılarakgüzelkokuludumanındanyararlanılanbirtütsü idi. Yukarıya doğru yükselen dumanın etkisiyle yakarış ve dileklerinTanrı’yadahakolayulaşacağıbiraraçolarakdüşünülüyorvebuhurungüzel

kokusunun iyi ruhları ve iyilik meleklerini o mekâna davet edeceğineinanılıyordu. Sığla ağacının (günnük ya da günlük ağacı, “Liquidambarorientalis”)çeşitliişlemlerdengeçirilerekkurutulmuşkabukları,halkarasındagünlük ya da buhur diye anılmaktaydı. Evliya Çelebi, Marmaris yöresindezenginyayılımınıgördüğüsığlaağacıveyağıkonusundaşunlarıyazar:“Busığlayağı,kavakgibiküçükbirağaçtaneldeedilir.Omemlekethalkıeğriveucusivridemirileağaçlarınkabuklarınıkazırlarvecenderelerdesıkarlarvekabukları tulumlara doldurup yedi iklime gönderip buhur gibi yakarlar.Anberdengüzelkokusuvardır.Yağıkırmızıbiryağdır.Mısır’a,oradanSüveyşyolu ile Hindistan’a gönderilir. Orada terbiye edip merhem gibi yüz veburunlarınasürüpcüzamhastalığındankurtulurlar…”.174

Osmanlılardamisk,kitre,pelesenkveödağacıyağı,gülyağıvekömürtozuileyapılanbuhurlarınsafamberkabuğu,amber,ardıçtohumu,günlük,sandalağacıtozugibitürlerivardı.Bakır,pirinç,tombak,ayrıcaporselen,gümüşvealtındanyapılanbuhurdanlarıniçinekülveateşkonaraksözkonusumaddeleryakılırdı.98

17.yüzyıldasakız,SakızAdası (İstanköyAdasıyadaKosAdası)dışındadünyanınhiçbiryerindeüretilmiyorveüretilensakızın tamamı,vergiolarakOsmanlı sultanının haremine yollanıyordu. O dönemde İstanbul’a yıldaortalama3000kgsakızgönderiliyordu. İstanbul’dasaraylıkadınlararasındasabahtan akşama kadar sakız çiğnemek moda olmuştu. Böylelikle onlardişlerini beyazlatıyor ve soluklarının güzel kokmasını sağlıyorlardı.Sakızağacıdenilenveşamfıstığıağacınabenzeyenbudeğerliağacıyetiştirenada köylüleri, sarayca belirlenen miktarda sakızı, ücreti karşılığında teslimetmekzorundaydılar.Ağaçtansakızıçıkarmakiçinkabuğuhaçşeklindeçizilirve sızan sakız sıvısı toplanırdı.Çiğnenerek tüketiminin dışında sakız likörüyapımında da kullanılırdı. 19. yüzyıl ikinci yarısında İstanbul’a gelenEdmondo de Amicis (1846-1908), Constantinopoli (İstanbul) (1877) adlıkitabında şöyle yazar: “Burada buselere hoş kokular veren saray şekerleri,kuvvetsiz Müslüman kadınların diş etlerini kuvvetlendirmek için SakızAdası’nın güçlü kuvvetli kızlarının sakız ağacından çıkardıkları kokulusakızlar,nefisbergamutveyaseminözleri,sırmaişlemelikadifekılıflariçindekorunanvefiyatıyüksekgülyağlarıbulunur.Kaşlarasürülenrastık,gözlereçekilen sürme, tırnaklara yakılan kına, güzel Suriyeli kadınların cildiniyumuşatansabunlar,birazerkeğimsiÇerkeskadınlarınınyüzlerindekitüyleriyoketmekiçinkullandıklarıağdaözleri,mistorbaları,sandalağacıyağı,akamber,fincanlarlaçubuklarıngüzelkokmasıiçinsarısabır,baştançıkarmaveşehvetduygusuuyandırmakiçinkullanılanbinlercetoz,sıvıvemerhem.”177

ORTAÇAĞVEYENİÇAĞDAAVRUPA’DAPARFÜM

ÜRETİMİNDEKİGELİŞMELER

Parfüm hazırlamak için çiçek, kök, yaprak vb. hammaddeler, yıkanıpkurutulduktan sonra havanda toz haline getirilip kaynatılmış kaynak suyuiçindebirgünboyuncabekletiliyordu.Aralıklıolarakkarıştırılmaksuretiylearoma maddelerinin çözeltiye önemli oranda geçmesi sağlanıyordu. Dahasonra süzülerek katı kısımlar ayrılıyor ve süzüntü içine sıvı yağ eklenerekyavaşça ısıtılıyordu. Bu sırada koku maddeleri yağın içine geçiyor, üzerikapatılıp soğutulduktan sonra üst tabaka halinde ayrılıyordu. Buna göre buişlemlerde birbiri ardı sıra katı-sıvı ve sıvı-sıvı özütlemeleri (ekstraksiyon)söz konusu idi. O zamanlar örneğin kırkboğum (topalak) bitkisinden kokubileşenlerinidahakolayalınabilirhalegetirmekiçinyağaağaçbalıeklenmesiyolu bulunmuştu. Güzel kokan parfüm sularının üretilmesi, merhemüretilmesinegöreçokdahafazlamasraflıidi.Çünküçoğuuçucu(esansiyel/eterik)yağ,sudazayıfçözünüyoryadahiççözünmüyordu.Kimidurumlardayüksekçebirverimeulaşmakiçin,sürecikırkakadarvaransayıdayinelemekgerekiyordu.

“Eterik” nitelemesi, evreni kaplayan küçücük nesneler olarak Latince“aether” ve göksel madde olarak Yunanca “aither” (Arapça’da “esîr”)sözcüklerine dayanmaktadır. Dinbilimci Gerhard Johann Voss (1577-1649),“aetherisch” sözcüğünü Almanca’ya “uçucu, ruh gibi madde” anlamındasokmuş ve 17. / 18. yüzyıllarda böyle kabul edilmiştir. Günümüzde uçucu,hoş kokulu maddeler, bu kavramla anlatılmaktadır. Eterik yağlar, uçucuolmayan yağsı yağların karşısında başka bir gruptur. “Eterik yağ” ile aynıanlamagelen“uçucuyağ”,“esansiyelyağ”yada“bitkiesansı”nitelemeleriFransızca ve İngilizce’de kullanılmaktadır. Bitkilerden kaynaklanan veonların karakteristik kokusunu oluşturan yağlar, “Olea essentialia” diye deadlandırılır. “Yağ” kavramı, yanabilen, su ile karışmayan, bitkilerdenkazanılan yağ anlamına geldiği gibi, eterik (uçucu) yağ anlamına dagelmektedir. 16.yüzyıldabu ikisinin ayrımı,damıtıkyağ (“oleadestillata”)vesıkılmışveısıetkisiylebitkidendışarlanmışyağ(“oleasecreta”)şeklindeyapılmıştır. Fransız eczacı ve Paris’teki “Jardin du Roi”da kimya deneygöstericisi olan Lefebvre Nicaise (1610-1674), 1660’ta yayımlanan kimyakitabı Traité de chymie théorique et pratique’te (Kuramsal ve UygulamalıKimya İncelemesi) ilk olarak siyah hardalın eterik yağının elde edilişinivererek “eterik yağ” terimini [“huil(l)e aethérée”] ilk olarak kullanmıştır.Ancak bu nitelemeyi o, su buharı damıtması ile geçen damıntı içinkullanmamış ve böyle bir damıntıyı, eczanın “l’esprit”si (ruhu) olarakadlandırmıştır.Buruh,ancak,damıtmaartığınıbirkaçkezyavaşdamıtmakla

eldeedilmeliydi.14

Damıtma ile parfüm eldesi, bitkiden bitkiye değişen sürelerdegerçekleşmektedir. 450 kg lavanta çiçeğini damıtmak yarım saattegerçekleşirken, aynı miktarda sandal ağacının buharla damıtılması 80-100saatibulmaktadır.Subuharıdamıtmasındakigelişmeveyüksekyüzdelialkolüretiminin gerçekleşmesi, koku maddelerinin saf şekillerde ve alkollüçözeltileri halinde elde edilmesini olanaklı kılmış ve çeşitli preparatlarhazırlanabilmiştir. Örneğin bu yolla koyun yapağısından lanolin eldeedilebilmiştir.MüslümanlığıngüçlendiğidönemdeparfümerisanatıAraplarınbüyük oranda ilgisini çekmiştir. 11. yüzyılın tanınmış hekimi JohannesPlatearius, Salerno’lu kadın hekim Trotula di Ruggiero (ölm. 1097) ileevlenmiş ve Matthaeus ve Johannes adlı iki çocukları da hekim olmuştu.Trotula, parfümeri reçetelerinden oluşan ünlü üç kitabıyla Arap parfümeribilgisiniAvrupa’yaaktarmıştır.

1100’lerdeİtalyaveİspanya’daAraplarınetkisiyleparfümcülüğünyenidenbaşladığı görülür. İspanya-Fransa sınırındaki kültür alışverişiyle parfümkültürüGüneyFransa’ya geçmiştir. İspanya’da turunçgiller, yabani adaçayı,biberiye,kekikgibibitkilerdenkokuluyağlarındamıtılması,basitamaetkilialetlerle evsel sanayi şeklinde gelişmiştir. Turunçgillerin yağının parfümdekullanılmasıylaSicilyalimonyağı,Calabriaisebergamutyağıylaünlenmiştir.Montpellier kenti, Grasse ile Paris’ten önce, Batı ıtriyatçılığının başkentiolmuştur. Bunda, Montpellier’nin İtalya ve özellikle Venedik aracılığıylaDoğu ile ilişki kurmasının ve alkol üretimi konusunda Katalanlar veİspanyollarlaayrıcalıklıilişkilerininrolüolmuştur.

Avrupa’da parfümün yeniden yaygınlaşmasında İslâm dünyasının etkisibüyüktür.HaçlıSeferlerisırasında,kendilerindendahatemizvegüzelkokaninsanlarla karşılaşan Avrupalı askerlerde yeniden banyo ve parfüm isteğioluşmuş, geri dönerlerken kadınlarına egzotik kokular, kendileri için de gülsuyu götürmüş ve Doğu Akdeniz kıyılarında gördükleri hamamlardan inşaetmişlerdir. Böylece 13. yüzyılda Avrupa’da halk hamamları yenidenyaygınlaşmıştır. Ancak bu duruma Kilise şiddetle karşı koymuş, nitekimFransa’daki hamamların çoğunun kapatılmasını sağlamıştır. Yıkanmayla,koku kullanımının tarih boyunca bir ilişkisi olmuştur. Örneğin Eskiçağ’daerkekler “temiz ve parfümlü”, ‘Karanlık Ortaçağ’da “pis ve parfümsüz”,Ortaçağ’dan17.yüzyılakadarolandönemde“pisveparfümlü”,19.yüzyılda“temiz ve parfümsüz”, nihayet İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yeniden“temizveparfümlü”olmuşlardır.

12. yüzyılda Kıbrıs’ın fethinden dönen Haçlı askerleri “Eau de Chypre”denilen selvi suyundan bir parfümü Fransa’ya getirmişlerdir. GüneyFransa’nın iklim koşulları menekşe, gül, yasemin, zambak, süsen,

sümbülteber,mimoza, inci çiçeği, fulyagibi parfümyapımındagerekli olandaha birçok kokulu bitkinin tarımı için çok uygundu. Zamanla Fransa’nınProvence bölgesindeki Grasse kırlarında ve Provence’ta çiçek üretimi öylearttıki,ünüdünyayısardı.Birçokyöredenustalarburayaakınettiler,çevredekurulan laboratuvar ve fabrikalarda çiçek özüt ve yağları en üstün kalitedeüretildi. Grasse, parfüm dünyasının merkezi oldu. Günümüzde Grasse’dayetişen Provence gülünün yerini başka hiçbir şey tutmamaktadır. Aynı gül,Fas’tadayetişiramaoradabambaşkabirkokuyayar.ŞamgülüiseŞam’da,Türkiye’de ve Bulgaristan’da yetişir ve her yerde farklı özellikler gösterir.Yaseminlerokadarhafiftirkisekizmilyonçiçektenancakbirkilogramesanselde edilebilir. Sümbültebere gelince, ağır kokusundan etkilenipbayılmamalarıiçinonutoplayangençkızlara,derinnefesalmamalarıönerilir.

Alkolün(“aquaardens”,“yanarsu”)üretimiuzunsüregizolarakkalmadı.Arnaldus Villanovanus (1235-1311), “aqua vitae” (“yaşam suyu”) adınıverdiğialkolüşaraptandamıtarakeldeetmişve1310yılıdolayındatıbbîalkolüzerineLiberdevinis(ŞarapÜzerineKitap)adlıeseriniyazmışsadabundandaha önceleri, damıtmayla alkol elde edilmesi bilinmekteydi. VillanovanusDeconservandajuventute (GençliğinKorunmasıÜzerineBir İnceleme)adlıeserindealkolden,simyacıların“altınsuyu”olaraksözetmiş,tıpkıbir“aquavitae” gibi pekçok hastalığı iyi ettiğini ve ömrü uzattığını söylemiştir.Damıtmasanatının(“arsdestillandi”)dahadageliştirilipyayılmasıaçısından,15. yüzyıl ortasındahareketli harflerle kitapbasma tekniğininbulunmasınınönemli bir katkısı olmuştur. Böylelikle başta Brunschwig’inDestillierbuchüber die zusammen gethane Ding (1512) adlı eseri olmak üzere çeşitlieserlerin yayılması kolaylaştı. Arnaldus Villanovanus’un öğrencisi olanRaymundus Lullus (Raymund Lull) (1232-1316), biberiye bitkisinindamıtılmasını betimledi. Terementi yağının damıtık yağ olarak nitelenmesi,ArnaldusVillanovanus’un “oleummirabile” (mucizevî yağ) reçetesinde yeralmaktadır. Onun “oleum mirabile”si başlıca, biberiye yağı ve terementiyağınınalkollüçözeltisidir.Bukarışımbaşlangıçtatümdertleredevabirilaçolarak, daha sonraları ise karışıma terementi yağının eklenmediği haliyleparfümolarakkullanılmışve150yılboyunca“MacarKraliçesininSuyu”yada kısaca “Macar Suyu” (Fra. “Eau de la Reine de Hongrie”, Alm.“UngarischesWasser”,İng.“HungaryWater”)adıaltındasevilenbirparfümolarakünyapmıştır.141

Yeniçağagelindiğindehekimlertıbbîuygulamaolaraktütsülerikullanmayayönelmişlerdir. Çoğu hekim, korkulan hastalıklar olan veba ve frenginin,günlük, mür, Mekke balsamı ve aselbent reçinelerinin yakılmasıyla obölgedendefedileceğineinanıyordu.17.yüzyılsonlarındaİngiltere’dekivebasalgınında lavanta suyundan medet umulmuş, biberiye bitkisi de gerekyakılarak gerekse ilaç olarak kullanılarak vebaya ve çeşitli bedensel

rahatsızlıklara karşı kullanılmıştır. O zamanlar geçerliliğine inanılan“miasma” (miyasma) kuramına göre enfeksiyonlar, havadakimayalanma vebozunma yoluyla oluşan, kimi zaman da gökyüzünden geçen büyük birkuyrukluyıldızınhavayıetkilemesiyleoluştuğusöylenen“bozukvezehirlipiskokulardan”(“miasma”)kaynaklanmaktaydı.Parfümüreticilerinvearomatik(kokulu) reçinelerle temasta olan diğer kişilerin salgın hastalıklarayakalanmadıklarısöyleniyordu.Özellikle,büyükbircamgözlüklebirlikteiçiçeşitlikokumaddeleriyledoldurulmuşolangagaşeklindekibirmaskeyiağızveburnununönündetaşıyan“gagalıhekimler”iyitanınmaktaydı.16

Fransız parfümcülüğünün tarihi 12. yüzyıla dek geri uzanır. 1190 yılındaFransa’da “eldivenci ve parfümcülere”, Kral II. Philippe’in (PhilippeAuguste) (1165-1223)emirleridoğrultusunda ilkkezortakbir lonca statüsüverilmiştir.Bundanyaklaşık400yılsonraFransa’daparfümlüeldivenlerçokpopüler olmuş, eldivenci ve parfümcüler loncası 1656’da yeniden kurulmuşve üç yıllık eğitim gören kalfalara “eldivenci ve parfümcü ustası” unvanıverilmiştir.Grasse’dadericilikdegelişmiştiveparfümcülerlederieldivencilerBüyük Fransız Devrimi’ne (1789) dek aynı lonca içinde yer almışlardı.Yöredeki sepiciler, postların dayanılmaz kokusunu maskelemek için bitkiesanslarını kullanıyorlardı. 19. yüzyılda organik kimyadaki buluşlar selininsonucunda,amaçlıdoğalmaddeanalizleriveetkinsentezyöntemleriyoluyla,sonunda krem ve parfümleri, yinelenebilir kalitede günümüz zevkleridoğrultusundaüretmekmümkünolmuştur.

17.yüzyıldadüşmanlarızehirlememodası,İtalya’danFransa’yayayılmışveözellikle istenmeyen kocalardan kurtulmak için kadınlar tarafındanuygulanmıştır. Bu amaçla yaygın olarak arsenik çözeltisi kullanılmaktaydı.18.yüzyılbaşlarındaİtalya’daGiuliaToffanaadlıbirkadın,“AquaToffana”adınıverdiğiarsenikiçeriklikozmetikürünlealtıyüzüaşkınkişininölümüneyolaçtığıiçin1719’daidamedilmiştir.

