Jubelparkmuseum - brussel - www.kmkg.bewww.europalia.eu

indios no brasil

14.10.2011 - 19.02.2012

lesmap

2korte inhoud

inleiding 3

1. even voorstellen: brazilië 4-5

2. de ontdekking van brazilië 6-7 2.1DeeerstePortugesezeevaarders 6

Deklasaanhetwerk 7

2.2Franc e antarctique,deeersteFransekolonie 8

Deklasaanhetwerk 9

3. brazilië in de wereld, de wereld in brazilië 10 3.1Indianeninhetwestersedenken.Onbekendisonbemind? 10

Deeerstegetuigenissen:PêroVazdeCaminhaenHansStaden 10

Denobelewilde.Jean-JacquesRousseauversusCharlesDarwin 11-12

1822:Onafhankelijkheid 13

Modernonderzoek.Antropologie 14

Totslot 14

Deklasaanhetwerk 15

3.2MétissageendeBraziliaanseidentiteit 16

BandeirantesenAfrikanen.Allekleurenvanderegenboog 16

‘Brazilianisering’ 17

Endeindianen? 17

Deklasaanhetwerk(Manifesto Antropófago) 18-19

Verderlezen 20

4. de indianen en het woud 21 4.1Socialeorganisatie 22

4.2Hetdorp 23-24

Deklasaanhetwerk 25

4.3Levensonderhoud:delandbouw,dejacht,devisvangst,hetverzamelen 25-27

Deklasaanhetwerk 28

4.4Deversierdemens:lichaamsbeschildering,lichaamsversiering,verenkunst 28-31

Deklasaanhetwerk 32

4.5Despirituelewereld 32-34

Deklasaanhetwerk 34

Verklarendewoordenlijst 36

Verderlezen ?

5. en nu? 37 5.1Kunst:indiaansofBraziliaans? 37-38

Deklasaanhetwerk 39

5.2Ecologieeneconomie:welkominhetWildeWesten! 40

Ontbossing,bevolking,deBeloMonte-dam 40-43

Deklasaanhetwerk 44

Verderlezen 44

hoe een bezoek in de leerplannen in te passen? 45

bijlagen 47-52

3inleiding

Indezelesmapstellenweeenaantal

tekstenendocumentenvoordieje

zullenhelpenbijhetvoorbereidenvan

eenbezoekaandeeuropalia.brasil-

tentoonstelling‘IndiosnoBrasil’die

van14oktober2011tot19februari2012

plaatsvindtinhetJubelparkmuseum.

Aanvullendvindjeoefeningenen

lesideeënomnahetbezoekindeklas

verderuittewerken.

Opdetentoonstellingkunjezo’n300

recentestukkenziendiegemaakt

werdendoorverschillendevolkerenuit

hetAmazonegebied.Hetmerendeelwerd

geselecteerduitdecollectiesvande

groteantropologischemuseavanRiode

Janeiro,Belém,BrasíliaenSaoPauloin

Brazilië.ZelfsnuBraziliëalsopkomende

economischegrootmachtregelmatig

indebelangstellingstaat,nietinhet

minstnaaraanleidingvanecologische

vraagstukken,heersenerinEuropanog

heelwatvooroordelenoverdekunsten

cultuurvandeinheemsebevolkingvan

hetland.Detentoonstellingnodigtdan

ookuitomdewestersebrilevenafte

zettenendeveelheidaanBraziliaanse

indianenteontdekken.

Hetgroteaantalstukkentoontaanhoe

deindianeneenidentiteitopbouwen.

DeKayapózeggenimmersdatjebijde

geboortenoggeenindiaanbent,maar

ergaandewegéénwordt.Wapens,

werktuigen,mandenenaardewerkgeven

eenhelderbeeldvanhetdagelijkseleven

indedorpenenillustrerenonderandere

hoemannenenvrouwendetaken

onderlingverdelen.Detentoonstelling

legtookuithoedemenszichtotzijn

omgevingverhoudt,nietalleentotde

natuurendedierenwereld,maarook

totandereinheemsegroepen.Maskers,

verentooienenmuziekinstrumenten

zijnstillegetuigenvandeceremonies

diedesocialebandenaanhalenende

geestenwereldtevriendhouden.

Indelesmapzettenwedestukkenvan

detentoonstellinginhungeografische,

historischeenetnografischecontext.

Maarwewillenvooraldehedendaagse

Amazone-indianenopdevoorgrond

plaatsen:eenwaaieraanvolkeren

diezichconstantaandewereldende

moderniteitaanpassenenbinnendat

kaderhuncreativiteitdevrijelooplaten.

Zoverdedigenzehuncultuurentonen

dewereldmetwelkemoeilijkhedenze

vandaagtekampenhebben.

Indezelesmaptrefjeeenaantalfoto’s

aanvanstukkenuitdeverzameling

AmerikavanhetJubelparkmuseum,

ondermeervaneenvanonze

meesterwerken:deverenmantelvande

Tupinamba.EenvandezalenAmerika

isvollediggewijdaandeAmazone-

indianen.Eenbezoekaanditzaaltjemag

zekernietontbreken!

4

meer?

https://www.cia.gov/library/

publications/the-world-factbook/

geos/br.html

http://unstats.un.org/unsd/

demographic/

http://www.ibge.gov.br/english/

http://www.brazil.org.uk/resources/

documents/bs-primary03.pdf

-MensenvanEuropees-Afrikaanse

afkomstnoemtmenbrancos,

pardos, mulatos ofmurenos;

mensenvanindiaans-Europese

afkomstmamelucos of caboclos;

mensenvanindiaans-Afrikaanse

afkomstcafuzos.

-Degrootstegroepenindianenzijn

deTikuna(ongeveer20000),

deYanomami(ongeveer11000)en

deGuaraní(ongeveer30000).

-60%vandeBraziliaanseindianen

woontinhetAmazonewoud.

-DelevensverwachtingvanBraziliaanse

mannenis69,1jaar,vanvrouwen76,7

jaar.InBelgiëisdatrespectievelijk76,3

en82,8jaar.

-Scholingsgraad:86%isgeletterd

tegenoveromenbijde99,5%inBelgië.

eenoppervlaktevanca7miljoen

km².Hetligtvoor60%opBraziliaans

grondgebied.

-DeAmazonerivier(río Amazonas)isde

langsterivierterwereld:ca6530km.

-Buurlanden:Frans-Guyana,Suriname,

Guyana,Venezuela,Colombia,Peru,

Bolivia,Paraguay,Argentinië,Uruguay.

demografie

-Hetlandteltongeveer190miljoen

inwoners(190732694volgens

devolkstellingvan2010)waarvan0,4%

indianen(+/-750000).Hetis

onduidelijkhoeveelpersonende

geïsoleerdevolkerentellen,

waarschijnlijkenkelehonderden.

-Met54%vandebevolkingvormen

deblankendemeerderheid,dan

volgendemestiezen(mestiços-

eenverzamelnaamvoormensenvan

gemengdeafkomst),samengoed

voor39%.Dezwartebevolkingsgroep

maakt6%vanhettotaaluit.

Sindsheteindevande19deeeuw

stroomdenookgrotegroepen

Italianen,Duitsers,Japanners,Polen

enmensenuithetMidden-Oostenin

Braziliëtoe.Samenvormenze1%van

detotalebevolking.

staatsvorm

-FederaleRepubliek:República

Federativa do Brasil

-Officiëletaal:Portugees

-Hoofdstad:Brasília

-Vlag

-Motto:Ordem e progresso

(Ordeenvooruitgang)

-Munteenheid:Real(BRLofR$)

(ca2,3realis1euro)

-Huidigepresident:DilmaRousseff

geografie

-BraziliëligtinZuid-Amerikaenis

hetvijfdegrootstelandterwereld(na

Rusland,Canada,VS,China).

-Oppervlakte:8,5miljoenkm²

(8.514.877km²)waarvan12%

terra indígena,gebiedendieenkelde

inheemsebevolkingmagbewonenen

ontginnen(ca1miljoenkm²). Braziliëis

zo’n280keerzogrootalsBelgië.

-HetAmazonewoudishetgrootste

regenwoudterwereldmet

1. even voorstellen: brazilië

5

meer?

http://www.brazilianbeef.org.br/

http://www.greenpeace.org/raw/

content/international/press/reports/

eating-up-the-amazon.pdf

http://www.seniorennet.be/Dossier/

Natuurbehoud/amazonegebied_

ontbossing.php

http://www.wardgreve.nl/pages/

natuurbehoud/amazone.htm

http://www.iselinge.nl/Scholenplein/

pabolessen/01022aindianen/index.htm

HieronderziejedekaartvanEuropadie

overdievanBraziliëisgelegd.Kanje

Belgiëvinden?

tempozalerbinnenditen20jaar80à

120miljardtonCO²vrijgekomenzijn.

Hetgevolghiervanisdatdegemiddelde

temperatuurindehelewereldzalstijgen

endatveroorzaaktopzichweereenhele

reeksproblemenzoalsdestijgingvan

dezeespiegel.DeBraziliaanseoverheid

erkenthetprobleemenprobeertvia

wettendeontbossingbetertereguleren.

-Goudkoorts:sinds1970zijner

goudzoekersaandeslaginAmazonië,

onderandereinhetgebiedvande

Yanomami.Westerlingendrongen

hungebiedenbinnen,vernietigden

hundorpenbrachtenvreemdeziekten

mee,waardoorop7jaartijd20%

vandeYanomamiwerduitgeroeid.

Methogedrukstralenvernietigtmen

rivierbeddingenomaanhetkostbare

goudpoedertegeraken.Omhetgoud

uiteindelijkuitderiviermodderte

filterenwordtkwikgebruikt,ookalis

datbijwetverboden.Kwikisheelgiftig

voormensen,dierenenplanten.

> Bron: http://www.brazil.org.uk/resources/

documents/bs-secondary01.pdf

grootgrondbezitters.Degrotestukken

grondwordengebruiktvoorhetkweken

vanrunderenwaarbijmenderanching-

techniektoepast:derunderengrazenop

enormelappengrond.Braziliaansrund

wordtvooralnaarEuropauitgevoerd.

Daarnaastheeftmenveelgrondnodig

voordesojateelt,eenmonocultuur

diedevruchtbaregrondsneluitputen

waarbijdepesticidenenmeststoffen

diemengebruikthetgrondwaterende

aardevervuilen.

Degekaptebomenwordengebruikt

alsbrandstofvoorverwarming,

voordeproductievanhoutskool,als

bouwmateriaalenalsgrondstofinde

papierindustrie.Exotischhoutisookzeer

gegeerdinhetWestenalsluxeartikel.

Ontbossingdraagtingrotematebijtot

hetbroeikaseffect:eenbosisalseen

omgekeerdelongdiekoolstofdioxide

(CO²)opneemtenzuurstofuitstoot.

Hoeminderbomenenplantenerzijn

omdeCO²optenemen,hoemeererin

deatmosfeerblijfthangen.Bovendien

wordenerzwarerooimachines

gebruikt.Zoisdeontbossingvanhet

Amazonewoudverantwoordelijkvoor

75%vandekoolstofemissie.Aandit

Fauna en flora: amazone

-Ongelofelijkediversiteit:1600soorten

vogelsen40000soorteninsecten

op1hectarebos,3000soortenvis

en300boomsoortenperhectarein

hetAmazonewoud.Tervergelijking:

inEuropavindjegemiddeld15

boomsoortenperhectare.

-Belangvoordefarma-industrie:de

westerselandenimporterenelkjaar

tienduizendentonplantenomte

verwerkeninmedicijnen.Meerdan

eenkwartvanallegeneesmiddelen

dieindeVerenigdeStatenworden

voorgeschreven,zijnafgeleidvan

plantenuitdetropischewouden.

1400plantenuithetAmazonewoud

bevattenstoffendieverwerktwordenin

geneesmiddelentegenkanker.

Eriseenenormpotentieelaanwezigin

hetAmazonewoudendehoopleeftdat

ernognieuweplantensoortenontdekt

zullenwordendieziektenkunnen

aanpakkendievooralsnogongeneselijk

zijn.

-Ontbossing:elkjaarverdwijntzo’n

52.000km²bos,veelalkleinerepercelen

vankleineboerendietoegevoegd

wordenaandepercelenvande

6

2.1 de eerste portugese zeevaarders

Nahetsuccesvandeexpeditievan

VascodaGamanaarIndië(1497-1499)

beslistEmanuelIvanPortugal(1495-

1521)eennieuwevlootinteleggen

naarhetOosten,ééndienóggroteren

sterkerisomzoveelmogelijkspecerijen

vandeAziatischemarkttekunnen

meebrengen.Denieuwezeevlootwordt

onderhetcommandovanPedroAlvares

Cabralgeplaatst,eenedelmanvaninde

dertig,enbestaatuitdertienschepen

bemanddoorzo’nduizendtweehonderd

zielenwaaronderookeenkleinegroep

franciscanen.Ditmaaktehemtoteen

vandemeestindrukwekkendevloten

vanzijntijd.Onderdekapiteinsvinden

wetweedoorwinterdezeemannen:

BartolomeuDias,diedeeerstewasom

in1488KaapdeGoedeHoopteronden

(hetpuntjevanZuid-Afrika),enNicolau

Coelho,diedeelgenomenhadaandereis

vanVascodaGama.

Dearmadavertrektvanderivierde

Taagop9maart1500envaartlangsde

CanarischeenKaapverdischeeilanden

waarmenaleenvandeschepen

kwijtspeelt.Vervolgenszetdevlootkoers

richtingzuidoostenmetalsdoelhet

rondenvanKaapdeGoedeHoop,maar

op22april1500ziendeopvarenden

eenlanddatCabralhet‘Landvanhet

WareKruis’zaldopen.Hiermeeisde

ontdekkingvanBraziliëeenfeit!

DevolgendedagzetNicolauCoelho

eensloepuitopzoeknaareenbetere

ankerplaats.Dievindthijietsten

noordenvanPortoSeguro:deBaia

Cabraia,ofBaaivanCabraia,vlakbijRio

MutatiinhetzuidenvandestaatBahia.

Ondertussenkeerteenvandeschepen

terugnaarLissabonomhetnieuwsvan

deontdekkingtemelden.Aanboord

bevindtzichookdebriefdiegeschreven

werddoordeschrijvervandevloot,Pêro

VazdeCaminha.

Naeentientaldagenkiestdevloot

opnieuwhetruimesoprichtingIndië

waarhijinaugustus1500aanmeert.

wie was pêro vaz de Caminha?

PêroVazdeCaminhaisdekroniek-

schrijvervanCabralsexpeditie.

Op19mei1500stelthijeenlangebrief

opdiebestemdisvoordekoningvan

Portugal,EmanuelI.Hierinbeschrijft

hijdeontdekkingvanhet‘Landvan

hetWareKruis’enzijnbewoners.

Debriefwerdinde19deeeuwterug-

gevondenenisergbelangrijk.Hij

beschrijftimmerstotindedetails

deontmoetingmetdeinheemse

bevolkingendeeerstemisdieopde

Braziliaansekustwerdgevierd.

