78
MÓDULO II LENGUA MATERNA R NACIONAL PU N O UNIVERSIDAD ALTIPLANO DEL

LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

  • Upload
    doanbao

  • View
    296

  • Download
    48

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

MÓDULO II

LENGUA MATERNA

R

NACIONAL

PU NO

UN

IVE

RS

IDA

D ALT

IPL

AN

O

DEL

Page 2: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

MÓDULO II

LENGUA MATERNA

Page 3: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

CARE PERÚ, 2007

MODULO: “ENSEÑANZA DEL QUECHUA COMO LENGUA MATERNA (L1) EN

EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE”

Proyecto : “Calidad y Equidad en la Educación Intercultural Bilingüe en

Puno”

Dirección : Jr. Cusco N° 541 Puno

Teléfono : 051 35 2982 Fax : 051 353672

E-mail :

Esta publicación ha sido realizada por CARE PERÚ Oficina Regional de Puno, mediante el

Proyecto “Calidad y Equidad en la Educación Intercultural Bilingüe en Puno”, financiado por

la COMISIÓN EUROPEA, con la finalidad de mejorar en los maestros las habilidades

pedagógicas para la enseñanza del quechua como lengua materna L1.

CARE PERÚ autoriza a instituciones y personas naturales a utilizar el contenido del

documento, como un aporte a la Educación Intercultural Bilingüe, de manera que podrá ser

reseñado, resumido o traducido en forma total o parcial a condición de que se especifique la

fuente bibliográfica.

Primera edición : Febrero del 2 007.

Tiraje : 500 ejemplares.

Aprobación : Dr. Woodro Andía Castelo.

Director Regional CARE Puno.

Elaboración : Prof. Martín Castillo Collado

Prof. Leonor Bisnarda Mendoza Montesinos

Prof. Equicio Rufino Paxi Coaquira

Equipo del Proyecto : Prof. Marina Figueroa Díaz. Representante del Proyecto.

Prof. Martín Castillo Collado. Especialista en EIB.

Prof. Edmundo Cordero M. Especialista en Gestión.

Ecm. Loyda Pacompía Pilco. Asistente Administrativo.

Diseño y Diagramación : Alcides Ramos Calcina.

Impresión : Arte y Color E.I.R.LAv. Alfonso Ugarte 500-F

Telf.: 054-204788

E-mail: [email protected] - Arequipa

.

[email protected]

2

Page 4: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

INTRODUCCIÓN

Estimados colegas:

CARE Perú y el proyecto “CALIDAD Y EQUIDAD EN LA EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE EN PUNO” (Kawsay), asumiendo el compromiso de mejorar los aprendizajes de los niños y niñas del medio rural, partiendo de sus propios medios de expresión y cultura, implementan el curso de Segunda Especialización en Educación Intercultural Bilingüe en convenio con la Dirección Regional de Educación de Puno y la Escuela de Post Grado de la Universidad Nacional del Altiplano Puno.

Para este fin ponen a vuestra consideración el módulo “ENSEÑANZA DEL QUECHUA COMO LENGUA MATERNA (L1) EN EDUCACIÓN INTERCULTURAL BILINGÜE”, esperando sea de utilidad en el desempeño de sus actividades educativas cotidianas.

3

Page 5: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

ENFOQUE DE LA PROPUESTA PEDAGÓGICA

DE COMUNICACIÓN INTEGRAL

La propuesta pedagógica asume este enfoque como marco para el desarrollo de las capacidades de comunicación, porque considera que la función central del lenguaje oral, escrito, del ícono verbal y audiovisual es comunicar, y porque es el medio fundamental que nos permite relacionarnos con los demás. Este enfoque produce cambios significativos con respecto a la tradicional manera de concebir el aprendizaje y desarrollo del lenguaje en los estudiantes.

El cambio fundamental ha significado pasar del aprendizaje centrado en la decodificación o en el aprendizaje de letras y sílabas sin sentido como pre-requisito para aprender a leer y escribir, a poner énfasis en la construcción del sentido cuando se habla, lee y escribe, y expresar ideas completas desde el inicio del proceso de adquisición de la lengua escrita.

En este enfoque se pone énfasis en el lenguaje oral y escrito en su relación con el desarrollo del pensamiento. Aprender a expresarse de manera oral o a través de los diferentes lenguajes y códigos no supone solamente aprender a dominar una técnica, supone también, aprender un mecanismo muy poderoso para desarrollar la comprensión, la comunicación, la creatividad y la lógica.

Se busca que los estudiantes aprendan a expresarse con libertad y creatividad, que lean y escriban mensajes disfrutando de lo que hacen, apreciando los beneficios de poder comunicarse con los demás, entendiendo lo que otros les quieren comunicar y dejándose entender ellos mismos. Se trata de poner en el centro, la comprensión y el sentido desde el principio.

Los estudiantes deben descubrir que la comunicación es necesaria y valiosa, y que contar con herramientas para comunicarse mejor es importante para entrar en contacto con otros, encontrar respuestas a sus preguntas y enriquecerse en el intercambio de opiniones y modos de ver el mundo para transmitir y hacer perdurar lo que se crea, para disfrutar, interpretar y transformar su entorno y para ejercer una ciudadanía plena, por su capacidad de argumentar, deliberar, respetar las ideas ajenas y participar en la vida de la escuela y la comunidad.Se destaca especialmente, entonces, que el enfoque de esta propuesta es comunicativo y que gracias a él, las personas pueden intercambiar ideas, opiniones, sentimientos, saberes y experiencias con los demás en las múltiples situaciones que deben afrontar; por esto, la escuela debe garantizar el desarrollo de esta fundamental función del lenguaje.

Por todo esto, es importante reflexionar y responder algunas preguntas relacionadas con nuestras prácticas de aula:

?¿Un estudiante es más comunicativo porque aprende más las reglas de gramática u ortografía?

ENFOQUE COMUNICATIVO

1 Desarrollo de las capacidades comunicativas EBR MINEDU, Programa Nacional de Emergencia Educativa 2004 -2006. Lima Perú. Pág. 15 al 23

1

4

Page 6: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

?¿Se justifica, entonces, que el aprendizaje del lenguaje se desarrolle sobre la base de la enseñanza de reglas y definiciones o, por el contrario, será más importante que el estudiante hable, lea, escriba y reflexione permanentemente sobre cómo usar el leguaje?

Los rasgos más importantes de este enfoque son los siguientes:

rLa lengua se aprende y se enseña en pleno funcionamiento

La lengua es una facultad viva, la usamos cada día en diversas circunstancias y así debemos aprenderla. En realidad, así la aprendemos fuera de la escuela y, muchas veces, pierde sentido en ella, al trabajarla de manera lejana a la realidad.

Es importante, entonces promover situaciones reales de comunicación y emplear textos completos que deben leerse, consultarse o escribirse teniendo en cuenta a un interlocutor real. Así, las clases resultan más activas y participativas, los estudiantes se involucran en el trabajo, porque le encuentran sentido, se motivan más y el aprendizaje es más significativo y funcional.

Es importante considerar lo siguiente: a hablar se aprende hablando; a leer, leyendo; y a escribir escribiendo. Estas dos últimas habilidades requieren de la intervención de la escuela y de una mayor reflexión sobre el uso del lenguaje.

rEl texto es la unidad básica de comunicación

Porque tiene significado completo y expresa en forma coherente y creativa ideas, experiencias, sentimientos y nuestro mundo imaginario.

En la vida diaria, enfrentamos situaciones reales de comunicación en las que producimos y recibimos textos completos. De esta misma forma, debemos enfrentarlos desde la práctica pedagógica para aprovechar su riqueza de expresión y significado. No tiene ningún sentido trabajar con palabras, frases o expresiones aisladas, pues éstas sólo cobran significado en el texto y en el contexto. Los estudiantes necesitan escribir ideas completas para expresarse y resulta sin sentido, por ejemplo, realizar prácticas de sinónimos con palabras aisladas, pues el significado de éstas se determina a partir de su relación con las otras palabras del texto y del uso en una situación comunicativa.

La enseñanza de la lengua debe incorporar las diversas formas de hablar, pero es importante promover la adquisición de la lengua estándar sin desconocer el uso del lenguaje, cotidiano propio del contexto en conversaciones familiares o sociales, o la lengua materna distinta al castellano.

5

Page 7: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

También es importante considerar el derecho de los estudiantes con necesidades educativas especiales a utilizar, en sus procesos de aprendizaje, códigos alternativos al lenguaje oral y escrito, tales como el lenguaje de señas, la comunicación total, el braille, entre otros.

Los estudiantes necesitan comunicarse y estar preparados para usar registros en distintos ambientes y con diversos interlocutores. Esto exige enseñar la lengua de manera contextualizada, considerar las características de los usuarios y siempre emplear textos reales y no los creados con propósito “supuestamente didácticos”.

rLos textos deben responder a las necesidades e intereses de los estudiantes

Cuando nos comunicamos, lo hacemos con diversas intenciones: algunas veces deseamos informar sobre noticias de interés; otras, compartir anécdotas, describir objetos, plantear puntos de vista, etc., y no sólo oralmente, sino también por escrito. En la escuela, por lo tanto, deben usarse y producirse textos reales, y considerar los intereses de los estudiantes para que la enseñanza sea significativa.

Perspectiva Intercultural en la enseñanza de comunicación integral

La Propuesta Pedagógico de Comunicación busca que los estudiantes aprendan a leer la realidad, desde todas sus formas de manifestación, a recuperar primero su propio contexto cultural y su lengua materna, pero abiertos siempre a otras formas de expresión. Somos un pueblo que, como muchos otros, danza, canta, baila, pinta, modela, forja, dibuja, escribe, se expresa y comunica a través de diversas formas.

Esto exige que en el aula se respeten las múltiples formas de expresión de las diversas culturas del país y que se tomen en cuenta la lógica que está detrás de cada una de ellas, las concepciones sobre los distintos elementos de la realidad, las formas de narrar las historias, las explicaciones que se dan a los fenómenos naturales, la visión particular del mundo y las propias formas de organización social, de pensamiento y convivencia que cada uno posee. Por ejemplo, las exresiones como “el árbol llora”, “la cocha (laguna) tiene madre”, encierran una visión particular del mundo que debe ser tomada en cuenta.

Pretender desarrollar capacidades comunicativas desde un único esquema convencional, sin valorar ni considerar estas realidades, es atentar no solamente contra la interculturalidad, sino también, empobrecer las inmensas posibilidades de comunicación.

Desde la perpectiva intercultural, la Propuesta Pedagógica debe ayudar a que los docentes recuperen, pongan de manifiesto y potencien las distintas formas de expresión de la cultura de cada localidad, que contribuyan a revalorizar la riqueza de la diversidad cultural de nuestro país, desde la comunicación y hagan de ella un medio para el encuentro, el intercambio constructivo y la concertación.

6

Page 8: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA TAPUYPI, QILLQA PAQARICHIYPI YUYAYCHAKUSPA

LLAMK'ANAPAQ

7

Page 9: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA TAPUYPI ÑIQ'IKUNA

QILLQAWAN TINKUY:

Kay ukhupi kaykunata qhawana rurana, yuyaychana ima

?Qillqap qayllanpi siq'ikunata

?Ima qillqaman rikch'asqanta

?Pimantataq rimachkan

?Pitaqchá qillqasqa

?Imamanta qillqa riman

QILLQA ÑAWINCHAY: SAPANKA CH'INLLA ÑAWINCHAY

?Ñawillawan qillqa ñawinchay

?Ch'inlla ama rimapakuspa

?Utqaylla ñawinchay

?Qillqa ñawinchasqamanhina yuyaychay

IRQIPURA YUYAYCHASQANKUTA TINKUCHINKU

?Imamantataq qillqa rimasqanta

?Imaynatataq yuyaychakurqanku

?Yachachiq tapusqanmanhina yuyaychakuy

IMAYNATAM ÑAWINCHAYPI YACHAQANCHIK

QILLQAP YACHAYNIN

?Kaqmanta ñawinchay, yuyaychasqankuta ch'uyanchay, Imaymana ruraykuna qillqap yachaynin yachanapaq.

SIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ SIMIKUNA

Ñawpaq ñiq'i

Iskay ñiq'i

Kimsa ñiq'i

Tawa ñiq'i

Pichqa ñiq'i

Suqta ñiq'i

8

Page 10: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA PAQARICHIY

QILLQA PAQARICHIYPI ÑIQ'IKUNA

IMAYNA QILLQA WAKICHIY

?Imamanta qillqay

?Pipaq/pikunapaq qillqay

?Pikunahina qillqay

?Imapaq qillqay

?Imatan niyta munakun

?¿Imataq sichus qillqasqa mana allin rurakuptin kan?

ÑAWPA ÑIQ'I QILLQA PAQARICHIY: SAPANKA IRQI QILLQANQA

?Allin allin yuyaykunata chiqanchasqa hunt'asqa qillqa paqarichiy

?Qillqasqap patanchasqanta yupaychaspa qillqay

SAPA IRQI QILLQASQANTA TINKUCHIN, ALLIN QILLQAQKUNAP QILLQASQANKUNAWAN IMA

?Sapanka irqi ñawpa ñiq'i qillqasqanta yachaq masinkunawan tinkuchin

?Sapa irqi qillqa rurasqanta allin qillqaqkunap, qillqasqankunawan tinkuchin.