Parfümlü eldiven modasını Floransa’lı prensler getirmiştir. Floransasarayında köpeklere ve katırlara varıncaya dek her şey kokulandırılıyordu.Duka I. (”İl Vecchio”: ”Yaşlı”) Cosimo de’ Medici (1389-1464), kendidamıtma atölyesinde ürettiği esansları kullanıyordu. Yüksek sosyetenineğitimli kadınlarından Mantua Markizi İsabella d’Este’nin (1474-1539)kullandığıkokulueldivenlerinünüFransa’yakadarulaşmıştı.SignoraİsabellaCortese’nin 1574’te Venedik’ye yayımlanan Büyük Bayanların TuvaletGizleri adlı eseriAlmanca’ya bile çevrilmişti. 16. yüzyıl ortalarında İtalyanMauritius Frangipani, kendi adıyla anılan bir eldiven kokusu hazırlamış ve“Frangipani”, Rokoko döneminin en sevilen parfümünün adı olmuştur. Buparfüm, bilinen bitki kokularının yanı sıra süsen kökü, misk ve civetiçermekteydi.İspanyakaynaklıdeğerliderilerikokulandırmadadauzunsüre

“Frangipani” kullanılmış ve bu kokunun emdirildiği güderilerden yapılankokuluyastıklarçokpopülerolmuştur.Başkabirmodadaböylekokuluderiparçalarınımektupkâğıtlarıarkasınakoyarakyazılankokuluaşkmektuplarıidi!150

EskiRomaparfümsanatınınmirasçısıOrtaçağİtalya’sıolmuştur.İtalya’nındenizci kent cumhuriyetleri 15.-16. yüzyıl boyuncaDoğu’nun egzotik kokumaddelerinin ve baharatını Avrupa’ya taşımışlardır. Doğu’yu gezen ünlügezginlerin seyahatnâme ve gezi notları da Doğu’nun egzotik kokularıkonusunda Batı’da büyük bir ilgi uyandırmıştır.54 O dönemde Cenovaportakalçiçeğiesansıylaünyapmış,NapoliveBolognaiseeninceparfümlüsabun hazırlamada ustalaşmıştı.150 Rönesans döneminde parfümeri sanatıİtalya’daçokgelişmiştir.Catherinede’Medici(1519-1589),İtalyantuvaletvekozmetik sanatını Fransa’ya aktarmış, 17. yüzyıl başlarından 18. yüzyılsonlarına dek sürecek olan ‘kozmetiğin altın çağı’nı başlatmış ve buçerçevede Güney Fransa’da büyük yatırımlar yapmıştır. Yine bu dönemdemucizevî reçeteler bulduğunu ileri süren pek çok şarlatan ortaya çıkmıştır.BunlardanbiriolanGiuseppeBalsamo(1743-1795),ebedîgençlikbağışlayıcıbirreçeteyesahipolduğunuilerisürmekteydi.159

Floransa’lı soylu hanımlar genç yaşlarından itibaren parfüm sanatınadüşkün ve yetenekli idiler. Sonradan Fransa kraliçesi olan Floransa’lıCatherine de’Medici, daha sonraFransaKralı olanOrleansDükü II.Henri(1519-1559; yön. 1547-1559) ile evlenmek üzere 1533 yılında Paris’egittiğindeyanındaparfümvezehirlerkonusundauzmanTombarelliveRenatoBianco’yu da götürmüştü. Catherine de’ Medici’nin astrologu ünlüNostradamus (Michel de Nostre-Dame) (1503-1566) ise kehanetlerdebulunmakiçintütsüvedumanlardanyararlanmakta,aynızamandabirhekimolduğundan o zamanlar salgın olan vebaya karşı ilaç ve diş tozları vb.hazırlamada kokulu bitkiler kullanmaktaydı. Nostradamus’un ikinci karısıAnnePonsardGemelle(ölm.1582)ise,kokulubitkilerdenparfümhazırlamakonusunda ün kazanmıştı.178 Haçlı Seferleri ve Yeniçağ başlarındaki keşifgezileri yoluyla tanınan yeni kozmetik malzemeler -yüksek fiyatlarınedeniyle- ilkin ancak yüksek tabakadan insanlar tarafından yavaş yavaşbenimsenerek kullanılmıştır. Yüksek tabakadan insanlar, parfüm emdirilmişmendil ve eldivenler kullanıyorlardı.Catherine de’Medici’ninFloransa’danFransa’ya getirdiği parfümcü ustası René le Frentin, yalnızca kokulardandeğil, zehirlerden de iyi anlıyordu ve Catherine, zehirli parfümlerlekokulandırılmış eldivenlerden yararlanarak kimi düşmanlarını devre dışıbırakmaktaydı.OsıralarPariskentiaçıkbirlağımçukuruhalindeydivebaştasarayolmaküzerebütünkent,dayanılmazkokularyayıyordu.BukokulardankurtulmakiçinparfümüvazgeçilmezbirçareolarakgörenFransızlariçinbu

yeni kraliçe ve yanında getirdiği kalabalık parfümcü grubu, bulunmaz birnimetti ve böylece parfümün merkezi, İtalya’dan Paris’e taşınmış oldu.Catherinede’Medici’ninözelhekimi,Grasseyöresinigezerken,burasınınsüsbitkileri ve tıbbî bitkilerce çok zengin olduğunu görmüş, burada birdamıtımevikurularakkozmetiksanayisiiçinbüyükbiryatırımyapılmıştır.150GüzelkokulubitkilerinüretimineelverişlibiriklimesahipolanbaştaGrassekenti olmak üzereGüney Fransa’da üretimlere başlanmış ve giderek büyükbir sanayi oluşmuştur. Cannes,Nice veMonteCarlo bölgesinde gelişen busanayide o zamanlar 20 bin kişi kadar çalışıyordu. Temel bitkiler portakal,yasemin,sümbülteber,bergamut,süsen,muhabbetçiçeği(“Resedaodorata”)vemenekşeidi.Ozamanlar1ons(yaklaşık30gram)uçucuyağüretmekiçinFransızlar1 tonmenekşeçiçeğikullanıyordu.YaseminçiçeğibüyükorandaGrasse’da, yanı sıra Fas, Cezayir, Mısır, İtalya, Türkiye ve Çin’de deyetiştirilmektedir.Lavanta ise 17. yüzyıl sonunda, vebaya karşı kullanılmaküzeremodaolmuşturvegünümüzdeki anaüretimyerleri,Balkanlar,Fasveİspanya’dır. Doğu’nun pahalı kokulu yağlarından bağımsız olmak amacıylaGrasse’da, yeğin bir şekilde lavanta, mimoza, turunç, gül ve yaseminyetiştirilmiştir.1411820’leredoğruuçucuyağvealkollüçözeltilerkullanılaraklikörvebrendileri “soğukyollardan”üretmeyöntemibulununca,uçucuyağtüketimindegüçlübirartışolmuştur.

Rönesansboyuncaparfümeribilgisiİtalya’daalabildiğinegelişmiştir.1555yılında Venedik’te Giovanventura Rosetti, Avrupa’da parfüm üzerine ilkinceleme eseri olan Notandissimi Secreti del’Arte Profumatoria (ParfümSanatınınDikkateDeğerGizleri)adlıkitabıyazmıştır.Bueserde,ozamanlarbilinen hemen hemen tüm güzel kokulu ürünler, onların başlangıçmalzemeleri ve uçucu yağ eczaları dile getirilmiştir. 1562’de ise GiovanniMarinelloGliornamentidelledonne(BayanlarınSüslenmesi)adındabirkitapyazmış ve bu kitap kısa zamanda pek çok baskı yapmıştır. 16. yüzyıldaFransa’nın,yeni“parfümdevi”olmayönündepolitikçabalarıgörülür.TrientKonsili’ndenortaya çıkanve1545-1563dönemindeuygulanangenelbanyove yıkanma yasağı sonucunda Fransa’da insanlar, “kir kokusunu” örtmeküzereivediolarakesanskullanmayayönlendirilmiş;buaradamiskveambere“antibakteriyel” niteliği bile yakıştırılmıştır. Parfümün zafer kazanmasıylaparfümcülükmesleğidebirdahabirleşmemeküzereeczacılıktankesinolarakayrılmıştır.Bundansonradauçucuyağlar,artıkilaçolarakdeğildeyalnızcave bilinçli şekilde koku maddesi olarak kullanılmıştır. Böylelikle deOrtaçağ’ın“balsam”kavramıyerine“parfüm”kavramıkullanılırolmuştur.141

Conrad Gesner’in (1516-1565) damıtma, damıtılacak bitkisel özsular vebitkilerdekihastalıkların tedavisiüzerineLatinceolarak1554’teyayımladığıThesaurusEuonymiPhiliatri…(GüzelAdlarHazinesi…)adlıeseri,1576’daThe New Jewel of Health… başlığı altında İngilizce’ye ve 1583’te Des

Schatzs Euonymi von allerhand kunstlichen und bewerten Oelen undheimlichen Artzneyen (kısaca Arzneibuch) başlığı altında Almanca’yaçevrilmiştir. Eser, başlıca damıtma konusuna odaklanmış olup suların,yağların, balsam yağının, “quinta essentia”ların damıtılması, yapay tuzlarınişlenmesi, antimon ve “içilebilir altın”ın hazırlanması ve kullanımı elealınmaktadır.49Bueserdeyeralandamıtmaaletinde(ŞEKİL91)damıtılacakmalzemedoğrudanocaküzerinde ısıtılmamaktadır.Sıcaksu,bir subanyosu(Lat.“BalneumMariae”:benmari<EskiMısır’lı simyacıYahudiMaria’nınadından) içine sevk edilmekte ve damıtma kabı onun yardımıylaısıtılmaktadır.Buyöntem,mayalamadaveorganikmalzemelerinçürütülerekparçalanmasındadauygulanmıştır.Isıtmayayönelikdiğeryöntemlerarasındagüneş banyosu (“destillatio solis”), kül banyosu (“balneum per cinerem”),kokuşan at gübresi (“destillatio per ventrem equinum”) de bulunmaktadır.Gesnerburadauçucuyağlardandeğilde“baharattanyapılanyağlar”danvebubağlamdadatarçınyağı,küçükhindistanceviziyağı,günlükyağı,kâfur,tatlıbademyağı,eyirotuyağıveterementiyağındansözetmiştir.141

ŞEKİL91.ConradGesner’dençevrilenArzneibuch(Zürih,1583)adlıeserinbaşlıksayfasındadamıtmadüzeneği.141

Güzel kokulu oryantal maddeleri işleme ve karıştırma sanatı Ortaçağ’daHaçlıSeferleri(11.-13.yüzyıl)yoluylaAvrupa’yaulaştı.Antikçağın“yenidendoğuşu” olan Rönesans döneminde, erotikleştirici parfümler yeniden önemkazandı. İtalya’dan başlayarak parfümler Catherine de’ Medici’nin güçlükatkılarıyla canlılık kazandı. 14 yaşındaki Catherine de’Medici ile birlikte1533yılındaParis’egidenkimyabilgisisahibiveparfümhazırlayıcıİtalyanRenéleFlorentin,ilkİtalyanparfümerikuruluşunuPont-aux-Changes’daaçtı.Güney Fransa kenti Grasse’ın uygun ikliminde Hindistan, İran ve İberyayarımadasından “ithal edilen” limon, karanfil, sümbülteber ve yaseminbaşarılıbirşekildeyetiştirildi.Buradadamıtma,suyunusıkma;sıvıyağ,katıyağveçözücülerleözütlemegibimevcutteknikleruygulandı.Ayrıcayaygınsubuharıdamıtmasıileuçucuyağınıbırakmayanduyarlıçiçekler,petroleterigibi uçucu çözücüler yardımıyla özütlendi. “Güneş Kral” (“Roi Soleille”)XIV. Louis (yön. 1643-1715) döneminde kozmetik kullanımı alabildiğinegüçlenerek insanlar daimî olarak delicesine bir tutku ile kabarık perukalartakıyor, daha güzel ve daha ilginç görünebilmek için yüzlerine güzellikyakılarıyapıştırıyorveperukalar,yüzler,giysilervetümbedenpudralanıyor,kadınlarterkokularınıgidermekiçinkoltukaltlarınaiçikokulubitkilerledolukeselerkoyuyorlardı.Çoğuzamangüçlüparfümlenmişpudralar,bedenkirinive bedendeki kötü kokuyu uzaklaştırmaya yönelikti; çünkü o zamanlar pekçokinsan,haftalarboyubanyoyapmamakgibibiralışkanlığasahipti.159KralXIII.Louis’ningözdeparfümüneroliidi.XIV.Louis’ninmetresiMadamedeMontespan (1640-1707), XV. Louis’nin gözdeleri Madame de Pompadour(1721-1764) ve Madame du Barry (1743-1793) ile XVI. Louis’nin (yön.

1774-1793) eşiKraliçeMarie-Antoinette (1755-1793), aşırı biçimdeparfümdüşkünü ve tüketicisi idiler.178Güzel kokuların son “altın çağı”,XV.Louis(yön. 1715-1774)Fransa’sındayaşandı.XV.Louis, krallık binalarının, giysive mobilyalara varıncaya dek her gün farklı bir parfümle spreylenmesinibuyurmuşvesarayı,“parfümlüsaray”diyeünlenmiştir.Budönemdesaraylıkadınlar her gün ayrı bir koku kullanıyordu ve Markiz Pompadour, güzelkokular içinyılda500binLivres’denfazlaharcamayapıyordu.Odönemde,konuşurken ağızdan yayılacak güzel kokulu nefesle karşıdaki insanıetkilemekiçin,ağzıniçindeiçiparfümdoluküçükşişeciklerbulundurulmasıdayaygınbirmodaidi(ŞEKİL92).164

ŞEKİL92.Fransızgeziciparfümsatıcısı,ürünlerinisergilerken(N.Larmessin,bakırkazımaresim,1695).75

Fransa Kralı XIV. Louis’nin “leş” gibi koktuğu, Versailles Sarayı’nınmerdivenlerinin ise sidikkoktuğusöylenir.Avrupa’da“kötü”kokularakarşıhoşgörünün azalması, 19. yüzyılda yeni hijyen uygulamaları sonucundaortayaçıkmıştır.Uygarlığınyükselmeöyküsünün,çeşitlitürdenkötükokularakarşı gösterilen geniş bir hoşgörüden, kötü kokmama görüşün yerleşmesiyönündeolduğusöylenebilir.

İtalyanRönesans’ındaveözellikledeXV.LouisFransa’sındagüzelkokular

aşırı derecede kullanılır olmuştur. Bu durum, o dönem insanlarının,anlamsızlık derecesinde pis olmaları ile açıklanmaktadır. Sarayıkokulandırmak için her gün başka bir koku serpiliyordu. Ayrıca eldiven,ayakkabı, çoraplar, gömlekler ve hattâ madeni paralar, kısaca her şeyparfümlenmekteydi.Giysi kollarında, içlerimisk,muskat ağacı çiçekleri vekimyon tohumları dolu ajurlu şık gümüşkürecikler taşırlar, ellerinde ambertaçları tutarlar ve fildişinden kâseleri gülsuyu ile doldururlardı. Temizlikkavramından, her şeyden önce “kuru tuvalet” anlaşılıyordu. Suyla, enfazlasından “görünür” vücut kısımları olan eller ve yüz yıkanır, geri kalanvücutkısımlarıisesilinipparfümlenirdi.Saçlarıntemizlenmesiiçinalışıldığışekliyle pudra kullanılır ya da kafa derisi konyakla ovulurdu. 18. yüzyılınsonunadoğruhayvansalkokumaddelerikullanılmazoldu.Ağzıgülsuyu ileçalkalamakvenefesisüsenmerhemiilekokulandırmak,alışılmışbirşeydi.54

Avrupa’nın “koku mutfağı” olan Grasse yöresi, Côte d’Azur’ün artülkesindeCanneskentine17kmuzaklıktadır.Dünyadoğalparfümüretimveticaretinin merkezi olan Grasse’ın yumuşak iklimi, zengin çeşitteki çiçekyetiştiriciliği için çok uygundur. İspanya’daki İslâm egemenliği sırasındakurulan yüksekokullardan sağlanan oryantal tıbbî, farmasötik ve parfümeribilgileri en geç 16. yüzyılda belirli bir temas içine girmiştir. 1181 yılındayörede kurulan Montpellier Üniversitesi’nden, tıp biliminin yanı sırabaharatçı-eczacıların farmasötik bilgi gereksinimini de karşılanmış,parfümler, pomatlar ve panzehirler geliştirilmiş, burada parfüm eldesi içinilkeldamıtmayöntemlerideuygulanmayabaşlanmıştır.1595’teburayıziyareteden soylu bir konuğa, bir küçük şişe (flakon) dolusu portakal çiçeği suyu,yöresel ürün olarak armağan edilmiştir. Buna bakılarak da Fransızparfümcülüğünün başlangıcının 400 yıl önceye dayandığısöylenebilmektedir.150

PatrickSüskind’in(doğ.1949)DasParfüm:DieGeschichteeinesMörders(Koku:BirKatilinÖyküsü)(Zürih,1994)adlıtanınmışromanındaikidünyaiç içe işlenmektedir. Bir yanda parfüm ve parfümcülerin kokulu dünyası,diğer yanda ise 18. yüzyıl Fransız kentlerinde insan idrar ve pisliklerininyarattığı iğrenç kokan dünya. Günümüz insanının o dönemin iğrenç kokandünyasını zihninde canlandırması pek kolay değildir. Sokaklarda hayvandışkıları, duvar diplerinde insan sidiği kokuları, ahşap evlerin çürüyentahtalarındanyayılanküfkokuları,evmutfaklarındançürüklahanavekoyunyağı kokuları, havalandırılmayan odalardan yükselen tozların yaydığı küfkokuları, yatak odalarında depolanan yağlı salamura kokuları, nem kokanyaylı somyalar, akşam yemeği artığının “Ben burada unutuldum!” diyebağıran kokuları, şöminelerden kükürt kokuları, sepihanelerde aşındırıcıçözeltilerin kabartarak yaydığı leşi andıran kokular, mezbahalardan yayılanpıhtılaşmış kan kokuları, yıkanmamış giysilerden yayılan ekşi ekşi ter

kokuları, ağızlardaki diş çürüklerinin nefretî kokuları, pisboğaz midelerdengelen soğan-sarmısak kokuları, kart bedenlerden yayılan eski kaşarı andırırtenkokuları,iyileşmeyenyaralardanyayılanirinkokuları…

Süskind’egöreçiçekkokularınıakışkan(sıvı)halegetirmesanatı,MauritiusFrangipani tarafından ustalıklı olarak uygulanmış, güzel kokulu çiçeklerinözleri alkol içine çekilerek güzel kokular üretilmiştir. Buna göre mutlakesanslar,çiçekyağları,tentürler,bitkiselvehayvansalmaddeözleri,salgılar,balsamlar, reçineler ve de kuru, sıvı ya da mum türünde diğer eczalar,merhem (pomat), pasta, pudra, sabun, krem, briyantin, sakal yağı, güzellikmaskeleri gibi çeşitli biçimler eşliğinde banyo sularına, losyonlara, kokulutuzlara, tuvalet sirkelerine ve çok sayıdaki parfümlere dek çeşitli mallar,parfümcülertarafındanpazarlanıyordu.54Eserde,parfümhazırlamauğraşışuilginçanlatımladilegetirilmektedir:“Parfümustası,tuğladanörülübirocağıyakar ve üzerine, dibini bolca örtecek kadar su konmuş bakır imbiğiyerleştirirdi. İçine bitki parçalarını atar, çift çeperli ‘Mağripli kafası’nı(sarığa benzer bir tür imbik başlığı) imbiğin başına geçirir, buna da suyungirmesi ve çıkması için iki hortumcuk takardı. Bu düzenek, soğutmayısağlıyordu; eskiden ise, oluşan buharı yoğuşturmak üzere soğutma işlemi,yelpazelemeyle yapılıyordu. Usta, ardından ateşi körükler, imbikten yavaşyavaş gurultular gelmeye başlardı. Bir süre sonra da sıvı, ‘Mağriplikafası’nın üçüncü hortumundan toplama şişesinin içine, önce çekingençekingen, damla damla, sonra iplik gibi incecik akmaya başlardı. Şişenindibinde,kokusuçokhafifolançiçeksuyu,üstkısımdaisesafyağyadaesansbulunurdu.Çiçeksuyu,şişeninalttarafındakibirmusluktandışarıakıtılırdı.İmbiktençekilensıvı,sugibidupdurugelmeyebaşlayınca,kazanıateştenalır,açar,içindepişepişeposasıçıkmışbitkileridökerdi”.179

17.,18,vehattâ19.yüzyıldaparfümlerhisteri, âdetkesilmesi,melankoli,kuruntu,migren,soğukalgınlığıdâhilhemenhertürlüfizikselyadazihinselrahatsızlıklarda ilaç olarak kullanılmıştır. Geç 18. yüzyıla kadarestetikliğinden çok, tıbbî amaçlarla kullanılan en popüler koku maddeleri,hayvansalkaynaklıgüçlüveağırkokuluparfümlerdi.