NadetochtvanCabralverkenteen

kleinePortugesevlootonderleidingvan

deFlorentijnAmerigoVespuccivanmei

1501totseptember1502eenstukvande

Braziliaansekust.Vespuccibegrijptal

gauwdatBraziliëgeeneilandis,maar

eencontinent.Devolgendedriejaar

verkennenPortugesehandelaarsde

kustverderenzettenereenbloeiende

houthandelop.Eenvandebelangrijkste

exportproductenisbrazielhout(pau-

brasil)dateenrodekleurstofoplevert

diesterkgewaardeerdwordtinde

Europesetextielnijverheid,eenindustrie

involleontwikkeling.Dehandelaars

gevendeindianenbijlenomdestammen

omtehakkenenverzamelenhethoutin

handelsposten(feitoria)inafwachting

vandeschependiedekostbarewaren

naarEuropabrengen.

Pasin1530beslissendePortugezenom

permanentevestigingenoptezetten

indenieuwekolonie.Deeersteisdie

vanSaoVicentein1532waaradellijke

familieszichinstalleren.Zebrengen

slavenmeediedesuikermolensmoeten

doendraaien.Doordeintensieve

suikerrietteeltgroeithetlandin

enkeledecenniatijduittoteenheus

suikerimperium.

In1549benoemtkoningJohanIIIvan

PortugalTomédeSousatotgouverneur-

generaal.Zijnvoornaamstetaakishet

stichtenvaneenhoofdstadvoorzien

vaneenhavenenbeschermddooreen

vesting.Alslocatievoordenieuwe

stadkiesthijdeAllerheiligenbaaien

stichterSalvadordeBahia.Denieuwe

gouverneurbrengtmeerdanduizend

mensenmee,ondermeertalrijke

2. de ontdekking van brazilië

7

ambtenarendiedebasiszullenleggen

voordeadministratie,maarookveel

vakliedengespecialiseerdindebouw.

Velevandeeerstekolonistenzijn

bannelingenofveroordeeldecriminelen.

Bijdeeerstendieaankomenindebaai

zijnerookjezuïeten.Dezegeestelijken

zulleneenessentiëlerolspeleninde

verderekolonisatievanhetland.Ze

kerstenen,onderwijzenenbeschermende

indianen.ZebegrijpenalsneldatBrazilië

bevolktwordtdoorverschillendeetnische

groependieelkeeneigentaalspreken.Ze

stellenzichtottaakdezetebestuderen

enzijndeeerstendiedeTupi-Guarani

taleninkaarttrachtentebrengen.

> Een stereotype voorstelling van een indiaan

fragment van een arrenslede uit het einde

van de 18de

eeuw. KMKG TR 89.

de klas aan het werk:

seCundair onderwiJs

In1500schreefPêroVazdeCaminha:

‘[…]Ze leken me mensen van een

dusdanige onschuld dat ze, als wij hen

en zij ons zouden kunnen begrijpen,

al gauw christenen zouden worden,

aangezien ze geen geloof hebben en er

ook geen schijnen te kennen. Daaruit

volgt dat ik er niet aan twijfel dat ze,

zoals Uwe Hoogheid wil, christenen

zullen worden en ons heilige geloof

zullen omarmen als de ballingen die hier

moeten blijven hun taal leren en hen

begrijpen. Dat het God moge believen

hen die kennis te brengen, want het is

duidelijk dat deze mensen oprecht goed

en eenvoudig zijn en iedere stempel die

we hen willen opleggen zal snel in hen

worden gedrukt. Dat de Heer hen mooie

lichamen en mooie gezichten zoals aan

volmaakte mensen gaf en dat hij ons tot

hier heeft geleid is, geloof ik, niet zonder

reden. Daarom kan Uwe Hoogheid,

die een brandend verlangen heeft het

heilige katholieke geloof te verspreiden,

zich om hun verlossing bekommeren en

als het God belieft zal dat zonder al te

veel moeite gaan.

Ze bewerken de grond niet en houden

geen vee. Er is hier geen rund, koe,

schaap, geit, kip of enig ander dier

dat het gewend is in de buurt van de

mensen te leven. Ze eten uitsluitend

yamswortels die hier overvloedig

groeien en de granen en vruchten

die de aarde en de bomen vanzelf

voortbrengen. Desondanks zijn ze zo

volmaakt, sterker en steviger dan wij,

met alle tarwe en groenten die wij eten

[…]’

UitdebriefdiePêroVazdeCaminhaschreefaanEmanuelIvanPortugal,inJ.PenjonenA.-M.Quint,1992,Lisbonne hors les murs 1415-1580. L’invention du monde par les navigateurs portugais,Paris,p.188(vertalingC.Willemen).

-WelkedoelenstreefdendePortugezen

navolgensdetekst?

-Herschrijfdebriefinjeeigenwoorden

-Jebentetnoloogenontdektenet

eengeïsoleerdegroepindianenin

hetAmazonewoud.Jeschrijfteen

briefnaardeuniversiteit(ofhet

museum)waarjewerktomje

ontdekkingtebeschrijven.Zoek

inspiratieindevoorwerpenenteksten

indetentoonstellingIndios no Brasil.

-Bedenkeenantwoordopdevolgende

vraag:ishetvandaagnogmogelijk

etnieëntevindendienooitcontact

gehadhebbenmetdehedendaagse

Westersebeschaving?

Jekuntalvasthiereenkijkjenemen:

http://www.indigenouspeoples.nl/

site3/pages/voorlichting/Dossiers/

DossierINdBrazilie.htm

http://www.uncontactedtribes.org/

fotosbrazilie

http://www.osriosprofundos.org/

8

Diteilandligtaandeingangvande

baaivanRiodeJaneiroineendeelvan

BraziliëdatdePortugezennognietbezet

hadden.DeFransehandelaarsruilen

metdeTupinikinbrazielhouttegen

metalenwerktuigen,hemdenofglazen

parels.

DekapelaandievanuitEuropamet

Villegagnonwasmeegereisdheet

AndréThévet.Dezegeestelijkemoet

naeenschameletienwekenter

plaatsealweernaarhuisomdathijziek

gewordenwas.Tweejaarlater,in1557,

publiceerthijSingularités de la France

antarctique (BijzonderhedenvanFrance

antarctique). Hetwerk,eenvandeeerste

inhetgenre,draagtbijtoteenbetere

kennisvandefaunaenfloravanhetland

envandegewoontenvandeTupinamba.

DeverwonderdeEuropeanenontdekken

maniok,ananas,detoekanen

cashewnotendankzijdeeenenveertig

houtsnedendiehetsuccesvanhetboek

garanderen.Doordaterverdeeldheid

ontstaattussendekolonistenzalFrance

antarctiqueslechtsvijfjaarbestaan.

Deredenvoordeonenigheidzijnde

godsdienstoorlogendieondertussen

inallehevigheidwoedeninEuropa.

Villegagnonwasoorspronkelijk

lutheraan,maarbijzijnbekeringtot

hetcalvinismewildehijzijnnieuwe

godsdienstaandegemeenschapvan

FortColignyopleggen.Erontstaateen

opstandenindeverwarringwordt

dekoloniein1560ingenomendoor

dePortugezen.Hiermeewordterde

factoeeneindegemaaktaandeFranse

aanwezigheidinBrazilië.

> Verenmantel, Tupinamba. KMKG AAM05783.

wie was Jean de léry?

JeandeLérywerdin1534geborenin

Bourgondië.Hijwasvanbescheiden

komafengingeerstindeleerals

schoenmaker.Zijnbekeringtothet

calvinismeopentvoorhemplotsvele

deuren.DeLéryvluchtnaarGenève

enin1556maakthijdeeluitvan

eengroepvanveertiencalvinisten

dienaardejongeFransekolonie

gestuurdwordtmetdebedoelingde

kolonistenteverzoenenenterugte

brengentothetwaregeloof.Nicolas

Villegagnonslaagdeerimmersniet

inderebellietekalmeren.Bijzijn

terugkeerinFrankrijkwordtDeLéry

domineeenin1578,20jaarnazijn

reis,publiceerthijinGenèveHistoire

d’un voyage faict en la terre du Brésil

(Relaasvaneenreisgemaaktinhet

landvanBrazilië).In1613sterfthij

aandepest.

HetboekvanJeandeLéryisbelangrijk

omdathetwaardevolleinformatie

geeftoverhetlevenbijdeTupinamba.

Daarnaastishetookeenliterairwerk

geschreventegendeachtergrondvan

2.2. France antarctique, de eerste

Franse kolonie

OokdeFransezeevaarderswerden

aangetrokkendoorderijkdommen

vanBrazilië.Zedrevenerhandelen

werdentamelijkgoedontvangendoor

deinheemsebevolking.Inde16deeeuw

wasdestadRoueneenvandecentra

diehandelvoerdenmetAmerika,

meerbepaaldinhetbefaamderode

brazielhout,datalskleurstofgebruikt

werdbijhetmakenvanwandtapijten.

In1550gaatdeblijdeintredevan

HendrikIIvanFrankrijkinRouen

gepaardmetallerleifestiviteiten:

eengroepTupinambaenalsindiaan

verkleeddeFransenwordtgeïnstalleerd

opheteilandLacroix,eeneilandinhet

middenvandeSeine.

Op14augustus1555vertrektvanuitde

FransehavenstadDieppeeenexpeditie

onderleidingvanNicolasVillegagnon

metalsdoelhetoprichtenvaneen

Fransekolonie.DeFransenbeslissen

omzichtevestigenopFortColigny,een

eilandgenoemdnaardegeldschieter

vandeexpeditie:admiraaldeColigny.

9

degodsdienstoorlogeninEuropa.Hij

vergelijktdewreedhedendiedaaruit

voortvloeidenmethetkannibalisme

vandeindianen.Hetwerkpastdan

ookperfectbinnendeliterairecontext

vanhet15de-eeuwseFrankrijk.Net

zoalszijntijdgenootRabelaismaakt

DeLérykarikaturenvandeTupinamba:

goedlachseindianen.

de klas aan het werk:

seCundair onderwiJs

Jean de léry aan het woord:

‘[…]Bovendien hebben ze de gewoonte

om bij alle jongens vanaf hun kindertijd

de onderlip vlak boven de kin te

doorboren. In het gat draagt iedereen

gewoonlijk een mooi gepolijst bot,

wit als ivoor. Het doet denken aan een

van die kleine kegels waarmee men op

tafel speelt door ze te laten tollen. Het

puntige uiteinde steekt zo’n duimbreed

of twee vingers uit en zit vast tussen het

tandvlees en de onderlip. Ze kunnen het

bot naar eigen goeddunken dragen

of eruit halen.[…]

[…]Daarenboven schilderen onze

Brazilianen vaak het lichaam in bonte

kleuren. Ze maken, gewoonlijk met

het sap van een vrucht die ze ‘genipat’

noemen, vooral dijen en benen zo

zwart, dat je zou denken dat ze zwarte

priesterkousen droegen als je hen van op

een afstand zag. De zwarte kleurstof van

dit sap kleeft zodanig op hun huid dat

ze zich in het water kunnen wassen zo

vaak ze willen, het komt er pas na tien of

twaalf dagen af.[…]

[…]Wanneer onze Brazilianen ten oorlog

trekken […], doden ze op plechtige wijze

een gevangene om hem op te eten. Om

beter voor de dag te komen en moediger

te lijken, wikkelen ze zich in stoffen

en dragen hoofddeksels, armbanden

en andere sieraden uit groene, rode,

blauwe en anders gekleurde veren die

natuurlijk, eenvoudig en van een grote

schoonheid zijn. Zodanig dat, eens de

veren uitgezocht, gemengd en met

minuscule stukjes riet en katoendraad

stevig aan elkaar vastgebonden zijn,

geen enkele Franse ambachtsman ze

beter kan bewerken of handiger naaien.

Je zou denken dat de gewaden die

ervan gemaakt worden van hoogpolig

fluweel zijn. Op dezelfde manier maken

ze de versiering van hun zwaarden

en houten strijdknotsen die even rijk

gedecoreerd zijn met die pluimen die

zo goed geschikt en gebruikt zijn. Het is

fantastisch om te zien.[…]’

Uit:JeandeLéry,1578,Histoire d’un voyage faict

en la terre du Brésil,hoofdstuk8,p.216&222

(vertalingC.Willemen).

-Heeftdeauteurwerkelijkindianen

ontmoet?Ishijneutraal?Koesterthij

vooroordelentegenoverdezemensen

diehijvoordeeerstekeerontmoet?

Defoto’senobjectenopde

tentoonstellingzullenjehelpenbijhet

beantwoordenvandezevragen.

-DeLérybeschrijftdefysieke

verschijningvandeindianen

totindetail.Steleenlijstopvanalle

lichaamsversieringendieinde

tekstbeschrevenworden.Maaktijdens

jebezoekaandetentoonstelling

eentweedelijstmetversieringendiede

indianenvandaagdragen.Vergelijkde

tweelijsten:ziendeindianener

vandaagnoghetzelfdeuitalsinde

16deeeuw?

-Indeklas:voereendebatoverstijlenen

trends:zijndiebelangrijkvoor

jongeren?Zijnkledingensieradeneen

middelomjeidentiteitvormtegeven,

omtoteengroeptebehoren?

10

Deinheemsevolkerenvanwatde

westersewereldBrazilië genoemd

heeft,naarhetkostbarebrazielhout

datalleendaartevindenwas,

kendennochschrift,nochsteen-of

metaalbewerking,maarontwikkelden

hunculturenoverminstens20000jaar

totdatdepletwalsvandekolonisatie

grotedelenervanvernietigde.De3à

6miljoenindianendiedeEuropeanen

in1500aantroffen,warenteverdeeld

ominéénklaptewordenveroverdin

tegenstellingtotdeInca’sinPeruof

deAztekeninMexico.Deindianenvan

Braziliëwerdenduslangzaamvernietigd

doorziektenendoordestelselmatige

bezettingvanhungebiedenzodathun

cultuur,dieonlosmakelijkverbonden

ismetdenatuurdiehenomringt,zelf

bedreigdwerd.Tenslottewerdenvelen

opgenomenindenieuwebevolkingdie

Braziliëuitmaakt.Volledigegroepen

zijnzo‘uitgestorven’omdathuncultuur

nietmeerteonderscheidenisvande

grootstegemenedeler.Alleenmetveel

geduldkunnenweenkelefragmenten

vandegeschiedenisvandeBraziliaanse

indianenopnieuwinelkaarpuzzelen.

DegrotekrachtvanBraziliëis

zijnbevolking.ZelfsCabralenzijn

kornuitenhaddenbijdeontdekking

weinigaandachtvoordenatuurlijke

rijkdommenvanhet‘LandvanhetWare

Kruis’,maarzagenhetvoornamelijkals

missiegebied.

3.1. indianen in het westerse denken. onbekend is onbemind?

Bijhetopenbrekenvandewereldals

gevolgvandegroteontdekkingsreizen

kwamereenhoopnieuweinformatie

naarhet‘oudeEuropa’ende‘anderen’

diemenindeNieuweWereld

aantrof,moesteneenplaatskrijgen

inhetheersendeeurocentrische

wereldbeeld:Europa,wiegvande

beschaving.Despullenenverhalen

diedeontdekkingsreizigersmeenaar

huisbrachten,dedendefantasievan

deEuropeanenopholslaan,maarer

groeideookeenzekereangstbijhet

zienvanaldievreemderijkdommen.

Europamoestzichzelfenzijnpositiein

dewereldgrondigherdenkenomhet

kolonialismetekunnenverantwoorden.

Menwildedeanderenietlerenkennen,

maardeeigensuperioriteitbevestigd

zien.Zelfsdeknapstekoppenvande

tijdkondenenwildennietbuitenhet

Europesedenkkaderdenken.