?Qillqasqapi maypi pantasqata yuyaychay chaymanta allichay

Ñawpaq ñiq'i

Iskay ñiq'i

Kimsa ñiq'i

Tawa ñiq'i

9

ISKAY ÑIQ’I QILLQAY

?Al l in kaqmanta q i l lqanapaqqa kay q i l lqa kamachiykunata yupaychay:

?Hunt'asqa simikunata qillqay

?Hatun qillqaqunawan qallay

?Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuy

?Yuyaychasqa simikunata qillqay

?Yuyaychasqa rimaykunata qillqay

?Achkha huñusqa rimaykunata wakichispa qillqay

Page 11: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Suqta ñiq'i

Pichqa ñiq'i SAPA IRQI HUNT'ASQA ALLIN CH'UYA QILLQATA QILLQAN

?Ch'uya qillqa ruray

QILLQA ÑAWINCHAY

?Sapa irqi qillqanta chaninchay

?Yachachiq, irqikunap llamk'asqanta chaninchay

?Irqi masin, qillqasqanta chaninchay

QISPICHISQA QILLQA

?Sut'i sayaypura ima qillqawan qillqay

?Raphipi yuyaykunata, munay mast'arisqata qillqay

?Siq'ikunawan qillqakuna hunt'achiy

?Qillqap sutin chiqanchay

?Llamk'ana k'uchu pirqapi qillqakunata k'askachiy / warkuy

IMAYNATAN QILLQASQATA PAQARICHINCHIK

?Ñawpaqta, imamanta qillqasaq nispa hamut'ay

?Sapallay qillqay

?Irqimasi qillqasqa qhawachinakuy

QISPICHISQA QILLQASIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ, QILLQANAPAQ, SIMIKUNA

Pusaq ñiq'i

Qanchis ñiq'i

Isqun ñiq'i

10

Page 12: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

LLAMK'AYPACHA

11

Page 13: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

HUCH'UY LLAMK'AYPA KAYNIN

Willaykuna:

Huch'uy llamk'anap sutin:

Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:

Atinapaq yachay akllasqa:

Yachachiq:

Ruraykuna:

Imaynatan llamk'asun Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk'asun

a) Yachapakuqkunap yachaynin huqariy

b) Musuq yachaykuna qispichiy - Qillqa tapuy- Qillqa paqarichiy

c) Yachay kawsayninchikman chayaykachiy - Allin yachanapaq

ruraykuna - Allin ruranapaq

yachaykuna

12

Page 14: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

a) Yachapakuqkunap yachayninta huqarisun

b) Musuq yachaykuna qispichiy

- Wasi ayllumanta tapuykuna - ¿Maymanta hamuchkanki? - ¿Pikunawantaq tiyanki?- ¿Iman sutin tayta mamaykipa?- ¿Iman sutiyki?

- Yachachiq huk hatun raphipi taki qaillqasqata, allin siq'isapata sumaq llimp'isqata wawakunaman rikuchin

QILLQA TAPUYPI HUCH'UY LLAMK'AY WAKICHISQA

QHAWARINAPAQ KIMSA QUTU YACHAY

YAYKUQ WAWAKUNAPAQ

Huch'uy llamk'anap sutin:

Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:

Atinapaq yachay akllasqa:

Yachachiq:

Riqsinakusun

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin rimay

Socracho

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

HUK HUCH'UY LLAMK'AY

Willaykuna:

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

Hatun raphipi taki

15’

30’

Hatun raphipi taki

13

Page 15: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

(Taki)

Riqsinakusun,Qhawanakusun, paras (kutiy)

Sutinchikta,Yachasunchik, paras (kutiy)

Ñuqam kaniInocencio paras (kutiy)¿Imataq qampasutiykiri?, paras. (kutiy)

Yachaq Masiy 1 Pág. 6

Riqsinakusun

14

Page 16: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQAWAN TINKUY:

QILLQA ÑAWINCHAY: SAPANKA CH'INLLA ÑAWINCHAN

Qillqap qayllampi siq'ikunata qhawaspa irqikuna rimanku:

¿Ima siq'ikunataq kay qillqap qayllanpi rikhurichkan?

¿Ima qillqamantaq rikch'akun?

¿Takichu?

¿watuchichu?

¿Imamantataq kay taki rimachkanman?

- Allqumanta.

- Irqikunamanta.

- Qhari irqukunamanta.

- Qhari warmi irqikunamanta.

¿Imaynataq kay qillqap muyuqin?

- Irqikuna qillqap muyuqinta siq'inanku.

¿Imaynapitaq taki kasqanta yachanki?

- Tusuqkuna kaptin.

- Pisi qillqalla kaptin.

¿Pitaq kay takita uqarisqa / qillqasqa?

Ñawillawan qillqa ñawinchay.

Ch'inlla mana rimapakuspa.

Utqaylla ñawinchay.

Qillqa ñawinchasqaykimanhina yuyaychakuy imakunamanta rimasqanta.

¿Ñawpaq nisqaykichikmanhinachu kay qillqasqa kasqa?

¿Allqumantachu kasqa?

¿Irqikunamantachu kasqa?

¿Pimantam rimasqa?

QILLQA TAPUKUY

15

Page 17: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

IRQIPURA YUYAYCHASQANKUTA TINKUCHINKU

QILLQAP YACHAYNIN

c) Musuq yachaykunata kawsanaykiman chayaykachiy

¿Imamantapunitaq kay qillqa rimasqa?

- Warmi qhari irqikunap riqsinakusqankumanta.

¿Imaynatataq yuyaychakurqanki?

- Allqumanta.

- Tusuymanta.

- Pukllaymanta.

Yachachiq tapusqanmanhina yuyaychakuy

- Riqsinakuymanta .

- Tusuymata.

- Pukllaymanta.

Yachachiq wawakunapiwan kuska kaqmanta ñawinchaspa qillqap yachayninta ch'uyanchanku.

- Qillqapiqa riqsinakuymantam riman. Sutinchik willanakuymanta.

- Allin yachanapaq ruraykuna .

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

Hatun raphipi taki

15’

16

Page 18: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

IMAYNATAN ÑAWINCHAYPI YACHAQANCHIK

SIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ RURAYKUNA:

ALLIN QILLQASQA KASQANTA YACHANAPAQ RURANAKUNA:

¿Imakunatataq rurarqanchik chay qillqap yachayninta yachananchikpaq?.

- Sapallay qillqata qhawani

- Siq'ikunata qhawarqani

- Yachachiqpa ñawinchasqanta uyarikurqani

- ¿Imaynataq kay qillqata ñawinchaspa tarikunki?

- Kusisqachu

- Llakisqachu

- Imarayku

- ¿Munaychu qillqa kasqa?

Takikuna riqsinapaq muyuqinta qhawana.

Ima qillqa kasqanta yachanapaq maypi Taki nisqanta ñawinchaspa yuyaychakuna.

17

Page 19: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA PAQARICHIYPI HUCH'UY LLAMK'AY

WAKICHISQA QHAWARINAPAQ

HUK HUCH'UY LLAMK'AY

Huch'uy llamk'anap sutin:

Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:

Atinapaq yachay akllasqa:

Yachachiq:

Taki qillqa paqarichiy

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin rimay

Socracho

a) Yachapakuqkunap yachayninta huqarisun

b) Musuq yachaykuna qispichiy

Yachaywasi ukhupi puriykachasun kaqninkunata riqsinapaq.- Iman yachaywasiykip sutin,

- Hayk'ataq yachaywasiykip yupaynin

- Imamantaq yachaywasiman hamunki

Yachachiq huk hatun raphipi wawakunap rimasqanta qillqan.¿Imakunatataq rikumurqankichik?

Pukllana pampata.

Yachana wasikunata.

Unu pilata.

Hisp'ana wasita.

KIMSA QUTU YACHAY YAYKUQ WAWAKUNAPAQ

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

18

Page 20: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

IMAYNATATAQ QILLQATA WAKICHISUN

Ñawpaqta rimanakusun, imamanta qillqasun

- Yachaywasimanta, kaqninkunamantawan.

Pipaq/pikunapaq qillqasun:

- Tayta mamanchikpaq.

- Yachaywasimanta, kaqninkunamantawan.

Pipaq/pikunapaq qillqasun:

- Tayta mamanchikpaq.

Pikunahinam qillqasun:

- Yachapakuqkunahina.

Imapaqmi qillqasun:

- Yachaywasi riqsinapaq.

- Qillqay yachanapaq.

- Tayta mamanchikman yachaywasinchikta riqsichinapaq.

QILLQA PAQARICHIY

19

Page 21: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

ÑAWPA ÑIQ'I QILLQA PAQARICHIY: SAPANKA IRQI QILLQANQA

SAPA IRQI QILLQASQANKUTA TINKUCHIN, ALLIN QILLQAQKUNAP QILLQASQANKUNAWAN IMA

ISKAY ÑIQ'I QILLQAY

Atisqanmanhina sapanka irqikuna qillqata paqarichinqa. Qallariypiqa ima qillqasqanpis allinmi, kusisqan chaskina. Chayhinata ruraspan alli allimanta aswan allin qillqa rurayman chayanqa.

Yanqhataq:

Sapa p'unchaw kaykunamanta wawakunaman rimapayanayki.

¿Imaynatataq qillqayta qallarina?

- Hatun qillqawan qillqayta qallarina

- Sapa yarayma qallariypi hatun qillqawan churana Sapa qillqapi kanan:

Qillqap sutin, Qillqaqpa sutin.

Qillqasqap muyuquyninta yupaychaspa qillqana.

Sapanka irqikuna ñawpa ñiq'i qillqasqanta yachaq masinkunawan tinkuchin.

- Yachaq masinman qillqasqanta qhawachin,

- Irqi masinwan qillqanmanta rimanakun,

Sapa irqi qillqa rurasqanta allin qillqaqkunap, kikin rikch'aq qillqasqankunawan tinkuchin.

- ¿Qillqanpa patanchan allin qillqaqkunap qillqasqanmanrikch'akunchu?

Qillqasqanpi maypi pantasqanta yuyaychakun chaymanta allichan.

Allin kaqmanta qillqanapaqqa kay kamachiykunata yupaychana:

- Hunt'asqa simikunata qillqana

- Hatun qillqakunawan qallarina

- Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuna

...

20

Page 22: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

- Yuyaychasqa simikunata qillqana.

- Yuyaychasqa rimaykunata qillqana.

- Achkha huñusqa rimaykunata wakichispa qillqana.

Allin kaqmanta qillqanapaqqa kay kamachiykunata yupaychana:

- Hunt'asqa simikunata qillqana.

- Hatun qillqakunawan qallarina.

- Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuna.

- Yuyaychasqa simikunata qillqana.

- Yuyaychasqa rimaykunata qillqana.

- Achkha huñusqa rimaykunata wakichispa qillqana.

Sapa irqi qillqanta chaninchan:

- Qillqanta qhawan: sichus k'apa qillqakunawan, allin qillqawan, allin mast'arisqa raphipi kaptin allin ninqa, kusikunqa ima.

- Yachachiq, irqikunap qillqasqanta chaninchan.

- Irqi masintin qillqasqankuta chaninchanakunku.

- Sut'i sayaypura ima qillqawan qillqana.

- Raphip yuyayninkunata munay mast'arisqata qillqana.

- Siq'ikunawan qillqata sumaqchana.

- Qillqap sutinta chiqanchana.

- Llamk'ana k'uchu pirqapi qillqakunata warkuna.

ISKAY ÑIQ'I QILLQAY

SAPA IRQI ALLIN CH'UYA QILLQATA QILLQAN

QILLQA CHANINCHAY

QISPICHISQA QILLQA

- Sapa irqi ch'uya qillqata qillqanan

21

Page 23: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

c) Musuq yachaykunata kawsanaykiman chayaykachiy

IMAYNATAN QILLQASQATA PAQARICHINCHIK

SIMIP UKHUN ALLIN QILLQANAPAQ SIMIKUNA

ALLIN YACHANAPAQ RURAYKUNA

- Ñawpaqta, imamanta qillqasaq nispa hamut'ani.

- Sapallay qillqani.

- Irqimasintin qillqasqaykuta qhawachinakuyku, rimayku ima.

- Yachachiqpa yachachiyninkunata uyarini.

- Kaqmanta qillqani.

- Yachaywasip kaqninkunamanta irqikuna yachan, qillqan.

- Yachaywasip, kaqninkuna sutin:

- Yachana wasi

- Hispana Wasi

- Pukllana pampa

22

Page 24: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA TAPUYPI HUCH'UY LLAMK'AY WAKICHISQA

QHAWARINAPAQ TAWA QUTU YACHAY YAYKUQ

WAWAKUNAPA

HUK HUCH'UY LLAMK'AY

Huch'uy llamk'anap sutin:

Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:

Atinapaq yachay akllasqa:

Yachachiq:

Misi iskay simi rimaq

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin ñawinchay

Socracho

a)Yachapakuqkunap yachayninta huqarisun

b)Musuq yachaykuna qispichiy

¿Aylluyki ukhupi ima uywakunatan uywankichik?¿Wasiykipi ima uywakunan kan?¿Ima uywataq aswan munasqa, ima rayku?¿Misiyki kanchu?¿Imaynam misiyki?¿Imata misi mikhun?¿Imakunatan misi huk'uchata manaraq mikhuchkaspa ruran?

- Yachachiq huk hatun raphipi kusikunapaq qillqata, allin siq'isapata, sumaq llimp'isqata wawakunaman rikuchin

Willaykuna:

Ruraykuna:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

23

Page 25: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

(Kusikunapaq qillqa)

Pampa pampa wasipis huk rumphu wirasapa, Machin sutiyup misi tiyaq kasqa, hinallataqsi huk tullu, sinchi uqi huk'uchachapis chaypi kawsapakuq.

Iskay wasi uywakunas, may pacha may pachas tinkuripku wasi puriykachasqankupi.

Wasiyup mamas pisi p'unchawllapaq llaqtata purin, ichaqa sinchi uhus chaypi hap'irqun, chayraykus mana pampa pampa wasinman utqay kutipunchu.

Rumphu misis, mamanpa sumaq q'apayniyuq tiqtisqa aychachakuna qusqanta yuyarispa waqakun.

Uqi huk'uchas, p'itakachayta qallakun, yarqaysi wiksanta t'uquypaqraq nanaykun. Usuq siwarachakunata, t'antachakunatas yuyayta qallaykun, payqa wasi huk'uchan, manan purun pampa huk'uchachu.

Huk p'unchaw misi huk'uchaq t'uqu haykusqanta rikurqun, chayllapi munay q'apay, q'aspasqa aychachakunata yuyarirqun. Puñusqan tiyana patamanta urayurquspa t'uqup punkunpi huk'uchata suyan. Huk'uchas misita muskhirispa mana lluqsimunchu. Misis sinchi suyasqanmanta, sinchi yarqaymanta niykukun: allquhina waqasaq, hinas misiqa waf, waf nispa waqaykun; huk'uchas allqu kaniqta uyarispa lluqsirqamun, misis chaypipuni mikhurqun.

Misis, ña puñunanpi puñuypatapiña nin:

¡ASWAN ALLINMI!

¡ISKAY SIMIPI RIMAY!

ISKAY SIMI RIMAQ MISI

24

Page 26: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQAWAN TINKUY:

Qillqap qayllampi siq'ikunata qhawaspa irqikuna rimanku:

¿Ima siq'ikunataq kay qillqap qayllanpi rikhurichkan?

- Wasikuna

- Misi

- Huk'ucha

- Pampapi t'uqu

¿Ima qillqamantaq rikch'akun?

¿Takichu?

¿Hawarichu?

¿Imamantataq kay qillqa rimachkanman?

- Misimanta

- Irqikunamanta

- Huk'uchamanta

- Allqumanta

- Misimantawan huk'uchamantawan.

