W XIX wieku, w latach międzywojennych i  jeszcze wiele lat po wojnie na dzieci, zwłaszcza wiejskie i z uboższych, robot-niczych rodzin, nakładano wiele obowiąz-ków związanych z pracą w polu, zagro-dzie, w domu. Jednak zawsze potrafi ły znaleźć czas na zabawę, wymknąć się spod czujnego i surowego oka rodziców. Miejscem zabawy na wsi było pastwisko, a w dzielnicy robotniczej plac przed do-mem, ulica, łąka, na przemysłowym Ślą-

sku czasem hałda; w domach najczęściej kuchnia lub sień.

Do dobrej zabawy niekoniecznie potrze-ba było zabawek kupionych w sklepie. Starsze dzieci potrafi ły wykonać je wła-snoręcznie. Strugały z drewna sanki, łyż-wy, wózki, piszczałki, gwizdki, robiły la-tawce, proce. Zabawką mógł być prawie każdy napotkany na polu lub podwórku przedmiot, gdyż dziecięca wyobraźnia nie znała granic.

Dzieci bawiły się podczas wypasania krów czy kóz, opiekowania się młodszym rodzeństwem. Chłopcy uwielbiali „pędzić z kołami”. Na początku XX wieku były one drewniane o przekroju kwadratowym,

wykonywane przez dzieci

25

następnie metalowe. Najlepiej nadawały się obręcze ze starych beczek czy zepsu-tych rowerów. Wystarczyło znaleźć patyk, dobrać odpowiednie tempo, takie, by koło nie uciekło ani się nie przewróciło, i  już można było je toczyć, czyli – jak mówio-no na Śląsku – kulać felgę, urządzając wyścigi. Chłopcy, wykorzystując proste przedmioty z otoczenia, przygotowywali zabawki i inicjowali zabawy, które nie za-wsze były bezpieczne.

Do ćwiczenia spostrzegawczości i pre-cyzji używano proc, zwanych na Śląsku szlojdrami. Wystarczył patyk – samoro-dek w kształcie litery Y, kawałek łatki, pa-ski gumy i proca gotowa. Strzelano haczy-

kami lub kamykami, a mierzono przede wszystkim do... gołębi, kotów, wróbli, a nawet do kolegów. Przy okazji wybijano niejedną szybę.

Chłopcy przygotowywali też „wybu-chy”. Robili domowym sposobem petar-dy z nadmanganianu potasu, czasem do wnętrza klucza wpychali siarkę zeskro-baną z zapałek podkradanych ojcu lub dziadkowi i powodowali wybuch, ude-rzając nim o ścianę. Zabawką mogła być zwykła puszka po farbie. Wypełniano ją karbidem, podpalano i wybuch murowa-ny. Na Śląsku w latach międzywojennych i  jeszcze po II wojnie starsze dzieci uży-wały karbidu do wielu zabaw. Podkradały

go rodzicom, gdyż karbid przynosili oj-cowie z kopalń, gdzie stosowano go jako paliwo do lamp górniczych.

Większość zabaw z użyciem rekwizy-tów i zabawek wykonanych przez dzieci odbywała się na świeżym powietrzu.

Prezentowane zabawki to g łównie rekonstrukcje wykonane przez Józefa Chmielniaka, rzeźbiarza z Czechowic--Dziedzic, urodzonego w 1933 roku. Przy-gotował je współcześnie na wzór tradycyj-nych, którymi bawił się w dzieciństwie, i zilustrował rysunkami.

Lale, misie, koniki...

1

45

2–3

Dudek, Kukułka, drewno

sosnowe, barwnie

malowane.

Wyk. ręcznie Emilia

Leśniak, Stryszawa, 1991,

MŚK/E/2171, 2170

1, 4–5

Bażant, Dzięcioł, Sowa,

drewno sosnowe,

barwnie malowane.

Wyk. ręcznie Emilia

Leśniak, Stryszawa,

1987, MŚK/E/1409, 1408,

1407

2

3 4 5

148Lale, misie, koniki...

8

Ford combi, blacha

stalowa, wnętrze

i podwozie z oddanymi

szczegółami z blachy

litografowanej, na

masce znak fi rmowy

samochodu, pojazd

posiada napęd na tylne

koła.

Wyrób fabryczny,

sygnowany MADE IN

JAPAN, Japonia, l. 60.

XX w., MSK/E/6855

8

149

10

Samochód osobowy

o charakterze

sportowym, blacha

stalowa, wnętrze

z blachy litografowanej,

koła gumowe, z tyłu

tablica rejestracyjna,

pojazd posiada napęd na

tylne koła.