Naardemeningvandeindianenwerd

nooitgevraagd.

de eerste getuigenissen: pêro vaz de

Caminha en hans staden

PêroVazdeCaminhawasdeeerstedie

deinwonersvanBraziliëbeschreef.Zijn

briefwaszeerbelangrijkvoordemanier

waarophetWesteneeuwenlangzou

blijvenkijkennaardeindianen.

Hijschreefonderanderedathij

ervanovertuigdwasdatdeinheemse

bevolking(de natuurlijken)mooier,

sterkerengezonderwarendande

westerlingen.DeCaminhavergeleekde

inheemsebevolkingmetwildedierenin

alhunkleurenpracht:exotischenmooi,

maartetemmen.

‘[…]Die nacht werden ze heel goed

behandeld, niet alleen met lekker

voedsel, maar ook met een bed met

matras en lakens, om ze makkelijker te

kunnen temmen.[…]

[…]Ze zijn gefrustreerd en onwetend,

daarom zijn ze zo wild. Maar

desondanks zijn ze zeer verzorgd en

proper. Daardoor lijken ze op vogels of

wilde dieren aan wie het buitenleven

mooiere pluimen en vacht geeft dan aan

gedomesticeerde dieren.[…]’

UitdebriefdiePêroVazdeCaminhaschreefaan

EmanuelIvanPortugal.

J.PenjonenA.-M.Quint,1992,Lisbonne hors

les murs 1415-1580. L’invention du monde par

les navigateurs portugais,Paris,p.183en189

(vertalingC.Willemen).

Deindianenwerdengetypeerdals

onschuldigensnelonderdeindruk.

Dewesterlingenkwamendeinheemse

bevolkingbeschavenvoorhuneigen

bestwil.Endatwasnodig,wanterwas

eenenormeschaduwzijdeaandeze

idylle.Naastdevrolijkheidenliefde

voorfeestendieverschillendeEuropese

reizigersdeinheemsebevolkingsgroepen

toedichtten,warendewesterlingen

3. brazilië in de wereld, de wereld in brazilië

11

ookgetuigevanhetkannibalismevan

bijnaallestammenendegroterivaliteit

dieertussendeverschillendegroepen

heerste.Oorlogszuchtenhetetenvan

mensenmaaktenvandeindianenbaar-

lijkeduivels.Toenduidelijkwerddatde

Europeanengekomenwarenomzich

metdetraditionelegangvanzakeninde

dorpentemengen,keerdedewoedevan

deindianenzichtegendeblanken.Ze

warenimmersnietvanplanderoofen

onderdrukkingvanhunmensenzomaar

teondergaan.Sommigevochtenlangen

hard,terwijlanderegroepenzichte-

rugtrokkeninhetdichtewoud,waarze

vandaagnogsteedswonen.

InEuropagroeidehetbeeldvande

ongetemdeenwreedaardigeindiaan

doordeverspreidingvanooggetuigen-

verslagen.Eenvandeeerstewashet

boekvandeDuitseontdekkingsreiziger

HansStaden.

Gravure uit het boek van Hans Staden <

Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/

File:Cannibals.23232.jpg?uselang=de

wie was hans staden?

In1552werdHansStadeneen

tijdlangvastgehoudenineen

Tupinambadorp.Hijwasdaargetuige

vandekannibalistischepraktijken

vanditvolkenberichtteeruitvoerig

overinzijnbestsellerWarhaftige

Historia und beschreibung eyner

Landtschafft der Wilden Nacketen,

Grimmigen Menschfresser-Leuthen

in der Newenwelt Americagelegen

(Waarachtigverhaalenbeschrijving

vaneenlandvanwilde,grimmige,

mensenetendemensengelegeninde

NieuweWereld,Amerika-1557)voor-

zienvanveelgravuresomhetgeheel

nogaanschouwelijkertemaken.

Hetrituelekaraktervanhet

kannibalismeisonvergefelijkin

christelijkeogen.Deindianeneten

immersgeenmensenomdatzehonger

hebben,maaruitwraakzucht(oogom

oog,tandomtand).Dierenhebben

noghetvoordeeldatzeuitinstinct

reageren–mensenhebbendieluxeniet,

diehebbendeRede.Vanuitwesters

oogpuntwasBraziliëeenvagevuur:

eenplaatsomjezondenaftebranden.

Portugalprobeerdedanookhetlandte

bevolkenmetveroordeeldecriminelen

enprostitueesdieinhetthuislandniet

meerwelkomwaren.Zekregener‘een

tweedekans’.

de nobele wilde. Jean-Jacques rousseau

versus Charles darwin.

Naaraanleidingvandeontdekkingvan

AmerikaontstaatinhetEuropavan

heteindevande16deeeuwhetconcept

vande‘nobelewilde’.Debasisideeën

werdenneergependdoordeFranse

denkerMicheldeMontaigne(1533-1592).

LatereFransefilosofen,DenisDiderot

(1713-1784),Voltaire(1694-1778)envooral

Jean-JacquesRousseau(1712-1778),

werktenhetideeverderuit.Ditzijnallen

belangrijkefilosofenuitdeperiodevan

deVerlichting.

Rousseauschreefin1755Discours sur

l’origine et les fondements de l’inégalité

parmi les hommes,vertaaldals Het

vertoog over de ongelijkheid.

> Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/

File:DOI_Rousseau.jpg?uselang=fr

[…]Als de natuur ons heeft voorbestemd

om gezond te zijn, durf ik bijna zeker te

stellen dat de toestand van nadenken

een tegennatuurlijke toestand is, en

dat de mens die nadenkt een ontaard

dier is. Als we aan de goede gesteldheid

van de Wilde Mensen denken, althans

van díe wilden die wij niet met onze

12

sterke drank te gronde hebben gericht;

als men beseft dat zij bijna geen andere

ziekten kennen dan verwondingen en

ouderdom, is men ten zeerste geneigd te

geloven dat men, door de geschiedenis

van de burgerlijke maatschappijen te

volgen, tevens de geschiedenis van de

menselijke ziekten beschrijft.[…]

J.-J.Rousseau,1755,Discours sur l’origine

et les fondements de l’inégalité parmi

les hommes,

http://verbodengeschriften.nl/doc/

Vertoog%20over%20de%20ongelijkheid.

doc

Hetprincipeachterhetconceptvan

denobelewildeiseenvoudig:natuur

versuscultuur.Deprimitievemenskent

geenbezit,taalofschaamte.Hijleeft

involmaakteonschuldineenparadijs

zonderingewikkeldeclan-offamiliever-

banden;demensis‘radicaalonafhan-

kelijk’.Niemandvoeltdedrangzichte

profilerenals‘beter’,‘rijker’of‘sterker’

dandeander.Deuitvindingvandeland-

bouwenlaterdemetaalbewerkingishet

beginvanheteindevandezeperfecte

staatvanzijn.Bezitenhetverzamelen

daarvanveronderstellenbepaalde

machtsverhoudingendieondersteund

moetenwordenmetwapengekletter.

Cultuurofmaatschappij(samen-leving)

oefentdrukuitophetindividudatdus

trucszoalsleugens,achterbaksheiden

schaamtemoetuitvindenomzichsta-

andetehouden.

[…]door zich aan te passen aan de

maatschappij en slaaf te worden, wordt

hij zwak, vreesachtig, kruiperig, en zijn

verwekelijkte en verwijfde manier van

leven verzwakt uiteindelijk tevens zijn

kracht en moed.[…]

J.-J.Rousseau,1755,z.p.

Ookvandaaglopensommigefilm-en

televisiemakersnogindevaldoor

eeneenzijdigbeeldoptehangenvan

niet-westersevolken.Zestellendat

‘natuurvolkeren’dichterbijhetideaal

vandeonbezoedeldemenslevenen

duseenmodelzijnomnastreven,om

vanteleren.Denobelewildeiseen

museumstukomaantegapenenliefst

zovermogelijkvandeverwezenlijkingen

vandemoderniteittehouden.Dusgeen

auto’s,televisiesentelefoonsvoorhem,

maarookgeenmedicijnenofonderwijs.

Rousseaumaakteenkelescherpe

analysesenwemogenzijnideeënzeker

nietvergeten,maarhetisaltijdopletten

geblazenpraktischetoepassingente

vindenvooreenfilosofischetheorie.

Hetiseenuitgangspuntvoorverdere

discussie–endatmagietscreatiever

danVoltaires’belachelijk!’.

Tentijdevandeindustriëlerevolutie

veranderthetwestersestandpunt

tegenoverdeze‘gelukzaligen’.InEuropa

groeithetbesefdatwelvaart,geluk

envooruitgangvaneensamenleving

onlosmakelijkverbondenzijnmethard

werkenentechnologischevooruitgang.

Dewereldwordtgesplitstin‘zijdiemee

zijn’endeachterblijvers.

de bijdrage van Charles darwin

ToenCharlesDarwin(1809-1882)in

1859zijnmagnumopusOn the origin

of species(Overhetontstaanvan

soorten)publiceerde,werddetheorie

vandenatuurlijkeselectiedoor

sommigennogalbreedopgevat.Het

oorspronkelijkeideeisdatsoorten

voortdurendevoluerendoorzichaan

tepassenaandeleefomgeving.De

dierendiehetbestzijnaangepast,

overlevenengevenhungenendoor

aandevolgendegeneraties.

Hetbiologischwetenschappelijkeargu-

mentvanhet‘voortbestaanvandebest

aangepaste’(survival of the fittest)isin

geengevalteverwarrenmethet‘recht

vandesterkste’.

Tochisnetdátwatverschillendelaat

19de-eeuwsedenkersdoen.Zeopperden

dathetgeïndustrialiseerdeWesten

eenevolutionairetraphogerstonddan

niet-westerse(niet-geïndustrialiseerde,

niet-christelijke)beschavingen.Het

sociaaldarwinismewerdgebruiktom

dewesterseoverheersingvanvreemde

continentengoedtepraten.

13

in1910probeerdemenhettijtekeren

doordeoprichtingvandeServiço de

Proteçao ao Índio(SPI).Hetdoelvan

dezeorganisatiewasdeintegratievan

deindianeninheteconomischeweefsel

vanhetlanddoorvanhenzelfredzame

landbouwerstemaken.Deoverheid

enacademicihaddendemondvol

vande‘maakbare’indiaan:voorzijn

eigenbestwilmoesthijzichaanpassen

aandemodernemaatschappijenzijn

eigencultuuropgevenomdatdietoch

achterhaaldwas.

Hetinitiatiefkwamnettelaat,de

interessevoordeinheemsebevolking

wasalweerdoodgebloedendefondsen

droogdenop.Desociaaldarwinistische

modediedicteerdedaterinferieureen

superieurerassenbestonden,waaide

overvanuitEuropaeninacademische

kringenwashetbon tonomtezeggen

dataldierassenvermenginghet

Braziliaansebloedslechtermaakte.

Debarbaarserassen,bloeddorstige

indianenenonbetrouwbareAfrikanen,

verpesttennamelijkhetzuivereblanke

bloed.Mengingzelfszovertestellen

datinfectieziektenveroorzaakten

doorgegevenwerdendooraldat‘slechte

bloed’.Ookgingenerstemmenophet

rechtssysteemaantepassenomdat

‘barbaren’en‘wilden’,netzominals

kinderenenmensenmetdementie,

verantwoordelijkgesteldkondenworden

voorhundaden.

Anderenzagenindevermengingvanhet

bloeddanweerdeoplossingvoorhet

rassenprobleem:totaandevooravond

vandeEersteWereldoorlogbleefmen

gelovendathetBraziliaansevolkvanzelf

weerblankzouwordenalsmenmaar

bleefmengen.

Na1918staptemengelukkigvan

dezezienswijzenafenwerdnetde

veelkleurigheidvanhetvolkalshét

kenmerkvanBraziliëaangenomen.Die

bontemengelmoesishetgevolgvande

eeuwenlangevermengingvanmensen

enculturenwaaruiteennieuwe,sterke

cultuurisontstaan.

Bron: http://www.movieposterdb.com/

poster/447adfef

Hetideaalvandenobelewildeherleefde,

ookalhielphetdeindianengeen

sikkepitvooruit.Hetwasde‘idee’vande

indiaandiedemodernemensaansprak

ennietdeharderealiteit.

Deinheemsevolkerenwerdennog

steedsonderdrukt,genegeerdensoms

zelfstegenhunwilingelijfdinhetleger.

DenieuwegolfEuropeseimmigranten

organiseerdestrafexpeditiestegen

delokalebevolkingtervergelding

vandehevigeindiaansereactieopde

bezettingvanhunland.Denieuwe

tochtenstondenonderleidingvan

dezogenaamdebugreiros,mannen

gespecialiseerdinhetjagenopindianen.

In1850werddaneindelijkeenwet

gestemddiedeinnamevanindiaanse

grondenverboodevenalshetplunderen

enonteigenenvanhungebiedenen

gedwongenvertrek.

Ophetmomentvandeonafhankelijk-

heid(1822)wordthetaantalindianenop

zo’n360000geschat.Tegen1900bleef

daarvannogeen100000talover.Pas

1822: onafhankelijkheid

IndeperiodevlaknadeBraziliaanse

onafhankelijkheidstonddeindiaan

symboolvoorvrijheid.Heelwatfamilies

veranderdenhunachternaaminiets

watmeerindiaans(danPortugees)

klonk.Tegenhetmiddenvande19de

eeuwspeeldehetnieuwegedachtegoed

vanderomantiekhiergretigopin

doorverschillendeindianenvolkeren

tebestuderenenoptehemelen.Zo

verschenenereenwoordenboekvande

taalvandeTupientalvanromansmet

indianenalshelden-hoofdpersonages

zoalsIracema en O GuaranivanJosé

deAlencar,beideuit1857(enjammer

genoegbijnaonvindbaarinhetEngels,

NederlandsofFrans).

> Van het boek

O Guarani van

De Alencar zijn

een opera, een

toneelstuk, twee

televisieseries en

verscheidene films

gemaakt. Dit is

de poster van de

filmversie uit 1979.

14

modern onderzoek. antropologie

HetWestenisaltijdaangetrokkengeweest

doorandereoordenenculturen,maarging

ermeestalheenmeteenbepaalddoel:

christianisatie,grondstoffenofvluchtuit

demiserie.

Inde20steeeuwkrijgtdeantropologie

meeraanzien.Eenantropoloogis

iemanddiemensenbestudeert.Endeze

wetenschapwileentegengifbiedenvoor

hetoudezwart-witdenken:primitief-

beschaafdennatuur-cultuur.Hoe

dezeculturendanwelgeïnterpreteerd

moetenworden,hangtafvanwelksoort

antropoloogjevoorjeneuskrijgt.Erzijn

namelijktalrijkedeelgebiedenbinnen

dezewetenschappelijkediscipline,van

cultureletotbiologischeantropologie.

Dewerkwijzevandezeonderzoekers

issterkervaringsgericht.Zegaanbij

zogenaamdeprimitievevolkerenwonen

omhenteobserveren.Ditnoemenwe

veldwerk.Deonderzoekerhoudteen

dagboekbijenanalyseertdegegevensop

eenzowetenschappelijkmogelijkemanier.

Hetdoelisnietomtussentekomeninde

levensstijlvandezemensen,maaromdeel

tenemenaanhundagelijkselevenomhen

betertekunnenbegrijpen.

wie was Claude lévy-strauss?