¿Imaynataq kay qillqap muyuqin?

- Irqikuna qillqap muyuqinta siq'inanku.

¿Imaynapitaq Kusikunapaq qillqa kasqanta yachanki?

- Achkha qillqa kaptin.

- Musphaypi tukuptin.

- Misi huk'uchata qatikachaptin.

¿Pitaq kay qillqata uqarisqa / qillqasqa?

- Yachachiqniy

- Yachay wasi umalliq.

- Yachakuq wawakuna.

QILLQA TAPUKUY

25

Page 27: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA ÑAWINCHAY: SAPANKA CH'INLLA ÑAWINCHAN

IRQIPURA YUYAYCHASQANKUTA TINKUCHINKU

QILLQAP YACHAYNIN

- Ñawillawan qillqa ñawinchay

- Ch'inlla mana rimapakuspa

- Utqaylla ñawinchay

Qillqa ñawinchasqaykimanhina yuyaychakuy imakunamanta rimasqanta.

¿Ñawpaq nisqaykichikmanhinachu kay qillqasqa kasqa?

¿Huk'uchamantachu kasqa?

¿Misimantapunichu kasqa?

¿Misimanta huk'uchamantawanchu kasqa?

¿Pimantam rimasqa?

¿Imamantapunitaq kay qillqa rimasqa?

- Misimantawan huk'uchamantawan

- Misi rimasqanmanta

- Misi huk'ucha mikhusqanmanta

¿Imaynatataq yuyaychakurqanki?

- Misip yarqayninmanta.

- Huk'ucha mikhuchikusqanmanta.

Yachachiq tapusqanmanhina yuyaychakuy

- Misimantawan huk'uchamantawan

- Yarqasqa misimanta.

Yachachiq wawakunapiwan kuska kaqmanta ñawinchaspa qillqap yachayninta ch'uyanchanku.

- Qillqapiqa imaynata misi iskay simita rimaspa kawsasqanmanta willawanchik.

26

Page 28: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

C) Musuq yachaykunata kawsanaykiman chayaykachiy

- Allin yachanapaq ruraykuna

¿Imakunatataq rurarqanchik chay qillqap yachayninta yachananchikpaq?.

- Sapallay qillqata qhawani

- Siq'ikunata qhawarqani

- Yachachiqpa ñawinchasqanta uyarikurqani

¿Imaynataq kay qillqata ñawinchaspa tarikunki?

¿Asikunkichu?

¿Llakisqachu?

¿Imarayku?

¿Munaychu qillqa kasqa?

- Kusichikuq qillqa riqsinapaq muyuqinta qhawana.

IMAYNATAN YACHAQANCHIK ÑAWINCHAYPI

SIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ RURAYKUNA:

ALLIN QILLQASQA KASQANTA YACHANAPAQ RURANAKUNA:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

27

Page 29: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

?Ima qillqa kasqanta yachanapaq kusichikuq qillqa nisqata ñawinchaspa yuyaychakuna. Hinaspa, kasqallan muyuqinta siq'ina.

28

Page 30: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA PAQARICHIYPI HUCH'UY LLAMK'AY

WAKICHISQA QHAWARINAPAQ

HUK HUCH'UY LLAMK'AY

Huch'uy llamk'anap sutin:

Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:

Atinapaq yachay akllasqa:

Yachachiq:

Waka ch'awaymanta hawari qillqa paqarichiy

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin ñawinchay

Socracho

a) Yachapakuqkunap yachayninta huqarisun

Yachaywasi ukhupi puriykachasun kaqninkunata riqsinapaq.

¿Ima uywakunataq ayllunchikpi kan?

¿Ima uyakunatataq tayta mamayki uywan?

¿Ima uywakunan michina?

¿Imatataq chay uywakuna quwanchik?

¿Ima uywataq lichita quwanchik?

¿Imaynataq waka?

Willaykuna:

Ruraykuna:

TAWA QUTU YACHAY YAYKUQ WAWAKUNA

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

29

Page 31: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

b) Musuq yachaykuna qispichiy

Kunan imakunata wakamanta qillqasuwan, chikaqa kay siq'iwan yanapachikusun: - Taki

- Hawari

- Harawi

Ñawpaqta siq'ikunawan yanapachikuspa hawarita qillqasun.

¿Pipaq/pikunapaq qillqasun?

- Hawarikuna panqanchik hunt'achinapaq.

Pikunahinam qillqasun:

- Tawa ñiq'i yachapakuq irqikunahina.

Imapaqmi qillqasun:

- Hawari qillqa, qillqay yachanapaq.

- Imayna hawariq ukhun riqsinapaq.

- Atisqanmanhina sapanka irqikuna siq'ikunawan hawarita paqarichinqaku.

- Qallariypiqa ima qillqasqanpis allinmi, kusisqan chaskina.

- Chayhinata ruraspan alli allimanta aswan allin qillqa rurayman chayanqa.

QILLQA PAQARICHIY

IMAYNATATAQ HAWARITA PAQARICHISUN

ÑAWPA ÑIQ'I QILLQA PAQARICHIY: SAPANKA IRQI QILLQANQA

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

30

Page 32: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Yanqhataq:

SAPA IRQI QILLQASQANKUTA TINKUCHIN, ALLIN QILLQAQKUNAP QILLQASQANKUNAWAN IMA

ISKAY ÑIQ'I QILLQAY

Kay kamachikuymanta sapa p'unchaw wawakunaman rimapayanayki.

¿Imaynatataq hawarita qallarina?

- Sapa hawaripi kanan: qallariynin, chawpi puriynin, tukuchaynin

- Sapa qillqapi kanan: Qillqap sutin, Qillqaqpa sutin.

- Hatun qillqawan qillqayta qallarina.

- Sapa yarayma qallariypi hatun qillqawan churana, sapa tukuchaypitaq yarayma ch'usu ch'ikuwan churana.

- Qillqasqap muyuquyninta yupaychaspa qillqana.

Sapanka irqikuna ñawpa ñiq'i qillqasqanta yachaq masinkunawan tinkuchin.

- Yachaq masinman hawari qillqasqanta qhawachin,

- Irqi masinwan hawari qillqanmanta rimanakun.

Sapa irqi hawari qillqasqanta allin qillqaqkunap, kikin rikch'aq qillqasqankunawan tinkuchin.

- Qillqanpa patanchan allin qillqaqkunap qillqasqanman rikch'akunam.

Hawariq qillqasqanpi maypi pantasqanta yuyaychakun chaymanta allichan.

Kaqmanta allin qillqanapaqqa kay kamachiykunata yupaychana:

- Hunt'asqa simikunata qillqana.

- Hatun qillqakunawan qallarina.

- Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuna.

- Yuyaychasqa simikunata qillqana.

- Yuyaychasqa rimaykunata qillqana .

31

Page 33: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

- Achka huñusqa simikunata wakichispa qillqana

- Sapa hawari kanan: qallariynin, chawpi puriynin, tukuchaynin ima.

- Sapa irqi ch'uya hawarita qillqanan.

Sapa irqi hawari qillqasqanta chaninchan:

- Qillqanta qhawan: sichus k'apa qillqakunawan, allin qillqawan, allin mast'arisqa raphipi kaptin allin ninqa, kusikunqa ima.

- Yachachiq, irqikunap qillqasqanta chaninchan.

- Irqi masintin qillqasqankuta chaninchanakunku.

- Sut'i sayaypura ima qillqawan qillqana.

- Raphipi yuyaykunata munay mast'arisqata qillqana.

- Siq'ikunawan qillqata sumaqchana.

- Qillqap sutinta chiqanchana.

- Llamk'ana k'uchu pirqapi hawarikunata warkuna.

IMAYNATATAQ HAWARITA PAQARICHINCHIK

- Ñawpaqta, imamanta qillqasaq nispa hamut'ani.

- Sapallay qillqani.

- Irqimasintin qillqasqaykuta qhawachinakuyku, rimayku ima.

..

SAPA IRQI ALLIN CH'UYA QILLQATA QILLQAN

QILLQA CHANINCHAY

QISPICHISQA QILLQA

c) Musuq yachaykunata kawsanaykiman chayaykachiy

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

32

Page 34: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

- Yachachiqpa yachachiyninkunata uyarini.

- Kaqmanta qillqani.

- Wakamanta hawari qillqayta yachanku.

- Ima rimaykunawantaq hawari qillqay qallarikun:

- Hinas kasqa

- Unaypachas

- Huk kutis

- Ñawpa runakuna willakunku.

- Ima simikunawantaq rimaykunata hap’ichinchik allin ch'uya kanampaq.

- Chaymanta

- Hinamanta

- Chayrayku

Imayna hawari tukunanta yachanku:

- Chaymanta pachas

- Chayrayku

- Qhipamantaq

SIMIP UKHUN ALLIN QILLQANAPAQ SIMIKUNA

ALLIN YACHANAPAQ RURAYKUNA

33

Page 35: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA TAPUYPI HUCH'UY LLAMK'AY WAKICHISQA

QHAWARINAPAQ PICHQA QUTU YACHAY YAYKUQ

WAWAKUNAPAQ

HUK HUCH'UY LLAMK'AY

Huch'uy llamk'anap sutin:

Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:

Atinapaq yachay akllasqa:

Yachachiq:

Yachapayachakuy K'ayramqntawan Atuqmantawan

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin ñawinchay

Socracho

a) Yachapakuqkunap yachayninta huqarisun

b) Musuq yachaykuna qispichiy

Irqikuna iskay iskaymanta uywakunahina rimanakunku. ¿Ima uywahina pukllarqanki ?¿Imata nirqanki? ¿Imanisunkitaq uywa masiyki?¿Kunan huk yachapayachakuyta ñawinchasun?

- Yachachiq huk hatun raphipi yachapayanakuy qillqata, allin siq'isapata, sumaq llimp'isqata wawakunaman rikuchin.

Willaykuna:

Ruraykuna:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

Hatun raphipi yachapayachakuy.

Hatun raphipi yachapayachakuy.

15’

30’

34

Page 36: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

(Yachapayachakuy)

K'ayrakuna

Atuq

Liqichu

1. Phiñanachikuy. K'ayrakuna atuqta phiñachin.

2. Atipanakuy. K'ayra atuqta atipan. Wañuypatapi atuq rikukun.

3. Atuq qarquy. Karu llaqtaman Atuq ripun

Huk mayu patapi Atuq K'ayrakunawan kushka tiyasqaku, chaypis, k'ayrakuna qillata rikuspa, atuqtaqa chay llaqtamanta qarquyta munasqaku.

K'ayrakuna Atuqta phiñachin:

Yachapayachakuqkuna

Ruraynin

Riqsichina

Liqichu:

Huk ruray:

Phiñachinakuy.

K'AYRAMANTAWAN ATUQMANTAWAN

- ¡k'ar, k'ar, k'ar, Atuq, Antuku, Atuqcha!K'ayra:

Atuq: - ¿Imaraykutaq qatipawankichik?, ama ch'aqwapayawaychikchu, phiñachiwankichik.

35

Page 37: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

- ¡k'ar, k'ar, k'ar, Atuq, Antuku, Atuqcha!K'ayra:

Atuq: - Sinchitañan phiñachiwankichik, ripunaytachu munankichik, atipawaptiykiqa ñuqa kaymanta ripusaq, ñuqa atipaptiyqa qamkuna.

- Munaptiykiqa atipanakusunchik, ñuqataq unu ukhunta, qamtaq mayu patanta.

K'ayra:

Iskay ruray:

Liqichu: Chay paqarinsi liqichuqa atipanakuy qallarinanpaq liw, liw, liw, nispa qaparin.

Atuq: - Hinakaptinqa paqarinpuni tutaraq phawasunchik kaymanta ripunkichik, ¿allinchu?

- K'ar, k'ar, k'ar, yaw atuq, unupiñan kachkani, …

K'ayra 1:

36

Page 38: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Atuq: - Waqaqaqa, phawallay k'ayracha kunallanmi atiparusqayki. Kaymanta ripunkichik, allinchu.

- Atuqcha, Antuku, kaypiñan kachkani K'ayra 2:

Atuq: - Suyaykuy, suyaykuy ….

- Atuq yanqan ñuqawan atipanakunki, ñuqaqa aswan yuyaysapa kani! ¡K'ayra 4:

Atuq: - ¡Ayayaw, ayayaw, sunquy phatarqunqa, yanapawaychik!

- Atuqcha, Antuku, hahahay kaypinam kachkani

K'ayra 3:

Kimsa ruray:

Liqichu: Atipaq k'ayratawan atuqtawan nin:

- Imanasuntaq, rimasqanchikman hinachari tayta atuq karu llaqtaman ripunqa, chayta uyarispas atuqqa, wañu wañullaña hatarispa ñantakama urqu wichayta chinkaykatapun. Chayta rikuspataq k'ayrakuna atipasqankumanta kusikuspa muyupi tusuyta qa l l a r i nku . Chay ku t iman ta pacham mayukunaqa , quchallqachakunaqa k'ayrakunaq wasin.

37

Page 39: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA TAPUKUY

QILLQAWAN TINKUY:

QILLQA ÑAWINCHAY: SAPANKA CH'INLLA ÑAWINCHAN

Qillqap qayllampi siq'ikunata qhawaspa irqikuna rimanku:

¿Ima siq'ikunataq kay qillqap qayllanpi rikhurichkan?

- Atuq

- K'ayra

- Hamp'atu

- Qucha pata ayllu.

- Mayu pata ayllu.

¿Ima qillqamantaq rikch'akun?

¿Takichu?

¿Hawarichu?

¿Yachapayachakuychu?

¿Imamantataq kay qillqa rimachkanman?

- Atuqmanta

- K'ayramanta

- Mayu pata ayllumanta.

- Liqichumanta

¿Imaynataq kay qillqap muyuqin?

- Irqikuna qillqap ukhunmanhina muyuqinta siq'inanku.

¿Imaynapitaq yachapayachakuy kasqanta yachanki?

- Achkha qillqa kaptin.

- Uywakuna rimaptin .

- Kimsa t'aqa t'aqapi kaptin.

¿Pitaq kay qillqata uqarisqa / qillqasqa?

- CARE wakichisqan.

- Yachay wasi umalliq.

- Yachakuq wawakuna.

Ñawillawan qillqa ñawinchay.

Ch'inlla mana rimapakuspa.

Utqaylla ñawinchay.

38

Page 40: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Qillqa ñawinchasqaykimanhina yuyaychakuy imakunamanta rimasqanta.

¿Ñawpaq nisqaykichikmanhinachu kay qillqasqa kasqa?

¿Atuqmantachu kasqa?