Hayvansalkokumaddelerininenönemliikitemsilcisiambervemisktir.Akamber, balinanın (“Physetermacrocephalus”) bir boşaltım ürünüdür; esmeramberisekaşalot(amber)balığınıniçorganlarındayağlanmayoluylaoluşanbalmumubenzeri bir üründür ve insanlar içinmiske benzer bir anlam taşır.Farsça’da“misk”sözcüğü,Sanskritçe’de“erbezi/testis”anlamına“muskas”sözcüğünden türemiş olup Ortaçağ Avrupa’sında “bisam” ve “moschus”şekillerindekullanılmıştır.Çeşitlikültürlerdeözelliklesinirsel rahatsızlıklarakarşı ilaç olarak, veba salgını dönemlerinde ise küçük parçalar halindeyutularak da kullanılmıştır. Misk, Çin, Nepal ve Tibet’te yaşayan genç ve

erkek misk geyiği ve de misk keçisinin karnındaki bir bezde bulunan vekuvvetli kokan bir salgıdır. Bunların cinsel kızgınlık dönemlerinde ya daçiftleşmeleri sırasında onların keselerinden ele geçirilir ve bumaddeleri elegeçirmekiçinhayvanlarıöldürmeyegerekyoktur.Misk,Antikçağ’ınbirilacıolup şarapta çözülerek afrodizyak olarak kullanılmıştır ve günümüzparfümerisinin de önemli bir bileşenidir. Amber (“ambra”) ve misk(“moschus”) dışındamisk kedisinin özel salgı bezlerinden elde edilen civet(Alm.“Zibet”,Fra. “civette”) ile kunduz hayası yağı ya da kastoryum (Lat.“castoreum”, Alm. “Bibergeil”) da güzel kokan hayvansal maddelerdir.141Kunduzun, gerektiğinde kendi kendini hadım ettiği, avcıların kendisiniyakalamak istediklerinin sezince, hayalarını dişleriyle koparıp avcılarınyolunaatarakonlardankaçtığı söylenir.180 “Geyik boynuzu yağı” ise, geyikboynuzunun kuru damıtılmasında ele geçen keskin ve kötü kokan bir yağ(“oleumcornucervis”)olupherhangibiruçucuyağiçermemektedir.

Avrupalılar hayvansal kökenli kokuları ilkolarakAsya’dakeşfettiklerindebunların erotik uyarıcı olduklarını da saptamışlardır. Bunlar Eskiçağ’lardanberi afrodizyak ve ilaç olarak kullanılmışlardır. Bunlar günümüzde parfümüretiminde bitkisel koku maddeleri ile aynı ayarda yaygın olarakkullanılmaktadırlar. Parfümcülerin kendi özel kokularını geliştirmedeyararlandıklarıhayvansalsalgılarvebuhayvanlarınbaşlıcayayılımbölgelerişöyledir: Kaşalot (amber) balığının bağırsaklarından çıkarılan amber(afrodizyak etkisi olduğu söylenir); Kanada, Sibirya, Volga nehri dolayı veLitvanya’dayayılımgösterenkunduzuncinselsalgısı;Asya’daÇin,NepalveTibet’teyayılımgösterenmiskgeyiğinincinselsalgısı(1kgmiskeldeetmekiçin 120 misk geyiğini öldürmek gerekiyordu!); Hindistan, Endonezya veAfrika’dayayılımgösterenerkekvedişimiskkedisinincinsel işaretsalgısı.Bu dört kokumaddesinin –amber, kunduz hayası yağı, misk geyiği / miskkeçisimiskivemiskkedisimiskinin-yerlerinezamanlasentetiklerikonmuşsada, bu hayvanlar hemen hemen soyu tükenme derecesine varıncaya dekavlanmışlardır.Baştabudörthayvansalkokumaddesiolmaküzereyanısıramür,akgünlük,aselbent,sandal,ladenvetonkafasulyesi(kumariniçerir)gibimalzemeler,kolayuçucukokubileşenlerinin“uçuculuközelliğini” frenleyipkalıcılığınıartırmaküzereparfümlerdefiksatör(kokubağlayıcı,sabitleştirici)olarakvazgeçilmezaraçolarakkullanılmışlardır.54

Hamamkozmetiğiüzerine15.yüzyıldankaynaklananbirkitapçıktaFransızsabunu, kepek suyu ve krem tartar yağı, güzelleştirme aracı olarak; bir türmummaskesi (tüm boya kirlerini uzaklaştırmak için), “brezilya odunundankırmızı allık”, olasılıkla toz haline getirilmiş siklamen yumru köklerinden(“Panisporcinus”)hazırlanmışbeyazdüzgün ileçatlamışpürüzlüdudaklarave kırışmış kuru yüzler için merhemler önerilmektedir.54 Krem tartar,potasyum bitartarat (KHC4H4O6) bileşimli bir tuz olup şarap taşı adı da

verilir.

Araplarda alkolü ilk kez el-Râzî’nin 10. yüzyılda ürettiği kabul edilir.Ancak ondan bağımsız olarak simyacı Basilius Valentinus (asıl adı JohanThölde) (1565-1614), 1450’deFransa’da alkolüyenidenkeşfetmiştir.Budatuvaletsuyuolaraktanınanalkollüparfümlerinüretimineyolaçmıştır.AncaktuvaletsuyununtarihtekiilkörneğininMacarKraliçesiElizabeth’eaitolmasıda şaşırtıcıdır. Taze biberiye bitkisinin alkol içinde damıtılmasından eldeedilen ve bir keşiş tarafından formülü kraliçeye verildiği söylenen bukokunun ortaya çıkış tarihi 1357’ye doğrudur.Kraliçenin bu kokunun gücüsayesindeguthastalığındankurtulduğu,uzunyıllardinçliğiniveçekiciliğinisürdürdüğü, hattâ 72 yaşındayken bile Polonya Kralından evlenme teklifialacakkadargüzelolduğusöylenir.Önceleri“MacarKraliçesininSuyu”,dahasonraları da “Macar Suyu” (Fra. “Eau de la Reine de Hongrie”, Alm.“UngarischesWasser”)olaraktanınmışolanbutuvaletsuyuileFransaKralıXIV.Louis’nindetedavigördüğüsöylenir.“Karmelitsuyu”dabenzerşekildeoğulotu (melisa) ve lavantadan elde edilir. Ancak en ünlü tuvalet suyu1690’lardaİtalya’dayapılmıştır.“KölnSuyu”(Alm.“KölnischWasser”,Fra.“Eau de Cologne”) adını alan bu kokunun üretimi ve ünü bugüne kadarsürmüşolupTürkçe’yeönce“kolonyasuyu”diyegirmiş,dahasonraüretilenbunabenzertüm“eaudetoilette”türleri“kolonya”şeklindeadlandırılmıştır.Ancak kolonya adı verilen “hafif tuvalet suyu” kategorisi, koku içeriğibakımındanklasik“KölnischWasser”dençok farklıdırveyalnızca (yüzde3koku maddesi + en az yüzde 70 alkol + damıtık su) bileşimi bakımındanbirbirinebenzerler.“KölnischWasser”dealkolyüzdesidahayüksek,damıtıksuyüzdesiisedahadüşüktür.Ancakiyikalitede“KölnischWasser”eldesiiçinkarışımenazaltıay,kimizamandabiryılıaşkınsüremeşeodunundanfıçılariçindedinlendirilerekolgunlaştırılmalıdır.

Kolonya,tuvaletsuyuveparfümünayrımı,içinekatılan“esans/etilalkol”oranına göre değişir. Bu oran kolonyada yaklaşık yüzde 3’tür. En yaygınparfümşekliolan“eaudeparfum”(parfümsuyu)yada“parfumedetoilette”(tuvaletparfümü)[kısaca“parfüm”]yüzde8-15oranındakokubileşeniiçerirvebununkokusudiğer türleregöredahakalıcıdır.“Eaude toilette”(tuvaletsuyu)enhafifparfümşeklidirvebunlarınkokubileşenlerininyüzdesiyüzde5-8 olup alkol dereceleri 60o-80o dolayındadır. Parfümlendirilmiş alkolçözeltisiolan“losyon”unalkoloranıisedahadüşüktür(50o-70o).141,150

“KölnSuyu”nunöyküsünegelince,Milano’lubirberberveparfümcüolanGiovanniPaolodeFeminis(1660-1736),Floransa’dakiSantaMariaNovellaManastırı’ndan “Macar Suyu”nun bileşimini öğrenmiş, 1695’te Yukarıİtalya’danKöln’egöçettikten sonrayayeteneğiyleyada rastlantısalolarakkendi formülünü geliştirmiştir. Yine İtalyan kökenli ve Feminis’in akrabası

olan “Yaşlı” Johann Baptist Farina da, 1709 yılında Almanya’nın Kölnkentindekendigüzelkokufirmasınıkurmuşvefirmanınbaşına,“parfumeur”olarak oğlu Giovanni (Johann) Maria Farina’yı (1685-1766) getirmişti.İtalya’da SantaMariaMaggiore e Crana (Novara) doğumlu olan Giovanni(Johann) Maria Farina, Feminis’in yeğeni idi. Feminis bulduğu kokureçetesiniMariaFarina’yavermişveMariaFarina,1709yılındabelirliuçucuyağların alkollü çözeltisinden, bugüne dek bilinen Fransızca adı ile tanınan“Eau de Cologne”u (“Köln Suyu”) yaratmıştır. 18. yüzyıl başlarındaAvrupa’da ticaret dili Fransızca olduğundan, ürünün adının Fransızcaolmasına şaşmamak gerekir. 1700’lü yılların başında Alman pazarlarındatüccarlar,değişikbileşimlerhalindekimallarını“AquaMirabilis”(“MucizevîSu”), “Eau de la Reine de Hongrie” (“Macar Kraliçesinin Suyu”), “EauImperiale” (“İmparatorluk Suyu”) ve “Eau d’Ange” (“Melek Suyu”) gibiadlar altında pazarlıyordu ve bunların üreticileri belli değildi. Kimine göre“KölnSuyu”Farina’nınözgünbuluşu,kiminegöredeFeminis’inreçetesiningeliştirilmişidir.Köln’desaygınbiryurttaşolarakyaşayanvelavantayağıvebiberiyeyağıgibi“Fransızmallarıveilaçları”nınticaretiileuğraşanPaolodeFeminis, bu damıtılmış “su” ile denemeler yapmış ve başlangıçta bu suyu“EauAdmirable(“MucizevîSu”)diyeadlandırmıştır.Önceleritıbbîetkisiönplana çıkartılarak ilaç olarak satışa sunulmuş ve “haftada birkaç kezuygulanmakvetoplam50-60damlatutacakşekildeşarap,suyadaetsuyunadamlatılarakkullanılması“ önerilmiştir. “KölnSuyu”nun 1709 tarihli özgünreçetesi, Feminis’e dayanmaktadır. Bunda, temel bileşenler olan bergamutyağı, turunç yağı, lavanta yağı, karanfil yağı, portakal çiçeği yağı, biberiyeyağı,limonyağı,neroli(acıportakalçiçeğiyağı),karanfilvemisk,safalkoliçinde hafifçe ısıtılarak sindirilmişti.54, 150 “Eau de Cologne”, cilt parfümüolarakkullanılmasınınyanısırabanyosuyunakatılıyor,şaraplakarıştırılıyor,kesmeşekerüzerinedamlatılarakyeniyor,ağızçalkalamadakullanılıyor,hattâlavman olarak ya da yara lâpası bileşeni olarak kullanılıyor, ona çılgıncatutkunolankimileriisedoğrudanvücudunaenjekteettiriyordu!141,181

Farina’nın“EaudeCologne”u,piyasadakibenzerürünlerisilipsüpürmüştü.O günlerin bu durumu, bir yazar tarafından, Fransızca ada öykünme olarakkaleme alınan Oh! De Cologne adlı kitabında yansıtılmıştır. Farina’nın“mucizevî suyunun” iyileştirici gücü simyacılar, eczacılar ve rakipparfümcüler tarafından ilkin kuşkuyla karşılanmıştır, çünkü Farina harikasuyunu bizzat damıtmayla hazırlamıyor, hazır satılan yağları toplayarakalkolde çözüp şişeliyordu. Bunun için büyük bir tesis gerekmiyordu ve 16.yüzyıldanberibilinenvekullanılmaktaolan13çeşituçucuyağhazırşekildepiyasadansağlanabiliyordu.“KölnSuyu”nunkesinözgün reçetesi sırolaraksaklanmış olup ayrıntılı formülün ne olduğu tam bilinmemektedir.Evlenmeyen ve çocuğu bulunmayan Farina, akrabaları, kardeşleri ve

yeğenleri ilebirlikteuzunyıllar “KölnSuyu”nunüretimiyleuğraşmıştır. 150Firmanınyönetimindeyeralandahasonrakikuşaklararasında“Genç”JohannBaptist Farina (1758-1844) ile Jean Marie Farina (1809-1880) firmanıngelişiminedamgalarınıvurmuşlardır.

Maria Farina, Köln kentindeki ünlü parfümünü 1709 yılında üretmeyebaşladıveilkfabrikasını1710yılındakurdu.YediYılSavaşları’ndan(1756-1763) sonra bu “Aqua mirabilis”i (“mucizevî su”) üretenlerin sayısı 114’eyükseldi. Bunu çok beğenen Fransız askerleri, dönüşlerinde bundan Paris’egetirdiklerinde “Eau de Cologne” diye nitelediler. Köln şehrinde oturanparfümcü Wilhelm Mülhens, bunu “4711” numarası altında üreterekünlendirdi.Üreticifirmanınadresi,“EaudeCologne&Parfumerie–FabrikGlockengasse No. 4711, Ferdinand Mülhens’in Atlı Postasının Karşısı”şeklindeydi. Napoléon Bonaparte ve Goethe buranın müşterileriarasındaydı.164Başlangıçtabirtürpanzehirolaraksatılan“EaudeCologne”,Napoléon Bonaparte’ın 1810 tarihli bir kararnamesi ile parfüm olarak dasatılmaya başlandı. Napoléon’un bu kararnameyi imzalamasının nedeni,kendisinin“EaudeCologne”aduyduğuaşırı ilgiydi.Napoléon, temizliğevegüzel kokulara aşırı derecede düşkündü. Onun seçkin sabunu “BrownWindsor”, bergamut yağı, kuru karanfil yağı ve yasemin yağı içeriyor veİngiltere’den geliyordu. Ellerine sürekli olarak parfümlü kremler süren vesavaşzamanlarındaparfümlüeldivenlerkullanmayıihmaletmeyenNapoléon,kimi günler (özellikle savaştan hemen önce) bir şişe “Eau de Cologne”içmekle kalmıyor, günlük banyosunun ardından bu hoş kokulu sıvıdan hersabahkafasındanveomuzlarındanaşağıbirşişedöktürüyordu.Napoléon’unaydaaltmışşişedenfazla“EaudeCologne”kullandığısöylenmektedir.12