DeFransedenkerClaudeLévy-

Strauss(1908-2009)waseenbekende

antropoloogdieonderzoekdeed

bijdeautochtonebevolkingvan

Brazilië.Samenmetzijnvrouw

verrichttehijveldwerkbijde

Guaycuru,Bororo,Nambikwara

enTupi-Kawahib.Zijnervaringen

schreefhijneerinhetboekTriste

tropiques(vertaaldalsHet trieste

der tropen,1955).Vergisjeniet,ook

opdeantropologischewerkwijzeis

veelkritiektegeven.

EenBelgischeonderzoekerdiezich

specialiseerdeindeBraziliaanse

indianenisGustaafVerswijver.Van1974

tot1991verbleefhijlangeperiodesbij

deKayapóenleerdezohungebruiken

engeschiedeniskennenalsgeenander.

Hijisvandaagverbondenaanhet

Africamuseumalscultureelantropoloog

eniscuratorvandetentoonstelling

Indios no Brasil.

tot slot

Zelfsvandaagblijfthetnogsteeds

moeilijkteontsnappenaaneente

makkelijkeeneenzijdigevoorstelling

van‘deander’.Belangrijkisdatjebeseft

dathetalleenmogelijkisdeanderte

begrijpenalsjejezelfbegrijpt.Alsje

steviginjeeigencultuurzit,hebjeeen

puntvanvergelijking.Degrotevaldiete

allentijdetevermijdenis,isdievanhet

waardeoordeel:respectievelijkwij,ofde

ander,zijn‘beter’.

Ookmoetjegoedvoorogenhoudendat

veelindiaansegroepenhelemaalgeen

‘primitieve’‘stammen’zijndievervan

de‘beschaving’woneninvolmaakte

harmoniemetdenatuur,maarmensen

dieactiefdeelnemenaandeBraziliaanse

maatschappij.Mensendieelkedaggaan

werkenenvanwiedekinderennaar

schoolgaan.Hetisgevaarlijkeenlabel

opmensentekleven,zekeralsjehun

meningenenopvattingentotaalnegeert.

Endatisnetwatdenkerseeuwenlang

probeerdentedoen.

15

daarna kwam de geitenbok en toen hij

de ander zag, riep hij: …

seCundair onderwiJs

klasdebat

Splitsdeklasindriegroepjesenzoek

eenantwoordopdevolgendevragen.

Achterafwordendeargumentennaast

elkaargelegd.

Beschermingofintegratie?

-LegtdeBraziliaanseoverheideen

heleboelwettenenbeperkingenopaan

debevolkingomdeinheemsebevolking

tebeschermen?

-Alsweeerlijkzijn,komtdetraditionele

levenswijzevandeindianenonsdan

nietgoeduitnetnunatuurbehoudende

beschermingvanonzeplaneethelemaal

indemodezijn?

-Wehebbenveelteleren:deopwarming

vandeaarde,kernenergieenhet

gatindeozonlaagzijnmaarenkele

voorbeeldenvanhoehetrijkeWesten

zijnbestdoetdeplaneetkapottemaken.

Ishetdangeentroostvoordemoderne

menstewetendathet‘eenvoudige’

levennogbestaat?

-StimuleertdeBraziliaanseoverheid

de klas aan het werk:

lager onderwiJs

de moraal van het verhaal

Verhalenzijnnietalleenleuk,maarleren

onsookietsoverdewereldrondom

ons,zebiedeneenvenstertjewaardoor

wenaardewereldkunnenkijken.De

indianenvertellenelkaaroverhet

ontstaanvandenacht,overhoede

mensenaanvuurzijngeraaktenwaar

wevandaankomen.Degeschiedenisis

alseenverhaaldatverschillendemensen

tegelijkaanhetvertellenzijn.

Hieronderleesjehetbeginvanhet

verhaalvandejaguarendegeitenbok.

Verdeeldeklasingroepjesenlaatelk

groepjeeeneigeneindeaandefabel

breien.

Vergelijkhetmethetechteverhaaldatje

hierkuntlezen:http://www.beleven.org/

verhaal/de_jaguar_en_de_geitenbok.

Watwillendeindianenhiereigenlijk

vertellen?

Een jaguar wilde wel eens een huis

bouwen; hij zocht een plek uit, rooide

het bos en was van plan de volgende

dag te beginnen met bouwen. Een

geitenbok die ook van plan was een

huis te bouwen, kwam langs de plek

waar de jaguar al had gerooid en sprak:

“Bravo! Wat een mooie plek om mijn huis

te bouwen!” De geitenbok sneed direct

een paar gevorkte takken af en stak die

op de bewuste plaats in de grond en

vertrok.

De volgende dag kwam de jaguar

terug en toen die de gevorkte takken

ontdekte, zei hij: “O, wie helpt me daar!

Bravo! Het is God die me helpt.” Hij legde

vervolgens de balken in de vorken en

ook de dakbalken en ging weg. Toen de

geitenbok opnieuw kwam verwonderde

hij zich en zei: “O, wie helpt me?! Het

is God die me helpt.” Hij legde de

daklatten op hun plaats en ging weg.

Toen de jaguar kwam, was die nog meer

verbaasd. Hij legde niettemin de pannen

neer, maakte de afdekking en ging weer

weg. De geitenbok kwam en dekte nog

beter af. Zo waren ze, elk op hun manier,

druk bezig en maakten het huis af. Toen

het klaar was, kwam de jaguar, maakte

zijn bed op en ging erin liggen. Direct

ontwikkelingsinitiatievenvoorde

indianenomdatzewildatdezegroep

zicheconomischontwikkelt?Ensteunt

zescholingsprojectenzodatdeindianen

mondigerzoudenworden?

-Watwillendeindianen?Eeuwenlang

werdenzealsderderangsburgers

beschouwd,maardankzijde

modernemediaendeaandachtvan

deinternationalegemeenschapzijn

dezegroepenactieverdanooit.De

indianengebruikendenieuwemedia

omdewereldbewusttemakenvande

problemenwaarmeezetemakenkrijgen.

Maarnubestaathetrisicodatdeze

internationaleremaniervanwerken

ervoorzalzorgendathunfolklore

verlorenzalgaan,ofniet?

16

bandeirantes. Voornamelijkafkomstig

uitSãoPaulo,dezgn.Paulistas,en

meestalvangemengdbloed,joegenze

opdezogenaamde‘zwartenvanhet

land’,indianendieingezetwerdenals

slaven.Daarnaastontslotenzedoor

hun‘ontdekkingstochten’doorhet

binnenlandvanBraziliëookeengroot

stukvanhetland.

Doorroof,ziekteenvluchtslonkde

voorraadindianenzienderogen,dus

werdeenaantalkoninklijkebesluiten

verordenddiesteldendatdeinheemse

bevolkinggeenslavenkondenzijn.De

Europeanenmoestendusopzoeknaar

eenalternatiefdatwerdgevondenin

Afrika,eerstindeGolfvanGuinea,en

vanaf1575inAngola.Debeestachtige

behandelingvandeslavenenhet

zwarewerkdatzemoestenverrichten,

beperktehunproductieveperiodetot

zo’n5à8jaar.Naverloopvantijdwerd

dehoudingvandebazenmenselijker,

maarhetprincipevandeslavernij(van

Afrikanen,nietvanindianen!)werdnooit

invraaggesteld.DeAfrikanenleerden

Portugeesennamendereligievanhun

meestersover.Uiteindelijkgingende

slavenenhunkinderenzichmetBrazilië

3.2. métissage en de braziliaanse

identiteit

Braziliëbleekeenlevendeschatkistaan

grondstoffen:exotischedieren,tropisch

hout,goud,uitgestrektegrondenvoor

koffie-ensuikerteelt,noemmaarop.

Algauwwerdduidelijkdatdeinheemse

bevolkingalleennietvoldoendewas

omdekolonialemachinedraaiende

tehoudenzodaterAfrikaanseslaven

moestenwordeningevoerdomhet

vuilewerktedoen.Deeeuwenlange

vermengingvanAfrikaans,indiaans

enwestersbloedcreëerdeeenbonte

mengelingvanmensen.Totinde20ste

eeuwwerdenimmigrantenuitdehele

wereldaangetrokkenmetdebeloftevan

werkeneenbeterleven.Onderandere

Zwitsers,Italianen,Duitsers,Japanners

enArabierengooidenzichinde

Braziliaansesmeltkroes.Vandaagisdeze

vermenging,ofmétissage,onderwerp

vanverwonderingenstudie.

Bandeirantes en afrikanen. alle kleuren

van de regenboog

Inde15deen16deeeuwvormdezichonder

dekolonisteneennieuwegroep:de

identificeren.Slechtseenenkelingeiste

deterugkeernaarhetmoederland,de

overgrotemeerderheidwouvrijzijnin

BraziliëalsBraziliaan.

wie was Jean-baptiste debret?

Jean-BaptisteDebret(1768-1848)

waseenFranseschilderdiewoonde

enwerkteinBrazilië.Hijschilderde

hetlevenendemensenvanzijntijd

zoalshierwaarhijverschillende

zwartevrouweninwestersekledij

afbeeldt.

> Bron: http://en.wikipedia.org/wiki/File:E70_

p22.jpg

Naastteweiniggeschiktinheems

werkvolkwaserindegroeiende

kolonievanbijhetbegineentekort

aanvrouwen.DePortugesekroon

probeerdewelvrouwennaardekolonie

testuren,o.a.alsstrafvoorprostitutie.

Inafwachtingdaarvanknooptende

kolonistenrelatiesaanmetinheemse

vrouwen.Dekinderendiedaaruit

voortkwamenwerdencaboclos,of

‘koperkleurigen’genoemdenwaren

hetstartseinvoordeopbouwvaneen

veelkleurigesamenleving.

OokaldefinieertdeBraziliaanse

bevolkingzichvandaagnogsteedsals

blank,zwartofindiaan,erzijntalloze

schakeringenmogelijk.Naargelang

demixdiedoorjeaderenstroomt,

krijgjeeenanderenaam.Zozijner

naastcaboclosofmamelucos(blank

enindiaan)ooknogbrancos, pardos,

mulatos ofmurenos (blankenAfrikaan)

encafuzos (indiaanenAfrikaan).En

allekleurendaartussenin,datspreekt

vanzelf.

17

wat is maniok?

Maniokofcassaveiseeneetbare

wortelknoldiegegetenwordtals

groente.Oorspronkelijkkomthijuit

Brazilië,maarvandaagwordthij

vaakgegeteninheelZuid-Amerika

enAfrika.OokinBelgiëkunjehemin

bepaaldewinkelsvinden.

> Bron: http://kim-thomas.blogspot.

com/2008/06/wonderful-world-of-cassava.

html

« brazilianisering »

Inde18deeeuwgroeitereenhecht

nationaliteitsbesefbijdeheterogene

Braziliaansebevolking:iedereenvoelt

zichBraziliaan.Letwel:ditbetekent

nietdatergeenracismewas.Iedereen

werdverondersteldzijnplaatsinde

maatschappijtekennenenookopdie

plaatsteblijven.Acculturatie,waarbij

eenvolkdoorintensecontactenmeteen

andervolkbepaaldecultuurelementen

overneemt,isechterniettegente

houden.InderegioNordeste,waarvan

oudsherdesuikermolensgevestigdzijn

enduseengroteconcentratieAfrikanen

aanwezigis,zijnheelwatgebruikenvan

deAfrikaanseslavenhetdagelijkseleven

binnengeslopen.

wat is feijoada?

FeijoadaiseenPortugesestoofpot

vanbonenengoedkoopvleeszoals

depotenenorenvanvarkens.

Ditvoedselwasvastekostvoor

deslavenengroeideuittothet

nationalegerechtvanBrazilië.Een

receptvindjehier:http://www.brazil-

travelnet.com/feijoada.html,maarer

zijnwelmeervariaties.

ZelfsdegodsdienstslorpteAfrikaanse

elementenop.Candombléiseen

belangrijkeBraziliaansereligieuze

bewegingdieelementenvanhet

katholicismevermengtmettraditionele

Afrikaanserituelen.DePortugezen

brachtenolijfolie,wijn,wapenseneen

bepaaldemaniervanlevenmee(opera,

theater,luxe,…),terwijldeHollanders

hetgebruikvanboter,bloem,gezouten

vleesenvistoevoegden.Enzobrachtelk

volkweleenstukjevanthuismeenaar

dekoloniewaarhetwerdopgenomenin

hetgrotegeheel.

en de indianen?

Natuurlijkhebbendeindianen,naastde

EuropeanenendeAfrikanen,eenuiterst

belangrijkeinvloedgehadophetlanden

zijnmensen.Zebepaaldenhetritmevan

hetleven:tragerdaninEuropaenmet

andereprioriteiten.Naarhetvoorbeeld

vandeinheemsebevolkingliepende

kolonistenopblotevoeten,gingen

jagenvoorhunplezier,gebruiktenze

deinheemsegeneeskrachtigeplanten

enatenhetlokalevoedselzoalswild,

vruchtenenwortels.Veelproductendie

vandaagvaakgebruiktwordeninde

Braziliaansekeukenzijnvoedingswaren

waarvandeindianenhetgebruikaande

westerlingenleerden.Denkmaaraan

tapioca,maniok,aardappelen,matéof

guaraná.

18

Dithebjenodig:1onbespotenlimoen,

goedgewasseneninkleineblokjes,

2eetlepelsrietsuiker,3à4eetlepels

gemalenijs,1/8lijskoudeginger ale(bv.

CanadaDry),1schijfjelimoenomafte

werken.

Doedelimoenblokjesenderietsuikerin

eenbreedglasenkneusallesflinkmet

eenstampertjeofeenhoutenlepeltot

desuikeroplostindelimoen.Voeghet

ijstoeenvulhetglasverderaanmetde

ijskoudeginger ale.Versierhetglasten

slottemethetschijfjelimoen.

Saúde!

regenboogklasjes

Ookalzijnjijenaljeklasgenootjes

waarschijnlijkBelg,hetisbestmogelijk

datdemama’s,papa’s,grootoudersof

nogverderefamilieooitergensanders

vandaankwamen.Maakeengrote

wereldkaartentekenjeportret,ofschrijf

jenaam,inhetland/delandenwaarje

wortelshebt.Tekenofschrijferdanbij

watjefamilienaarBelgiëmeebracht.

Misschienishetwelietsomteeten,

eenspeciaalfeestdatdeanderenniet

kennen,ofeenmooiverhaal.

DeindianenleerdendeEuropeanen

ookomgaanmethetland,hoehette

bewerkenenerdevruchtenvante

plukken.Endatwasnodig,wantmen

hadeenlandoptebouwennaarwesters

model.Zelfsindearchitectuurisin

hetkleurgebruikendemotievende

inheemseinvloedteontwaren.

Tochblijftdeinheemsebevolking

enigszinsindemargeenwordtze

doorgrotedelenvandeBraziliaanse

bevolkingalsachtergesteldenarm

beschouwd.VeelBrazilianengeloven

immersdatdeindianendeeconomische

vooruitgangindewegstaanomdat

zestugvasthoudenaanhuntradities

enverleden.Anderenkoketterendan

weermethunindiaansverledendoor

juwelentedragendiedoortraditionele

gemeenschappengemaaktwerdenof

doorgevlochtenmandenofhoofdtooien

alsversieringaandemuurtehangen.