¿K'ayramantapunichu kasqa?

¿Atuqwan k'ayrawan rimanakusqanmantachu?

¿Atuqwan k'ayrawan atipanakusqanmantachu?

¿Imamantapunitaq kay yachapayachakuy qillqa rimasqa?

- K'ayra atuqwan atipanakusqamanta

¿Imaynatataq yuyaychakurqanki?

- Atuq k'ayrawan pukllasqanmanta.

- Mayu k'ayrata apasqanmanta.

- Atuqpa wañusqanmanta.

- Liqichuq kawsayninmanta

Yachachiq tapusqanmanhina yuyaychakuy

Yachachiq wawakunapiwan kuska kaqmanta ñawinchaspa qillqap yachayninta ch'uyanchanku.

- Yachapayachakuy qillqapiqa imaynan yachaysapa k'ayra atuqta atipasqanmanta.

IRQIPURA YUYAYCHASQANKUTA TINKUCHINKU

QILLQAP YACHAYNIN

39

Page 41: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

C) M u s u q y a c h a y k u n a t a k a w s a n a y k i m a n chayaykachiy

- Allin yachanapaq ruraykuna.

¿Imakunatataq rurarqanchik chay qi l lqap yachayninta yachananchikpaq?

- Sapallay qillqata qhawani.

- Siq'ikunata qhawarqani.

- Yachachiqpa ñawinchasqanta uyarikurqani.

¿Imaynataq kay yachapayachakuy qillqata ñawinchaspa tarikunki?

¿Asikunkichu?

¿Llakisqachu?

¿Phiñasqachu?

¿Munaychu yachapayachakuy qillqa kasqa?

- Yachapayachakuy qillqa riqsinapaq muyuqinta qhawana.

IMAYNATAN YACHAQANCHIK ÑAWINCHAYPI

SIMIP UKHUN ALLIN RIQSINAPAQ RURAYKUNA:

ALLIN QILLQASQA KASQANTA YACHANAPAQ RURANAKUNA:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

40

Page 42: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

- Ima qillqa kasqanta yachanapaq yachapayachakuy qillqa ñisqata ñawinchaspa yuyaychakuna. Hinaspa, kasqallantataq muyuqinta siq'ina.

- Rimanapaq siqita (-) rimaykunap qallariyninpi churana.

- Yachapayachakuy qillqap ukhunqa t'aqa t'aqapi purinan.

- Yachapayachakuypiqa achkha yachapayachakuqkuna rikhurin.

41

Page 43: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QILLQA PAQARICHIYPI HUCH'UY LLAMK'AY

WAKICHISQA QHAWARINAPAQ

HUK HUCH'UY LLAMK'AY

Huch'uy llamk'anap sutin:

Llamk'ay muyuchiq:

Yachana muyuchiq:

Atinapaq yachay akllasqa:

Yachachiq:

Yachapayachakuy qillqata wakichisun

Wasi ayllu

Qhichwa simi

Allin qillqay

Socracho

a) Yachapakuqkunap yachayninta huqarisun

b) Musuq yachaykuna qispichiy

- Yachaywasi ukhupi mayt'u waqaychanamanta huk hawari mayt'uta akllaspa ñawinchaychik.

- Qutupi akllasqaykichikmanta huk hawarillata yachapayachakuyman t'ikraychik.

Willaykuna:

Ruranakuna:

PICHQA QUTU YACHAY YAYKUQ WAWAKUNAPAQ

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

42

Page 44: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Kunan Wik'uñakunamanta yachapayachakuyta qillqasun. Chaypaq “Wayq'u Pataykunaq Willakuynin” 33 raphi Huñusqa Wik'uñakunamanta hawarita ñawinchasun.

- Ñawpaqta achkakama ñawinchasun.

- Pikunam yachapayachakuqkuna kanqa chayta akllasun.

- Sapa yachapayachakuqkunap rimananpaq qillqata wakichisun.

- Maypim kay yachapayachakuy apakunqa chayta rimanakusun.

- Hayk'a t'aqayniyupmi kanqa yachapayachakuy chayta yuyaychakusun.

¿Pipaq/pikunapaq qillqasun?

- Mamakunap p'unchawnin raymipi rikuchinapaq.

¿Pikunahinam qillqasun?

- Pichqa ñiq'i yachapakuq irqikunahina

Imapaqmi qillqasun:

- Allin yachapayachakuy qillqakuna qillqanapaq.

- Atisqanmanhina qutupi irqikunauna yachapayachakuy qillqata paqarichinqaku.

- Qallariypiqa ima qillqasqanpis allinmi, kusisqan chaskina.

- Chayhinata ruraspan alli allimanta aswan allin qillqa rurayman chayanqa.

Yanqhataq:

Kay kamachikuymanta sapa p'unchaw wawakunaman rimapayanayki.

QILLQA PAQARICHIY

¿IMAYNATATAQ YACHAPAYACHAKUYTA PAQARICHISUN?

ÑAWPA ÑIQ'I QILLQA PAQARICHIY: SAPANKA IRQI QILLQANQA

43

Page 45: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

¿Imaynatataq yachapayachakuyta qallarina?

SAPA IRQI QILLQASQANKUTA TINKUCHIN, ALLIN QILLQAQKUNAP QILLQASQANKUNAWAN IMA

ISKAY ÑIQ'I QILLQAY

- Sapa yachapayachakuypim kanan: qallariynin, t'aqankuna, tukuchaynin

- Sapa yachapayachakuy qillqapi kanan: Qillqap sutin, Qillqaqpa sutin.

- Hatun qillqawan qillqayta qallarina

- Sapa yarayma qallariypi hatun qillqawan churana, sapa tukuchaypitaq yarayma ch'usu ch'ikuwan churana.

- Qillqasqap muyuquyninta yupaychaspa qillqana.

Sapa qutupi ñawpa ñiq'i yachapayachakuy wakichisqankuta huk qutukunap wakichisqanwan tinkuchinku.

- Sapa qutu yachapayachakuy wakichisqankuta yachaywasi ukhupi rikuchin.

Sapa qutu yachapayachakuy qillqasqankuta allin qillqaqkunap, kikin rikch'aq qillqasqankunawan tinkuchin.

- Qillqankunap patanchan allin qillqaqkunap qillqasqanman rikch'akunam.

Yachapayachakuy qi l lqasqankup maypi pantasqanta yuyaychakunku chaymanta allichanku.

Kaqmanta allin qillqanapaqqa kay kamachiykunata yupaychana:

- Hunt'asqa simikunata qillqana.

- Hatun qillqakunawan qallarina.

- Ch'ikukunata kasqanmanhina chimpuna.

- Yuyaychasqa simikunata qillqana

- Yuyaychasqa rimaykunata qillqana.

- Achkha huñusqa simikunata wakichispa qillqana.

44

Page 46: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

- Yachapayachakuqkunap rimasqa ñawpaqninpin huch'uy siqi kanan.

- Sapa yachapayachakuykunap kanan: qallariynin, t'aqa t'aqa puriynin, tukuchaynin ima.

- Sapa irqi ch'uya yachapayachakuyta qillqanan

Sapa irqi yachapayachakuy qillqasqanta chaninchan:

- Yachapayachakuy qil lqanta qhawan: sichus k'apa qillqakunawan, allin qillqawan, allin mast'arisqa raphipi kaptin allin ninqa, kusikunqa ima.

- Yachachiq, irqikunap qillqasqanta chaninchan.

- Irqi masintin qillqasqankuta chaninchanakunku.

- Sut'i sayaypura ima qillqawan qillqana.

- Raphipi yuyaykunata munay mast'arisqata qillqana.

- Siq'ikunawan qillqata sumaqchana.

- Qillqap sutinta chiqanchana.

- Llamk'ana k'uchu pirqapi yachapayachakuyta warkuna.

- Ñawpaqta hawarikunata ñawinchayku.

SAPA IRQI ALLIN CH'UYA QILLQATA QILLQAN

QILLQA CHANINCHAY

QISPICHISQA QILLQA

¿IMAYNATATAQ YACHAPAYACHAKUYTA PAQARICHINCHIK?

c) Musuq yachaykunata kawsanaykiman chayaykachiy

Imawan llamk'asun

Hayk'a unay llamk’asun.

Imaynatan llamk'asun

:

:

:

45

Page 47: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

- Huk hawarita akllayku, yachapayachakuyman t'ikrayku

- Imaynata qillqasaqku nispa hamut'ayku.

- Pikunam yachapayachakuypi pukllanqaku chayta akllanakuyku.

- Qutupikama yachapayachakuyta qillqayku.

- Qutupikama yachapayachakuyta qhawachiyku.

- Irqimasintin qillqasqaykuta qhawachinakuyku, rimayku ima .

- Yachachiqpa yachachiyninkunata uyarini.

- Kaqmanta qillqani.

Yachapayachakuy qillqata yachanku.

- Yachapayachakuy qillqapi kan:

- Riqsichinan

- T'aqa t'aqa puriynin

- Tukuynin

- Yachapayachakuypi yachapayachakuqkunap rimasqanpa qallariyninpi huch'uy siqita churana (-).

SIMIP UKHUN ALLIN QILLQANAPAQ SIMIKUNA

ALLIN YACHANAPAQ RURAYKUNA

46

Page 48: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

ÑAWRAY QILLQAKUNA ÑAWINCHANAPAQ

47

Page 49: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

WATUCHIKUNA

Imasmari imasmari

Yuraq uma sipas, q'umir p'achayuq,

tukuyta waqachin, makita q'apachin.

¿Imataq Kanman?

Siwilla

Imasmari imasmari

Qaramanta qarayuq, kirunmanta, wiksayuq, qarallanmantataq chumpiyuq.

¿Imataq kanman?

Huminta

Imasmari imasmari

Wasi waka, mana inti, qhawaq

¿Imataq Kanman?

Quwi

Imasmari imasmari

Puka payacha K'aspi chupacha.

¿Imataq Kanman?

Puka uchu

48

Page 50: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Imasmari imasmari,

Sikillayrnanta tanqariway, maytapis chayallasaqmi.

¿Imataq kanman?

Tikras

Imasmari imasmari

Chukchasapacha, q'umir polleracha,

Waqaspa kuchuna.

¿Imataq Kanman?

Siwilla

Imasmari imasmari

Ch'ulla ñawi allin llamk'aqcha.

¿Imataq kanman?

Akwa

49

Page 51: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QALLU QHIPUKUNA

Wayna wayra urqu

Wayna wayna muqu

Wayna wayra wayra

Wayna yana muqu

Chiwanku chiwanku

Machaykachiwanku

Niraq ch'isiyachkaptin

Sullk'anwan puñuykachiwanku

Chiwanku chiwanku

Machaykachiwanku

Warmi munasqayta

Qunqayachiwanku

Paqarin puka k'ankaq

K'akaranmanta kanka kanqa

Mana k'akaran kaptinqa

Aycha kanka kanqa.

Sara lawata lawakurani

Lawaruspataq mikhururani

Sara uchuta munaspataq

Sarata pallamurqani

Uma k'usa kusa

Ama kusa k'usa

Yaw khusa kusa

Uma k'usa kusa

Mariyaq

Mamaypa maman

Mana mikhunata

Mikhuyta munanchu.

50

Page 52: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

HARAWIKUNA

PICHQA PACHAQ WATAÑA 2

(ALQUIVI)

Pichqa pachaq wataña

Mamaquchanta hamusqanku.

Pichqa pachaq wataña

Suwaq yaykuyqamusqanku.

Intipas phiñarikun,

Killapis phutirikun.

Pichqa pachaq wataña

Llakiyta riqsisqanchik.

Pichqa pachaq wataña

Phutiypi kawsasqanchik,

Waqaypis tukukapun,

Kusiypis pisiyapun.

Pichqa pachaq wataña

Qullqi apakusqanku.

Pichqa pachaq wataña

quri suwakusqanku.

urqupi ma urquñachu,

mayupis ma mayuñachu.

Pichqa pachaq wataña

Ancha achkha karqanchik.

Pichqa pachaq wataña

Pisiyachiwasqanchik.

Yawarpi ma tukukuq

Suwapis mana ripuq.

Pichqa pachaq wataña

Pachaq hunu wañuchisqan.

Pichqa pachaq wataña

Chinkananchik munasqanku.

Chaki makintapis wataykunku,

Uywakunawantaq sik'ichinku.

Pichqa pachaq wataña

Mikhunanchikwan wirayanku.

Pichqa pachaq wataña

Uyanchikta ñak'arikunku.

Papatapis aparikunku,

Kukatataq chinkachichkanku.

Pichqa pachaq wataña

Inkaq ch'inyapusqan.

Pichqa pachaq wataña

Wawan qaparisqan.

Aymarawan kuskallapuni

Qhichwapis rimakullanpuni.

Pichqa pachaq wataña

K'umuykachachiwasqanchik.

Pichqa pachaq wataña,

Carajo, rikch'arinanchik:

Tukuypis kallpachakunan

Tukuypis qispichikunan.

2 PP- Versión original. Autor Boliviano

51

Page 53: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

AYLLU UYWAKUNA

3(Taki)

Wakakuna, wakakuna Misk'i q'achuta mikhuspachu

Wira wiraña kani ninki ay, ay, ay, ay.

Uwihakuna, uwihakuna Achkha millmayuq kaspañachu

Quñi puñuni nispa ninki ay, ay, ay, ay.

Llamakuna, llamakunaRunap q'ipinta q'ipisqachu

Ñuqa q'ipini nispa ninki ay, ay, ay, ay.

Liwlikuna, liwlikuna Pampakunata t'uquspachu

Chakra ruraqmi kani ninki ay, ay, ay, ay.

KUYUCHISUN

(Taki)

(Ritmo de chino)Umata kuyuchisun, ama tusuchispa (Kutiy)

Uma, uma, uma, uma, uma Rihrata kuyuchisun ama tusuchispa (kutiy)

Rikra rikra rikra rikra, rikra.Tiqnita kuyuchisun ama tusuchispa (kutiy)

Tiqni, Tiqni, Tiqni, Tiqni, TiqniMakita kuyuchisun ama tusuchispa (kutiy)

Maki, Maki, Maki, Maki, Maki,Chakita kuyuchina ama tusuchispa (kutiy)

Chaki, Chaki, Chaki, Chaki, Chaki.

3 T'ika 3. EDUBIMA CARE PERÚ. Pág. 138.

52

Page 54: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

LIYUNMANTAWAN HUK'UCHAMANTAWAN

(Yachapayachakuy qillqa)

- Huk'uchakuna pukllachkaptinku, hukninqa tulispa, tulispa puñuchkaq liyun pataman urmaykusqa.