Wyrób fabryczny,

sygnowany na desce

rozdzielczej FOREIGN,

fi rma E. Flim Lemez,

Węgry, l. 60. XX w.,

MŚK/E/6854

Firma węgierska z siedzibą w Budapeszcie, znana z zaba-wek blaszanych wykonywanych z blachy litografowanej. Stosowane znaki fi rmowe to E. Flim Lemezárugyáregyseg, łatwiejszy skrót E. Flim Lemez, a także zdecydowanie prostszy do wymówienia Foreign, którym oznaczano naj-częściej zabawki wysyłane za granicę.

9

Mercedes, blacha

stalowa, koła gumowe,

szybki z tworzywa

sztucznego, pojazd

posiada napęd na tylne

koła.

Wyrób fabryczny,

niesygnowany, l. 80.

XX w., MŚK/E/6197

10

9

182Lale, misie, koniki...

9

9

Książeczka-rozkładanka

przedstawiająca

wioskę Indian Ameryki

Północnej, tektura.

Wyrób fabryczny,

sygnowany, Artia, Praga,

l. 50. XX w., MŚK/E6718

183 10

10

Książeczka-rozkładanka

przedstawiająca Cyrk

Humberto, tektura.

Wyrób fabryczny, sygnowany,

Artia, Praga, l. 50. XX w.,

MŚK/E/6719

11

Figurki do bajki o Czerwonym Kapturku, guma

barwiona, odlew z formy.

Wyrób fabryczny, niesygnowany, Polska, ok. 1938,

MŚK/E/2961/1–21 11

Cyrk Humberto to jeden z najstarszych i najsławniejszych cyr-ków czesko-słowackich działający do dnia dzisiejszego. Powstał w pierwszej połowie XIX w., początkowo znany jako Henry.

196

Katowice, l. 30. XX w.,

wł. Muzeum Śląskie w Katowicach

Ustroń, 1939, wł. Muzeum Śląskie w Katowicach Śląsk Opolski, 1913,

wł. Muzeum Śląskie w Katowicach

197

Katowice, ok. 1914,

Muzeum Śląskie w Katowicach

Gliwice, pocz. XX w.,

wł. Muzeum Śląskie w Katowicach

Lipsk, pocz. XX w.,

wł. Muzeum Śląskie w Katowicach

224Lale, misie, koniki...

Karetka z konikami, elementy wycinane

mechanicznie i strugane ręcznie z drewna

świerkowego i dębowego, para czerwonych

koników oraz karetka umieszczone na drewnianej

platformie z czterema ruchomymi kółkami,

w platformie otwór do zamocowania sznurka

umożliwiającego ciągnięcie zabawki, tył i boki

zdobione ryzowanymi motywami geometrycznymi

oraz barwnie malowane.

Wyk. Józef Rumiak, Lachowice, 1988, wys. 16,5 cm,

dł. 28 cm, szer. 15,5 cm. Zakup. MŚK/E/1326

Sowy – matka i dwie małe sówki wykonane

ręcznie z drewna sosnowego, barwnie malowane,

całość umieszczona na kolistej brzozowej

podstawie, sowa stoi na stożkowatym pieńku, niżej

pisklęta, przymocowane do podstawy za pomocą

drucianych nóg.

Wyk. Danuta Leśniak, Stryszawa, 1987, wys. 23 cm,

śr. podstawy 7 cm. Zakup. MŚK/E/1407

Ptak-dzięcioł wykonany ręcznie z drewna

sosnowego, barwnie malowany, ze względu na

kolorystykę przypomina dzięcioła zielonosiwego,

nogi ptaka zrobione z drutu i przymocowane do

brzozowej gałązki, w gałązce metalowa zawieszka.

Wyk. Danuta Leśniak, Stryszawa, 1987, wys. 21 cm,

szer. 6 cm. Zakup. MŚK/E/1408

Ptak-bażant wykonany ręcznie z drewna

sosnowego, barwnie malowany, nogi ptaka

zrobione z drutu i przymocowane do brzozowej

gałązki, w gałązce metalowa zawieszka.

Wyk. Danuta Leśniak, Stryszawa, 1987, wys. 18 cm,

dł. 30 cm. Zakup. MŚK/E/1409

Ptak-kukułka wykonany ręcznie z drewna

sosnowego, barwnie malowany, nogi ptaka

zrobione z drutu i przymocowane do brzozowej

gałązki, w gałązce metalowa zawieszka.

Wyk. Emilia Leśniak, Stryszawa, 1991, wys. 29 cm,

szer. 13 cm. Zakup. MŚK/E/2170

Ptak-dudek wykonany ręcznie z drewna

sosnowego, barwnie malowany, nóżki-podstawa

ptaka zrobione z drutu.

Wyk. Emilia Leśniak, Stryszawa, 1991, wys. 17 cm,

dł. 26,5 cm. Zakup. MŚK/E/2171

Kołyska, elementy wycinane mechanicznie

i strugane ręcznie z drewna świerkowego,

wielobarwnie malowana i zdobiona ryzowanymi

motywami geometrycznymi.