Spijtiggenoegíshetwelzodatde

meestevandezegemeenschappenzeer

armzijn.Hettegendeelkanevenwel

ookwaarzijn:zoverdienendeKayapó

miljoenendollarsaandemijnbouw-en

houtkapvergunningendiezeaangrote

bedrijvenverkopen.Iniedergevalishet

heelmoeilijkomalleindiaansevolkeren

onderéénnoemertebrengen.Enook

aldoendemodernestadsbewoners

laatdunkendoverdeindiaanse

bevolking,dezegroepenzijnzeer

bepalendgeweestindeontwikkeling

vandeBraziliaansesamenleving.

de klas aan het werk:

lager onderwiJs

voor spek en bonen

DeBraziliaansekeukeniseen

mengelmoesvanplaatselijkegewoonten

enbuitenlandseinvloeden.Haaldus

maardeschortenenpannenboven,dan

makenwesamenietslekkerBraziliaans!

Inspiratiekanjehiervinden:http://

brazilianrecipes.org/.Ondertussen

drinkenwedaareenfrissecaipirinha

bij,zowathetnationaledrankjevan

Brazilië.Volwassenenmogenditmet

cachaçadrinken,eenalcoholgemaakt

vansuikerriet.Voorjulliehebbenwenog

ietsbeters!

seCundair onderwiJs

Manifesto Antropófago,Oswaldde

Andrade,1928

OswalddeAndrade(1890-1954)was

eenBraziliaansedichtermeteen

politiekepen.In1928publiceerde

hijhetManifesto Antropófago,het

‘kannibalenmanifest’.Eenmanifest

somtondubbelzinnigineenaantal

krachtlijneneenvisieofideeopenis

meestalpolitiekgetint.Indevroege

20steeeuwwashetinartistiekekringen

heelmodieusomdergelijkemanifesten

optestellen,elkevernieuwende

kunststrominghaderminstenseentje.

19

DeAndradevatopeenpaarpagina’s

deBraziliaansegeschiedenissamen

ensteltdatdeBrazilianenkannibalen

zijn.Deopeningszinmaaktditmeteen

duidelijk:Enkel kannibalisme verenigt

ons. Sociaal. Economisch. Filosofisch.

Deauteurbedoelthiernietdatde

Brazilianenletterlijkmenseneten,maar

datzezichanderecultureneigenmaken.

Netzoalsbepaaldeprimitieveculturen

aankannibalismededenendoenomdat

zegelovendatzedelevenskrachtvan

hunslachtofferskunnenopnemen

doorhunvleesteeten,zoookneemtde

Braziliaansemaatschappijdekrachten

vanandereculturenopomersterkervan

teworden.

Detekstistamelijkmoeilijktelezen

omdathijvoldubbelebodemszit

entoespelingenopdeBraziliaanse

geschiedenis.Eenprachtigvoorbeeld

isvolgendezin:Tupi or not Tupi that is

the question.Deauteurschreefhem

inhetEngelsomdathijniettevertalen

valt.Hetisnamelijkeenzinspelingop

’to be or not to be, that is the question‘

(zijnofnietzijn,datisdevraag)uit

Hamlet,hetberoemdetoneelstukvan

Bron: http://pt.wikipedia.org/wiki/

Ficheiro:Abaporu.jpg

abaporu

Abaporuiseenschilderijgemaakt

doordeBraziliaansekunstenares

TarsiladoAmaral.Zeschilderdehet

in1928alseenverjaardagsgeschenk

voorhaartoenmaligeechtgenoot

OswalddeAndrade.Diegebruikte

hetdanookalsillustratievoorzijn

Manifesto Antropófago.Detitelis

afgeleidvandewoordenabaen

poruuithetTupi-Guaraní.Samen

betekenenzezoveelals‘demandie

eet’.Hetdoekisvandaageenvande

bekendsteBraziliaansekunstwerken.

WilliamShakespeare.DeTupiwareneen

inheemsebevolkingsgroepuitBrazilië

enhunnaamklinkttoevallignetalshet

Engelseto be.DeTupiwarenooknotoire

kannibalen:naeenoorlogwerdenenkele

krijgsgevangenenritueelopgegetenom

zodekrachtvandevijandoptenemen.

VandaagbestaandeTupialsvolkniet

meer,maarzijnzehelemaalopgegaanin

degroteBraziliaansemengelmoes.

aan jullie nu!

Ookalbegrijpjemisschiennietalles

vanwaterindetekststaat,hetisvrij

duidelijkwatdeauteurwilvertellen.En

metdevoetnotendieweervoorjullie

bijplaatsten,zalhijalheelwathelderder

worden.

Leesdeteksteenpaarkeerdooren

probeereenantwoordtevindenopde

volgendevragen:

- DeAndradewileennieuwBrazilië.

Eentjedathetkolonialeverleden

opstapeltalsofhetomeenlegoblokje

gaat.Nuishettijdomzelfmetdie

blokjesaandeslagtegaan.Zijn

invalshoekiserganti-christelijk,

anti-Europees,anti-academischen

anti-conservatief.Zoekvoorelk‘anti’

eenvoorbeeldindetekst.

- Deauteurgebruikteeenschilderij

vanzijnechtgenoteterillustratie

vanzijntekst.Denkingroepnaover

debeeldendiehetmanifestbijjullie

oproeptenzoeksameneennieuwe

foto/tekening/schilderij.Jekunterook

zelfééntekenen,ofwaarommaakje

geencollage?

- Ineenmanifestzetjebeknoptuiteen

waarjeingelooft.Waargeloofjij

in?Datdenatuurbeschermdmoet

worden?Datjeopmaandagenalleen

rodedingenmageten?Datdewereld

beterafzouzijnzonderregeringen?

Zoekietswaarvanjeovertuigdbenten

schrijfjeeigenmanifest.

Bijlage 1 manifest (p.47-50)

20

navigateurs portugais,Paris,

p.171-192

• Of:http://isc.temple.edu/evanson/

LASC050/Readings/PeroVaz.pdf

(Engels)

- ROUSSEAU,J.-J.,1755,Discours

sur l’origine et les fondements de

l’inégalité parmi les hommes,Paris.

• Of:http://verbodengeschriften.nl/

doc/Vertoog%20over%20de%20

ongelijkheid.doc

- WHITEHEAD,N.(ed.),2008,Hans

Staden’s true history: an account of

cannibal captivity in Brazil,North

Carolina.

• Offacsimilevandeeersteeditie

ophttp://www.s4ulanguages.com/

staden.html

verder lezen:

primaire bronnen

- DEANDRADE,O.,1928,Manifesto

Antropófago.

• Portugees:http://www.lumiarte.com/

luardeoutono/oswald/manifantropof.

html

• Engels:http://www.scribd.com/

doc/50630407/Andrade-Cannibalistic-

Manifesto-annotated

• Portugees/Frans:http://www.scribd.

com/doc/38120060/Manifeste-

anthropophage-Manifesto-

antropofago-1928

- DELÉRY,J.,1578,Histoire d’un voyage

fait en la terre de Brésil,Paris.

• Of:http://www.mafua.ufsc.br/

BT1730002.html

- LEVY-STRAUSS,C.,2004,Het trieste der

tropen,Amsterdam/Antwerpen.

• Of:http://www.archive.org/details/

tristestropiques000177mbp(Engels)

- PEROVAZDECAMINHA,1500,in:

PENJON,J.enQUINT,A.-M.,1992,

Lisbonne hors les murs 1415-1580.

L’invention du monde par les

• achtergrond

- BENNASSAR,B.enMARIN,R.,2000,

Histoire du Brésil,Paris.

- CARELLI,M.,1987,Brésil. Epopée

Métisse,Paris.

- CHANDEIGNE,M.e.a.,1992,Lisbonne

hors les murs. 1415-1580: l’invention du

monde par les navigateurs portugais,

Paris.

- STOLS,E.,2002,Brazilië: vijf eeuwen

geschiedenis in dribbelpas,Leuven/

Heusden.

- VERSWIJVER,G.,1992,Kaiapó

Amazonië. De kunst van de

lichaamsornamentiek,Gent.

- VERSWIJVER,G.,1996,Mekranoti:

Living Among the Painted People of

the Amazon,München/NewYork.

- http://modules.quaibranly.fr/e-

malette/:meerinformatieoverle bon

sauvage(Frans)

• romans

- DEALENCAR,J.,1857,O Guaraní,S.l.

21

Een Kayapó ontstaansmythe vertelt

dat lang, lang geleden de mensen in

een wereld woonden zonder zon, maan,

rivier of hemel. Op een dag zat een jager

een reuzengordeldier op de hielen, maar

het dier kon ontsnappen door een groot

gat te graven en zich erin te verstoppen.

Toen de jager het hol binnenging,

werd hij verblind door een fel licht. Hij

boog zich over de rand van het gat en

ontdekte tot zijn grote verbazing dat

er nog een andere wereld bestond! Eén

met een blauwe hemel, zon, rivieren,

schildpadden en vissen in alle kleuren.

Terug in het dorp vertelde hij honderduit

over de fantastische dingen die hij

had gezien. De leider van het dorp

besliste dat iedereen de volgende dag

het gordeldier zou volgen tot aan het

hol. Daar vlochten ze een lang touw en

klauterden ze één voor één dit aardse

paradijs binnen waar ze vandaag nog

leven.

Metzijnverstikkendehitte,weelderige

plantengroei,veelkleurigevogelsen

wildedierenschildertdezemytheeen

werelddiemetnietstevergelijkenis.In

hetgigantischeAmazonewoudwonen

talrijkevolkerendieperfectinharmonie

levenmethetnatuurlijkemilieu.Hoewel

deindianeneenaantalculturele

kenmerkendelen,heeftelkvolktocheen

eigensociaalsysteem,religieeneigen

tradities.Elkegroepheeftbovendieneen

eigentaalwaarvandebelangrijkstezijn

ondergebrachtinviertaalfamilies:het

Aruak,Tupi-Guaraní,KaribenGê.

Vandaagteltdeinheemsebevolking

vanBraziliëongeveer750000indianen

(460000volgensanderebronnen),

verdeeldoverzo’n234volkeren

diesamen180verschillendetalen

spreken.Opeentotaalvan190miljoen

Brazilianenvertegenwoordigenzedus

tussende0,2en0,4%vandebevolking.

Nietalleinheemsegroepenzijnop

dezelfdemanierincontactgekomen

metdeEuropeanen.Sommigeindianen,

zoalsdeGuaraní,gaanal500jaarmet

dewesterlingenom,terwijlanderenog

maarrecentcontactzochtenennog

anderenogsteedsintotaleafzondering

inhetwoudwonen.

4. de indianen en het woud

> kaart verdeling inheemse volkeren in het Braziliaanse Amazonewoud © Sophie Decrée

(Koninklijke Museum voor midden Afrika)

22

lineairemotievendiemeteenfijne

palmstengelwordenaangebracht.

Alshetkind3of4jaarwordt,gaathet

overnaareennieuweleeftijdsgroep,

naar‘zijdieophetpuntstaanhet

huisvandemannentebetreden’(me-

boktire).Deoudeversieringenworden

verwijderd,deharenkortgekniptende

lichaamsbeschilderingenverminderd.

Alsdejongen8jaaris,verlaathij

zijnfamilieomtegaanwoneninhet

mannenhuisdatinhetmiddenvanhet

dorpstaat.Vanafdanmaakthijdeel

uitvande‘geschilderde’mannen(me-

opre)enmogenenkelnogdemannen

lichaamsversieringenaanbrengen.Bij

depuberteitkrijgtdejongemaneen

peniskokereneeneerstelipschijfdiezijn

fysiekevolwassenheidsymboliseren.

Hijmagzijnhaarlatengroeienomdat

datinverbandwordtgebrachtmetzijn

seksuelevermogen.Alsdejongelingzelf

vaderwordt,treedthijtoetotde‘vaders’

(me-kranire).Hijmagnueengrote

lipschijfdragendieaantoontdathijeen

grootsprekerisengaatmetzijnfamilie

inzijneigenhuiswonen.

4.1. sociale organisatie

Deindianenleveninkleine

gemeenschappendieoverimmense

afstandenverspreidzijn.

Meestaliseengroepgestructureerd

volgensverwantschap:depopulatie

isverdeeldinclanseneenclan

groepeertenkelefamiliesmeteen

gemeenschappelijkevoorouder.De

ledenvaneenclandragendezelfde

naamenleveninéénhuis,ofinenkele

woningendieaanelkaargrenzen.Bijde

Bororobepaaltdeclanjenaam,deriten

endansendiejemoetuitvoeren,het

kostuumendelichaamsversieringdieje

tijdensdeceremoniesdraagt.

Elkdorpheeftzijneigenpolitieke

systeemmetéénofmeerdereleiders

eneeneigenmanieromdieleiderste

kiezen.VoordemensenuitdeHoge

Xingumoeteenaanvoerderbewijzendat

hijgoedkansprekenendathijtolerant

enmoedigis,terwijlelderseenleider

alleenkankomenuitdeclandiede

gemeenschapstichtte.VoordeBororoen

deYanomamiisleiderschaperfelijk.

Demanierwaaropmannenenvrouwen

samenleven,verschiltsterkvangroeptot

groep.Sommigevolkerenzijnmonogaam

enhuwenduséénenkelepartner,

terwijlbijanderestammendemannen

meerderevrouwen,ofdevrouwen

meerderemannenkunnenhebben.

Deplaatsdiejeindegemeenschap

inneemt,verandertnaarmatejeouder

wordt.Perleeftijdsklassegeldener

anderesocialeregelsendraagjeandere

versieringen.

BijdeKayapónoemtmenzuigelingen

‘kleinemensen’(me-prire).Vanalle

leeftijdsklassenzijnzijhetuitbundigst

versierd.Enkeledagennadegeboorte

vaneenjongetjedoorboortdevader

deoortjesendeonderlipvandebaby

ensteekterhoutenornamentjesdoor

dienaarmatehetkindgroeittelkens

vervangenwordendooreengroter

exemplaar.Demoederbindtrode

katoenenlintenaandearmen,enkels

enknieënvanhetkind.0okdiemoeten

geregeldwordenvervangentijdens

hetopgroeien.Hetlichaamvande

zuigelingwordtbedektmetingewikkelde

over de geboorte

InXingumageenvrouwdieontdekt

datzezwangerisbepaaldvoedsel

nietmeeretenomdatmendenkt

dathetslechtisvoordebaby.Als

hettijdisvoordegeboorteverlaat

deaanstaandemoeder,alleenof

vergezeldvanenkelevroedvrouwen,

haarhuisomopeenkleineafstand

vanhetdorptebevallen.De

navelstrengwordtmeteenscherp

stukbamboedoorgesnedenenonder

eenboomuithardhoutbegravenom

degroeivanhetkindtebevorderen

enomhetkrachtengezondheidte

geven.

BijdeYanomamismeertdemoeder

watvanhaareigenbloedaande

lippenvanhetkindjezodathet

snellerzoulerenspreken.

BijdeAsuriniishetdenieuwevader

diebepaaldedingennietmeermag

etenendiezichenkelnogmetzijn

nieuwekindmagbezighouden.

23

een zware beproeving

DeWayanahebbeneentochwel

bijzonderovergangsritueel:de

maraképroef.Dejongemannen

diedeelnemenaanhetritueel

krijgenopverschillendeplaatsen

vanhetlichaameendoosjemet

enkelehonderdenlevendemieren

enwespengeplaatst.Depijnvan

debetenenstekenisintens,bijna

ondraaglijk.Dezeproefmoetzowel

dezintuigenaanscherpen,alsmoed

enuithoudingsvermogenbijbrengen.