- Liyuntaq saqra rikch'aypiraq huk'uchata hap'irqusqa.

- Chayta qhawarispa wakin huk'uchaqa mancharisqa ayqisqaku

- Liyuntaq: ¿Imataq kay? ¿Pitaq ahinata rikch'achinawan kasqa? Nisqa

¡Ahá! Qam kasqanki, supaypa wachasqan ch'iñi huk'ucha. Kunanma karinkiqa

- Huk'uchataq: Manchasqa chukchurispa

- ¡Ay uywakunap hatun tata! ¡kacharillaway ama wañuchiwaychu! Mana munasqayraykuchu rikch'achirqayki. Masiykunawan pukllaspaymi pataykiman tuliykamuni

- Liyuntaq: Huk'uchata qhawaspataq ¿imapaqtaq wañuchiykiman?

¡Ripuy! Mana kasuna millay uywa. Chayhinamanta liyunqa nisqa.

Wak p'unchawpitaq huk'uchaqa liyunta ch'ipasqata taripasqa.

- Huk'uchataq: ¡Uywakunap hatun tayta ama llakikuychu! Ñuqa kiruywan ch'ipata k'utuspa kacharichisqayki nisqa. Mana llakikunkichu chay huk p'unchaw mana wañuchiwasqaykimanta.

- Ahinataq huk'uchaqa ch'ipata k'utuq churakusqa.

- ¡Qhawankichu, chika hatun kallpasapa kawsayniyki makiypi kasqanta! ¡Ñuqataq huk huch'uy huk'uchalla kani, qamtaq uywakunap hatun tatan hina qhawasqa kanki!

- Ahina nispa huk'uchaqa ch'ipata k'utuspa luqhurpasqa, chaynintataq. liyunqa makinwan llik'irpaspa lluqsipusqa.

- Liyuntaq: ¡Pachi huk'uchay!, - ¡Kawsayniymanta manuyki kayki! Kunan yachani ¡kallpasapa hatun tata kasqayta mana chhiqanchu!

- ¡Hayk'aqllapis kawsayniyqa huk'uchaq ch'iñi kirunpi kachkan! Tinkunakama wawqi masi.

- Huk'uchataq tinkunakama wawqi masi, nispallataq ripusqa.

Kay hawariypa yachayninmanta rimarina.

3 Tomado del libro T'ikay PEIB Pág. 63-64

3

53

Page 55: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

AYLLUNCHIK QULLASUYU KAWSAYNINPI

(Kawsay qillqa willay)

A y l l u n c h i k q a u n a y m a n t a p a c h a k u n a n k a m a k i k i n kawasaynillanpipuni; hatun ñan mana chayamusqanrayku, unutapis m a y u m a n t a u p y a y k u y k u , y a c h a y w a s i p i s m a n a kawsayniykumanhinachu, nitaq qhichwa runa simiykupichu yachachiwanku. ¿Chayraykuchu kawsayniykuqa qhiparichkan?

Wak ayllukunata purisqaypiqa llaqtap yanapayninwanña ñawpaqman thatkirisqankuta qhawani: hatun ñantapis ayllunkuman chayachisqanku; upyana unutapas tuquruniqta wasinkumanña chayachisqanku yachaywasikunapipis kawsayninkumanhina, qhichwa runa siminkupi ima yachachichkanku.

Ahinallamantataq hatuchaq chakrakunataqa rakturwan, mana chhikata sayk'uspa, achkhata tarpuq kasqaku; qarpanankunapaqtaq hawa llaqtakunap yanapayninwan, manusqa qullqiwan ima yarqata, quchata ima rurasqaku, chakra unquykunatapas hampiwan chinkachiq kasqaku.

Wakmanta rimarispaqa, tukuy chiqanmanhina aylluymanpis Qullasuyu kamachiqta chinkaykuptinqa pataman aysarina. Munaqkunaqa tukuy imata qusaqku nispa hunt'aykamunku, ch'ikllusqa kaspañataq tukuy nisqankuta qunqapunku.

Ahinamanta pachan kawsaynillaykupitaq rikukuyku.

Kay tukuy imamanta t'ukurispaqa, yuyayni chakraman llaqta wanuta apaykuyta, mana allin kasqanta. Chay wanutaqa sumaqta puquchina, kikillantaq mana kay pachanchik phutiy kawsayman chayanapaq, sach'a mallkikuna tiyan.

54

Page 56: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

IMAPAS RURANAPAQ QILLQAKUNA

Huch'uy willakuq qillqa

Qusay:

Mamaysi sinchi unqusqa tarikun, chayrayku kunan tuta puñupayasaq. Wawanchikkunata allinta kamachispayki munaspaqa mamaypa wasinman hamuy.

Rikunakunanchikkama

Chunka pichqayuq p'unchaw ayriwa killapi, iskay waranqa qanchisniyuq watapi.

warmiyki

------------------------------

María

Wawaykuna:

Yana wakanchikmi chinkarqun. Pampa pampatan taytaykichikwan maskaq purichkayku. Mikhuyta tukuspa ama llakikuspaykichik puñukuychik.

Kutimunaykukama.

Chunka kimsayuq p'unchaw aymuray killapi, iskay waranqa qanchisniyuq watapi.

Mamaykichik

------------------------------

Lucila

55

Page 57: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

CHASKI QILLQA

Puno, 22 p'unchawpi paray killa 2007 watapi

Wiraqucha:

Azángaro UGEL umalliq

Llaqta.-

Ancha yupaychasqa:

Allin yachaq llamk'ay yachaywasikunapi kamayuq

Hatun llamk'ay Iskay Simipi Iskay Yachaypi (EIB) nisqa purichiq CARE PERÚ Azángaro yachaywasikunapi yachachiqkunata huk hatun huñukuyman waqyarichkan. Chaypi astawan yachachiqkuna yachaykunata taripanankupaq. Chay huñukuymi: Hatun puquy killapi chunka pichqayuq p'unchawpi qallarinqa, kimsa chunka pacha puquy killa p'unchawpi tukunqa. Kay huñunakuymi UNA hatun yachay wasipi apakunqa. Chayraykun qamta UGEL umalliq wiraqucha mañakuyk iku l lapan yachach iqkunata w i l la r i spa hamunankupaq mink'arinki.

Hina kaptinqa:

¡kawsachun EIB!

¡Kawsachun yachapakuq irqikuna!

-------------------------------------

Marina Figueroa Díaz

Py. Kawsay umalliq

56

Page 58: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

MAÑAKUY QILLQA

Ñuqaykun wasiykupi unu chaskinaykupaq, mana qullqiyuq kasqayku rayku ñak ' a r i y ku , chaym i sunquyku ta muyurichimuyku, ichachus chunka unu mat'inawan (medidor) yanaparinawaykikupaq.

Ahina kaptinqa wiñaypa wiñayninpaq yupaychasqa kanki.

Yachasqapunim Municipalidad ayllurunap allin kawsayninrayku llamk'asqanta, chayrayku mañarikuyku.

------------------------------- ------------------------------

Ayllu umalliq Qillqa kamayuq

Unu mat'ina (medidor) yanapakuyta mañakuyku

Azángaro llaqta Umalliq Wiraqucha: U W

Ñuqa Sócrates Chipana Sonqo 01268642 DNI yupay riqsichiqniyuq, Rumi rumi ayllu umalliq, aylluypa sutinpi qamman pampachakuyta mañarispa kutirimuyki, kaykunata uyarispa yanapawanaykikupaq:

57

Page 59: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

HUÑUKUY QILLQA

Rumi rumi ayllupi iskay chunka iskayniyuq p'unchawpi, iskay waranqa isqunniyuq watapi, iskay phani ch'isi kaptin, kaypim huñusqa tarikunchik Sócrates, ayllu umalliq, Magin Tadeo Villca, Yachaywas umalliqi; Marciana Gonzalez, tatamamakuna umalliq, lliw aylluruna huñukusqa tarikunchik kay yuyaykuna patapi rimanakunapaq:

Wasipi unu chaskiymanta

Qallarinapaq ñawpaqtaraq ayllu umalliq q'alanta napaykukun, chaymanta imaymana unu chaskinapaq rurasqanta willakun.

?Ñawpa rurasqankunamanta willakun

?Unu chaskinapaq kay kaqkuna munakusqanmanta, sapa runa kay kaqkunata rantinanta kamachikun

- Plástico tubo

- Cemento (rumi uchpha)

- Llave de pila, medidor

- Aqu, ch'uhulli, rumi

Chayta uyarispa mana ancha qullqiyuq ayllu runakuna, yanapachikunankupaq Municipalidad nisqamanta yanapayta mañakamusun ninku.

Chaymanta mama Marciana allinmi nin, ichaqa ayllu umalliqmi huk mañakuy qillqata wakichinqa, hinaspa Azángaro Municipalidad umalliqman chayachinqa. Yachaywasi umalliqpas, tayta mamakuna umalliqwan kuska chay mañakuyninchik lluqsinankama puripayanqa.

Manaña ima rimaykunapis kaptin kay huñunakuy suqta phani ch'isiyaypi llapa runap siq'inwan tukukun.

58

Page 60: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

SIMIWAN PUKLLASPA ALLIN YACHAY TARIY

ÑAWPA AWICHUKUNAQ KAWSAYNIN:

Imaynatam awichunchikkuna pisimanta pisi kawsaypi yachaykunata paqarichirqanku. Chaymanhina rimaykunata ñawpaqmanta kunan pachaman qatinachiy. Qatinasqa qillqatataq siq'ichay.

Uywakunata chakuspa kawsaq kasqa. Sapa uywa chakusqankuta qaqa pirqakunapi siq'ip kasqa.

Yurakunata mikhunankupaq, hina hampikunankupaq pallaq kasqa.

Ñawpa awichukunaqa qaqa wasikunapi tiyaq kasqa.

Pisimanta pisi chakrakuna rurayta, uywakuna uywayta yachaqap kasqa.

59

Page 61: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Wasi rurayta yachaqaq kasqa.

Kaqllataq hina paqucha, hina llama uywatapas p'unchawmanta p'unchaw yachaqaq kasqa.

Kaqllataq p'acha rurayta yachaqaq kasqa.

Manka rurayta ima yachaqaq kasqa.

Ñawpa runakunaqa sullk'amanta kuraqman yupaychanakuq kasqa.

60

Page 62: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QHICHWAPI AWQA, KIKIN SIMIKUNA

Awqa simikuna

Ñawpa sinrupi awqa simikunata, qhipan sinrupi maskaspa chawpi suyt'u ukhupi qillqana.

ñut'u

warmi

wichay

puqusqa

hamuy

ñañu

rikhuriy

yarqhay

qichuy

ayllu

llaqta

riy

qhari

rakhu

llulu / qhulla

saksaq

mañay

chhanqa

chinkay

Uray

warmi

61

Page 63: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Kikin niq simikuna

Ñawpa sinrupi kikin niq simikunata, qhipan sinrupi maskaspa chawpi suyt'u ukhupi qillqana.

Waylluy

Tinkuchiy

Wayta

Tuqu

Awichu

Rikuy

Sumaq

Llamk'ay

T'aqay

Yaku

Wakichiy

Rakiy

Munay

Machula

Ruray

Achalla

Unu

Qhaway

T'ika

Tullu

Waylluy

62

Page 64: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Simip ukhun:

Chakra llamk'aq runakuna

Ayllupi chakrata ch'akmaspa k'urpanta k'upana, hinaspataq paramuptin papa muhukunata tarpuna. Qhipaman chakra llamk'aq runaqa, papa yura lluqsimuptin chukchukawan quranku. Hinaspataq chakrata hallmana. Wiñap papataqa allinta qhawana, hinamanta papaqa allinta urin. Qhipaman papata allaspa, muhuchana, hinaspataq akllaspa papata waqaychana, khullu papatataq ch'uñuchana.

Papa allinta uriptin chakra ruraq runakuna anchata kusikunku, wawankunapis allinta mikhuspa kawsan.

Kimsa hamuq sinrupi rimana saphitawan simi hunt'achiqtawan hapinachispa huntasqa simikunata churay.

Rimana saphiSimi

hunt'achiqImaninantaq

Chakma-

K'upa-

para-

llamk'a-

lluqsi-

hallma-

Wiña-

Uri-

Alla-

Muhu-

Aklla-

Waqa-

Ch'uñu-

Rura-

Mikhu-

- ptin

- q

- spa

-sqa

- p

- n

- cha

Wiñaspa

63

Page 65: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Simikunap ukhunta riqsinapaq:

Chakra llamk'aq runakuna nisqa qillqapi allinta qhawaspa kaykunata ruray:

1. Rimana saphikunata lluq'i sinrupi kaqta qhawana, hinaspa churana mayqin simi hunt'achiwantaq tarinakun.

2. Mayqin k'askaqtawan tarikun, chaypaq uranpikama chay rimana simita qillqana.

k'upa

llamk'a

lluqsi

hallma

Wiña

Uri

Muhu

Aklla

Waqa

Rura

-na -q -ptin -spa -sqa

Lluqsiptin

64

Page 66: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Simi simp'akuna

Kay sinrupi rimaykunata tawa k'uchu ukhupi maskay, tarispataq puka llimp'i qillqanawan chimpuy.

k'upayllamk'aspawiñanurisqawaqayruray

Kay wach ikunata qatispa ruray.'

65

a k w h y t s

w

a

q

a

y

u

ll

k’

i

r

ll

l

ñ

a

q

u

h

s

ch’

h

m

r

q’

p

l

n

k

k’

ll

a

y

a

p

t’

a

w

n

ñ

q

y

m

s

ch

i

n

r

m

r

p

w

u

r

i

s

q

a

q

k

ñ

p’

u

t

i

Page 67: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Siq'ikunata qhawaspa qillqata paqarichiy

Kay siq'ikunata qhawaspa, yuyaychakusqaykimanhina ima munasqayki qillqata qillqay, qallariyninta, chawpi puriyninta, tukuchayninta ima churaspa.

Sinru simikuna:

Patamanta urayman, lluq'imanta pañaman qillqaspa, sapa yupaq nisqamanhina, simikunata maskaspa hunt'achina.

¿Ïma simikunatataq kay llaqtakunapi rimanku?

1. Punopi (Norte), 2. Limapi, 3. Acorapi, 4. Estados Unidospi,5. Azángaropi

1.2.

3.4.

5.

66

Page 68: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Ima kasqan yupayta maskaspa hunt'achina (SUDOKU)

Pukllanapaq kamachikuy:

Complete cada tablero, subdividido en nueve cuadrantes, dispuestos en nueve filas verticales y horizontales, llenando los casilleros vacíos del 1 al 9, de forma que no se repita ningún número en alguna de las filas verticales u horizontales y tampoco en cada cuadrante.