Uluslararası parfümcülük dili Fransızca’dır. Bunun en yalın göstergesi,özgün şekliyle bir Alman üretimi olan “Köln Suyu”nun özgün adı olan“KölnischWasser”adıpekbilinmezvekullanılmazken,parfümeridünyasındabunun yerine, Fransızcası olan “Eau de Cologne” adı kullanılmaktadır.Parfüm üretimi “Köln Suyu” dışında öncelikle Güney Fransa’da Grasse veMontpellier’de ve Paris ve Londra’da odaklanmıştı. Çoğu doğal yağlar,parfümcülerin “Mağripli kafası” (“Mohrenkopf”) diye adlandırdıklarıdamıtma aygıtında kazanılıyordu. Bu ad, aygıtın üzerine yerleştirilen veiçindesoğuksubulunanyoğunlaştırmatasıbirsarığa(türbana)benzediğindenverilmişti. Buharlar hem su hem de yağ içeriyordu. Damıntı, damla damla“Floransaşişesi”diyeadlandırılanbirşişeiçindetoplanıyorveyağtabakası,özgül ağırlık değerine bağlı olarak su tabakasının üstünde ya da altındatoplanıyordu. Özütlemenin başka olanakları da vardır: Anflöraj (Fra.“enfleurage”), uçucuyağ içeriği çokdüşükolanvedamıtmayoluyla esansıalınamayan yasemin ve teber (tutya çiçeği) gibi çiçeklere uygulanan biryöntemolupbundayağevresiçiçekkokusuyladoyanadekçiçekler,eritilmiş

domuzyadadanayağıgibikötükokubileşenleriiçermeyenhayvansalsabityağlarıniçindesoğuktabekletilir(Fra.“enfleurageàfroid”:soğukanflöraj),yağ evresi koku bileşenlerine doyurulduktan sonra yüksek yüzdeli alkolebatırılarakgüzelkokularalkolevresinegeçirilir(lavaj).50-70oC’daçalışılanmaserasyon [Fra. “macération” ya da “enfleurage à chaud” (“sıcakanflöraj”)]işlemindeiseçiçeklersıcakyağiçindeyumuşatıldıktansonrasıcakyağ boşaltılır ve üzerine yeniden taze çiçek konur. Sonunda bunun daardından, anflörajda olduğu gibi kokulu yağ evresine alkol eklenerek lavaj(yıkama) işlemi uygulanır.54, 150 Anflöraj yöntemi, Homeros (İÖ 8. yüzyılortaları) zamanında da biliniyordu. Günümüzde anflöraj yöntemi yalnızcaFransız kenti Grasse’daki parfümeri fabrikasında uygulanmaktadır. Bunda,eskiMısır’da da kullanılan gelenekle, 2 kısımdomuz yağı ve 1 kısım sığıryağıkullanılır.Çiçeklerintaçyaprakları,herikiyüzeyineincevekokusuzbirhayvansal yağ karışımı sürülmüş cam levhalar arasına serilerek bir sürebekletilir; hayvansalyağ tabakası, uçucuyağladoyanakadaryeniyapraklarserilip alınarak bu işlem sürdürülür; cam levhalara çok fazla bastırmadançiçeklerden yağa geçen koku bileşenleri, buradan etil alkolle özütlenerekalkol içine çekilir. Bu alkollü özüt, -20oC’da süzülerek hayvansal yağ vemumlardanarındırılır.Vakumluortamdaalkolünuzaklaştırılmasıyla“absolü”adıverilenkokuürünüeldeedilir.Buyöntem, ısıyadayanıklıolmayan,çokduyarlıvenazikçiçeklereuygulanır.141

İngiltere’de Kraliçe I. Elizabeth (1533-1603) döneminde pomat, kokulusular ve tütsüler türünde parfüm kullanımı başlamıştır. 17. yüzyıldaAvrupa’da kozmetiklerin kullanılması çok yaygınlaşmış ve birçok Avrupaülkesinde kozmetik kullanımını yasaklayan yasalar konmuştur. İngilizParlamentosu’nun 1770 tarihli bir yasasına göre, bir kadının, parfüm vedeğişikgiyim-kuşammarifetiylebirerkeğievlenmeyetavlaması,büyücülükleeş tutuluyorveyapılanevlilikgeçersizsayılıyordu.Bunagöre:“Yüzboyası,koku, takma diş, takma göğüs ve kalça, topuklu ayakkabı kullanarak kocabulan tüm kadınların evliliği, kocası şikâyetçi olduğunda, yasa karşısındahükümsüzdür. Bu suçu işleyenler göz boyamacılıkla suçlanacaktır”. Odönemde, özellikle “pomander” (“amber elma’sı” anlamına gelecek şekildeFra.“pommed’ambre”, İta. “pomä ambre”→ “pommander”; bunların yanısıra “koku elması” anlamlarında Almanca’da “Riechäpfel” ve Fransızca’da“pommes de senteur” terimleri de kullanılmaktaydı) diye adlandırılan kokugerdanlığıçok tutuldu.Bundaçeşitli reçineveçiçeklerinyanı sıraönceliklede güçlü kokuya sahip hayvansal koku maddelerinden (amber, “zibet” ve“moschus” gibi misk çeşitlerinden) hazırlanan topakların küre şeklindebiçimlendirilen süslü metal kapçıkların içine konması ve gerdanlık halinegetirilip zincirle kadınların boynuna takılması söz konusu idi.164 Zamanlayeni kokular geliştirilmiş, bu uğraş Fransız Devrimi sırasında da

duraksamamış, hattâ üretilen yeni bir parfüme “Parfum a la Guillotine”(GiyotineUygunParfüm)adıverilmişti.

Fransız Riviera’sı uçucu yağ üretiminde en büyük tek merkez olmasınakarşın,doğalbirtekeldeğildi.Sicilya’nınbergamutvelimonyağlarıünlüydü.Sandal ağacı Zengibar’dan, lavanta çiçeği İngiltere’den, gül ağacıBrezilya’dan, anason ve tarçın Çin’den, meyankökü Türkiye’den, kâfurFormoza’dan, gül Bulgaristan’dan (Kızanlık / Kazanlık yöresinden)sağlanıyordu. Misk ise bir hayvansal ürün olup Orta Asya’nın boynuzsuz,küçük, geviş getiren bir hayvanı olan erkek dağ ceylanı ya da miskgeyiğinden(“Moschusmoschiferus”),Habeşistan’dauzunbacaklıvahşimiskkedisinden (“Virerra”) ya da Moğolistan dağlarında yaşayan aşırı korkak,küçük misk keçisinden (“Moschusmoschiferus”) elde ediliyordu. Dağlardayaşayanerkekmiskgeyiğiningöbeklerininaltbölümündekikantorbasından,yanık kırmızı renkte pelte şeklinde 5-6 cm uzunluğunda ve 3-4 cmgenişliğindecevizbüyüklüğündebirkeseniniçindebulunanbugüzelkokuyuhayvan, dişiyi çekebilmek amacıyla kullanır. Avcılar tarafından tuzakkurularakyakalanangençhayvanın salgı bezi çıkarılır.Yalnızca erkekmiskgeyiğinin salgı bezi, bir yıl içinde 25 gram kadar bu güzel kokuyusalgılamaktadır.NaneyağıvepelinyağıiseAmerika’dansağlanıyordu.Miskotu(“Mimulusmoschatus”)dabenzerkokuyasahiptir.182Osmanlılardamiskkedisinin kuyruğu, çamaşır bohçalarına ufak keseler içinde konur, kimikimselerbunukoyunlarındataşır,ısındıkçagüzelbirkokuyayardı.98

MODERNÇAĞDAPARFÜMHAZIRLAMASANATIÜZERİNE

Bitkisel kokular, bitkilerin çiçek, yaprak, sap, yemiş, meyve kabuğu,üzümsümeyve, tohum, kök, dal, odunsu kısım, ağaç kabuğu, iğne yaprak,reçine gibi kısımlarından, otlardan ve ağaç yosunlarından eldeedilebilmektedir. Bunlardan uçucu yağlar presleme ya da damıtma yoluylakazanılırken, “concrète”ler uygun bir hidrokarbon çözücü ile çekip alma(özütleme) yoluyla, mutlak esanslar ise “concrète”lerin alkolleözütlenmesiyle elde edilirler. Bir kısmı hâlâ kullanılmakta olan parfümbitkileri arasında önde gelenler şunlardır: Damıtma sırasında ısı etkisiylebozunan limon, bergamut, portakal, mandalina ve greyfurt gibi turunçgilkaynaklı uçucu yağların eldesi, onların kabuklarının mekanik olaraksıkılmasıyla elde edilir. Kokulu yoncalar ailesi (palmaroza yağı, limonotuyağı, limon yağı), sümbülteber (onun çiçekleri güneş doğmadan öncetoplanmalıdır), mavi süsen (süsen kökü yağı ya da menekşe kökü yağı),karanfil otu (kurutulmuş çiçek tomurcukları ve yapraklardan karanfil yağı),amberçiçeği(köklerdenaselbentbalsamı);meşenin,çamınveladinin(“Pinuspicea”) kök ve dalları üzerinde büyüyen ciğerotu (“Hepaticae”; özütlemeyoluyla parfüm yapımında koku sabitleştirici olarak kullanılan resinoid,ondandamutlakesanseldeedilir),Ylang-Ylangyadakanangaağacı(Ylang-Ylang yağı), tarçın ağaççığı (tarçın yaprakları ve tarçın kabuğu yağı),sardunya (sardunya yağı), gül bitkisi (elle toplanan çiçek yapraklarındangülyağı), amber ağacı, bergamut ağacı (yeşil meyve kabuklarındanpreslenerek elde edilen bergamut yağı, “Eau de Cologne” için önemli birkokubileşenidir),turunçağacı(çiçeğindenneroliyağı,olgunlaşmamışküçükmeyve, yaprak ve dallarından elde edilen uçucu yağ), paçuli ya da tefarikağaççığı(→paçuliyağı),mersinağacı,yasemin,lavanta,biberiye,kekikotu,lim(misketlimonu),mandalinavepekçokbaşkaları.BubitkilerinçoğuözelolarakGüneyFransaveİtalya’datarlalardayetiştirilmektedir.Örnekolarak1kg limonotu yağı elde edilmesi için 200 kg limonotu damıtmak gerekir veyaklaşık 1000 kg menekşe yaprağından 30 g dolayında uçucu yağ eldeedilir.54

Bulgaristan’da 300 yıldan beri dünyanın en büyük gül yetiştiriciliğisürmektedir (ŞEKİL 93). Burada kilometrelerce uzanan gül tarlalarındadışsatıma yönelik “Rosa damascena M.” yetiştirilmektedir. “Rosa gallica /RosacentifoliaL.” (Frenkgülü,kırmızıgül)üretimindenyılda345-750 tongülyağı çıkarılmaktadır. Bir litre gülyağı için 600 kg gül yaprağı gerektiğidüşünülürse,üretilengülünçokluğuanlaşılabilir.141

ŞEKİL93.Bulgaristan’dagülyağıüretimi:Bubasitdüzenekte,odunyakılarakısıtılandamıtmakabındançıkandamıtmaürünleri,damıtmabaşlığınıntepesindençıkıpaşağıyauzananiletimborusuile

içisoğutmasuyudoluolanbirfıçınıniçindenboyluboyuncageçmekteveürün,aşağıdanşişeleretoplanmaktadır(ahşapoymaresim,~1880).141

Bitkilerdenuçucuçözücülerleözütlemeyoluylaparfümeldesindeilkcesuradım 1894’te Grasse’da atılmıştır. Bu yöntemde bütan ve petrol eteri gibihidrokarbon çözücüler kullanılmaktadır ve soğukta çalışma avantajı vardır.İşlemsırasındabitkidenkimiinceyağlarveboyarmaddelerdeçekilmektedirve çözücü geri kazanımı, işlem sonrası uygulanan damıtma ilegerçekleşmektedir. Çözücünün uçurulmasıyla geriye kalan merhem ya damum benzeri, kimi zaman sert bir kitle halindeki ürüne, konkret (Fra.“l’essence concrète” ya da kısaca “concrète”, İng. “concrete”, Alm.“Konkret”) adı verilir. Mumundan ayırmak için alkolle muamele edilirse“mutlakesans”yada“safçiçekyağı”(“l’essenceabsolue”)elegeçer.Enince“absolue”ler (absolü) “parfait” ya da “prima” (“mükemmel”) diye nitelenirve en yüksek fiyat biçilir. Konkret yöntemiyle ele geçen ürün verimlerişöyledir:150

1000adetbergamutkabuğundan

1000adetlimonkabuğundan

1000adettatlıportakalkabuğundan

1000adetacıportakalkabuğundan

1000adetmandalinakabuğundan

1000kgacıportakalçiçeğinden

720kgyaseminçiçeğinden

700kggülyaprağından

1kgyağ

600gyağ

600gyağ

400gyağ

300gyağ

1kgneroliyağı

1kgyaseminyağı

1kggülyağı,eldeedilir.

1 kg yasemin 8-10 bin adet çiçek anlamına gelir ve sap ve yaprakları

olmaksızınbukadarsayıdaçiçeğinelletoplanmasınıgerektirir.Beceriklibirçiçek toplayıcı kadın, saatte 4-5 bin çiçek toplayabilir. Bu doğal kokumaddesinin pahalılığı, bu sayıların büyüklüğünden kestirilebilir. Ağırlıkçayüzdeyadabindebirkaçlıkkokuluesansdamlalarıeldeetmekiçinçokgenişçayırlardabitkiveçiçekyetiştirilmesigerektiğindenzahmetlibiruğraştır.150

Grasse’dagünümüzde20bin insanbitkilerle,onlarınkorunmasıvehasadıile uğraşmakta ve yılda 3700 ton çiçek ve bitki yetiştirmektedir. Ancakoradakiparfümüreticilerbununlayetinmemekte,diğerbitkiselvehayvansalparfüm hammaddelerini de dışalımla sağlamaktadır. Bu bağlamda paçuliyaprakları Sumatra’dan, süsen kökleri Toskana’dan, meşe yosunu eskiYugoslavülkelerindenveMacaristan’dan,sandalağacıodunuHindistan’dan,tarçınkabuklarıSeylan’dan,kurukaranfilMadagaskar’dan,reçinevebalsamPeruveTürkiye’den,hayvansalkokueczalarıÇin,EtiyopyaveKanada’dangetirilmektedir. 19. yüzyıl sonlarına doğru Grasse’lı girişimciler Fransa’nındenizaşırı sömürgelerinde koku bitkilerini kültüre almış ve oralarda parfümişleme merkezleri kurmuşlardır. Böylece örneğin Madagaskar’daki birkaçadadayetişenkanangaağacındaneldeedilenYlang-Ylangyağı,ilkkez1870yılı dolayındaki bir parfüm fuarında esans olarak sunulmuştur. Grasse’lıfirmalar ayrıcaKuzeyAfrika’da acı portakal, geranium, yasemin, ökaliptusgibiaromatikbitkileryetiştirmeküzerebüyükplantasyonlarkurmuştur.Dahasonra bağımsızlıklarına kavuşanTunus, Fas,Cezayir gibi bu ülkeler, bu türetkinlikleri sürdürmekte ve kendi damıtma tesislerinde ürettikleri esanslarıpazarlamaktadırlar. Grasse yöresi ilk başlarda yasemin esansını İtalya’dansağlarken, daha sonraları İtalya bu ürününü bizzat kendisi dünyayapazarlamıştır. Günümüzde dünya yasemin kokusu gereksiniminin yaklaşıkyarısınıkarşılayanİtalya,dünyadabergamutyağınındaanaüreticisidir.150

Bilimingelişmesiylekimyacılargüzelkokuverenbileşikleriçözümlemeyebaşlamışlardır.Uçucu (eterik, esansiyel) yağların çoğunun, tek bir aromatikbileşenden oluştuğu bulunmuş ve buna ilişkin hidrokarbonlara terpen’lerdenmiştir.Çiçeklerparfümlerekadınsıbirözellikkatarken,hayvanlardaneldeedilen misk gibi kokular, derinlik vermektedir. Hayvansal kokular, aslındainsanın koku alma duyusunu rahatsız edecek kadar güçlüdür, ama ötekikokularlakarıştırılıncayumuşakvekalıcıhaledönüşürler.

Parmümeri sanatının gizi, “Müziğe çok benzer biçimde parfüm de kokunotalarından bestelenir” sözleriyle özetlenebilir. Bu bağlamda parfümün demüzikte olduğu gibi tonu, titreşimi, armonisi vardır. Parfüm konusundaAlmanlar“EaudeCologne” ile, İngilizler lavantakokusu ileünkazanırkenFransızlarçoksayıdaünlüvepahalıparfümtürlerinesahipolmuşlardır.SoyluparfümhazırlamasanatçılarınaFransa’da“lesgrandsnez”(“büyükburun” /“uzun burun”) adı verilmektedir. Bunlara kimi zaman “tavşan burun” da

denmekteolupburnunudurmadankıpırdatıpdurantavşanın,yüzmilyonkokualma sinirine sahip olduğu saptanmıştır. Bunlar arasında Catherine de’Medici’nin birlikte Fransa’ya götürdüğü René le Florentin, aynı dönemdeRoma’daki ünlü parfümcü Signora Maddalena, 18. yüzyıl Londra’sındaCharlesLillys,19.yüzyılFransa’sında ise Jean-FrançoisHoubigant (18./19.yüzyıl) ile tüm “büyük burun”ların en ustası olan Pierre-François PascalGuerlain, ilkgözeçarpanadlardır.UstaGuerlain’inemrindeçalışanenünlükokuyaratıcısıiseJacquesGuerlainidi.XVI.Louisdöneminde1774’tePiverile 1775’te genç yaştaki Houbigant adlı parfüm tüccarları Paris’te parfümdükkânı açarak parfüm ve eldiven ticaretine başladılar ve sarayla da yakınilişkiler kurdular. Kraliçe Marie-Antoinette, yumuşak kokulu menekşe veçiçekparfümleriniyeğliyordu.1501830-1870arasındaparfüm,epeycegözdendüştü. Temizlik losyonu ve kolonya dışındaki kokulara ahlâken izinverilmiyordu. Parfüme yolunu tekrar açan, Fransa İmparatoriçesi Eugènie(1826-1920) oldu. Bu sonradan görme imparatoriçe, parfümcü Pierre-François Pascal Guerlain’i sarayın resmî parfümcüsü yaptı ve o da 1861yılında imparatoriçeye, onuruna ürettiği “Eau de Cologne Impériale” ileteşekkür etti.12 Bunun ardından üretilen diğer ünlü iki parfüm ise, Jean-François Houbigant tarafından geliştirilen “Fougère Royale” (“KrallıkEğreltiotu”) (1882) ile François Coty (1874-1934) tarafından geliştirilen“Jicky” (1889) idi. Bunlardan ilki, bileşiminde ilk kez sentetik bir bileşenbulunduruyorduvebumadde,1868’dekeşfedilmişolankumarinidi.Kumaringünümüzdedahaçokilaçetkenmaddesiolarakkullanılmaktadır.178

Bulgaristan’dan sağlanan nitelikli gülyağının bir damlası mendiledöküldüğündehaftalarboyuvebirkaçkezyıkandıktansonrabilegüzelkokuvermeyisürdürüyordu.Aslı“sıçankulağı”anlamınaFarsça“merzengûş”olanveArapça’ya“merzencûs”şeklindegeçenmercanköşk (Fra.“origan”,Alm.“Majoran”),yalnızcabiretbaharatıolmayıpFransızlarondanaynızamanda“L’Origan” adlı sevilen bir koku da üretmişlerdi. Fransız parfümreklamlarında “kulak arkasına üç damla”nın yeterli olduğu konusuişleniyordu.150

Fransa’da Mouson Parfümevi tarafından “Mikado”, Piver Parfümevitarafından “Trèfle Incarnat”, Spötter tarafından “Dul Parfümü”, Paul Poirettarafından“ParfumdeRosine”,JacquesGuerlaintarafından“L’HeureBleue”(1913), “Mitsouko” (1919) ve “Shalimar” (1925), Houbigant tarafından“QuelquesFleurs”(1912)ve“Chantilly”,FrançoisCotytarafından“Chypre”(1917), “Emeraude” ve “Muguet”, Caron tarafından “Muguet du Bonheur”adlıparfümlergeliştirildi.Revillon,Piver,Houbigant,Lubin(PierreFrançoisLubin, “Eau Vivifante”, 1798), Millot, Jacques Guerlain, François Coty,Caron ve Molinard gibi eski ünlü büyük parfüm firmalarının adlarınınyanında daha sonraları Chanel (“Chanel No 5”, “Captain Molyneux”, “Le

NuméroCinq”,“QuintaEssentia”),Lanvin(“Arpège”),MadameSchiaparelli(“Shocking”,“Snuff”),JeanPatou(“Joy”),RobertPiguet (“Bandit”),MarcelRochas (“Femme”, “Madame Rochas”), Carven (“Ma Griffe”, “ChasseGardée”), Christian Dior (“Diorissimo”), Le Galion (“Whip”), Grès(“Cabochard”), Guy Laroche (“Fidjy”), Molyneux (“Fête”) ve Nina Ricci(“MademoiselleRicci”)deyeraldı.150

UluslararasıtanınmışparfümeribilginiveDiepsychologischenGrundlagender Parfumerie (Parfümerinin Psikolojik Temelleri) (Berlin, 1930) adlıkitabın yazarı Paul Jellinek’in (20. yüzyıl) erojen beden kokularına ilişkinilginç görüşüne göre ter kokusu, kızıl ve siyah saçlı kadınlara günlükkokusunu,sarısaçlıkadınlaraisemürkokusunuanımsatmaktadır.