Dejongereverandertomdathij

delevenskrachtvandedieren

opneemt.Naderiteishijsterker,

eenbeterejagerenzalhijookgoede

nakomelingenhebben.

4.2. het dorp

Omdatdeindianenhunwoningen

aanpassenaandenatuurlijkeomgeving

verschillendezeperregio.Zozijner

ronde,veelhoekigeofrechthoekige

huizen,aldannietoppalen.Het

Inveeltraditionelegemeenschappenis

deovergang van kind naar volwassene

eenmoeilijkeperiodedievoorafgegaan

wordtdooreentijdinafzondering.De

jongenmoetdesocialewaarden,de

religieuzeregelsendeontstaansmythen

vandeclanlerenenenkelepijnlijke

rituelenondergaanzoalshettatoeëren,

scarificatie*enhetdoorborenvanoren,

neustussenschotoflippen.Dejongere

bouwtzoweerstandtegenpijnopdie

hemminderkwetsbaarzalmakenvoor

debeproevingendiehetverdereleven

nogzalbrengen.Opdezemaniertoont

hijzijnmoedenwordthijeenvolwaardig

lidvandegemeenschap.

traditionelehuisisgebouwduit

natuurlijkematerialenenbestaatuiteen

houtenstructuur,samengehoudendoor

lianen,meteendakuitpalmbladerenof

boomschors.Demurenzijnbedektmet

bamboeofklei.

Meestalwordendorpenindebuurt

vanwatergebouwd,wegvanhet

overstromingsgebiedenvlakbijgoede

grondenomtebewerken.Degrootte

vanhetdorpendeperiodedathet

bewoondwordt,zijno.m.afhankelijk

vandevruchtbaarheidvandevelden,

rondwarendeziektenenoorlogen

tussenverschillendegroepen.Overhet

algemeenwordteendorpomde5jaar

verplaatst.

Bepaaldevolkerenverkiezeneensemi-

nomadischlevenentrekkengeregeldhet

bosinomtejagenoftevissen,waarbij

zeintijdelijkeonderkomensleven.

Desocialeorganisatievande

gemeenschapwordtweerspiegeldinde

structuurvanhetdorp.

DeGêbouwenhunwoningenrondeen

centraalpleindatdienstdoetalssociale

enreligieuzeruimte.Inhetmidden

daarvanstaathetmannenhuisdateen

essentiëlerolspeeltinhetculturele

levenvandeindianen.Vrouwenworden

absoluutniettoegelaten!Hetisde

plaatswaarmannensamenkomenom

zichteontspannen,maarhetisvooral

daardatdepolitiekvandegemeenschap

besprokenengevoerdwordt.Hethuis

speeltookeenbelangrijkereligieuzerol:

deceremonieswordenervoorbereiden

spelenzicherookdeelsaf.Hierontvangt

mentevensdebezoekers.

>Yanomamidorp © Mário Vilela

24

> Een hangmat is comfortabel en makkelijk

overal mee te nemen. Je kunt erin liggen en

zitten © Gustaaf Verswijver

Detaakverdeling tussen mannen

en vrouwen is zeeruitgesproken.De

mannenhoudenzichbezigmethet

politiekelevenvandegemeenschap,

metdejachtendevisvangst.Ookzijnze

verantwoordelijkvoordebescherming

wat is een shabono?

DeYanomamilevenineenshabono*,

eengemeenschapshuisdattot

400personenkanhuisvesten.De

shabonoiscirkelvormigmetinhet

middeneengroteopenruimtewaar

dansenenceremoniesplaatsvinden.

Indehuizenkringbeschiktelke

familieoverzijneigenhaardvuur.

Hetdorpismeestalverdeeldintwee

fratrieën*waartoeverschillendeclans

behoren.Iederefratrieheeftz’neigen

chefensjamaan.Detweedorpshelften

vullenelkaaraan,zoveronderstelt

elksociaalofreligieusevenementde

aanwezigheidvanbeidepartners.En

alseenmanwilhuwen,kandatalleen

metiemandvandeanderefratrie.Nade

bruiloftverlaathijheteigenhuisombij

denieuweschoonouderstegaanwonen.

Ouders,kinderenenkleinkinderen

vormenéénhuishoudenenelke

deelfamilieslaaptopeenhouten

platformdatopverschillendehoogtes

dichtbijhetvuurisopgesteld.

Hetmeubilairissoberenwordtin

dewoningopgehangenaanbalken:

manden,kalebassenenaardewerken

pottenvoorvoedselendrank,maarook

vooranderewarenzoalskatoen,tabak

enkleurstoffen.Ookwapens,werktuigen

enallerleikostbaarhedenzoalsmooie

dozenengevederdeetuisbehorentot

hetmeubilairvandefamilie.

de rol van de hangmat

BijdeWayanaweerspiegeltde

plaatswaardehangmathangt,de

plaatsvanhetindividubinnende

gemeenschap.Dehangmatwordt

ookgebruiktbijverschillende

rituelenzoalsbijdeAsurinidieeen

gatinhetmiddenvandestofmaken

waaropvrouwenbijdebevalling

schrijlingsgaanzitten.DeTukano

wikkelendedodenineenhangmat

alvorenszetebegraven.

vanhetdorp,hetmakenvandewapens

endeconstructieenhetonderhoudvan

dehuizen.Voordevrouwendeakkers

entuinenkunnenbewerken,makende

mannendeveldenklaar.Devrouwen

moeteninhetwoudallerleimaterialen

verzamelenenhetzijndevrouwendie

hetetenbereiden,katoenweven,kleren,

hangmattenenvaatwerkmaken.

25

elke nacht uitgestrekt in haar hangmat

droomde van een blonde jongeman.

Elke ochtend was Mara ontroostbaar

wanneer ze besefte dat hij niet bestond.

Enige tijd later voelde ze een stekende

pijn in haar buik: ze was zwanger. Tot

ieders verbazing schonk Mara het leven

aan een meisje met een blanke huid en

blonde haren, de kleine Mani. Jammer

genoeg stierf de baby al gauw en Mara

begroef haar dochtertje in huis. Op een

dag groeide er een lange stengel uit de

grond en toen Mara in de aarde begon te

graven, vond ze allemaal witte wortels.

Mani was veranderd in maniok…

DevolkerenvanhetAmazonegebied

willeneenwinstgevende

landbouwactiviteitopzettenin

harmoniemetdenatuurlijkecyclus

vanhetwoud.Omdegronddekans

tegevenzichnaintensiefgebruikte

herstellen,wisselenzedeoogstperiode

(3jaar)afmeteenperiodewaarinhet

landbraakblijftliggen(8à15jaar).Om

degrondvruchtbaartemaken,passen

deindianendeslash-and-burn-techniek

toe:nadatdeondergrondgrotendeels

vrijgemaaktis,verbrandendemannen

de klas aan het werk

lager onderwiJs

• Inveelculturenmoetenadolescenten

verschillendeinitiatieritendoormaken

voordatzealsvolwassenaanzien

worden.

Steljevoordatjijenjeklasgenootjes

deeluitmakenvaneenbepaaldvolk

dateeninitiatieritevoorbereidt.De

jongensdiehunuithoudingsvermogen

endemeisjesdiehunbehendigheid

bewezenhebben,mogenovergaan

naareenhogereleeftijdsgroep.

Deproefispashelemaalgeslaagd

alsdegeïnitieerdeeenvoorwerpuit

zijnkindertijdaandehelegroep

aanbiedt.

Hierkanjeinspiratievinden:

http://hrsbstaff.ednet.ns.ca/waymac/

Sociology/A%20Term%201/2.%20Culture/

Rituals.htm

seCundair onderwiJs

• JebenteengrootKayapóhoofdman

diezichverzettegendebouwvan

eenstuwdamopzijngebied.Probeer

de‘indringers’vanhunongelijkte

overtuigenmetgoedonderbouwde

argumenten.

• Organiseereenklasdebatoverde

volgendeonderwerpen:

- mondelingeoverleveringen

deproblemendiezemetzich

meebrengt.

- overgangsriten:bestaateriets

gelijkaardigsinonzehuidige

westersemaatschappij?

4.3. levensonderhoud

Dejacht,visvangst,landbouwenhet

verzamelenvanvoedselenandere

materialenzijndekernactiviteitenvan

deinheemseeconomie.Hetwerkwordt

verdeeldtussenmannenenvrouwen

volgenseenstrakpatroonenwisselt

naargelangdeseizoenen.

de landbouw

Er is een Tupi legende die het verhaal

vertelt van Mara, een jong meisje dat

deoverblijvendebomen.Deassenzijn

eengoedevoedingsbodemvoorallerlei

gewassen.

Hetveldkanermisschienwanordelijk

uitzien,maarinfeiteisheterg

gestructureerd.Deplantenmetgrote

bladerenbeschermendegrondtegen

hevigeregenenuitdroging,andere

trekkeninsectenaandiezichvoeden

metplantenetenderupsen.

> Deze maniokspatel van de Mehinaku heeft

de vorm van een vogel © Denise Andrade

Maïsenzoeteaardappelenzijn

belangrijkevoedingsgewassen,

maarzeker90%vaneenveldwordt

voorbehoudenaandeteeltvanzoete

enbitteremaniok.Maniokgroeit

gemakkelijkinhetoerwoudenrijptin

achtmaanden.Deknollenkunnentot

tweejaarindegrondblijvenzittenenop

elkmomentvanhetjaargeoogstworden.

26

> Wajãpi-indiaan schiet met pijl en boog

© Mário Vilela

de visvangst

De Kayapó vertellen dat er lang geleden

geen vissen in de rivieren leefden. In

die tijd woonde er in het Kayapódorp

een mooie jongeman die alle vrouwen

van de groep verleidde. De andere

mannen waren jaloers en vroegen aan

de magiër om een vloek uit te spreken

over de jongeling. De magiër was zeer

machtig en veranderde de jongen in een

tapir. Tijdens een jachtpartij doodden

de mannen de tapir en boden het dier

de vrouwen te eten aan. Verontrust

de bereiding van maniok

Meestalplantmenbitteremaniok

omdatdiedemeestevoedingswaarde

heeft,maarhetsapvandezesoortis

zeergiftig.Omdeworteleetbaarte

maken,moethijwordengewassen,

geschildengeraspt.Watoverblijft,

iseenpureedievervolgensdooreen

tipiti*,eenlangekokerinriet,geduwd

wordt.Eenmaalhetgifverwijderd

is,kanmenersoep,saus,koeken

(cassava),bloem(couac)ofbier

(cachiri)vanmaken.

de jacht

De Matis vertellen dat een van hen lang

geleden zag hoe een harpij zijn klauwen

in een bepaalde liaan zette voor hij zijn

prooi aanviel. Wanneer de roofvogel

zijn slachtoffer dan greep, stierf dat

onmiddellijk. Zo leerde de koning van

de vogels de mensen het gebruik van

curare*.

Mannenmoetenjagenomde

gemeenschapvanetentevoorzien,maar

ookvanallerleimaterialen.Zoworden

veren,huiden,tanden,klauwenenbotten

verzameld.DeBraziliaanseindianen

gebruikenvooralpijl en boog.Dieboog

kanrondofovaalzijn,erholofnetbol

uitzien.Devormvanhetwapenverraadt

deidentiteitvandejager.

Afhankelijkvanhetdierdatjewilt

vangen,gebruikjeeenandersoortpijl:

pijlpunteninbeenofbamboevoorhet

jagenvankleinengrootwild,stompe

pijlpuntenomvogelstevangenzonder

hunverenkleedtebeschadigen.

Groependieinhetwestenen

noordwestenvanhetAmazonegebied

wonen,zoalsdeYanomami,gebruiken

eenblaaspijp.Dezehoutenkokervan2

tot4mlangishetidealeinstrumentom

apenenvogelsmeetevangenomdatdit

geruisloosgebeurt.DeYanomamistrijken

hunpijltjesinmetcurare,eendodelijkgif

uitverschillendelianen,datkleinedieren

onmiddellijkverdooftendoodt.

Deindianenonderhoudenzeernauwe

bandenmetdedierenvanhetwoud.Om

degeestentevriendtehouden,jagen

zeslechtshetaantaldierennodigomte

overleven.

omdat ze de jongeman al een tijdje

niet meer gezien hadden, vroegen

ze de jagers net zolang uit tot ze de

waarheid achterhaalden. Daarop

gaven de vrouwen hun eten weer over

en beschilderden hun lichaam met

traditionele tekeningen. Ze dansten

naar de rivier en gooiden zich erin. Toen

ze het water raakten, veranderden ze

in allerlei soorten vis. Hun schubben

vertoonden de schilderingen die ze

voordien op hun lichaam aangebracht

hadden. Enkele wanhopige mannen

probeerden de vrouwen nog te redden

en sprongen ook in het water. Zij

veranderden in roggen en sidderalen.

27

het verzamelen

Hetverzamelenvanzaden,vruchten,

kleinedieren,insecten,larvenenander

lekkersuithetwoudisvanlevensbelang

voorhetdorpenwordtzoweldoor

mannenalsvrouwengedaan.

Ookbouwmateriaal,zoalshouten

palmvezels,enmateriaalvoorhetmaken

vangebruiksvoorwerpenwordenuithet

woudgehaald.Menmaakterhuizenen

bootjesvan,maarookwapens,textielen

vlechtwerk.

AllevolkerenvanhetAmazonewoud

zijnzeerbedreveninhetmakenvan

vlechtwerk. Erzijntalrijketechnieken,

vormenenversieringenmogelijk.

Meestalzijnhetdemannendiede

stukkenmaken,maardevrouwendiede

spullengebruiken.

Sommigestukkenvlechtwerkdienenals

huisraad,omvoedselintevervoerenen

tebereidenofomdepersoonlijkespullen

vandefamilieinoptebergen.Andere

wordengebruiktalssieraadofbepalen

iemandsidentiteit.

Omdatviseengoedebronvaneiwitten

is,loontdevisvangstmeerdandejacht.

Erzijnverschillendevistechnieken:

visnettenenfuikenvoorkleine

vissen,pijlenboogenvishakenvoor

middelgroteexemplarenenharpoenen

voorgrotevissen.

Somswordtvergifgebruikt:menslaat

metstukkenliaan,timbo*,ophetwater

omhetgiftigesapvandeplantenvrijte

geven.Hetwaterkrijgteenmelkachtige

kleurenhetzuurstofgehalteinderivier

daaltzodatdevissenstikkenenkomen

bovendrijven.

Hetteveelaanvisofvleeswordt

gerooktopeenroostervanjonghouten

bewaard.

> Ingarikófuik © Denise Andrade

Omtevlechtengebruiktmenplantaardig

materiaalzoalshout,lianen,bladeren,

stro,vezels,hars,zadenenriet.Soms

wordthetvoorwerpbeschilderdmet

eenplantaardigeverfopbasisvan

boomschors.Demotievendieinde

werkjesgevlochtenworden,verraden

deherkomstervan.Meestalworden

elementenuitdebovennatuurlijke

wereldgetoond.Zoweerspiegelen

demandenvandeWayanahet

beschilderdelichaamvandemythische

slangTuluperê.

> Ye’kuanamand © Denise Andrade

> Aardewerken pot van de Asurini

© Cesar Barreto.

Hetaardewerk vandeindianenisheel

diversvanvormendecorenwordt

zoweltijdensritesalsinhuisgebruikt.

Hetzijndevrouwendiehetmaken.Hoe

hetpreciesgebeurt,wordtangstvallig

geheimgehoudenenalleenvanmoeder

opdochterdoorgegeven.