1) III C. kaq wawakuna pukllanqa,2) IV C. kaq wawakuna pukllanqa,3) V C. kaq wawakuna pukllanqa,

1. 2.

3.

67

2 5 1 8

5 8 8 1 3

4 9 3 6 5 7

8

6

7 3 1 2 9 4

1

4

5

6

1

6 3 7 9

2 5

8

4 9

8

7 3

1

6 3

2 5

5 8

8 1

4 9 3 6

8

7 3 1 2

1

4

6

1

6 3

Page 69: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

KIKIN T'UKYAQPI TUKUQ

Wayrachallay amaya wayrallawaychu

Wayrachallay amaya maqachillawaychu

Phulluchaywanraq phullukuykusaq

Walichaywanraq walikuykusaq.

Wayrachallay amaya wayrallawaychu,

Wayrachallay amaya maqachillawaychu,

Phulluchallaywanraq phullukuykusaq,

Walikachaywanraq walikuykusaq.

Mayu mayu, mayu pata,

Pampa pampa, pampa pata,

Qaqa qaqa, qaqa pata,

Wasi wasi, wasi pata,

Chay patapi pata pata.

Tutamanta inti,

Chawpi p'uchaw inti,

Ch'isiyaypi inti,

Kawsay ququq inti.

Huch'uyninpi p'istusqa,

Tarpuyninpi tarpusqa,

Wiñayninpi allpachasqa,

Ruruyninpi qhawasqa,

Aymuraypi pallasqa.

Clavelina wayta,

Muya wayta,

Umapi wayta,

Qhasqupi wayta,

Makipi wayta,Kawsay munay wayta.

68

Page 70: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

SUTI QALLARIYNINWAN HARAWI QILLQAY

AYLLUY

Ayllunchisqa hatunmi

Yaqa yaqa hanaqpachahina

LLapanchikmi ayllunchikta munananchik

Unaypachamanta uywawanchik

Yupaychananchik yachayninkunata, rurayninkunata

ARMAKUSUNCHIK

Ama asnanapaq

Ruphay kaptin armakuna.

Makita, uyata, kunkata

Ama chakita qunqaspa

Kurpunchikta armakuna.

Usapis manam munanchu

Sumaq llumpay kurputaqa

Unuqa qhillitapis manchachinmi

Nanaq umatapis hanpinmanmi

Chiqaqmi kay rimaykunaqa

Hinataqmi kusisqalla

Illarinmi sapa tutamanta

Kaypi, wakpi armasqa kurpuqa.

69

Page 71: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

CO

MP

ET

EN

CIA

GE

NE

RA

L

CA

PA

CID

AD

ES

IN

DIC

AD

OR

ES

1.1

Co

nve

rsa

y d

ialo

ga

so

bre

dife

ren

tes

asp

ecto

s re

laci

on

án

do

los

co

n s

u

vid

a c

otid

ian

a y

da

info

rma

ció

n c

ua

nd

o s

e le

so

licita

de

mo

stra

nd

o s

eg

urid

ad

. ?

E

xpre

sa c

on

cla

rid

ad

su

s id

ea

s y e

xp

erie

nci

as

pe

rso

na

les.

1.2

Re

lata

exp

erie

nci

as p

ers

on

ale

s, fa

mili

are

s y

situ

aci

on

es d

e s

u e

nto

rno

d

em

ost

ran

do

co

nfia

nza

.

? E

xp

resa

su

s id

ea

s y

op

inio

ne

s c

on

co

he

ren

cia

.

1.3

Escu

cha

co

n a

ten

ció

n e

inte

rés

cue

nto

s, re

lato

s y

ca

ncio

ne

s d

e la

s

pe

rso

na

s m

ayo

res d

e s

u c

om

un

ida

d.

? E

scu

ch

a c

ue

nto

s, ca

nci

on

es

de

su

s c

om

pa

ñe

ros

ma

yore

s.

1.4

Pa

rtic

ipa

y d

ialo

ga

co

n s

us

com

pa

ñe

ros/a

s d

en

tro

y fu

era

de

l au

la.

?

P

art

icip

a e

n la

s a

ctiv

ida

de

s p

erm

an

en

tes d

e la

escu

ela

.

1.-

Co

mu

nic

ac

ión

: O

ralid

ad

S

e c

om

un

ica

en

qu

ech

ua

de

mo

str

an

do

se

gu

rid

ad

y

con

fian

za

; y e

scu

ch

a c

on

ate

nció

n, in

teré

s y

re

spe

to a

los

de

s

1.5

De

scrib

e p

ers

on

as,

an

ima

les, lu

ga

res y

ob

jeto

s d

e s

u c

on

text

o.

? D

esc

rib

e lu

ga

res,

an

ima

les p

ers

on

as d

e s

u e

nto

rno

.

2.1

Re

co

no

ce

y v

alo

ra la

s s

as y

se

ña

lero

s d

e s

u c

om

un

ida

d c

om

o te

xto

s d

e c

om

un

ica

ció

n.

? Id

en

tific

a s

ale

s q

ue

da

n lo

s a

nim

ale

s.

2.-

Le

ctu

ra d

e te

xto

s d

e la

na

tura

leza

2.2

Ob

se

rva

, le

e y

co

mp

ren

de

te

xto

s n

atu

rale

s d

e s

u m

ed

io y

los

ap

lica

en

b

en

efic

io d

e s

u v

ida

pe

rso

na

l y c

ole

ctiv

a.

? L

ee

dife

ren

tes

texto

s y lo

an

aliz

a.

3.-

Cre

ativid

ad

, e

xpre

sió

n y

ap

recia

ció

n a

rtís

tica

3

.1 D

an

za

y c

an

ta a

l co

mp

ás

de

me

lod

ías m

usi

cale

s (s

ilbid

os,

pa

lma

da

s,

lara

leo

s, za

pa

teo

s) p

ara

exp

resa

r l

as m

an

ifest

acio

ne

s a

rtís

tico

cu

ltu

rale

s d

e

su m

ed

io.

? P

art

icip

a co

n r

esp

on

sab

ilid

ad

en

da

nza

s, o

rga

niz

ad

os

en

la

esc

ue

la y

fu

era

de

ella

.

3.2

Exp

resa

y r

ep

rese

nta

su

s s

en

timie

nto

s m

ed

ian

te e

l d

ibu

jo, p

intu

ra y

m

od

ela

do

. ?

R

ea

liza

dife

ren

tes

dib

ujo

s e

xpre

sa

nd

o s

us s

en

timie

nto

s e

im

ag

ina

ció

n.

3.3

Ju

eg

a y

dra

ma

tiza

cre

ativ

am

en

te s

itu

acio

ne

s d

e la

vid

a d

iaria

, co

stu

mb

res y

re

lato

s o

rale

s d

e s

u m

ed

io.

? D

ram

atiz

a fe

cha

s cív

ica

s y

co

stu

mb

res d

e s

u e

nto

rno

.

4.-

De

sarr

olla

ad

ecu

ad

am

en

te s

u b

iop

sic

om

otr

icid

ad

re

gu

lan

do

su

s m

ovi

mie

nto

s d

e a

cue

rdo

al c

on

text

o y

a la

si

tua

ció

n q

ue

viv

e.

4.1

Util

iza

su

s h

ab

ilid

ad

es

mo

tric

es b

ási

cas

de

loco

mo

ció

n (

cam

ina

r, c

orr

er,

salta

r, tre

pa

r) y

ma

nip

ula

tiva

s (a

tra

pa

r, la

nza

r, tre

pa

r) c

ole

ctiv

am

en

te.

? P

art

icip

a e

n la

pre

pa

ració

n d

e lo

s ju

eg

os E

sco

lare

s co

n

resp

on

sab

ilid

ad

.

5.1

Le

e in

dic

acio

ne

s (

jue

go

s c

rea

tivo

s)

y a

plic

a lo

co

mp

ren

did

o.

? A

tien

de

co

n c

larid

ad

ind

ica

cio

ne

s h

ech

a p

or

su

pro

feso

r.

5.2

Le

e te

xto

s d

e la

tra

dic

ión

ora

l co

n v

oz c

lara

y p

ostu

ra c

orr

ecta

.

? L

ee

en

vo

z a

lta y

co

mp

ren

de

lo le

ido

.

5.3

Le

e c

ua

dro

s d

e d

ob

le e

ntr

ad

a (

ha

mu

sq

an

chik

, lla

mk'

an

an

ch

ikku

na

, rim

an

an

chik

ku

na

, )

ide

ntif

ica

nd

o y

cla

sific

an

do

da

tos o

rga

niz

ad

os.

? Id

en

tific

a s

ust

an

tivo

s d

e lo

s te

xto

s le

ido

s e

n c

ua

dro

s d

e

do

ble

en

tra

da

.

5.-

Co

mu

nic

ac

ión

: L

ec

tura

L

ee

crí

tica

me

nte

div

ers

os te

xto

s d

e s

u in

teré

s p

ara

in

form

ars

e y

co

mp

ren

de

r lo

s c

on

ten

ido

s.

5.4

Le

e te

xto

s d

e s

u in

teré

s d

e la

tra

dic

ión

ora

l y e

xpre

sa lo

co

mp

ren

did

o.

?

L

ee

co

n s

atis

facc

ión

te

xto

s d

e s

u e

nto

rno

.

6.1

Pro

du

ce te

xto

s b

reve

s (

ca

nci

on

es,

ad

ivin

an

zas,

tra

ba

len

gu

as, ch

iste

s,

etc

.), u

tiliz

an

do

la g

ram

átic

a b

ásic

a.

? E

scrib

e te

xto

s (

ca

nci

on

es,

po

esia

s, a

div

ina

nza

s, e

tc.)

con

cl

arid

ad

y c

oh

ere

nci

a.

6.2

Pro

du

ce

te

xto

s d

e s

u in

teré

s so

bre

situ

aci

on

es, h

ech

os

y s

uce

so

s d

e s

u

me

dio

, u

tiliz

an

do

su

ima

gin

aci

ón

y c

rea

tivid

ad

. ?

E

scrib

e c

om

po

sici

on

es

co

n c

rea

tivid

ad

.

6.3

Pro

du

ce

re

ce

tas

co

rta

s (q

ha

ñiw

a h

ak'

u, h

ak'

u p

itu, w

ath

iya

, w

aja

, e

tc).

?

E

scrib

e r

ece

tas d

el d

esa

yu

no

en

ca

sa

.

6.4

Pro

du

ce te

xto

s fu

ncio

na

les

(ta

rje

tas, n

ota

s, n

otic

ias

bre

ves)

en

situ

aci

on

es

rea

les

de

co

mu

nic

aci

ón

. ?

E

scrib

e ta

rje

tas

alu

siva

s a

la fe

cha

(d

ía d

e la

ma

dre

, p

ad

re)

6.-

Co

mu

nic

ac

ión

: E

sc

ritu

ra

Pro

du

ce

te

xto

s d

e s

u r

ea

lida

d c

rea

tiva

me

nte

y r

efle

xio

na

so

bre

la g

ram

átic

a d

e la

len

gu

a q

ue

chu

a.

6.5

Re

con

oce

el s

usta

ntiv

o y

el v

erb

o e

n la

pro

du

cci

ón

de

div

ers

os tip

os

de

te

xto

s.

? Id

en

tific

a e

l su

sta

ntiv

o y

ve

rbo

en

las o

raci

on

es.

7.-

Re

flexi

on

a

ace

rca

de

la le

ng

ua

, e

l pe

nsa

mie

nto

y la

cultu

ra q

ue

chu

a.

7.1

Re

con

oce

la

s c

ara

cte

ríst

ica

s cu

ltu

rale

s d

e la

len

gu

a q

ue

ch

ua

(o

no

ma

top

éyic

a, m

eta

fórico

).

? Id

en

tific

a la

s d

ife

ren

tes le

ng

ua

s y lo

s v

alo

ra.

YA

PA

KU

NA

QIL

LQ

A K

AM

AY

UQ

: K

IMS

A Q

UT

U Y

AC

HA

Y Y

AY

KU

Q W

AW

AK

UN

AP

AQ

WA

KIC

HIS

QA

70

Page 72: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

QIL

LQ

A K

AM

AY

UQ

: TA

WA

QU

TU

YA

CH

AY

YA

YK

UQ

WA

WA

KU

NA

PA

Q W

AK

ICH

ISQ

A

CO

MP

ET

EN

CIA

GE

NE

RA

L

CA

PA

CID

AD

ES

IND

ICA

DO

RE

S

1.1

Co

nve

rsa

, d

ialo

ga

, p

rop

on

e id

ea

s y

las

fun

da

me

nta

; o

pin

a s

ob

re a

spe

cto

s d

e s

u v

ida

fam

ilia

r, e

sco

lar

y se

re

laci

on

a c

on

fa

cilid

ad

.

? C

om

en

ta a

spe

cto

s d

e s

u v

ida

fa

mili

ar, e

sco

lar

y se

re

laci

on

a c

on

faci

lida

d.

1.2

Re

lata

exp

erie

nci

as

de

su

vid

a p

ers

on

al,

fam

ilia

r, e

sco

lar

con

cla

rid

ad

, co

he

ren

cia

y

seg

urid

ad

.

? N

arr

a c

on

cla

rid

ad

y c

oh

ere

nci

a e

xpe

rie

nci

as

de

su

vid

a p

ers

on

al,

fam

ilia

r y

esc

ola

r.

1.3

Esc

uch

a c

on

ate

nci

ón

, in

teré

s y

resp

eto

a s

us

com

pa

ñe

ros,

ma

est

ros,

fa

mili

are

s y

de

s

pe

rso

na

s q

ue

lo r

od

ea

n.

? E

scu

cha

co

n a

ten

ció

n d

ive

rso

s re

lato

s co

rto

s d

el m

ae

stro

y

com

pa

ñe

ros.

1.4

Pa

rtic

ipa

en

co

nve

rsa

cio

ne

s d

en

tro

y fu

era

de

la e

scu

ela

, e

scu

cha

nd

o c

on

ate

nci

ón

e

inte

rés.

Re

spe

ta la

s id

ea

s d

e lo

s d

em

ás

pro

po

nie

nd

o y

de

fen

die

nd

o s

us

ide

as.

?

Co

nve

rsa

pe

rma

ne

nte

me

nte

de

ntr

o y

fu

era

de

la In

stitu

ció

n

Ed

uca

tiva

. ?