Sarmısak sonderece şifalı bir yiyecekolsa da sarmısakyemiş bir insanınteni üzerine sürülecek en pahalı bir parfüm bile etkili olmaz ve sarmısakkokusu parfüm kokusunu berbat eder! Benzer şeyler sigara / nikotinkonusunda da söylenebilir. Parfümcüler, çok sigara içenlerin, kullanacaklarıparfümünseçimineözelözengöstermelerigerektiğinibelirtmektedirler.

19. yüzyıl başlarına dek, şeker ve alkol gibi, canlıların hücrelerindenyapılan karbonlu kimyasal maddelerin laboratuvarlarda cansız maddelerdenhazırlanamayacağına inanılmıştır. Organik bileşiklerin yalnız canlıorganizmalardabulunanyaşamenerjisininetkisiyleolduğukabulediliyordu.Bu kuramdan ilk sapma, 1828’de FriedrichWöhler’in (1800-1882) organikbir bileşik olan üreyi, anorganik bir madde olan amonyum siyanattan eldeetmesiyle oldu. Ancak amonyum siyanatın yapıldığı amonyak da canlımaddelerden üretilmiş olduğundan, yaşam enerjisine inananların bir kısmıdüşüncelerindeki ısrarlarını sürdürdüler. 1845’de Hermann Kolbé (1818-1884), beklenenmucizeyi gerçekleştirdi. Kaynağı organik olmayan karbon,hidrojen ve oksijen elementlerinden asetik asiti (sirke asiti) sentezledi.Böylece Kolbé canlı hücrelerde oluşan işlemi deney tüplerinde yaparak“yaşam enerjisi” kuramını çürüttü.Bundan sonra yapılan sürekli ve düzenliçalışmalarla organik kimya gelişti ve bu arada parfüm bileşeni olabilecekkimyasalmaddelerdebirbiriardısırasentezlendi.

Nitrobenzen (Alm. “Mirbanöl”), kokulu sabun yapımında kullanılmış veacıbademyağının(benzaldehid)sahtesiolarak“mirbaneyağı”adıylaticarettekullanılmıştır. Güzel kokulu maddeleri sentezleme çabaları çerçevesindekumarin, 1868’de William Henry Perkin (1838-1907) tarafındansentezlenmiştir. 1888’de kimyacı A. Baur, belirli nitrobenzen türevlerininmisk benzeri kokuya sahip olduğunu keşfetmiştir. Berlin Üniversitesi’ndenProf. Ferdinand Johann Carl Wilhelm Tiemann (1848-1899), ömrünüaromatik maddeleri incelemeye adamıştır. En önemli buluşlarından biri,menekşenin kokumaddesini (“ionone”) sentezlemesidir.Organik kimyadaki

saflaştırma ve molekül yapısı belirleme yöntemlerindeki ilerlemeler, doğalparfümlerin gizlerinin çoğunu açığa kavuşturmuş, bunun ardından pek çokdoğalgüzelkoku,sentezyoluyladahaucuzaeldeedilebilmiştir.8

Güzel kokular, yüzde 75-90 oranında alkolün yanı sıra uçucu yağlar daiçerenbirkarışımdır.Gecekokusuolarakkullanılanparfümyada“Extrait”deuçucuyağoranıyüzde22’ninüstünde,parfümünyarıkuvvetindekitürüolan,öğle sonrası ya da gece kokusu olarak kullanılan ve “eau de senteur” dedenen “eau de parfüm”de yüzde 8-15, daha hafif olan ve gündüzlerikullanılan “eau de toilette”te ise yüzde 5-8 arasında değişmektedir. Bukokularınenhafifiveenucuzuolanvegününhersaatindekullanılabilen“eaudecologne”da (kolonya) uçucu yağ oranı, yüzde 5’in altındadır.Yavaş etkieden ve geniş vücut yüzeyine sürülerek kullanılan losyon ya da krem türüvücut parfümü yüzde 3 esans içerir. Çiçek mumuna parfüm emdirilerekhazırlanan katı parfümler ise kulak memelerine, boyun kısmına ve kollarasürülerekkullanılır.Kokununözünü,deridenbuharlaşıphavayayayılanyağoranı oluşturur. Günümüzde bir parfümün yaklaşık yüzde 85’ini kimyasalürünleroluşturmaktadır.150,183

Doğalmaddeler içindeki koku bileşenlerinin özütlenmesi kimi zaman çokpahalıyamal oluyordu. 19. yüzyıl ortalarında sentez kimyasının becerisiyleilksentetikkokumaddeleri,parfümerisanayisinegirmeyebaşlamıştır.Bunlararasındavanilin(ilksentezi1876),heliotropin(ilksentezi1869),kumarin(ilksentezi 1868) ve nitrobenzen (“mirbane yağı”) vardı. Sentetik kokularınfiyatları da daha düşüktü. Örneğin 1890 yılında 1 kg doğal vanilya esansı(vanilin) 3500 AlmanMarkı iken, 1 kg sentetik vanilin 3000Mark idi ve1908yılındasentetikvanilinin1kg’ı30Mark’adüşmüştür.Benzerşekilde1kgdoğalyaseminözününmaliyeti 30binMark iken, sentetikkarşılığıolanbenzilasetat,yalnızca10Mark’amaloluyordu.Sentetikkokumaddelerininparfümlerde kullanımına geçiş, nispeten hızlı olmuştur. Sentetik eşdeğerlerolarak misk’in (“tonquinol”), menekşe kokusunun (“ionone”), çiçek açmışyoncakokusunun(“isoamylsalicylat”),bergamutyağının(“linalylacetat”)veneroli’nin (antranilik asit metil esteri) sentetik şekilleri üretilmiştir. Doğalkoku maddelerinin kimyasal yapılarının açıklanmasına getirdiği katkılarnedeniyle Leopold Ruzicka (1887-1976), kimya dalında Nobel ödülükazanmış ve 20. yüzyılın ilk yarısında beş Nobel ödülü, aroma kimyasıüzerineyapılançalışmalaraverilmiştir.164

1920’de, günümüzde hâlâ sentetik kokuların klasiği olmayı sürdüren“Chanel No 5” piyasaya çıkmıştır. Zenginlerin terzisi, ünlü modacı veparfümcü “Coco” lakaplı Adrienne Chanel (1883-1971), bir Rus göçmeniolanErnestBeaux’dan24saatkullanılabilecekbirparfümistemiştiveBeaux,10 şişeden oluşan örnekleri 1’den 5’e ve 20’den 24’e kadar numaralamıştı.

Bunlardan5noluşişedebulunanörnek,yüzyılımızınençoktanınankokusuolarak belirlendi.CocoChanel’in bu konudaki ünlü sözü, “Parfüm,kadınınvazgeçilmezaksesuarıdır”şeklindeydi.1921’deortayaçıkan“ChanelNo5”inşişesi 1959’dan bu yana New York Modern Sanatlar Müzesi’ndesergilenmektedir.Aynıyıllardayataktanegiydiğinisoranbirgazeteciyeünlüsinema yıldızı MarilynMonreo (1926-1962), “Geceleri üstümde hiçbir şeyolmaz, birkaç damlaChanel No 5 dışında” diyordu.12 Beaux, 1929 yılında“SoirdeParis”adlıparfümüpiyasayasürmüştür.

Dudaklara sürülen rujun içeriğinde çeşitli türlerde mumlar, yağlar,pigmentler ve yumuşatıcılar bulunmaktadır. Kullanılan mumlar arasındabalmumu, “carnauba” mumu (Brezilya’daki mum palmiyelerininyapraklarının gözeneklerinden sızan maddeden elde edilir) ve “candelilla”mumu (içerisinde sülfürik asit bulunan kaynar suyun içine “candelilla”bitkisinindaldırılmasısonucusuyunyüzeyindetoplananmumdaneldeedilir)da bulunmaktadır. Ruj yapımında kullanılan sıvı ve katı yağlar arasındazeytinyağı, mineral yağ, hintyağı, kakao yağı, lanolin ve vazelinbulunmaktadır.

GünümüzdehâlâtümparfümmaddelerinindörttebiriAkdeniz,GüneydoğuAsya ve Latin Amerika’da sistemli olarak yetiştirilen 150 kadar kokubitkisinden kazanılmakta ve dörtte üçü kimyasal sentez yoluyla (hampetrolden yola çıkarak) elde edilmektedir. Ayrıca hayvansal kökenli temelkoku maddeleri de, günümüzde parfümeri sanayisinde çeşitli bileşimlerhalindedeğerlendirilmektedir.164

York kentinde 1984 yılında açılan Jorvik Müzesi, Ortaçağ’da kullanılankokularınimalini,ziyaretçileringözleriönündeyenidensergilemektedir.

ÇeşitliformülveadlaraltındapiyasayasunulangüzekokutürlerininparfümvealkoliçerikleriÇİZELGE6‘daverilmektedir:178

ÇİZELGE6.Güzelkokutürlerininparfümvealkoliçerikleri

Markalanmışkokunundoğası Etilalkoliçindederişikkokuyüzdesi Suiçindealkolyüzdesi

ParfümözütüParfumdetoilette

EaudeparfumEspritdeparfum

Eaudetoilette/ToiletwaterEaudecologne

AftershaveSplashcologne

15-30#8-15

8-158-15

5-83-5

2-82-3*

96o-99o#85o-90o

85o-90o85o-90o

60o-80o60o-80o

50o-70o50o-70o*

(#):yüzde99’lukalkolden70kısımvederişikkokudan30kısım

(*):yüzde70etanol+yüzde3derişikkoku+yüzde27su

KOKUSINIFLANDIRMASIVEDUYULARARASIBAĞLANTI

Eskiçağın ünlü hekimi Hippokrates, eski geleneklere dayanarak vebayıgüzelkokularladurdurmayaçalışmıştır.17.yüzyılbaşlarındaFrancisBacon(1561-1626),Historia vitae etmortis (Yaşam veÖlümün Tarihçesi) (1623)adlı eserinde çürüme olayını ele almış, kötü kokuların nedenini organikmaddelerin çürüme olayına bağlayan kuram ise hekim ve simyacı JohannJoachim Becher (1635-1682) tarafından biçimlendirilmiştir. Becher’e görekötü koku, düzende bozukluğu ifade ederken güzel koku yaşamsal ilkeyiişareteder.Canlıbedenindeçürümegalipgelirsekötükokulumiyasmaaçığaçıkıp kan akışı kesilerek sonunda kangren, iskorbüt ya da çiçek türü ateşlihastalıklarortayaçıkar.HollandalıünlüklinisyenhekimHermannBoerhaave(1668-1738) tarafından geliştirilen güzel koku kuramına göre ise, kokulubedenden ayrılan cisimciklerin yayılmasıyla ilgisi olmayan koku, “uçucu,geçişken, her yere yayılabilen, ağırlığı olmayan, görünmeyen, elletutulamayan,eğerkokuorganıolmasaydıfarkedilemeyecekolankurnazbirakışkandır”.Özellikle18.yüzyıldahastanelerdehastalıklımiyasmalaryoluylabozulanhavayıtemizlemekvekiliselerdeçürüyencesetlerdenhavayayayılankokuları bastırmak için, özellikle ünlü Fransız kimyacı Antoine LaurentLavoisier’nin(1743-1794)başarılıçalışmalarısonucunda,ortamıtemizhavaile havalandırmanın önemi anlaşılmıştır. Bunun yanı sıra bir yandan ardıç,biberiye ve günnük gibi tütüsülerin kullanımı yaygın birmoda olurken öteyandan hayvansal kaynaklı kokular gözden düşmeye başlayarak gülsuyu,lavanta,menekşevebiberiyegibibitkiselkokularpopülerlikkazanmıştır.184

Koku bilimine osfreziyoloji (Fra. “osphresiologie”) denirken kokularıtanılama ve sınıflandırma bilimine osmoloji (Fra. “osmologie”) adı verilir.Uçucu yağlar ve onların uygulanması bilimine ise aromatoloji (Fra.“aromatologie”)adıverilir.Ünlübilimtarihçisi,ÇinuzmanıvebiyokimyacıJosephNeedham(1900-1994),“kokualmaduyusu,herzamaniçin,kimyanınen önemli aracıdır” demiştir. Gerçekten kimyacılar, bir maddeyi, ilkin onukoklayarak tanılamaya çalışırlar. Aristoteles, kokuları “tatlı”, “acı”, “ekşi”,“keskin”, “yağlı” ve “pis” şeklinde altı grupta sınıflandırmıştı. İnsanlardakokualmaduyusu,çokdüşükdozdakikokumaddesinialgılayacakgüçtedir;örneğin gülyağının 1miligramının 1 / 2 000 000’i ya da keskin kokulu birkimyasal madde olan merkaptan’ın 1 miligramının 1 / 460 000 000’ialgılanabilmektedir.İnsanınkokualmabölgesiburundeliğiiçindeyeralırveburada 1,5 milyon dolayında koku hücresinin, 10 bin farklı kokuyu ayırtedebilecek şekilde yer aldığı kestirilmektedir.Ama hangi çeşit olursa olsuntümkokular,beyindetasarlanıpduyumsanır.54

Kokuinsanınbelleğidirveçoğuzamananılarıdiriltir.Kokularherinsanda,kendisindeizbırakanolaylarınanılarınıcanlandırır.Beşduyudanbelleğeenyakından bağlı olanı, koku almadır. Kokunun çağrıştırdığı anılar, görselimgeleminvesesinkindençokdahaçabukvecanlıbirbiçimdeortayaçıkar.Koku, tat almaduyusunun çalışmasınında temelidir vekokular, bir insanıncinsel yaşamını, güdülenmesini ve bellek süreçlerini etkiler. Ancak kokularkaydedilemez; onları ele geçirip depolayarak uzun zamanın ötesinetaşıyamayız.Çeşitlikarakteristikkokular,onesneniniçerdiğibelirlikimyasalbileşiklerdenkaynaklanır.Bununörnekleriolarakarmutkokusununetilasetatesteri’nden, elma kokusunun izoamil asetat esteri’nden, kokuşmuş balıkkokusunun trimetilamin’den, taze biçilmiş saman kokusunun fosgen’den(karbonoksiklorür, COCl2), çürük yumurta kokusunun hidrojen sülfür’den(H2S) ve soğan / sarmısak kokusunun organik sülfürler sınıfından olanmerkaptan’lardan kaynaklandığı belirtilebilir. En soylu meyve kokularıarasında yer alan çilek ve ananas kokusu, bileşimlerindeki etil esterler vefuranollerden kaynaklanır. Çileğin Latince’de “fragaria” şeklindeki botanikadı, koku anlamına gelen “fraga”dan türetilmiştir ve bahçe çileği botanikte“Fragariaananassa”olarakgeçer.Kokuözelliğiçoksayıdanitelikleresahipoluponukuramsalolaraksınıflamakvebetimlemekgüçtür.CarolusLinnaeus7koku türününvarlığını ileri sürerken, çağdaşı hekimve fizyologAlbrechtvonHaller(1708-1777)3türkokubelirtmiş,dahasonra18türkokudansözedilmiş, 1910’larda ise Hans Henning 6 tür koku ayırt etmiştir. HermannHager’in (1923-1986)Handbuch der pharmazeutischen Praxis (FarmasötikPratikElkitabı)(1.baskı:1971;4.baskı:1980)adlıeserindeiseJohnErnestAmoore’un (1930-1998) yedi temel kokuyu ayırt ettiği gibisinden kimisınıflamalararastlanmaktadır:Kâfurtürü(Alm.“kampfrig”),misktürü(Alm.“moschusartig”), çiçek türü (Alm. “blumig”), nane türü (Alm. “minzig”),eterik tür (Alm. “ätherisch”), batıcı / iğneleyici / keskin tür (Alm.“stechendscharf”) ve çürüksü / kokuşmuş tür (Alm. “faulig”). Crocker veHenderson iseyalnızcadört türkokuayırtetmektedir:Çiçeksi,ekşikokulu,yanık kokulu ve acılaşmış (ağırımsı) kokulu. Sosyal antropolog ve etnologClaude Lévi-Strauss (1908-2009), Güney Amerika Suya yerlilerinden sözederekonlarıncinsiyet,yaşvepolitikişlevlerinebağlıolarakdörtkategoriyeayrılanbirkokusınıflamasıuyguladıklarınıbelirtir:Yumuşak (İng.“bland”;Alm. “mild”), keskin (İng. “strong” / “gamey”; Alm. “stark” /“wildbretartig”),batıcı(baharlı)(İng.“pungent”;Alm.“scharf”/“pikant”)veçürük(bozuk)(İng.“rotten”;Alm.“faulig”).Ancakbusınıflamalarbizeçokanlamlıgelmeyebilir.54,150

Batılı olmayan çoğu kültürlerde koklama duyusu, uzun süre “duyularınkralı” olarak kabul edilmiştir. Buna göre Andaman Adaları’nda yaşayanOngee’ler için evren ve onun içindeki her şey, kendi kokusuyla tanımlanır.