DeAsuriniuitXingumakenpottendoor

‘worstjes’kleiinelkaartedraaientothet

stukdegewenstevormheeft.Nadatde

buitenkantgladwerdgemaakt,wordt

hetvoorwerpgebakken.Daarnakleuren

devrouwendepottengeelmetgestampt

pigment;metrodeenzwartepigmenten

brengenzegeometrischepatronenaan

meteenstukjekatoenofmeteenveer

vaneenwildekalkoen.Dezetekeningen

28

4.4 de versierde mens

lichaamsbeschildering

De Wayana vertellen dat Maan verliefd

was op zijn zus en haar iedere nacht

stilletjes bezocht. Het jonge meisje

was nieuwsgierig naar haar stiekeme

nachtelijke bezoeker en maakte daarom

wat verf die ze in een kalebas onder

haar hangmat verstopte. Toen de man

die nacht terugkwam, doopte ze haar

hand in de kleurstof en streek ermee

langs het gezicht van haar zwijgzame

minnaar. Het was onmogelijk de verfstof

weg te wassen, dus werd de jongeman

‘s ochtends herkend. Tot op de dag

van vandaag kan men zijn gezicht

herkennen aan de markeringen die zijn

zus erop achter liet. Gelukkig heeft ze

hem al lang weer vergeven.

Netzoalsdesterrenendegeesten

houdendeAmazonevolkerenervanzich

kleurigtebeschilderen.DeXikrinende

Kayapówordenbeschilderdvanafhun

geboortetotdedagdatzesterven,zowel

voorspecialerituelenenoorlog,alsvoor

hetlevenvanalledag.

stellenbovennatuurlijkewezensvoor

ofelementenuitdenatuur.Tenslotte

wordtdepotingesmeerdmeteenlaagje

harsdiedekleurenfixeert.

DeCaduveumakenpottenversierdmet

spiralenengeometrischemotieven.Het

zijndezelfdetekeningendiedevrouwen

opdelichamenvandedorpelingen

schilderenendievertellenwiejebent.

de klas aan het werk

lager onderwiJs

Zoekindetentoonstelling:

- 2wapensommeetejagen

- 2wapensommeetevissen

- 2voorwerpendietemakenhebben

methetverzamelenvanmaterialen/

voedsel

- 2landbouwwerktuigen

Tekenzeenschrijferbijhoeze

gebruiktworden.

seCundair onderwiJs

• Zoekophetinternetmeer

informatieoverdemanierwaarop

eraanlandbouwgedaanwordt

inBraziliëenmeerbepaaldinhet

Amazonegebiedvandaag.Isdie

duurzaamvoorhetwoud,ofjuist

niet?Zijneranderemanierenom

metnatuurlijkebronnenomtegaan?

Hiervindjevastwelinspiratie:

http://www.sojaconnectie.be/home.php

http://www.deforestation-amazonie.org/

http://www.unesco.org/

new/en/unesco/worldwide/

latin-america-and-the-caribbean/brazil/

• Jemaaktdeeluitvaneen

indianengroepuithet

Amazonegebiedwaarvande

gebiedenbedreigdwordendoor

ontbossing.Probeerargumentente

vindenomdeoverheidsinstanties

ervanteovertuigendatde

beschermingvanhetwoud

broodnodigis.

DeKayapógebruikenplantenaftreksels

enmineralenomhunlichamenrood,

zwartenwittekleuren.Rood,roucou*,

wordtgemaaktvandezadenvande

orleaanboom.Zwart,genipapo*,komt

vandevruchtenvandegenipapoofvan

houtskool.Enwitwordtgemaaktvan

klei.

Elkdeelvanhetlichaamkrijgteen

specifiekekleur.Roodwordtalleen

aangebrachtopdeuiteindenvanhet

lichaam:hetgezicht,devoorarmen

enhanden,deonderbenenenvoeten.

Roodstaatvoorenergie,gezondheiden

snelheid.Zwartwordtaltijdgebruikt

voorhetbeschilderenvanderompen

debovenstedelenvandeledematen.

Somsbrengtmenhetookaanopde

kakenenhetvoorhoofd.Zwartwordt

inverbandgebrachtmethetinwendige

functionerenvanhetindividu.Hetisook

dekleurdiehetindividubindtaande

groep.Wittenslottewordtmaarzelden

gebruikt,alleenbijbepaalderituelen

omdathetdekleurvandegeestenis.

Detekeningenstellendierenvoor

ofmotievenuitdenatuur.Elke

29

nadegeboortevaneenKayapójongetje

wordtdeonderlipdoorboord.Eerst

brengtmeneenkatoenendraadinom

dielatertevervangendooreenstokje

tergroottevaneenlucifer.Wanneer

dejongenrondachtjarigeleeftijdzijn

intrededoetinhetmannenhuis,wordt

hetgaatjeweervergrootenwordtdepin

vervangendooreenrolvormigstaafje

uithout.Beetjebijbeetjeplaatstmen

steedsbrederestaafjesenvervolgens

lipschijven.Alsdejongemanklaaris

omtetrouwen,krijgthijeenschijf

vanzo’n10cmdoorsnede.Dezeschijf

symboliseerthetspreken.Hetgezag

vandeleidersendorpsouderensteunt

immersophettalentomovertuigende

redevoeringentehouden.Hijdiehet

bestkansprekenisdegenediebinnen

degroepopklimtinrangenstand.

Aangezienhetalleendemannenzijndie

deredevoeringenhouden,ishetlogisch

datalleendemanneneenlabretdragen.

leeftijdsklasseheeftzijneigenstijlvan

lichaamsbeschildering.

Bijveelgroepenzijndeschilderingen

voorbehoudenvoorbelangrijke

gebeurtenissen:geboorte,huwelijk,

initiatieriteenandererituelen.

Tatoeageswordenmindergebruikten

verdwijnenstilaan.Wezienzewelnog

bijdeMatis,SuruienKaraja.

lichaamsversiering

Demeestvoorkomendeversieringisde

peniskoker(mudjé).Hijwordtgemaakt

vaneenjongpalmbladvandebabaçu

datgedroogdwordtentoteensoort

trechtergevlochten.Jongensdragende

mudjévanafdepubertijd(18jaar)tot

aanhundood.Samenmetdelipplug

endelangeharenisheteentekenvan

fysiekeenseksuelevolwassenheid.

BijveelvolkerenuithetAmazonegebied

doorborenzowelmannenalsvrouwen

deonderlipenversierendiemeteen

lipplugoflabret*.

BijdeKayapóishetdragenvaneen

labreteenmannenzaak.Enkeledagen

> Labret, Urubu-Kaapor. Veren, katoendraad.

Inv. ETAM 2002.1.1 ©KMKG

Samenmetdeonderlipwordenookde

oorlellendoorboord.Ditgebeurtmeestal

vlaknadegeboortedooreenoudere

vrouwofdoordevadervanhetkind.De

kegelvormigepluggenwordentelkens

doorgrotereexemplarenvervangentot

zeongeveer4cmgrootzijn.

Erisnogeenmanieromtetonendat

mentoteenbepaaldegroepbehoort:de

tonsuur.ZewordtaangebrachtbijXikrin

enKayapómannenenvrouwenvanaf

hetvoorhoofdtotaandekruin.Het

overigehaarwordttotopdeschouders

gedrageneningesmeerdmetroucou.

Deindianenvindeneenbehaardlichaam

maarlelijk.Wimpers,wenkbrauwen,

baard,okselsengenitaliënworden

geëpileerd.

> Deze jonge Kayapó draagt de gele akkàti-

tooi © Gustaaf Verswijver

30

‘Omeenechtemenstezijn,moet

menzichmetverentooien,moet

meneenmensmetverenzijn’zeggen

deKayapó.Hetisduidelijkdat

pluimenalomtegenwoordigzijnbij

grotegebeurtenissenenbelangrijke

tijdstippeninhetlevenvandeindianen

dieleveninhetAmazonegebied.

Dezoektochtnaarvereniseen

belangrijkonderdeelvanhetlevenvan

alleinheemsegroepenvanBrazilië.Alle

vormenenkleurenvanpluimenzijnin

trek:vanadelaartottoekan,vanaratot

papegaai.Verenkanmensamenvoegen

metnatuurlijkematerialenzoals

boomschors,zaden,schelpen,parelmoer,

plantaardigevezelsenkatoen.

Omhetverenkleedvandevogelsniet

tebeschadigen,makendejagershun

pijlpuntenbot.Debuitgemaakteveren

wordenbewaardindozen,bamboeetuis

ofkalebassendiemenaandenokbalken

vanhethuishangt.

Hetbewerkenvanverenismannenwerk.

Jongenslerendestielvanafdepubertijd

enopnogjongereleeftijdlerenze

wapenstemakenomvogelstevangen

zonderhunverentebeschadigen.Ook

verenkunst

De Kayapó vertellen dat mensen en

vogels ooit een verbond smeedden om

de grote waterslang te vernietigen. De

grote slang viel immers alle levende

wezens aan. De aalscholver nam een

duikvlucht en verwondde het monster,

dat zich onder water schuilhield,

dodelijk. Onder bloedstollend gekrijs

sleurden de mensen het beest uit het

water en doodden en vilden het. De

vogels waaierden uit om de huid te

verdelen. Ze kwamen overeen dat ieder

het stuk dat hij in z’n bek hield mocht

houden. De huid had de prachtigste

kleuren: rood, geel, groen, zwart en wit.

De vogels tooiden zich met de ongeziene

kleuren. Toen gebeurde er een mirakel:

vogels waren altijd somber van kleur

geweest en nu werden ze plots wit, geel,

blauw,… Papegaaien versierden zich met

groen en rood. De ara’s, die er voordien

maar saai uitzagen, werden plots roze,

paars en goudkleurig. De aalscholver,

die het hele gebeuren in gang zette,

restte enkel nog de kop die zwart was.

Maar hij was er tevreden mee.

moetenzeonderdekniezientekrijgen

hoeeenvogelteplukkenenhoedeveren

naarvormenkleurteklasseren.

Deindianenzijnbijzonderhandiginhet

samenvoegenenverknippenvanveren.

De‘krôkrôkti’ofgrotedubbelehoofdtooi

isdaarvanhetuitzonderlijkste

voorbeeld.Zewordtgedragendoor

jongeXikrinbijbelangrijkefeesten.

Hiervoorzijnzo’n60à120slagpennen

vandearanodigdiemenaaneen

structuurbevestigt.Detooiwordtop

hetachterhoofdgedragenmetbehulp

vaneendraagschijf.Deverenworden

vastgemaaktaanringetjesdieophun

plaatswordengehoudendooreen

touw.Elderssteektmendeschachtenin

bamboekokersdieaanelkaarworden

gekleefd.

veren in alle kleuren van de

regenboog

Sommigegroepenkunnendekleur

vandeverenaanpassen.Erzijn

drietechnieken.Deeersteisde

gemakkelijkste:mendrenktde

verenineenrodekleurstofopbasis

vaneenextractvanbrazielhout.

Detweedemanierlegtdegetemde

vogelseenbepaalddieetop

waardoorhunverenvankleur

veranderen.Tenslottekanmende

verenvankleurdoenveranderen

doornahetplukkenvandevogels

eenplantenmengselaantebrengen

ophunhuidzodatdeverendie

oorspronkelijkgroenenblauw

waren,geelenrozezullenzijnalsze

teruggroeien.

31

Wekunnendevraagstellenwaaromde

indianenverengebruikenalshetwoud

henreedszo’nrijkdomaanmaterialen

aanreikt?

Indeeersteplaatsheeftdewereldvan

devogelsindeogenvandeindianen

zeernauwebandenmetdievande

mensen.Netzoalsdemensenvormen

vogelseenspecifiekegroepvanlevende

wezens.Vogelsbouwenhuizenen

hebbeneigenvoedselpatronen.Net

zoalsdemensenheeftelkevogelsoort

eeneigentaal,eeneigenlied.

Vogelsdankenhunbelangookaan

hunbandmethetbovenaardse.Ze

kunnenimmerstotaandewereldvande

geestenvliegenendaardingenziendie

onzichtbaarblijvenvooranderelevende

wezens.

DeKayapózijnkampioeninde

transformatievanmensinvogel.Het

aangezichtwordtversierdmetturkoois,

witdonsenveelkleurigeverenworden

inhethaarenopderestvanhetlichaam

gekleefd.Hetisderitueleuitrusting

bijuitstek.Zewordttoegepastopde

meestcrucialemomenteninhetleven

vaneenKayapó:hettijdstipdatmen

> Grote Gorotirehoofdtooi van de Kayapó

© Denise Andrade

> Halssnoer uit veren van bij de Ka’apor

© Dalton Camargos

eenKayapówordt(initiatierite)enhet

ogenblikdatmenstopterééntezijn

(begrafenisritueel).

32

seCundair onderwiJs

• Sindsmensenheugenisbrengen

personenveranderingenaanhet

eigenlichaamaan.Menvervormt

het,doorboorthetofbedekthet

metkleuren.Dezemarkeringen

zijnookvandaagnogsterk

aanwezig.Steleenlijstopvande

verschillendemanierenwaarop

iemandvandaagzijnlichaam

kanveranderenenprobeererde

betekenisvanteachterhalen.

Isdienogdezelfdealsinmeer

traditionelegemeenschappen,waar

lichaamsversieringjeeenidentiteit

geefteneenbandismethet

bovennatuurlijke?

Inspiratienodig?

http://www.columbusmagazine.

nl/nieuws/3104/top-10_

lichaamsversieringen.html

http://www.museumkennis.nl/lp.rmv/

museumkennis/i004219.html

de klas aan het werk:

lager onderwiJs

• Zoekintijdschriftenenkrantennaar

beeldenvanverschillendemensen.

Veranderenversierdiepersonen

doorlichaamsversieringentoete

voegen(beschilderingen,tatoeage,

juwelen,piercingsinverschillende

materialen,...)

• Deindianendragenbijelke

ceremoniespecifiekekostuums

enversieringendiebepaalde

natuurelementenvoorstellen.Verzin

nuzelfeenkledingstukofversiering

diejekuntdragengeïnspireerdop

denatuur(wind,water,zon,wolk,

rots,…).Gebruikhiervoorenkel

materialendiejeindenatuur

gevondenhebt,zoalshout,

boomschors,pluimen,bladeren,

schelpen,zaden,wortels,fruit,raffia,

...

4.5. de spirituele wereld

Een Juruna mythe gaat als volgt: Sinaa,

zoon van een indiaanse en een jaguar,

was de sjamaan van de Juruna. Van zijn

vader erfde hij de kunst om naar alle

kanten tegelijk te kijken. Hij kamde de

omgeving uit met zijn vrienden en leerde

hen goed en moedig te zijn. Op een dag

vingen ze een enorme slang die enkele

indianen opgevreten had. De mannen

verbrandden haar en uit de as van het

dier ontstonden allerlei planten zoals

maniok, maïs, pompoenen, pepers en

fruitbomen die men voordien nog niet

kende. Een vogel leerde hen hoe voedsel

te bereiden met deze planten en hoe ze

te doen groeien.

Nadat het hard en lang geregend had,

dreigden de Juruna ten onder te gaan

in een grote overstroming. Om zijn volk

te redden, bouwde Sinaa een grote

kano waarin hij van elke plantensoort

een zaadje meenam. Enkele dagen

later trad de rivier uit haar oevers en

overspoelde de hele regio, maar dankzij

de vooruitziendheid van de sjamaan kon

een hongersnood vermeden worden.