Ace

pta

la id

ea

de

los

de

s y

de

fien

de

su

s id

ea

s.

1.-

Co

mu

nic

ac

ión

: O

ralid

ad

Se

co

mu

nic

a e

n q

ue

chu

a d

em

ost

ran

do

se

gu

rid

ad

y c

on

fian

za; y

esc

uch

a c

on

ate

nci

ón

, in

teré

s y

resp

eto

a lo

s d

em

ás

1.5

De

scrib

e p

ais

aje

s y

situ

aci

on

es

soci

ale

s a

pa

rtir d

e la

s o

bse

rva

cio

ne

s q

ue

re

aliz

a,

con

sid

era

nd

o s

us

cara

cte

ríst

ica

s y

cua

lida

de

s.

? R

ea

liza

de

scrip

cio

ne

s a

pa

rtir d

e la

s o

bse

rva

cio

ne

s q

ue

re

aliz

a.

2.1

Dis

ting

ue

, co

me

nta

la u

tilid

ad

de

se

ña

s y

señ

ale

ros

de

la n

atu

rale

za c

om

o te

xto

s d

e

com

un

ica

ció

n s

oci

al y

na

tura

l.

? In

terp

reta

la u

tilid

ad

de

las

señ

as

y se

ña

lero

s d

e la

na

tura

leza

..

2.-

Le

ctu

ra d

e te

xto

s d

e la

na

tura

leza

2.2

Le

e, d

esc

rib

e e

inte

rpre

ta te

xto

s n

atu

rale

s d

e s

u m

ed

io y

de

la c

ultu

ra q

ue

chu

a o

aym

ara

y lo

s a

plic

a d

en

tro

y f

ue

ra d

e s

u c

on

text

o co

tidia

no

.

? E

scrib

e e

n q

ue

chu

a c

ue

nto

s le

yen

da

s, m

itos

exi

ste

nte

s d

e s

u

loca

lida

d.

3.-

Cre

ativ

ida

d, e

xpre

sió

n y

ap

reci

aci

ón

art

ístic

a

3.1

Da

nza

, ca

nta

en

fo

rma

lib

re y

org

an

iza

da

al c

om

s d

e m

elo

día

s d

e la

cu

ltura

loca

l,

reg

ion

al,

na

cio

na

l. E

jecu

ta m

elo

día

s co

stu

mb

rist

as

con

inst

rum

en

tos

mu

sica

les,

re

laci

on

ad

os

con

su

ca

len

da

rio

fe

stiv

o.

? P

art

icip

a c

on

ca

nci

on

es

y d

an

za e

n fo

rma

lib

re y

org

an

iza

da

al

com

s d

e la

me

lod

ía

3.2

Exp

resa

su

s se

ntim

ien

tos,

re

pre

sen

ta h

ech

os

y vi

ven

cia

s d

e s

u v

ida

co

tidia

na

, m

ed

ian

te

el d

ibu

jo, p

intu

ra, ce

rám

ica

y te

jido

s a

nd

ino

s.

? R

ep

rese

nta

me

dia

nte

dib

ujo

s su

s vi

ven

cia

s d

e s

u v

ida

dia

ria

.

3.3

Dra

ma

tiza

cre

ativ

am

en

te c

ue

nto

s, c

ost

um

bre

s lit

era

ria

s so

bre

las

tra

dic

ion

es

de

su

me

dio

, d

em

ost

ran

do

su

s h

ab

ilid

ad

es

art

ístic

as

(vo

z, e

xpre

sió

n c

orp

ora

l, g

est

os,

etc

. ?

Re

aliz

a d

ram

atiz

aci

on

es

de

cu

en

tos,

co

stu

mb

res

de

mo

stra

nd

o

sus

ha

bili

da

de

s.

4.-

De

sarr

olla

ad

ecu

ad

am

en

te s

u b

iop

sico

mo

tric

ida

d r

eg

ula

nd

o

sus

mo

vim

ien

tos

de

acu

erd

o a

l co

nte

xto

y a

la s

itua

ció

n q

ue

vive

.

4.1

Util

iza

su

s h

ab

ilid

ad

es

mo

tric

es

sica

s d

e lo

com

oci

ón

(ca

min

ar, c

orr

er, s

alta

r, tre

pa

r) y

las

ma

nip

ula

tiva

s (a

tra

pa

r, la

nza

r, tre

pa

r) c

ole

ctiv

am

en

te; a

sí c

om

o d

e g

iro

s, m

ovi

mie

nto

s d

el

pro

pio

cu

erp

o, co

mp

rom

etié

nd

ose

en

act

ivid

ad

es

cole

ctiv

as.

? C

rea

div

ers

os

mo

vim

ien

tos

mo

tric

es

de

loco

mo

ció

n.

5.1

Le

e fic

ha

s in

stru

ctiv

as

( re

ceta

s d

e c

oci

na

, d

e m

ed

icin

a, m

an

ua

lida

de

s, ju

eg

os

y n

orm

as

de

co

nvi

ven

cia

) d

e s

u m

ed

io a

plic

an

do

lo c

om

pre

nd

ido

.

? E

lab

ora

y le

e la

s n

orm

as

de

co

nvi

ven

cia

de

au

la.

? In

terp

reta

y e

jecu

ta la

s re

ceta

s.

5.2

Le

e te

xto

s re

cop

ilad

os

de

la tra

dic

ión

ora

l de

la c

om

un

ida

d c

on

vo

z cl

ara

, re

spe

tan

do

los

sig

no

s d

e p

un

tua

ció

n y

po

stu

ra c

orr

ect

a.

? R

esp

eta

los

sig

no

s d

e p

un

tua

ció

n a

l le

er

div

ers

os

text

os

refe

ren

tes

a s

u c

om

un

ida

d.

5.3

Le

e d

ive

rso

s te

xto

s y

los

org

an

iza

en

cu

ad

ros

de

do

ble

en

tra

da

y m

ap

as

con

cep

tua

les

(act

ivid

ad

es

de

la c

om

un

ida

d, ca

ract

erí

stic

as

de

an

ima

les,

pla

nta

s e

tc.)

. ?

Pro

du

ce r

esú

me

ne

s m

ed

ian

te m

ap

as

con

cep

tua

les.

5.-

Co

mu

nic

ac

ión

: L

ec

tura

Le

e c

rític

am

en

te d

ive

rso

s te

xto

s d

e s

u in

teré

s p

ara

info

rma

rse

y

com

pre

nd

er

los

con

ten

ido

s.

5.4

Le

e te

xto

s lit

era

rio

s a

nd

ino

s (c

ue

nto

s m

itos,

re

lato

s, le

yen

da

s, h

isto

rie

tas)

, in

terp

reta

nd

o

y d

ed

uci

en

do

el m

en

saje

de

las

lect

ura

s.

? L

ee

en

fo

rma

min

uci

osa

cu

en

tos,

mito

s, le

yen

da

s h

isto

rie

tas.

6.1

Pro

du

ce te

xto

s d

ive

rso

s (n

arr

aci

on

es,

cu

en

tos,

re

lato

s, p

oe

sía

s, a

cró

stic

os,

his

torie

tas

y

can

cio

ne

s) u

tiliz

an

do

en

fo

rma

ad

ecu

ad

a la

gra

tica

qu

ech

ua

. ?

Esc

rib

e p

oe

sía

s, c

ue

nto

s, h

isto

rie

tas

y ca

nci

on

es

util

iza

nd

o

ad

ecu

ad

am

en

te la

gra

tica

qu

ech

ua

.

6.2

Pro

du

ce te

xto

s d

e s

u in

teré

s to

ma

nd

o e

n c

ue

nta

los

ele

me

nto

s d

e la

co

mu

nic

aci

ón

(em

iso

r, c

an

al,

me

nsa

je, re

cep

tor)

util

iza

nd

o a

spe

cto

s d

e la

len

gu

a q

ue

chu

a p

ara

un

a

com

un

ica

ció

n in

terc

ultu

ral e

fect

iva

.

? R

eco

no

ce lo

s e

lem

en

tos

de

la c

om

un

ica

ció

n y

re

aliz

a p

ráct

ica

s d

e

com

un

ica

ció

n.

6.3

Pro

du

ce te

xto

s so

bre

pro

ceso

s d

e e

lab

ora

ció

n d

el c

hu

ño

, m

ura

ya, m

an

teq

uill

a, m

ed

icin

as

case

ras

y a

lgu

na

s re

ceta

s p

ara

la p

rep

ara

ció

n d

e p

lato

s típ

ico

s.

? P

rod

uce

te

xto

s so

bre

el p

roce

so d

e e

lab

ora

ció

n d

el c

hu

ño

,

mo

raya

y m

ed

icin

as

case

ras.

? P

rep

ara

pla

tos

típ

ico

s d

e s

u c

om

un

ida

d.

6.4

Pro

du

ce te

xto

s fu

nci

on

ale

s (c

art

as,

no

tas,

no

ticia

s, a

viso

s) e

n s

itua

cio

ne

s re

ale

s d

e

com

un

ica

ció

n.

? E

scrib

e c

art

as

no

ticia

s y

avi

sos.

6.-

Co

mu

nic

ac

ión

: E

sc

ritu

ra

Pro

du

ce te

xto

s d

e s

u r

ea

lida

d c

rea

tiva

me

nte

y r

efle

xio

na

so

bre

la g

ram

átic

a d

e la

len

gu

a q

ue

chu

a.

6.5

Re

con

oce

el s

ust

an

tivo

, ve

rbo

, a

dje

tivo

, ra

íz, su

fijo

, p

lura

liza

do

res

y g

én

ero

en

la

pro

du

cció

n d

e d

ive

rso

s tip

os

de

te

xto

s.

? E

scrib

e p

ala

bra

s su

sta

ntiv

os,

ve

rbo

s, a

dje

tivo

s. G

én

ero

en

la

pro

du

cció

n d

e te

xto

s.

7.-

Re

flexi

on

a c

rític

am

en

te a

cerc

a d

e la

len

gu

a, e

l pe

nsa

mie

nto

y

la c

ultu

ra q

ue

chu

a.

7.1

Re

con

oce

las

cara

cte

ríst

ica

s cu

ltura

les:

on

om

ato

pe

ya, m

etá

fora

y li

ng

üís

tica

: fo

ne

ma

s,

mo

rfe

ma

s, s

inta

xis,

se

ntic

a, te

nie

nd

o e

n c

ue

nta

el t

iem

po

y e

l esp

aci

o (

Pa

cha

) ?

Re

con

oce

los

mo

rfe

ma

s, s

inta

xis,

se

ntic

a, fo

ne

ma

s d

el

qu

ech

ua

71

Page 73: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

CO

MP

ET

EN

CIA

GE

NE

RA

L

CA

PA

CID

AD

ES

IN

DIC

AD

OR

ES

1.1

Dia

log

a, p

rop

on

e id

ea

s y

las

fu

nd

am

en

ta, p

art

icip

a e

n d

eb

ate

s, c

en

tra

nd

o s

u p

art

icip

aci

ón

en

los

tem

as

tra

tad

os.

Re

spe

ta la

s id

ea

s d

e

los

de

s y

lleg

a a

co

ncl

usi

on

es

de

ntr

o d

e u

n m

arc

o d

e c

on

fian

za y

se

gu

rid

ad

.

? H

ab

la y

re

spe

ta o

pin

ion

es

de

los

de

s. ?

Pro

po

ne

ide

as

fun

da

me

nta

nd

o c

on

su

s e

xpe

rie

nci

as.

1.2

Na

rra

exp

erie

nci

as

pe

rso

na

les

y su

ceso

s o

curr

ido

s a

niv

el r

eg

ion

al y

na

cio

na

l.

? R

ela

ta d

e m

an

era

co

he

ren

te e

xpe

rie

nci

as,

su

ceso

s, le

yen

da

s y

tra

dic

ion

es.

1.3

Esc

uch

a c

on

inte

rés

a la

s p

ers

on

as

con

qu

ien

es

inte

ract

úa

. C

om

pre

nd

e e

inte

rpre

ta te

xto

s lit

era

rio

s d

e

la tra

dic

ión

ora

l de

la r

eg

ión

y d

el p

aís

.

? A

tien

de

co

n c

larid

ad

exp

erie

nci

as

de

los

de

s. ?

Ide

ntif

ica

ide

as

Prin

cip

ale

s, s

ecu

nd

aria

s y

da

tos

imp

ort

an

tes

de

l te

xto

leid

o.

1.4

Pa

rtic

ipa

co

n s

eg

urid

ad

y c

on

fian

za, fo

rmu

lan

do

pre

gu

nta

s, to

ma

nd

o la

pa

lab

ra, o

pin

an

do

en

dife

ren

tes

act

os

soci

ale

s y

cultu

rale

s d

en

tro

y fu

era

de

la e

scu

ela

.

? E

mite

co

nfia

nza

al t

om

ar

la p

ala

bra

de

ntr

o y

fu

era

de

l au

la.

1.-

Co

mu

nic

ac

ión

: O

ralid

ad

S

e c

om

un

ica

en

qu

ech

ua

de

mo

stra

nd

o s

eg

urid

ad

y c

on

fian

za; y

esc

uch

a c

on

ate

nci

ón

, in

teré

s y

resp

eto

a lo

s d

em

ás

1.5

De

scrib

e y

ela

bo

ra c

on

cep

tos

a p

art

ir d

e la

s o

bse

rva

cio

ne

s q

ue

re

aliz

a, e

sta

ble

cie

nd

o r

ela

cio

ne

s,

de

du

ccio

ne

s, in

du

ccio

ne

s e

inte

rpre

taci

on

es.

?

De

scrib

e p

ers

on

as,

an

ima

les,

pla

nta

s o

bje

tos

de

l me

dio

ob

serv

ad

o

2.1

Le

e, id

en

tific

a, a

na

liza

. In

vest

iga

y e

sta

ble

ce r

ela

cio

ne

s d

e la

s se

ña

s y

señ

ale

ros

com

o te

xto

s

com

un

ica

tivo

s d

e c

ará

cte

r a

gro

pe

cua

rio

, fe

stiv

o d

ifun

die

nd

o s

u im

po

rta

nci

a e

n e

spa

cio

s d

on

de

inte

ract

ua

.

? Id

en

tific

a y

an

aliz

a la

s se

ña

s y

señ

ale

ros

de

su

me

dio

co

mo

te

xto

co

mu

nic

ativ

o 2

.-L

ect

ura

de

te

xto

s d

e la

na

tura

leza

2.2

In

vest

iga

y e

xplic

a lo

s te

xto

s n

atu

rale

s d

e la

cu

ltura

an

din

a y

de

otr

as

cultu

ras

cerc

an

a p

ara

ap

lica

rlo

s y

be

ne

ficia

r e

l de

sarr

ollo

co

mu

na

l y lo

cal.