Wyk. Teodor Biegun, Żywiec, 1987, wys. 9,5 cm,

dł. 32,5 cm, szer. od 7 do 11 cm. Dar. MŚK/E/2975

Dziobiące ptaszki – zabawka ruchoma, ptaszki

wykonane ręcznie z drewna sosnowego

i przymocowane do prostokątnych, drewnianych

słupków osadzonych na dwóch równoległych

listewkach. Przesuwanie listewek wprawia ptaszki

w ruch, które uderzają dziobami o środkowy

słupek, wydając charakterystyczny dźwięk.

Wyk. Józef Lasik, Stryszawa, l. 80. XX w., wys.

9 cm, dł. 28,5 cm, szer. 5 cm. Zakup. MŚK/E/4567

Grzechotka w formie serca wykonana ręcznie

z drewna lipowego, niepolichromowana.

Wyk. Jan Puk, Trześń k. Sandomierza, 2007,

dł. całk. 30 cm, szer. od 1 do 10 cm. Zakup.

MŚK/E/4657

225

Grzechotka w formie ażurowego walca, wykonana

ręcznie, wewnątrz wypełniona polnymi kamykami,

z długą, drewnianą rączką z drewna dębowego,

niepolichromowana.

Wyk. Jan Puk, Trześń k. Sandomierza, 2007,

dł. całk. 22 cm, śr. walca 6,5 cm. Zakup.

MŚK/E/4658

Terkotka żegotka, prostokątna, wykonana ręcznie

z drewna lipowego, niepolichromowana.

Wyk. Jan Puk, Trześń k. Sandomierza, 2007,

wys. 14,5 cm, dł. 17 cm, szer. 2,2 cm. Zakup.

MŚK/E/4659

Koziołki – zabawka ruchoma wykonana ręcznie

z drewna lipowego, niepolichromowana. Koziołki

przymocowane drewnianymi kołkami do dwóch

równoległych listewek, przesuwanie listewek

powoduje naprzemienny ruch zwierząt połączony

z delikatnym dźwiękiem.

Wyk. Jan Puk, Trześń k. Sandomierza, 2007,

wys. 11,5 cm, dł. 27 cm, szer. 2,3 cm. Zakup.

MŚK/E/4660

Lalka z biskwitową głową, z ruchomymi

kończynami, tułów wykonany z papier-mâché

i glinki, kończyny z utwardzanej glinki, oczy

szklane, zęby porcelanowe, naturalne włosy,

malowane usta i brwi, ubrana w białą płócienną

haleczkę i białą bawełnianą sukienkę w czerwone

kropeczki, ubranka uszyte ręcznie.

Wyrób fabryczny, główka sygnowana A.M. 1904 7/0,

Armand Marseille, Köppelsdorf, Turyngia, Niemcy,

1904, wys. 28 cm. Zakup. MŚK/E/2962

Lalka płacząca, z celuloidu, odlewana z formy,

z ruchomymi kończynami i oczami, włosy sztuczne

w jasnym kolorze, malowane elementy twarzy –

brwi, usta i górne zęby. Ubrana w sukienkę uszytą

maszynowo z bawełny w biało-różową kratkę.

Wyrób fabryczny, sygnowany na głowie i plecach

znakiem podkowy, Ernst Heubach, Köppelsdorf,

Turyngia, Niemcy, l. międzywojenne, wys. 64 cm.

Dar. MŚK/E/3846

Laleczka-Murzynek z celuloidu, odlewana

z formy, z ruchomi kończynami, malowane oczy

i usta, ubrana w sukienkę wykonaną szydełkiem

z jedwabnych pomarańczowych nici.

Wyrób fabryczny, niesygnowany, l. 20./30. XX w.,

wys. 8 cm. Zakup. MŚK/E/4318

Laleczka-niemowlę z celuloidu, odlewana z formy,

siedząca, z nieruchomymi kończynami, malowane

oczy, usta i włosy.

Wyrób fabryczny, niesygnowany, l. 20./30. XX w.,

wys. 4,5 cm. Zakup. MŚK/E/4319

Lalka z celuloidu, odlewana z formy, z ruchomymi

kończynami, malowane włosy i elementy twarzy –

niebieskie oczy, koralowe usta. Ubrana w sukienkę

uszytą maszynowo z jedwabiu sztucznego

w kolorze liliowym.

Wyrób fabryczny, sygnowany na głowie i plecach

znakiem podkowy, Ernst Heubach, Köppelsdorf,

Turyngia, Niemcy, l. międzywojenne, wys. 67 cm.

Zakup. MŚK/E/4760

Piesek z czarnego pluszu, wypełniony trocinami,

oczy i nosek z szarego sznurka, pyszczek

z czerwonego.

Wyrób domowy, wyk. ręcznie, Śląsk Opolski,

l. międzywojenne, wys. od 8 do 16 cm, dł. 24 cm.

Zakup. MŚK/E/5235

Lalki, misie, pluszowe cacka