Onların takvimi, yılın farklı zamanlarında çiçek açan çiçeklerin kokusunadayandırılmıştırveherbirmevsimin,özelbir çiçekkokusunagöreverilmişadıvardır.BirkarşılaşmasırasındaOngee insanı“Nasılsınız?”diye sormaz,“Burnunuznasıl?”diyesorar.

Brezilya’nınMatoGrossobölgesindekiSuyayerlileritarafındankokualmasınıflandırma sistemi, Güney Amerika’nın hayli karmaşık bir osmolojisinigösterir.SuyayerlileriileilgiliolarakyukarıdaayrıntılıolaraksergilenendenfarklıbirdeğerlendirmeyegöreSuya’lar,kabacayumuşak,keskinvekuvvetlikokanlarşeklindeüçtemelkokusınıfınasahiptirler(ÇİZELGE7).167

ÇİZELGE7:Brezilya’lıSuyayerlilerininkokualmasınıflandırmasistemi

Yumuşakkokanlar Erişkinerkekler

Küçükmemelilervekuşlar,çoğubalıklar

Zararsızbitkiler

Keskinkokanlar Yaşlıerkekler,yaşlıkadınlar

Büyükmemeliler,makau(iribirpapağan),kimiamfibiler

Tıbbibitkiler

Kuvvetliveağırkokanlar Erişkinkadınlar,çocuklar

Etyiyenmemelilervekuşlar

Zararlıbitkiler

Senegal’dekiSererNdutlarveBrezilya’dakiBororolar,kişiliklerinikokuileözdeşleştirmişlerdir.AfrikaosmolojisininbirörneğiolarakSenegal’deSererNdutlar’ın koku alma sınıflandırma sistemine bakılacak olursa, beş temelkoku kategorisi görülür: İdrarsı koku, çürüksü koku, sütsü / balıksı koku,asidik /ekşikoku,güzelkoku.ÇİZELGE8’dengörüleceğiüzerebunlardanyalnızcasonuncusununuygunolduğudüşünülür.167

ÇİZELGE8:Senegal’liSererNdutlar’ınkokualmasınıflandırmasistemi

İdrarsıkokanlar Yıkanmayısevmeyeninsanlar(Avrupalılar)

Maymunlar,atlar,köpekler,kediler

İdrarsöktürücüolarakkullanılanbitkiler,kabakyaprakları

Çürüksükokanlar Kadavralar

Domuzlar,ördekler,develer

Nemlitopraktayetişensarmaşıklar,mantarlar

Sütsüyadabalıksıkokanlar Hemşireler,komşukabileler

Keçiler,inekler,antiloplar,çakallar,balıklar,kurbağalar

Asidikyadaekşikokanlar Ruhanîkişiler

Eşekler

Domates,belirliağaçvekökler

GüzelkokanlarTemizveparfümlüinsanlar(SererNdutlarvekomşuBambaralar)

Çiçekler,misketlimonu,yerfıstığı,tazesoğan

Bu osmolojide ilk bakışta herhangi birmantık bulmak güç olabilir.Niçinruhanî kişiler (din adamları) ve domates aynı grupta yer almaktadır?Niçinsütsüvebalıksıkokanlarbirliktegruplandırılıyor?NiçinAvrupalılarınidrarsıkoktuğu düşünülmektedir? Ancak onların kültür kapsamı içindedeğerlendirilecek olursa, bu sınıflandırma sisteminin mantıksal olduğugörülür.

Avrupa dillerinde gerçek koku alma sınıflandırmasının bir sözlüğününyokluğu, Batılı bilim adamlarını bu yönde uzun süre uğraştırmıştır. Her nekadarinsanburnubinlercefarklıkokuyutanımayeteneğinesahipsede,bizimkoku kategorilerimizin hemen hemen tümü, tat alma terimlerinin –tatlı,keskin, acı vb.- sınırlı seçkisinden ödünç alınmıştır. Kokular, onların açığaçıktıklarınesneleredayanaraktasarlanmışlardır;örneğinkahvekokusu,boyakokusu,çimenlikkokusugibi.Avrupalıolmayançoğudillerdeaynıterimler,hemkokuhemdetatiçinkullanılmaktadır.BrezilyalıBororolar’agöre,bedenkokusubirkişininyaşamkuvvetiile,nefeskokusuiseruhilebütünleşmiştir.Onlar, her bireyin iki farklı koku ile tanımlanan kuvvetler tarafındancanlandırılmışolduğuna inanırlar.Bukokulardanbiri fizikselolupbedenvenefes kokusu ile bütünleşmiştir; diğeri ise ruhsal olup kişinin ölümünden“yenidenbedenlenmesine”(reenkarnasyon)kadarkendisoyundangelenlerdevarlığını sürdürür. Bororolar’ın koku kategorileri, hem tadı hem de kokuyuima eder. ÇİZELGE 9’da göre, Kamerun’lu Kapsikiler, her biri genelkullanımdabulunanondörtayrıkokukategorisinesahiptirler.167

ÇİZELGE9:Kamerun’luKapsikiler’inkokualmasınıflandırmasistemi

1.Mèdèke Çeşitlihayvanlarınkokusu

2.Vèrevère Birtürmisk(yadamiskkedisi)kokusu

3.Rhwazhake İdrarkokusu

4.‘Urduk’duk Sütkokusu

5.Shireshire Çeşitlihayvanlarındışkılarınınkokusu

6.Ndrimin’ye Bozukyiyeceklerinkokusu

7.Ndaleke Çürümüşetyadacesetkokusu

8.Duf’duf Akdarıbirasınınkokusu

9.Hes’hese Kızartılmışyiyecekkokusu

10.Zede Yenilebiliryiyecekkokusu

11.Kalawuvè İnsandışkısıkokusu

12.Kamerhweme Bayattahıltanesikokusu

13.Rhweredlake Tazeetkokusu

14.Dzafe Herhangibirtürdegelipgeçicikoku

ÇİZELGE10’da listelenen terimler, İnkalar tarafındankullanılmışolanveGüneyAmerika’nınAndDağları’ndahâlâkonuşulanQuechuadilininbir17.yüzyılsözlüğündenalınmıştır.167

ÇİZELGE10:İnkakokualmasınıflandırmaterimleri

1.Mutkuini Herhangibirşeygibikokmak

2.Mukacuni Güzelbirşeygibikokmak

3.Aznacuni Kötübirşeygibikokmak

4.Mutqquichacuni Birgrubuntümüyelerineaynışeygibikokmak

5.Mutqquichini Herhangibirkişiyeherhangibirşeygibikokmak

6.Mucacumuni/mutqquimuni Planlananşeyingizlibirşekildekokusunualmak

7.Aznachicun Kendinikoklamakyadakendinikoklatmak

8.Camaycuni Biryiyecekkokusuilekarşılaşmak,kokuyuiçineçekmek

Sonuç olarak diğer kültürlerin dillerinde, İngilizce ya da öteki birAvrupadilindekullanılandançokdahabüyükçeşitliliktekokusınıflandırmaterimleribulunmaktadır.Ancakkokulariçin(çiçeklerebenzeramarenklerebenzemezşekilde) hoş kokan / hoş kokmayan şeklinde bir bölümlemeye uygunsınıflandırma yapılabileceği şeklinde genel bir eğilim bulunmaktadır. Öteyandan koku terimlerini, kokunun yayıldığı kaynağa göre –‘tapir kokusu’gibi- , ama bizzat kokunun herhangi bir temel niteliğine –acılık, keskinlikgibi– göre olmayan bir adlandırma eğilimi de vardır. Bunun nedeni,kokuların,onlarınkaynaklarıileiçselbirbütünleşmedebulunduğununyaygınkabulüolduğugörülebilmektedir.167

Kolombiya’nın Amazon yağmur ormanlarında yaşayan Desana halkı,kokuların basitçe burun aracılığıyla değil tüm beden tarafındanduyumsanacağına inanırlar.Onlara,hangiduyularolmadanyapamayacaklarısorulduğunda, listenin en başına koklama, en sonuna da görme duyusunukoymuşlardır.Bu,tartışılabilirbirseçimisedebudurum,kokularınonlardakiçoğu psişik süreç ve davranışların dokusunda önemli bir rol oynadığınıgösterir.Desanalar’dabirkabilenin tümüyeleri,aynıkokuyupaylaştıklarınainanırlar.Yalnızca farklı koku taşıyan kişilerle evlenmeye izin vardır ve bunedenleevliliklerfarklıkabileüyeleriarasındayapılır.Desanalararasında,birŞaman,erginliğegeçengençbirkızınilkkanamaolayıvesilesiileonunergininsanlar topluluğuna katılmasını kutlamak amacıyla, uzun bir çubukaracılığıylakızınüzerinedoğrugüçlükokulandırılmıştütündumanlarıüfler.

Osmolojiler,ötekiduyusalsimgecilikşemalarıyladabağlantılıdır.ÖrneğinMali’ninDogonhalkıkültüründekokuileses,herikiside“havadayolculukyaparak yayıldıklarından”, bunların birbiriyle içsel bir ilişki içinde

olduklarına inanılır. Bu nedenle de Dogonlar, bir kokuyu “işittiklerini”söylerler.Dogonlarayrıca,sözün,bizzatkokuiçerdiğineinanırlar:Güzelsöz[uygun dilbilgisi ve seslendirme (telâffuz)], hoşa giden bir şekilde kokar.Dogondeyişiile“güzelsöz”,sonderecedeğerverilenbir“yağkokusu”yada“yemek kokusu” anlamına gelirken, burundan ve belirgin olmayan vedilbilgisi kurallarına uymayan bir tarzda seslendirilen sözler ise hoşagitmeyenkötü kokulara sahiptir.Dogonlar’da sürekli olarakdilbilgisi ya daseslendirme hataları yapan on yaşlarındaki çocuklara, bu hatalarınıdüzeltmedeyardımcıolmakiçinburunlarınadelikaçılır.Mali’liDogonlariçinsoğankokusu,gençbirerkekyadakadınıntaşıyabileceğiençekicikokudurveonlartümbedenlerinetazesoğansürerler.

Etiyopya’nın sığır yetiştiriciliği ile geçinen Dassanetch halkı, inekkokusundan daha güzel bir koku tanımazlar. Bu durum sosyal konum veüretkenlikle öylesine bütünleşmiştir ki, erkekler ellerini inek sidiği ile yıkarve bedenlerine gübre sürerlerken, kadınlar başlarına, omuzlarına vegöğüslerine tereyağı sürer, böylelikle de kendilerini daha çekici durumagetirdiklerinidüşünürler.

MalayYarımadası’ndayaşayanChewonglar,güzelkokuların“iyiruhlarla”iletişim kurmanın birincil aracı olduğuna inanırlar ve “kötü ruhları”defetmeninenetkinaracıolarakyabanîzencefilinbatıcıkokusunukullanırlar.

Meksika’dakiTzotzilhalkı,kendilerinivekutsaleşyalarınıgüzelkokuile,Hindular tapınaklarını sandal ağacı ile kokulandırırlar. Nijerya halkındanSonghaylarisesunakyerleriniparfümlüsularlayıkarlar.

Belirli kültürlerde böyle duyusal karşılıklar, birbiriyle bağlantılı duyusalkodların kapsamlı bir sistemi haline işlenmiştir. Örneğin geleneksel Çindüşüncesinde kokular çiçeklere, çiçekler renklere, onlar damüzik tonlarına(veböylegider)karşılıkgelir.Bunagörebir tekeninkokusuekşi tatla,yeşilrenklevemüzik tonu“chio” ilebütünleşikken,güzelbirkoku tatlıbir tatla,sarırenklevemüziktonu“kung”ilebütünleşiktir(ÇİZELGE11).167

ÇİZELGE11:Çin’deduyulararasıkarşılıklıilişkiler

Element Koku Tat Renk Müziktonu Mevsim Yön

OdunAteş

ToprakMetal

Su

TekekokusuYanıkkokusu

GüzelkokuAğırkoku

Çürük/berbatkoku

EkşiAcı

TatlıKeskin

Tuzlu

YeşilKırmızı

SarıBeyaz

Siyah

“Chio”“Chih”

“Kung”“Shang”

“Yu”

İlkbaharYaz

–Sonbahar

Kış

DoğuGüney

MerkezBatı

Kuzey

Kokularda en karmaşık estetiğe,Arapülkelerinde rastlanmaktadır.Buradakadınlar, bedenlerinin çeşitli yerlerine farklı kokular sürerler. Birleşik ArapEmirlikleri’nde önce tüm bedenemisk, gülyağı ve safran sürülür; ardındansaçlar ceviz yağı ya da susam yağı ile karıştırılmış esmer amber ya dayasemin kokusu ile parfümlenir; kulaklar sarısabır-safran-gülyağı-misk-civet’ten oluşan bir karışım olan “muhammeriye” ile kokulandırılır. Esmerambervenergisboyunkısmına,sandalağacıkoltukaltına,sarısabıriseburundeliklerine sürülen kokular arasındadır. Ancak parfümler, yalnızca özeldurumlarda, bir kadın başka bir kadın grubunun yanına gidecekse ya dakocası ve yakınları arasında bulunacağı zaman kullanılır. Bir kadının halkiçindekinormalyaşamındayadaerkeklertopluluğuiçinegireceğizamanaşırıparfüm sürünmesi hoş karşılanmaz. Arap erkekleri de parfüm sürünür veonlarkulakarkalarına,burundeliklerine,sakallarınaveavuçiçlerinegülyağıvesarısabırsürerler.

Arap ülkelerinde bir kişi, güçlü ve güzel bir koku süründüğünde, hemen,kimi ziyarete gideceği sorulur. Ayrıca her sosyal yemek ziyafetinin sonu,parfümleme geleneği ile işaret edilir. Yemek tepsisi ve takımları kaldırılıpkahveikramedileceğisırada,kadınveerkekkonukgruplarınaayrıayrıolmaküzereparfümdolukutulargetirilir.Kadınlariçinbukutu,dörtilâsekizçeşitparfüm şişesi içerir; yanı sıra da yanar bir buhurdan, havayı kokulandırır.Kutu sırayla herkesin önünden geçirilir; kadınlar istedikleri parfümleri bircam çubuk aracılığı ile çeşitli yerlerine sürerlerken, çevrede sürekli olarakyanar buhurdan dolaştırılır. Bu tören, çeşitli önemli sosyal işlevlere hizmeteder. Konuklar oraya giderlerken ev sahibinin onuruna en iyi parfümlerinisürünürler, oradan ev sahibi tarafından onurlandırılmış olarak ayrılırlar; evsahibi ile güzel kokuyu paylaşması sonucu ev sahibinin sosyal saygınlığıartar,birlikvedayanışmaduygusugüçlenir.

Koku alma duyusunun (İng. “olfaction”) kapasitesi (İng. “olfactor”:olfaktör), düşünüldüğündençok fazladır.Profesyonel parfümyapımcıları yada viski uzmanları, tam 100 bin farklı kokuyu algılayıp birbirinden ayırtedebilmektedir. John Ernest Amoore, kokuları tam olarak tanımlanabilen

600’den fazla organik bileşiği araştırarak 1952 yılında kokular dünyasınailişkin stereokimyasal kuramını yayımlamış ve 1963 yılında yaptığısınıflamada yedi temel birincil (primer) kokuya yer vermiştir. Buna görebelirlenenyedibirincilkoku,bunlarıntemelkimyasalbileşenleriveörnekleriilebirlikteşöyleverilmektedir(ÇİZELGE12):185

ÇİZELGE12.JohnAmoore’unkokusınıflandırması

BirincilKoku(KokuSınıfı) TemelKimyasalBileşenler Örnekler

Kâfurkokusu/Nanekokusu Sineol/Mentol/Kâfur Okaliptus/Naneşekeri/

Naftalin

Miskkokusu Pentadodekanolakton Misk/Melekotukökününyağı

Çiçekkokusu Fenilmetiletil-karbinol/Geraniyol Gül

Terkokusu Bütirikasit Ter/Tereyağ

Eterkokusu Benzilasetat/Etilendiklorür Armut/Kimyasaltemizleyiciler

Yakıcı-batıcı-keskinkoku Formikasit/Asetikasit Sirke

Çürükkokusu Bütilmerkaptan/Kükürtlühidrojen Bozukyumurta

1962yılındaD.Sumner,busorunu,koklamaduyusunailişkinbirkliniktestgeliştirmeye çalışarak ele almıştı. Genel olarak bilinen 12 kokuyu (badem,limon, kâfur, kahve, karanfil, anason, çikolata, nane şekeri, hindistancevizi,katran, ökaliptus ve reçine) normlar oluşturmak üzere, hastalarındeğerlendirmelerine karşılık tıp öğrencilerinden oluşan bir kontrol grubunavermişti. Ortalama bir tıp öğrencisinin bu kokulardan yalnızca altısını ayırtedebilmesi kendisi için şaşırtıcıydı. Hans Henning’in Das Geruch (Koku)(Leipzig, 1916) adlı eserinde verdiği ve ŞEKİL 94’te gösterilen kokuprizmasındaki (“odorprism” / “smellprism”) “çiçeksi” (İng. “floral”;Alm.“blumig”), “çürüksü” (İng. “putrid”; Alm. “faulig”), “meyvemsi” (İng.“fruity”; Alm. “fruchtig”), “reçinemsi” (İng. “resinous”; Alm. “harzig”),“baharatsı” (İng. “spicy”; Alm. “würzig”) ve “yanık” (İng. “tarry”; Alm.“brenzlig”) sözcüklerininmor,mavi, yeşil, sarı, turuncuve kırmızı renklerebenzeşik (analog) özel koku niteliklerini ifade ettiğini ya da uyarıcıların vekoku alıcılarının (reseptör) öğrenilmesi için geçerli bir model olduğunugösterenenküçükbirkanıtbulunmasada,bukokuprizmasıokulkitaplarındarenk prizmasına benzeşik diye verilmeye devam edilmektedir.186 Daha geçdönemde yukarıda belirtilenlere ek olarak “balsamsı” (İng. “balsamic”),“çamsı” (İng. “coniferous”), “kâfursu” (İng. “camphoraceaus”), “nanemsi”(İng. “minty”), “naremciyemsi” (İng. “citrus”), “şifalı otsu” (İng.“herbaceous”), “ilacımsı” (İng. “medicival”), “odunsu” (İng. “woody”),“topraksı” (İng.“earthy”), “hayvansı” (İng. “animalic”)gibikoku türlerideeklenmiştir.187

ŞEKİL94.“Kokuprizması”:Görselbellekilekokubelleğiarasındafarklarbulunmaklabirlikte,kokularıgörseluyarılarınsınıflandırılmasınabenzerbiçimdesınıflandırmaçabaları,kokualma

araştırmalarındaağırlıklıyertutmayısürdürmüştür.AlmanpsikologuHansHenning’inburadagörülenve100yılkadaröncegeliştirmişolduğukokuprizmasına,okulkitaplarındahâlârastlanabilmektedir;oysasınıflandırmayagörebelirlenençiçeksi(“blumig”),çürüksü(“faulig”),meyvemsi(“fruchtig”),baharatsı(“würzig”),yanık(“brenzlig”)vereçinemsi(“harzig”)boyutları,kokuuyarıcılarıiçin

geçerlibirmodelsağlamamaktadır.186

KokuadlarınınetkisinidahaiyianlayabilmekamacıylaTryggEngen(1926-2009) tarafından yukarıdakilerle benzeşen 13 adet “kazı-kokla” kokusununkullanıldığı,çoktanseçmelibirtesttasarlanmıştır.Engen’inOdourSensationandMemory(KokuDuyusuveBellek)(1991)adlıeserindeyeraldığıüzere,bundaherkoku için,maddekazınıpkoklanmadanönceokunmaküzeredörtadseçeneğiverilmişti.