?

Exp

on

e lo

s te

xto

s n

atu

rale

s d

e la

cu

ltura

an

din

a y

otr

as

cultu

ras

co

n

cla

rid

ad

.

3.-

Cre

ativ

ida

d, e

xpre

sió

n y

ap

reci

aci

ón

art

ístic

a

3.1

Exp

resa

su

s vi

ven

cia

s p

ers

on

ale

s y

he

cho

s co

stu

mb

rist

as

a tra

vés

de

la d

an

za, te

atr

o. T

oca

inst

rum

en

tos

y ca

nta

me

lod

ías

cultu

rale

s d

el m

un

do

an

din

o y

las

com

pa

ra c

on

las

ma

nife

sta

cio

ne

s d

e o

tra

s

cultu

ras.

? M

an

ifie

sta

a tra

vés

de

da

nza

s su

s vi

ven

cia

s e

n e

l día

de

l ca

mp

esi

no

.

? C

rea

co

reo

gra

fía

s se

nci

llas.

? E

nto

na

ca

nci

on

es

ind

ivid

ua

l y c

ole

ctiv

a ll

eva

nd

o e

l ritm

o.

3.2

Exp

resa

, re

pre

sen

ta h

ech

os

y si

tua

cio

ne

s d

e la

vid

a

rea

l e im

ag

ina

ria

de

l mu

nd

o a

nd

ino

me

dia

nte

el

dib

ujo

, p

intu

ra, ce

rám

ica

, te

jido

s y

lite

ratu

ra a

sí c

om

o o

tra

s e

xpre

sio

ne

s a

rtís

tica

s. ?

Ma

nifi

est

a m

ed

ian

te d

ibu

jos

y p

intu

ras

las

cost

um

bre

s d

e s

u c

om

un

ida

d.

? E

xpo

ne

las

exp

resi

on

es

art

ístic

as

de

la c

erá

mic

a y

te

jido

s.

3.3

Dra

ma

tiza

cre

ativ

am

en

te o

bra

s te

atr

ale

s d

e s

u in

spira

ció

n, d

e la

lite

ratu

ra a

nd

ina

y d

e o

tra

s cu

ltura

s,

exp

resa

nd

o e

sta

do

s d

e á

nim

o, ra

sgo

s y

cara

cte

ríst

ica

s d

e lo

s p

ers

on

aje

s, u

san

do

ve

stu

ario

y e

sce

no

gra

fía

ad

ecu

ad

a.

? R

ep

rese

nta

viv

en

cia

s m

ed

ian

te o

bra

s te

atr

ale

s e

xpre

san

do

est

ad

os

de

án

imo

.

4.-

De

sarr

olla

ad

ecu

ad

am

en

te s

u b

iop

sico

mo

tric

ida

d r

eg

ula

nd

o s

us

mo

vim

ien

tos

de

acu

erd

o a

l co

nte

xto

y a

la s

itua

ció

n q

ue

viv

e.

4

.1 R

eg

ula

y a

just

a s

us

mo

vim

ien

tos

en

dis

tinto

s m

ed

ios

an

te s

itua

cio

ne

s a

dve

rsa

s to

ma

nd

o d

eci

sio

ne

s

ráp

ida

s q

ue

so

luci

on

en

pro

ble

ma

s m

otr

ice

s e

n la

prá

ctic

a d

e ju

eg

os

de

po

rtiv

os

(in

div

idu

ale

s y

cole

ctiv

os)

,

act

ivid

ad

es

recr

ea

tiva

s, e

cotu

ríst

ica

s y

cotid

ian

as.

? P

art

icip

a a

de

cua

da

me

nte

en

to

rne

os

de

po

rtiv

os.

? R

ea

liza

eje

rcic

ios

de

gim

na

sia

. ?

Re

spe

ta n

orm

as

de

co

mp

ort

am

ien

to e

n c

om

pe

ten

cia

s d

ep

ort

iva

s.

5.1

Le

e y

co

mp

ren

de

fic

ha

s in

stru

ctiv

as

y re

gla

s d

e ju

eg

o (

zorr

o y

las

ove

jas,

te

jo, lu

do

, a

jed

rez,

etc

)

ap

lica

nd

o lo

co

mp

ren

did

o y

pro

po

ne

otr

os

jue

go

s.

?

Exp

on

e r

eg

las

de

jue

go

y lo

s a

plic

a a

l de

sarr

olla

rlo

s.

5.2

Le

e y

co

mp

ren

de

te

xto

s re

cop

ilad

os

de

la tra

dic

ión

ora

l de

la c

om

un

ida

d, e

n fo

rma

ora

l y s

ilen

cio

sa

resu

mie

nd

o lo

leíd

o y

re

spo

nd

ien

do

pre

gu

nta

s y

evo

can

do

el m

en

saje

.

? R

eco

pila

te

xto

s tr

ad

icio

na

les

de

los

an

cest

ros

esc

uch

an

do

a lo

s d

em

ás.

? L

ee

te

xto

s re

cop

ilad

os.

5.3

Le

e d

ive

rso

s te

xto

s co

n a

ten

ció

n e

inte

rés

y h

ace

re

súm

en

es

util

iza

nd

o c

ua

dro

s si

ptic

os,

cu

ad

ros

de

do

ble

en

tra

da

, m

ap

as

con

cep

tua

les

y se

ntic

os.

?

Util

iza

ad

ecu

ad

am

en

te c

ua

dro

s si

ptic

os,

de

do

ble

en

tra

da

, m

ap

as

con

cep

tua

les

.

5.-

Co

mu

nic

ac

ión

: L

ec

tura

L

ee

crí

tica

me

nte

div

ers

os

text

os

de

su

inte

rés

pa

ra in

form

ars

e y

co

mp

ren

de

r lo

s co

nte

nid

os.

5.4

Le

e te

xto

s lit

era

rio

s a

nd

ino

s d

e la

co

mu

nid

ad

y d

e o

tra

s cu

ltura

s (c

ue

nto

s m

itos,

re

lato

s, le

yen

da

s,

au

tob

iog

rafí

as

y b

iog

rafía

s) r

ea

liza

nd

o e

l an

ális

is e

infir

ien

do

el m

en

saje

de

las

lect

ura

s. ?

Le

e y

an

aliz

a c

ue

nto

s, r

ela

tos,

mito

s, le

yen

da

s d

e s

u c

om

un

ida

d.

6.1

Pro

du

ce te

xto

s d

ive

rso

s (c

ue

nto

s, n

arr

aci

on

es,

re

lato

s, p

oe

sía

s, h

isto

rie

tas,

ca

nci

on

es,

au

tob

iog

rafía

,

bio

gra

fía

s, fic

ha

s in

tera

ctiv

as,

gu

ion

es)

, co

mu

na

l, re

gio

na

l y n

aci

on

al,

util

iza

nd

o e

n fo

rma

ad

ecu

ad

a la

gra

tica

qu

ech

ua

.

? E

scri

be

cu

en

tos,

na

rra

cio

ne

s, r

ela

tos,

po

esi

as,

bio

gra

fias

util

iza

nd

o g

ram

atic

a

qu

ech

ua

ad

ecu

ad

am

en

te.

6.2

Pro

du

ce d

istin

tos

tipo

s d

e te

xto

s d

e s

u in

teré

s d

istin

gu

ien

do

las

fun

cio

ne

s d

e lo

s e

lem

en

tos

de

la

com

un

ica

ció

n (

em

iso

r, c

an

al,

me

nsa

je, re

cep

tor)

util

iza

nd

o a

spe

cto

s d

e la

len

gu

a q

ue

chu

a p

ara

un

a

com

un

ica

ció

n in

terc

ultu

ral e

fect

iva

.

? Id

en

tific

a lo

s e

lem

en

tos

de

la c

om

un

ica

ció

n e

n te

xto

s le

ido

s.

6.3

In

vest

iga

y d

ifun

de

te

xto

s so

bre

pro

ceso

s d

e e

lab

ora

ció

n d

el c

hu

ño

, m

ura

ya (

chu

ño

bla

nco

),

ma

nte

qu

illa

, m

ed

icin

as

case

ras

y a

lgu

na

s re

ceta

s p

ara

la p

rep

ara

ció

n d

e p

lato

s típ

ico

s e

inn

ova

do

s. ?

Pro

du

ce d

ive

rso

s te

xto

s in

stru

ctiv

os

pa

ra e

lab

ora

r e

l ch

o,q

ue

so,m

an

teq

uill

a, m

ed

icin

as

case

ras.

6.4

Pro

du

ce te

xto

s fu

nci

on

ale

s (c

art

as,

ofic

ios,

act

as,

avi

sos)

en

situ

aci

on

es

rea

les

de

co

mu

nic

aci

ón

,

com

pre

nd

ien

do

su

util

ida

d.

? R

ed

act

a c

art

as,

ofic

ios,

avi

sos

act

as

con

fa

cilid

ad

co

mp

ren

die

nd

o s

u u

tilid

ad

.

6.-

Co

mu

nic

ac

ión

: E

sc

ritu

ra

P

rod

uce

te

xto

s d

e s

u r

ea

lida

d c

rea

tiva

me

nte

y r

efle

xio

na

so

bre

la g

ram

átic

a

de

la

len

gu

a q

ue

chu

a.

6.5

Re

con

oce

el s

ust

an

tivo

, ve

rbo

, a

dje

tivo

, ra

íz, su

fijo

, si

nim

os,

an

tón

imo

s, o

bje

to d

ire

cto

e in

dire

cto

en

la p

rod

ucc

ión

de

div

ers

os

tipo

s d

e te

xto

s.

? Id

en

tific

a e

l su

sta

ntiv

o, ve

rbo

, a

dje

tivo

, ra

iz,s

ufij

o,s

inó

nim

o, a

ntó

nim

o,o

bje

to

dire

cto

e in

dire

cto

en

los

text

os

leid

os.

7.-

Re

flexi

on

a c

rític

am

en

te a

cerc

a d

e la

len

gu

a, e

l pe

nsa

mie

nto

y la

cu

ltura

qu

ech

ua

.

7.1

Re

con

oce

las

cara

cte

ríst

ica

s cu

ltura

les

(co

smo

visi

ón

an

din

a)

y lin

ístic

as

(fo

ne

ma

s, m

orf

em

as,

sin

taxi

s, s

em

án

tica

) d

e la

len

gu

a q

ue

chu

a.

? E

mp

lea

ca

ract

erí

stic

as

cultu

rale

s d

e la

len

gu

a q

ue

chu

a (

cosm

ovi

sió

n

an

din

a)

QIL

LQ

A K

AY

UQ

: Q

UT

U Y

AC

HA

Y Y

AY

KU

Q W

AW

AK

UN

AP

AQ

WA

KIC

HIS

QA

72

Page 74: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

MUSUQ SIMIKUNA

73

? Achka Arto, cantidad

? Auqa simikuna Palabras antónimas

? Hawari mayt’u Libro de cuentos

? Huch’uy llamk’aypa kaynin Esquema de actividad de aprendizaje ?

Huch’uy ruranapaq qillqakuna

Nota

?

Kamayuq

El que crea

?

Kawsay qillqa willakuy Testimonio

?

Khipillu

Diptongo

?

Kikin simikuna

Palabras sinónimas ?

Kimsa qutu yachay yaykuq wawakuna

Tercer ciclo

?

Kuska

Junto, juntos, mitad

?

Llamk’aypacha

Operativización

?

Llumpay

Aseado ?

Mayt’u waqaychana

Biblioteca

?

Muya

Huerto

?

Ñawinchasqa mayt’ukuna

Bibliografía

?

Ñawray qillqakuna

Toda clase de textos

? Ñawraykuna / ñawray mit’a

Es toda diversidad de cosas o / todo género ?

Pichqa qutu yachay yaykuq wawakuna

Quinto ciclo

?

Qillqa paqarichiy huch’uy llamk’ay wakichisqa, qhawarinapaq

Ejemplo de una actividad de aprendizaje- producción de textos

?

Qillqa tapuypi huch’uy llamk’ay wakichisqa, qhawarinapaq

Ejemplo de una actividad de aprendizaje-interrogación de textos

?

Rimanapaq siq’i

Guión

?

Ruraykuna

Proceso

?

Simiwan pukllay

Juegos linguísticos

?

Tawa qutu yachay yaykuq wawakuna

Cuarto ciclo

?

Willaykuna

Parte informativa

?

Yachapayachakuq

Actor teatral

?

Yachapayachakuy

Representaciones o comedias

?

Yachapayakuq

Alumno

?

Yapakuna

Anexos

?

?

Kuska

Huch’uy ruranapaq

Junto / juntos / mitad

Nota

Page 75: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

ÑAWINCHASQA MAYT'UKUNA

74

? CARE PERÚ. 2005 T’ika 1 al 4 Cuaderno de trabajo

? Cerrón P, Rodolfo. 1987 Lingüística Quechua

? ERA. 1994 Guía metodológica Naturaleza y Comunidad 3º y 4º Grado.

? Gonzales H, Diego. 1608 Vocabulario de la Lengua General del Perú LENGUA QQUICHUA

?

Hancco M, Nereo A. 2005

Simi Pirwa

?

Jolibert J y Jacob J. 1988

Interrogar y Producir textos auténticos: Vivencias en el Aula. Dolmen Ediciones S.A.Provincia Santiago, Impreso en Chile.

?

MINEDU. 2002

Yachaq Masi del 1 al 6

?

MINEDU. 2005

?

(Programa Nacional de emergencia Educativa)

Comunicación Propuesta pedagógica para el desarrollo de capacidades comunicativas.

EBR.

?

MINEDU. 2005

K’ayramantawan Atuqmantawan

?

Ministerio de Educación y Cultura.

1993

T’ikay PEIB Bolivia.

?

PEEB Puno – MINEDU 1987

Suyunchis Lenguaje 3

?

PEEB Puno – MINEDU. 1987

Suyunchis Lenguaje 3.:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

:

Page 76: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy
Page 77: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy

Impreso en Arte y Color E.I.R.L. Av. Alfonso Ugarte 500-F Telf.: 054-204788

E-mail: [email protected]

Arequipa - Perú

Page 78: LENGUA MATERNA FINAL2 - care.pe · PDF fileImamanta qillqay ? Pipaq/pikunapaq qillqay? Pikunahina qillqay ? Imapaq qillqay ? Imatan niyta munakun ? ... Yachay kawsayninchikman chayaykachiy