Bunlardanbiridoğruseçenek,diğerüçü iseçeldiricilerdi.Testinodağındayanlış seçenek yanıtlarının yapısı yer almaktaydı. Her biri ayrı bir denekgrubu için kullanılan iki ayrı takım bulunmaktaydı. Standart bir kokudeneyindenseçilmişolanbirtakım,hedefkokuyagöreoldukçafarklışeyleri,öteki takımisebenzernesnelerigösteriyordu(ÇİZELGE13).Örneğinüzümkokusu içinçeşitli takımseçeneklerindenpizza,neftyağıvekaranfilkokusuyanlış seçenekler olarak yer alırken, sınıflandırılmış takımın yanlışseçenekleri kavun, erik ve çilekti. Bütün doğru adlar ve yanıt seçenekleriaşağıdaki çizelgede sunulmuştur. Sınıflandırılmış takımlardaki kokularınkolayca ayırt edilebilir olduklarına ve doğrudan karşılaştırmalarda hiç debirbirlerinekarıştırılmalarınınbeklenmediğinedikkatetmekgerekir.186

ÇİZELGE13.Kokudeneyindeçoktanseçmelitestseçenekleri

(doğruadlaraltıçiziliyazılmıştır)

Çeşitlitakımseçenekleri

a.pizza

a.meyankökü

a.bitkiköküiçeceği

a.domates

a.benzin

a.sedir

a.sabun

a.misk

a.ıhlamur

a.kola

a.duman

a.sabun

a.balkabağıpastasııb.neftyağı

b.karanfil

b.duman

b.meyankökü

b.pizza

b.benzin

b.meyankökü

b.sarmısak

b.gül

b.tarçın

b.viski

b.meyveiçeceği

b.mazotc.üzüm

c.kırmızıbiber

c.muz

c.çilek

c.yerfıstığı

c.limon

c.karabiber

c.neftyağı

c.nane

c.çam

c.ananas

c.naneözü

c.güld.karanfil

d.muz

d.karpuz

d.naneözü

d.leylak

d.bitkiköküiçeceği

d.yerfıstığı

d.ıhlamur

d.balonlusakız

d.hindistancevizi

d.soğan

d.balkabağıpastasıı

d.limon

Sınıflandırılmıştakımseçenekleria.kavun

a.armut

a.odunkömürü

a.naneşekeri

a.benzin

a.greyfurt

a.çikolata

a.misk

a.leylak

a.sedir

a.sarmısak

a.sabun

a.motoryağııb.erik

b.elma

b.duman

b.karanfil

b.motoryağı

b.portakal

b.meyankökü

b.banyoyağı

b.gül

b.mobilyacilası

b.yeşilbiber

b.deodoran

b.mazotc.üzüm

c.ananas

c.havagazı

c.çam

c.neftyağı

c.limon

c.naneşekeri

c.ellosyonu

c.zambak

c.çam

c.pırasa

c.ellosyonu

c.havagazıd.çilek

d.muz

d.gazyağı

d.naneözü

d.tiner

d.ıhlamur

d.karamela

d.dudakboyası

d.karanfilçiçeği

d.neftyağı

d.soğan

d.dişmacunuu

d.gazyağı

Anlatılandeneyekatılanlardanfarklı,67denektenoluşanbirgrup, rasgeleiki takıma ayrılmış; 34 denekten oluşan ilk takıma doğru adlar ve çeşitliseçeneklerini, 33’lük ikinci takıma ise doğru adlar ve sınıflandırılmışseçeneklerini içerenyanıtlamakâğıtlarıverilmiştir.13kokununveriliş sırasıile doğru yanıt harfi her iki takım için de aynıydı. Çeşitli seçeneklerle testuygulananilk takım1,1’likstandartsapmaileyüzde93,3doğruyanıtskoruelde etti, yani 13 kokunun ortalama 12,2’sini bildi. Buna karşılık,sınıflandırılmış seçeneklerle teste tâbi tutulan ikinci takım 2,2’lik standartsapma ile 13kokudanortalama6,6’sını bilerekyalnızcayüzde50’ninbirazüzerinde doğru yanıt skoru elde etti. Bu, yüksek anlamlılık derecesinde birfarktı. Burada açık bir biçimde, verilen adların türü önemli bir sorunoluşturmaktadır.Kişininelindeçeldiricidensağladığı“sarmısak”sözeltakımıolduğundan, kokuyu sarmısak olarak algılamaksızın aldanması ve soğanısarmısak diye tanımlaması mümkündür. Bu karmaşık sorunun çözümümevcut verilerden daha fazlasını gerektirmekle birlikte, bu sonuçların yanıteğilimlerinden çok algısal etkileri yansıttığı hipotezine yatkın olduğusöylenebilir.186

Her iki takımda farklı kokular için performans değişikliği görülmüştür.Meyankökü dışındaki tümü için hata yüzdeleri sınıflandırılmış kategorilerletemsiledilentakımiçindahayüksekbulunmuştur.Sınıflandırılmıştakımiçinkimi seçenekler performans değişikliklerine, diğerlerinin yaptığından dahafazla neden olmuştur. Örneğin soğanda, deneklerin çoğu tarafından“sarmısak” çeldiricisi seçilmiştir. Aşina olma ve diğer etmenler işin içinekarışsa da, iki takım arasındaki farklı sonuçların başlıca açıklaması,seçeneklerin doğası ile ilgilidir. Soğan ve sarmısak yan yanakarşılaştırıldıklarında kolayca ayırt edilebilir, ancak buradaki sorun, onlarınaynı zamanda birbirine benzemesidir.Diğer kokular için hatalar, seçeneklerarasında daha eşit biçimde dağılmıştır. Örneğin mazot kokusunda,sınıflandırılmış “motor yağı”, “havagazı” ve “gazyağı” seçeneklerinde hatayüzdelerihemenhemeneşittir.186

Köpek gibi kimi hayvanlarda doğal olarak çok gelişmiş olan koklamaduyusu, eğitimle daha da kuvvetlendirilerek belirli amaçlarla çok hafifkokularınkaynağını(kaçakeroinaramagibi)araştırmayayöneltilebilir.Kimidurumlardaözelolarakyetiştirilmişpolisköpekleriyalnızcagiysilerdenyadadokunulan eşyalardan aldığı kokularla suçluların bulunmasına yardımcıolabilmektedir. İnsanda koklama duyusu köpeğe oranla çok daha azgelişmiştir,amainsandakokularıayırmayeteneğiçokdahaileridir.Eczacılıköğrencilerineçoksayıdakokununayırtedilmesiöğretilmeyeçalışılır.Parfüm

sanayisinde çalışan kimyacılar, koklayarak çeşitli müstahzarları ayırtedebilmektedirler.

KAYNAKLAR1S.N.Kramer,TarihSumer’deBaşlar (Çev.:M. İlmiyeÇığ),TürkTarih

KurumuYay.,Ankara(1995).2 G. Stile, Krankheit und Arznei: Die Geschichte der Medikamente,

SpringerVerlag,Berlin/Heidelberg/NewYork(1994).3O.Krätz,7000JahreChemie,NikolVerlagsgesellschaft,Hamburg(1990).4http://iras.ucalgary.ca/~volk/sylvia/Mummy.htm5http://www.healthy.net/asp/templates/book.asp?PageType=Book&ID=2936R.Jackson,Romaİmparatorluğu’ndaDoktorlarveHastalıklar (Çev.:Ş.

Mumcu),HomerKitabevi,İstanbul(1999).7Kâtip Çelebi’den Seçmeler, I-II-III (Haz.: O. Ş. Gökyay), MEB Yay.,

İstanbul(1991).8Z.Tez,BilimdeveSanayideKimyaTarihi,NobelYayınDağıtım,Ankara

(2000).9J.Lenihan,BilimİşBaşında(Çev.:B.Bıçakçı),TÜBİTAKPopülerBilim

Kitapları,Ankara(1999).10P.M.Jones,MedievalMedicineinilluminatedManuscripts,TheBritish

Library,London(1998).11D.Gezgin,BitkiMitosları,SelYay.,İstanbul(2007).12K.Emiroğlu,GündelikHayatımızınTarihi,DostKitabeviYay.,Ankara

(2001).13P.James,N.Thorpe,Keilschrift,Kompab,Kaugummi,2.Aufl.,Sanssouci

Verlag,Zürih(1998).14http://www.deutsches-museum.de/bib/entdeckt/15 “Tıpta Bitkisel İlaçlara Dönüş“, Cumhuriyet Bilim Teknik, 725, 18

(2001).16http://www.iaag.geo.uni-muenchen.de/sammlung/Hildegard.html17 H. Akın, “Hildegard von Bingen: Ortaçağdan Bilge Bir Kadın“,

ToplumsalTarih,123,24-27(2004).18 P. Thorbrietz, “Kräuter gegen die Krankheit: Die therapeutische

BedeutungvonNaturheilmitteln“,KulturundTechnik,2/2000:37-41.

19 R. Sédillot, Değiştokuştan Süpermarkete - Tarih Boyunca TicaretinÖyküsü(Çev.:E.N.Erendor),CepKitapları,İstanbul(1983).20A.DemirhanErdemir,Ö.ŞaylıgilElçioğlu,Sarımsak veKyolic, Nobel

TıpKitabevleri,İstanbul(1999).21GAPYöresindekiEndemikveTıbbîBitkiler,TürkiyeÇevreVakfıYayını,

Ankara(2001).22G.Dirican,“ŞifalıOtlar“,SKYLIFE,7,33-40(1998).23D.Yücel,“KalbeŞifaVerenBitkiler“,CumhuriyetBilimTeknik,605,20

(1998).24 A. Demirhan Erdemir, “Doğal İlaçlar, Yararı ve Modern Tıp“,

Cumhuriyet,23.08.1998.25 K. Gün, M. Z. Karagülle, “Fitoterapi: Bitkilerle Tedavi“,Cumhuriyet

BilimTeknik,725,18(2001).26 H. R. Turner, Science in Medieval Islam, University of Texas Press,

Austin(1999).27E.Dölen,EczacılıkTarihi(DersNotları),MarmaraÜniversitesiEczacılık

FakültesiYay.,İstanbul(1995).28http://www.med.virginia.edu/hs-library/historical/…29 K. Figala, “Alraune-Aberglaube und Medizin“, Kultur und Technik,

1/1979:32-36.30 Sournia, Poulet, Martiny, Illustrierte Geschichte der Medizin, Bd. 2,

Andreas&Andreas,Verlagsbuchhandel,Salzburg(1980).31 M. Amberger-Lahrmann, D. Schmähl (Hrg.), Gifte: Geschichte der

Toxikologie, Springer Verlag, Berlin/Heidelberg/NewYork/London/Paris/Tokyo(1988).32 W. Gaude, Die alte Apotheke, Deutscher Apotheker Verlag, Stuttgart

(1979).33 H. Grape-Albers, Spätantike Bilder aus der Welt des Arztes, Guido

PresslerVerlag,Wiesbaden(1977).34D. L.Cowen,W.H.Helfand,DieGeschichte derPharmazie inKunst

undKultur,DumontBuchverlag,Köln(1990).35 D. Breuers, Ritter, Mönch und Bauersleut: Eine unterhaltsame

Geschichte des Mittelaiters, Bastei-Lübbe-Taschenbuch, Bergisch Gladbach

(1997).36http://www.humanities.cony.cuny.edu/history/plague/cosmasndamian.html37G.Kallinich,SchönealteApotheken,NikolVerlagsgesellschaftmbH&

Co.KG,Hamburg(1999).38D.Yücel,“ÜroskopiveSanattaYeri“,CumhuriyetBilimTeknik,613,20

(1998).39H.Goerke,“’ArsMedica’:FünfjahrhunderteMedizininBildern“,Kultur

undTechnik,1/1981:38-44.40C.Layiktez,OrtaçağınAydınlığı,TukanYay.,İstanbul(1998).41H.Tekiner,KayseriEczacılıkTarihi,TEB-Yayını,Ankara(2005).42W.-H.Hein,D.A.W.Koning,DieApothekeinderBuchmalerei,Govi-

VerlagGmbH,Frankfurta.M.(1981).43A.Touwaide,“Dioskorides’inTıpAnsiklopedisinin2000YıllıkSerüveni:

DeMateriaMedica“(Çev.:E.N.Canbek),PDergisi,27,44-55(2002).44A.Stückelberger,BildundWort,VerlagPhilippvonZabern,Mainza.R.

(1999).45P.Boussel,H.Bonnemain,F.J.Bové(Übers.:P.J.Dietschy,A.Frahm,

U.Rössler),GeschichtederPharmazieundderPharmazeutischenIndustrie,AsklepiosPress,Paris-Lausanne(1983).46A.S.Lyons,R.J.Petrucelli,DieGeschichtedermedizinimSpiegelder

Kunst,DuMontBuchverlag,Köln(1980).47W.-H.Hein,W.-D.Müller-Jahncke,KostbarkeitenausdemDeutschen

Apotheken-Museum Heidelberg, Springer Verlag, Berlin-Heidelberg-NewYork(1993).48S.Siebers-Gfaller,“…beiHygieiaundPanakeia!“,KulturundTechnik,

2/2000:21-28.49http://www.asu.edu/lib/speccoll/patten/html/…50W. -H.Hein,D.A.W.Koning,Pharmazie undGraphik, Govi-Verlag,

Frankfurta.M.(1991).51http://www.nlm.nih.gov/exhibition/paracelsus/…52http://es.rice.edu//ES/humsoc/Galileo/…53H.Peters,DerArztunddieHeilkunstinaltenZeiten,EugenDiederichs

Verlag,Düsseldorf/Köln(1979).54 R. Palla, Falkner, Köhler, Kupferstecher - Ein Kompendium der

untergegangenenBerufe,btb,Frankfurta.M.(1997).55Europäische Kaufrufe-II (Hrg.: C. P. Maurenbrecher), Harenberg,

Dortmund(1980).56 A. Bakır, Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve

Tağşişi,BizimBüroBasımevi,Ankara(2000).57 A. Demirhan Erdemir, Şifalı Bitkiler-Doğal İlaçlarla Geleneksel

Tedaviler,ALFAYay.,İstanbul(2001).58H.Lüschen,DieNamenderSteine,OttVerlag,Thun/Münih(1968).59 H.D. -Grégoire,Büyülü Divan: XVIII. Yüzyıl Fransa’sında Türkler ve

TürkDünyası(Çev.:M.A.Kılıçbay),ErenYay.,İstanbul(1991).60S.Martin,SimyaveSimyacılar (Çev.:E.Ç.Babaoğlu),KalkedonYay.,

İstanbul(2009).61E.Vaupel,“ImZeichendesEinkorns“,KulturundTechnik,2/2000:27-

33.62 Ş. Sevimli, S.Kadıoğlu, “Çukurova Sağlık FolklorundaKaplumbağa“,

Eczacılık Tarihi Araştırmaları, VI. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı’nda(İstanbul, 5-7Haziran 2002) Sunulan Bildiriler (Ed.: Prof. Dr. AfifeMat),İstanbul(2003).s:5-20.63G.Bugge,DasBuchdergrossenChemiker I-II,VerlagChemie,Berlin

(1930).64 Z.Tez, “Heidelberg-AlmanEczacılıkMüzesindekiEserlerÜzerine“, II.

LokmanHekim Tıp Tarihi ve Folklorik TıpGünleri, Çukurova ÜniversitesiTıp Fakültesi-Çukurova Kültür Sanat Eğitim Vakfı, Tarsus, 23-26 Mayıs2001,s:58.65http://www.lindsaydrug.com/newhist.htm66 E. Lev, “The Doctrine of Signatures in the Medieval and Ottoman

Levant”,Vesalius,VIII,1,13-22(2002).67U.Benzenhöfer,Paracelsus,RowohltTaschenbuchVerlag,Reinbekbei

Hamburg(1997).68A.H.Bayat,TıpTarihi,SadeMatbaa,İzmir(2003).69O.Küçüker,TıbbiBiyologlarİçinBotanikDersKitabı,İ.Ü.Cerrahpaşa

TıpFakültesiYay.,İstanbul(2000).70http://www.bell.lib.umn.edu/Products/…71 M. İlhan, R. K. Türker, “Kinin’in Keşfi ve Şarlatanlar“,Cumhuriyet

BilimTeknik,506,10(1996).72http://www.ukans.edu/kansas/medieval/…73http://www.volkskunde-rheinland-

pfalz.de/dreckapotheke/seiten/dreckapotheke.shtml74E.A.Mayring,“DieHeilkunst“,KulturundTechnik,2/2000:34-35.75L.Mez-Mangold,AHistoryofDrugs,F.Hoffmann-LaRoche&Co.Ltd.,

Basel(1971).76P.P.Bober,TarihöncesindenOrtaçağaKültür,SanatveMutfak(Çev.:Ü.

Tansel),KitapYay.,İstanbul(2003).77 H. Akın, Ortaçağdan Bilge Bir Kadın – Bingenli Azize Hildegard,

DharmaYay.,İstanbul(2005).78A.Kazancıgil,OsmanlılardaBilimveTeknoloji,GazetecilerveYazarlar

VakfıYay.,İstanbul(1999).79Z.Tez,BilimveTeknikteOrtaçağMüslümanları,NobelYayınDağıtım,

Ankara(2001).80S.Bayram,“TürkKültüründeMühr-iSüleyman’ınYeri“,KültürveSanat,

37,47-51(1998).81http://octagamm.com/gemcache/gemlore.htm82http://www.cooljools.com/themes/horoscopes/gem_history.htm83 A. Shalem, Islam Christianized: Islamic Portable Objects in the

MedievalChurchTreasuries of the LatinWest,ArsFaciendi,Band7, PeterLang,EuropäischerVerlagderWissenschaften,Frankfurta.M.(1996).84M.Baldwin, “The SnakestoneExperiments: AnEarlyModernMedical

Debate“,Isis,86,394-418(1995).85N.Okumuş,“BilinmeyenBirMûmiyaRisalesi”,TıpTarihiAraştırmaları,

11:113-126(2003).86Z.Tez,TıbbınGizemliTarihi–Semboller,BüyülerveRitüellerEşliğinde

“Şifa”,Hayykitap,İstanbul(2010).87D.Brandenburg,DieÄrztedesPropheten:IslamundMedizin,Editionq,

Berlin(1992).88Steinöl und Brunne-Feuer, Bilder-Berichte-Dokumente, Georg Hansen

Verlag,Kassel(1975).89A.H.Bayat,“Burhân-ıKâtı’daTabâbet”,YeniTıpTarihiAraştırmaları,

9:123-185(2003).90http://saudiaramcoworld.com/issue/198406/bitumen.-.a.history.htm91 Rose-Marie, Rainer Hagen, Egypt: People-Gods-Pharaohs, Benedikt

TaschenVerlag,Köln(1999).92W.Sandermann,Papier-EineKulturgeschichte,SpringerVerlag,Berlin-

HeidelbergNewYork(1997).93 V. Finlay,Renkler - Boya Kutusunda Yolculuklar (Çev.: K. Emiroğlu),

DostKitabevi,Ankara(2007).94A.DemirhanErdemir,Atkestanesi(vePrepagel),NobelTıpKitabevleri,

İstanbul(1998).95 D. W. Tschanz, “The Arab Roots of European Medicine“, ARAMCO

WORLD,May/June,20-31(1977).96G.Fester,DieEntwicklungderChemischenTechnikbiszudenAnfängen

derGrossindustrie,Dr.MartinSändigoHG.,Wiesbaden(1969).97 J. Schiltberger, Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427) (Çev.: T.

Akpınar),İletişimYay.,İstanbul(1995).98 Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, I-II (Haz.: K.

Arısan,D.A.Günay),TarihVakfıYurtYay.,İstanbul(1995).99Nâsır-ıHüsrev,Sefernâme(Çev.:A.Tarzî),MEBYay.,İstanbul(1994).100 G. Hoffmann, Lust an der Geschichte: Die Blütezeit der Islamischen

Welt,SeriePiper,Münih-Zürih(1994).101 Ğābir ibn-Hayyān, Das Buch der Gifte des Ğabir ibn Hayyān,

Arabischer Text in Faksimile, A. Siggel (übers. u. erl.), Akademie derWissenschaften und der Literatur, Veröffentlichungen der OrientalischenKommissionBd.XII,FranzSteinerVerlag,Wiesbaden(1958).102T.Baytop,TürkçeBitkiAdlarıSözlüğü,TürkDilKurumuYay.,Ankara

(1994).103http://varius.mordor.ch/am/hist/autor/dioscorides.html104http://www.hcs.ohio-state.edu/hort/history/020.html

105Von der Astronomie zur Alchemie: bedeutende naturwissenschaftlicheBeständedes16.undfrühen17.JahrhundertsinderHistorischenBibliothekderStadtRastattimLudwig-Wilhelm-Gymnasiumvom21Nov1991–15Jan1992Ausstellungskatalog,StadtverwaltungRastatt(1991).106 E. Kühnel, Islamische Kleinkunst, Klinkhardt und Biermann,

Braunschweig(1963).107 M. Z. Pakalın,Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 3 cilt,

MilliEğitimBakanlığıYay.,İstanbul(1993).108İ.Uzel,“15.YüzyılınÖnemliHekimiŞerefeddinSabuncuoğlu“,Bilimve

Ütopya,76,66-74(2000).109F.Günergun,14.-17.YüzyıllardaOsmanlıİmparatorluğundaKullanılan

Anorganikİlaçlar,İstanbul(1986).110 N. Sarı, “Osmanlı Hekimliği ve Tıp Bilimi“, Yeni Tıp Tarihi

Araştırmaları,5,11-68(1999).111InternationalCongressonLearning&EducationintheOttomanWorld,

Istanbul, 12-15 April 1999, Abstracts (Osmanlı Devleti’nin 700. KuruluşYıldönümü münasebetiyle): G. Özçelikay, E. Asil, “Osmanlıİmparatorluğu’ndaKlasikveModernEczacılıkEğitimiveÖğrenimi“,s:108.112OsmanlıDünyasındaBilimveEğitimMilletlerarasıKongresiTebliğleri

(Derly.:H.Y.Nuhoğlu),OsmanlıDünyasındaBilimveEğitimMilletlerarasıKongresi (12-15 Nisan 1999, İstanbul), İslâm Tarih, Sanat ve KültürAraştırma Merkezi Yay., İstanbul (2001): G. Özçelikay, E. Asil, “Osmanlıİmparatorluğu’ndaKlasikveModernEczacılıkEğitimiveÖğretimi“,s:437-445.113 H. Dernschwam, İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü (Çev.: Y.

Önen),KültürBakanlığıYay.,Ankara(1992).114N.Yücevö.(Ed.:E.İhsanoğlu),OsmanlıDevletiveMedeniyetiTarihi,

2.Cilt, İslamTarih,SanatveKültürAraştırmaMerkezi (IRCICA), İstanbul(1998):E.İhsanoğlu,“OsmanlıEğitimveBilimMüesseseleri“,s:223-361.115The Genius of Arab Civilization: Source of Renaissance, Eurabia

(Publishing)Ltd,London(1983).116 A. Grohmann, T.W.Arnold,Denkmäler Islamischer Buchkunst, Kurt

WolffVerlag,Münih(1929).117 H. E. Cengiz, “Eski Çamaşırlar, Killer, Sabunlar ve Leke Çıkarma

Yöntemleri“,TarihveToplum,19,236-239(1993).

118IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5Haziran 1998, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul; İstanbul(2000): Ş. Etker, “Brugnatelli Farmakopesi’nin 1818’de İstanbul’daYayınlananElenceÇevirisi“,s:297-302.119 D. Hotham, Türkler-II (Çev.: M. A. Kayabal), Cumhuriyet Kitapları,

İstanbul(2000).120 N. Yıldırım, “Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne Dışında Askeri Eczacılık

Öğretimi”,YeniTıpTarihiAraştırmaları,4,93-104(2000).121IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5

Haziran 1998, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul; İstanbul(2000): N. Yıldırım, “Nizamname-i Eczacıyan der Memalik-i Osmaniye –OsmanlıDevleti’ndeEczacılarNizamnamesi–1852“,s:43-103.122B.Çubukçu,“TürkFarmakognoziTarihiAnaHatları“,YeniTıpTarihi

Araştırmaları,4,225-232(2000).123B.Çubukçu,“ÜlkemizdeEczacınınKimliği“,Cumhuriyet,15.05.2000.124 E. Dölen, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bilim“, Tanzimat’tan

Cumhuriyet’eTürkiyeAnsiklopedisi,Cilt1, İletişimYay., İstanbul(1985),s:153-196.125IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5

Haziran 1998, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul; İstanbul(2000):M.Nicolas,“EczacıPierreApéry(1852-1918)veBilimselYayınları“,s:125-140.126R.Dramur,“CumhuriyetDönemindeMemleketimizdeKurulanBazıİlaç

Fabrikalarının Kuruluş Tarihçeleri ve İlaç Üretimleri ile İlgili Yanıtlar“,Eczacılık Tarihi Araştırmaları, VI. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı’nda(İstanbul, 5-7Haziran 2002) Sunulan Bildiriler (Ed.: Prof. Dr. AfifeMat),İstanbul(2003).s:293-304.127M.B.Zülfikar-Aydın, “OsmanlıTıbbında ‘MüfredDevâ’Kullanımıve

‘Müfredât’ Eserlerinin Genel Özellikleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları(EmreDölenArmağanı), (Haz.:F.Günergun), İ.Ü.Yay.No: 4581, İstanbul(2005),s:299-315.128M.B.ZülfikarAydın,“18.YüzyılaAitTürkçe“Müfredât”Kitaplarıve

TürkTıpTarihindekiYeri“,TıpTarihiAraştırmaları,7,55-168(1998).129S.Y.Baydur,DilveKültür,CumhuriyetGazetesiYay.,İstanbul(1999).130http://www.ummah.net/history/scholars/el_zahrawi/

131 T. Baytop, Eczacılığın Babası Bergama’lı Galenos (130-200), WyethKültürDizisi,İstanbul(1997).132 A. H. Bayat,Manisa Mesir Bayramı ve Dârüşşifa’sı, Manisa Turizm

DerneğiYay.No.2,Manisa(1981).133A.H.Bayat,“YeniKaynaklarınIşığıAltındaMerkezEfendiveHakkında

BazıYanlışlıklarınDüzeltilmesi“,TıpDünyasıAraştırmaları,121-131(1990).134A.H.Bayat,“İbn-iSînâ’nınKânun’undaveOsmanlıTıpYazmalarında

Mesir“,ManisaDergisi,15,9-16(1998).135E.M.Atabek,OrtaçağTababeti,İ.Ü.CerrahpaşaTıpFak.Yay.,İstanbul

(1977).136http://members.aol.com/methosela/WOAD.htm137E.Sauer,“MesirMacunuTerkibineGirenBazıTıbbiBitkiler“(Çev.:U.

Zeybek),ManisaDergisi,15,19-22(1998).138 C. A. Ronan, Bilim Tarihi: Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve

Gelişimi (Çev.:E. İhsanoğlu,F.Günergun),TÜBİTAKYayınları,AkademikDizi:1,Ankara(2003).139IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5

Haziran 1998, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul; İstanbul(2000):N.Sarı,R.Tuğ, “Enderun-ıHümâyûnKilâr-ıHassaBaşkullukçusuDervişMehmed’inDühnTerkiplerineAitRisalesi“,s:283-295.140M.P.Crosland,KimyaDiliÜzerineTarihselİncelemeler(Çev.venotl.:

Z.Tez),NobelYayınDağıtım,Ankara(2000).141G.Hammer,GeschichtederätherischenÖleundTerpenebis1881unter

Berücksichtigung des industriellen Einsatzes, Inst. für Geschichte derNaturwiss.,Münih(2000).142D.Osteroth,Soda,TeerundSchwefelsäure:DerWegzurGroßchemie,

rororo(DeutschesMuseum),Hamburg(1985).143D.Yücel, “ŞifalıBitkiler:Aspirin“,Cumhuriyet Bilim Teknik, 607, 20

(1998).144http://www.bayerus.com/aspirin/history/main.html145BibliographicalDictionaryoftheHistoryofTechnology(Eds.:L.Day,I.

McNeil),Routledge,London-NewYork(1996).146 J.Marks,Science and theMaking of theModernWorld, Heinemann,

London(1985).

147 W. -H. Hein, Die Deutsche Apotheke, Deutscher Apotheker-Verlag,Stuttgart(1967).148Z.Tez,“RönesansSonrasıAvrupaGrafikSanatındaEczacılık“,VI.Türk

TıpTarihiKongresi,22-24Mayıs2000,EgeÜniversitesiTıpFakültesi,İzmir,BildiriÖzetleri,s:104-105.149http://www.botanical.com/botanical/mgmh/b/balofg05.html150 E.Horn,Parfum – Zauber undGeheimnis der schönenDüfte, Verlag

MenschundArbeit,Münih(1967).151http://www.kb.nl/kb/100hoogte/hh-en/hh…152Encyclopédie ou Dictionnaire Raisonné des Sciences des Arts et des

Métiers, Nouvelle impression en facsimilé de la première édition de 1751-1780, Friedrich Frommann Verlag (Günther Holzboog), Stuttgart-BadCannstatt(1966).153W.D.Williams, “Dobereiner’sHydrogen Lighter“,Bull. Hist. Chem.,

24,66-68(1999).154B.N.Şehsuvaroğlu,A.E.Demirhan,G.C.Güreşsever,TürkTıpTarihi,

Bursa(1984).155 A. H. Bayat, Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve

Hekimbaşılar,AtatürkKültürMerkeziBaşk.Yay.,Ankara(1999).156 J. Schmidt, “Zur Identifizierung und Datierung deutscher

Schiffsapotheken“,KulturundTechnik,1/1985:60-63.157 S. Öztürk, G. Sarıyıldız, “Antikçağ’dan Günümüze Temizliğin

DeğişmeyenSembolü:Sabun“,Tombak,15,42-54(1997).158Z.Tez,“SosyalveTeknikBoyutlarıylaAntikçağveOrtaçağdaParfüm,

Krem ve Kozmetik“, IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (4-5Haziran 1998, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul), Ed.: E.Dölen,İstanbul,2000,s:423-438.159W.Umbach(Hrg.),Kosmetik:Entwicklung,HerstellungundAnwendung

kosmetischerMittel,GeorgThiemeVerlag,Stuttgart/NewYork(1988).160 J. Desomogyi, History of Oriental Trade, Georg Olms

Verlagsbuchhandlung,Hildesheim(1968).161I.Woldering,Ägypten:DieKunstderPharaonen,HolleVerlag,Baden-

Baden(1975).162 K. S. Kolta, D. Schwarzmann-Schafhauser, Die Heilkunde im alten

Ägypten, Sudhoffs Archiv Beihefte: 42, Franz Steiner Verlag, Stuttgart(2000).163 W. Haynes, This Chemical Age: The Miracle Man-Made Materials,

SeckerandWarburg,Londra(1946).164 D. Martinetz, R. Hartwig, Taschenbuch der Riechstoffe, Verlag Harri

Deutsch,Frankfurta.M.(1998).165E.Blass,H.Liebl,M.Häberl,“Extraktion-EinhistorischerRückblick“,

ChemieIngenieurTechnik,69:4,431-437(1997).166P.Faure,MagiederDufte,ArtemisVerlag,Münih-Zürih(1990).167 C. Classen, D. Howes, A. Synnott, Aroma: The Cultural History of

Smell,Routledge,London(1994).168M.(Biran)Tunçay,“ParfümünTarihselGelişimi“,TarihveToplum,12,

142-146(1989).169E.Pászthory,“Parfüme,SalbenundSchminkenimAltertum“,Chemiein

unsererZeit,27:2,96-99(1993).170 N. Ascherson, Karadeniz (Çev.: K. Emiroğlu), Türkiye İş Bankası

KültürYay.,İstanbul(2001).171 E. Wiedemann, Gesammelte Schriften zur Arabisch-Islamischen

Wissenschafts-geschichte, 2. Band: Schriften: 1912-1927 (Gesamm. undbearb.: D. Girke, D. Bischoff), Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften an der Johann Wolfgang Goethe-Universität,Frankfurta.M.(1984).172M.vanBruinessen,EvliyaÇelebiinDiyarbekir,UtrechtUniv.,Leyden-

Kopenhagen-New York-Köln (1988). Türkçesi: M. Van Bruinessen, H.Boeschoten, Evliya Çelebi Diyarbekir’de (Çev.: T. Güney), İletişim Yay.,İstanbul(2003).173Diplomaten und Wesire-Krieg und Frieden im Spiegel türkischen

Kunsthandwerks (Hrg:P.W.Schienerl,C.Stelzig), StaatlichesMuseum fürVölkerkunde,Münih (1988):A. vonGladiß, “OsmanischeMetalwaren“, S:81-97.174 A. Baytop, Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları (Yay. Haz. F.

Günergun),ÇetinMatbaacılık,İstanbul(2003).175F.Günergun,“XIX.YüzyılınİkinciYarısındaOsmanlıKimyager-Eczacı

Bonkowski Paşa (1841-1905) “, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi (Bildiriler),İstanbul,17-19Şubat1988;TürkTarihKurumuBasımevi,Ankara(1992),s:

229-252.176 A. Altıntaş, Gül – Gülsuyu: Tarihte, Tedavide ve Gelenekteki Yeri,

GülbirlikYay.,TempoMatbaacılık,İstanbul(2007).177E.deAmicis,İstanbul(1874)(Çev.:B.Akyavaş),AtatürkKültür,Dilve

TarihYüksekKurumuTürkTarihKurumuYay.,Ankara(1993).178 H. Rumpf, “Über die geschichtliche Entwicklung und den Sinn

technischen Handels”, Fridericiana, Zeitschrift der Universität Karlsruhe,Heft15,23-73.179P.Süskind,Koku(Çev.:T.Turan),CanYay.,İstanbul(1997).180A.Alciatus,Emblemata–SimgelerKitabı(Çev.:Ç.Dürüşken),Kabalcı

Yayınevi,İstanbul(2007).181http://www.parfumsraffy.com/…182IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (Ed.: E. Dölen), 4-5

Haziran 1998, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul; İstanbul(2000): E. Dölen, “Ligor Bey (1875-1956) ve “Nazarî ve Amelî Fenn-iİspençiyarîDersleri”AdlıKitabı“,s:141-196.183“Neşe,HazveDolceVita“(Çev.:R.Urgan),CumhuriyetDergi,674,2-3

(1999).184 A. Corbin,Kokunun Tarihi –Miyasma ile Fulya: Koku ve Toplumsal

İmgelem,XVIII-XIX.Yüzyıllar (Çev.: P.GüzelyürekÇelik,M.E.Özcan,L.ArslanÖzcan),DostYayınları,Ankara(2007).185 M. Biricik, “Duyguların ve Cinselliğin Kokular Âlemi“, Cumhuriyet

BilimTeknik,260,12-14(1992).186T.Engen,“RememberingOdorsandTheirNames“,AmericanScientist,

75,497-503(1987).187“Kutsal Dumandan Sihirli Damlaya” Parfüm / “Sacred Incense to

Fragrant Elixir” (Yay. haz.: Ş. Şentürk), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul(2005): K. H. C. Başer, N. Kırımer: “Bitkisel Parfümeri Hammaddeleri /PerfumeIngredientsofVegetableOrigin“,s.89-121.