Ondertussen was Sinaa oud geworden

en trouwde hij met een spin die kleren

voor hem spon om hem beter te

beschermen. Hij droeg een lange witte

baard, maar dankzij zijn magische

krachten kon hij na elk bad weer jeugdig

worden zodat hij net zolang kon leven

als zijn volk. Alleen hij houdt immers

het lot van de Juruna in zijn handen:

hij kan met één welgemikte slag van

een machete de vork die de hemel stut

doorkappen. Als hij dat doet, zal het

hemelgewelf op zijn volk neerkomen en

dat zal het einde van de wereld zijn.

Ditverhaalsteltdesjamaanvooralseen

halfmenselijkenhalfdierlijkwezenmet

specialekrachten.

VeelZuid-Amerikaansevolkerengeloven

datdewereldbevolktwordtdoor

bovennatuurlijkewezenswaarmeeje

constantcontactmoethouden.

Desjamaanisdegenediebemiddelt

tussendewereldvandemensenen

dievandegeesten.Hijbemiddeltin

degemeenschapenbeschermtze,

isgenezerenhelderziende.Hijheeft

eenongelofelijkeautoriteitbinnen

degemeenschapenwordtdaarom

33

schorsenstengelswordenafgekookt,

ingeademdoferwordenpapjes,poeders

eninfusiesvangemaakt.Veelvandeze

plantenzijnwereldwijdteverkrijgen

envormendebasisvantalrijke

geneesmiddelen.Eenvandebekendste

middeltjesisdekoortswerendekinine.

Omvisioenenopteroepen,gebruiken

sjamanenhallucinogene middelen,

of‘plantendieonderwijzen’.Tabak,

ayahuasca,kahé*,coca*envirola*zijn

bewustzijnsverruimendemiddelendie

dewaarnemingverhogenendesjamaan

toelatennaardebovennatuurlijke

wereldtereizen.

gerespecteerdengevreesd.Jekan

sjamaanwordenalsééneenvanje

oudersdatalis,ofjekaneenbepaald

visioengehadhebben(bijvoorbeeld

tijdenseenzwareziekte).Iniedergeval

moetjeomsjamaantewordeneen

langeenmoeilijkeinitiatiedoormaken.

Zomoetjeeentijdinafzonderinggaan

levenenmagjebepaaldedingenniet

meereten.

Eensjamaanisvooralleseen

medicijnman.Volgensdevolkeren

vanLatijns-Amerikawordenziekten

veroorzaaktdoordateengeestofeen

tovenaareenkwaadaardigeenergiehet

lichaaminstuurt.Tijdensspectaculaire

seancessteltdesjamaanvastwelke

ziektezichmeestervaneenpersoon

heeftgemaaktennodigtdaarbijde

geestenuitdieverantwoordelijkzijn

voorhetgedanekwaad.Nadeoorzaak

vandeziektevastgesteldtehebben,

neemthijdiewegdoorzeoptezuigen,

uitteroken,ofwegtemasseren.

Sjamanengebruikenveel

geneeskrachtigeplantenen

plantaardigestoffeninalhunvormen:

latex,sappen,bladeren,vruchten,

wat is ayahuasca ?

Ayahuascaiszoweldenaamvaneen

liaansoortuithetAmazonegebied

(banisteriopsis caapi)alsvaneen

brouwselopbasisvandezeliaandat

doorsjamanengebruiktwordt.Door

ayahuascatemengenmetandere

plantenkrijgtmeneenpurgerend

mengseldatvisioenenoproept.

Dittraditionelehulpmiddelwerd

in1997gelegaliseerdinBrazilië

enin1996indeVS,alleenvoorhet

gebruikinhetkadervanspecifieke

rituelen.Desubstantiemaaktsinds

2008ookdeeluitvanhetculturele

erfgoedvanPeru.InFrankrijk(wet

van2005)enandereEuropeselanden

daarentegen,staatayahuascaopde

lijstvanverbodenmiddelen.

Degemeenschappenuithet

Amazonegebiedvierenhunbandmetde

vooroudersendenatuurgeestendoor

middelvanverschillendeceremoniesen

riten.Opdezemanierherbelevenzede

mythenenknopenzeweeraanbijhet

bovennatuurlijke.

Latenwehetbegrafenisritueelvande

Bororoalsvoorbeeldnemen.

BijdeBororozetdedoodvaneenlid

vandegemeenschapeenheleristaan

riteningangdiedeovergangvandeziel

vandedodenaardeoverkantmogelijk

moetmaken.Hetisookdegelegenheid

omledenvannaburigedorpente

ontmoeten,jongerenintewijdenende

gemeenschaptereorganiserennadat

eenvanhengestorvenis.

Alsiemandsterft,kiezendeclanouders

vandeoverledeneeenmanuitdeandere

helft(offratrie)vandegemeenschapom

dedodetevertegenwoordigen.Hijwordt

beschouwdalszijnplaatsvervangeren

moetverschillendefunctiesuitoefenen

tijdensdebegrafenisrituelen.

Dedodezelfwordtineenondiepgraf

begravenwaarmenvoortdurendwater

overgietomdeontbindingvanhet

lichaamteversnellen.Daarnawordende

bottenweeropgegravenengewassen.

Vervolgenswordenzemetroucou

beschilderdenbedektmetdonsen

veren.Zewordenvervolgensineenmand

gelegddiedefinitiefbegravenwordtop

debodemvaneenmeerofeenstroom.

34

Zebrengeninherinneringdataldeze

wezenshetzelfdeuniversumbewonen.

> Tikunamaskers stellen bovennatuurlijke

wezens voor die in het bos leven.

© Cesar Barreto

Allebezittingenenhethuisvandedode

wordenverbrand.Laterwordtopde

plaatsvandewoonsteennieuwhuis

gebouwd.

NietalleAmazonevolkerenbegraven

hundoden.IndeLageGebiedenpassen

sommigegroepenendokannibalisme

toe. Ditbetekentzoveelalsheteten

vandebeenderenvandegestorven

persoon.Wanneeriemandsterft,

wordthetlichaamverbrandwaarna

debottennauwgezetuitdeasworden

gehaald,vermalenenvermengdmet

eengefermenteerdedrank.Ditmengsel

wordtdandoordehelegemeenschap

opgedronkentijdenseenreligieuze

ceremonie.Ditgebruikheefttotdoel

dezielvandedodeopdevluchtte

jagenomdatdiealsgevaarlijkvoorde

levendenwordtbeschouwd.Doordeziel

teconsumeren,wordtzijvernietigden

kanzijnietmeerterugkerennaarhetrijk

vandelevenden.

Tijdensderituelenwordentalrijke

maskersgebruikt.Hetzijndezichtbare

voorstellingenvanbovennatuurlijke

wezens,woudgeesten,dierenenplanten.

DeTikunagebruikenmaskersbij

overgangsrituelen,vooralbijdievan

jongemeisjes.

Alseenmeisjevoorheteerstongesteld

wordt,hangtzehaarhalssnoerindenok

vanhetdakomdegemeenschaphiervan

opdehoogtetebrengen.Opdatogenblik

wordtzealsonreinbeschouwdenmoet

zeeentijdjehelemaalalleenachter

eenafsluitingwonen.Gemaskerde

personendiebovennatuurlijkegeesten

voorstellen,proberenhetmeisjemeete

lokken,maarwordendoordeledenvan

degemeenschapopdevluchtgejaagd.

Opheteindevandeceremoniewordthet

haarvanhetmeisjeuitgetrokken.Dat

ishetmomentdatzenietlangerkind

is,maarvolwassen.Tenslotteworden

demaskersverbrandofinhetwater

gegooid.

BijdeTikunazijnhetdemannendiede

maskersmaken.Zegebruikenhiervoor

platgeslagenboomschors.Hetonderstuk

endeachterkantvandemaskerszijn

altijdversierdmetfranjesgemaaktvan

palmvezels.Debuitenkantwordtmet

geometrischeoffiguratievetekeningen

inplantaardigeverfversierd.

de klas aan het werk:

lager onderwiJs

Leesonderstaandstukje:

Ooit leefden de indianen niet alleen op

de aarde, maar ook in de hemel. Het was

een tijd waarin de hemel helemaal niet

zo hoog was als vandaag...

Verzinnuzelfhoehetverdergaat.

Gebruikhiervoordrievoorwerpenuitde

tentoonstelling:eenmand,eenbenen

fluiteneenhangeruitveren.

35

dekuarup ceremonie van de Yawalapiti

van de hoge Xingu

[…]Tijdenshetdrogeseizoenwordt

hetanderszovredigeYawalapitidorp

opgeschriktdooreenongewonedrukte.

Deredenvoordezewanordezijnde

voorbereidingenvoordekuarup,het

feesttererevandeoverledencacique*

Paru.Devrouwenraspenmaniok

endemannenuitdefamilievande

leiderhalengrotehoeveelhedenvis

uitderivier.Deadolescentenmoeten

binnenshuisblijventijdenseenperiode

vanafzondering.

Hettijdstipvoorhetfeestwordt

vastgelegddoorderaadvanouderendie

ookgezantenuitstuurtnaarnaburige

gemeenschappenomzeuittenodigen

voordefeestelijkheden.Enkeledagen

vóórdeceremoniewordenenkele

boomstammen(kuarup)gekapten

aanderandvanhetdorpverstopt.

Deochtendvandeeerstedagvanhet

ritueelwordendekuaruphetdorp

binnengebrachtenopdeplaatswaarde

dodenbegravenwordenopgesteld.De

boomstammenstellendedodenvooren

wordenbeschilderdenversierdmetde

seCundair onderwiJs

• NadatjedelegendevandeJuruna

overdeoverstrominggelezenhebt,

gajebijandereculturenopzoek

naarverhalendieoverhetzelfde

themagaan.

• Deindianenorganiseren

verschillendeceremoniesom

belangrijkegebeurtenissentevieren

ofomdenatuurgeestenrespectte

betonen.

Zoiseenvandebelangrijkstefeesten

vandeYawalpitidekuarup.Leesdetekst

hieronderenprobeerdeverschillende

fasenvanhetfeestteonderscheiden.

Waaromishetfeestzobelangrijk?Ken

jeandereculturendieeengelijkaardige

ceremoniehouden?

spullenvandeoverledenen.

Gedurende24uurhuilendeouders

aandevoetvandeboomstammen.De

lamentatieseindigendeochtendvan

detweededag,ophetmomentdatde

anderegroepenaankomeninhetdorp

omdeeltenemenaandehuca huca

gevechten.Hettornooibegintmethet

gevechtvandemannen.Destrijderszijn

beschilderdmetdekleurenvandieren

enzijndehelenachtwakkergebleven

omnachtmerriesovereennederlaagte

vermijden.Tijdenshettornooivechten

mannenvanhetthuisdorptegendie

vandenaburigedorpen.Zecirkelen

omelkaarheenterwijlzehetgegrom

vandejaguarnabootsen.Daarop

gooienzezichindestrijdwaarbijhet

gaatomkrachtenbehendigheid.Ze

proberenhuntegenstreverachterde

knietegrijpenomhemuitzijnevenwicht

tebrengenenhemopdegrondte

gooien.Vervolgensishetdebeurtaan

dejongensvan16omzichtemeten

metdevechtersbazen.Dezejongeren

hebbenenkelemaandeninafzondering

doorgebrachtinhunmalocas*.Om

moedteverzamelen,alvorenste

vechtentegendetegenstandersdiehun

oudershebbenuitgekozen,brengenze

scarificatiesaanophunlichamenmetde

tandenvanhondsvissenomzichmoed

tegeven.Degevechtenzijneenritedie

deovergangvandeadolescentienaarde

mannelijkheidsymboliseren.

Deceremonieeindigtmethet

voorstellenvandepubermeisjesaan

degemeenschap.Zijhebbeneenjaarin

afzonderingdoorgebracht.Opheteinde

vanhetritueelmaghetmeisjehuwen.

Zehoefthelemaalniettrouwteblijven

aanhaarechtgenootenmag,nahaar

terugkeerindegemeenschap,haar

minnaarsblijvenontmoeten.

Deovergangvandejongensenmeisjes

naardeklassevandevolwassenen

wordtgezienalseennieuwegeboorte

diedepersonendieverdwenenzijn,

vervangt.Wanneerdekuarupafgelopen

is,wordendeboomstammenopgegraven

eninderiviergegooid.Dezielenvande

dodenwordenbevrijdenhetlevenkan

verdergaan.[…]

FragmentuitDEQUIDT,P.,&GUIRAUD,S.,

2005,Lesgardiens de la forêt des ombres

(vertalingC.Willemen).

36

Eenmaloca iseenhuiswaarin

verschillendefamiliessamenwonen.

roucou iseenrodekleurstof dieuitde

zadenvandeorleaanboomgewonnen

wordt.

scarificatieiseengebruikwaarbijmen

kleinesneetjesindehuidmaaktendie

daninwrijftmetplantenextractendie

ervoorzorgendaterduidelijkelittekens

ontstaan.

Eenshabonoiseentraditioneel

Yanomamidorpdatbestaatuiteen

huizenkringmetinhetmiddeneengrote

openruimte.

Eensjamaaniseenreligieuzepersoon

eneengenezerdiebemiddelttussen

dewereldvandemensenendievande

geesten.

Eentipiti iseenrietenkokerwaarmee

hetgiftigesapuitbitteremaniok

gefilterdkanworden.

timbo iseengifdatsamengesteld

wordtuitextractenvanverschillende

verklarende woordenlijst

Een cacique isdeleidervaneengroep.

Coca iseenstruikwaarvandebladeren

gekauwdwordenofvermalentotpoeder.

Cocageeftenergieenkracht,maskeert

hongerenvermoeidheidenleidtnaar

eeneuforie.

Curare iseendodelijkgifdatkleine

dierenonmiddellijkverdooftendoodt.

Hetwordtgemaaktvanverschillende

lianensoorten.

genipapo iseenzwartekleurstofdie

uitdevruchtenvandegenipapoboom

gewonnenwordt.

Eenfratrie iseengroepdieverschillende

clansverenigt.

Dekahé iseensoortliaanwaarvande

bladerenvaakgebruiktwordenbijhet

makenvanayahuasca.Hetbevordert

visioenenenmaaktdatdehallucinaties

langerduren.

Eenlabret iseenlipschotel.

giftigeplantenzoalsdezeepnotenboom

(serjania,sapindaceae),lonchocarpusen

vlinderbloemen(leguminisaea).

Devirola iseenboomwaarvanhethars

hevigehallucinatiesveroorzaakt.

37

5.1. kunst: indiaans of braziliaans?

Arte indígena brasileiraisdenaamdie

mengeeftaandekunstdiegemaakt

werdenwordtdoordeinheemse

bevolkingvanBrazilië.Geziende

verscheidenheidaanvolkereniserdus

eengrotediversiteitaanmotievenen

kunstuitingen,maarhetuitgangspunt

ismeestalhetzelfde.Menwerktmet

dematerialendievoorhandenzijn:

heteigenlichaamennatuurlijke

grondstoffenzoalshout,steen,stro,

veren,leer,schelpenenbotten.Deze

materialenkanmenslechtbewaren.

Zewordendusnietoud.Terzijde:de

waardedieinhetWestenaan‘oude’

kunstgehechtwordt,gaatnietopvoor

dekunstvandeBraziliaanseinheemse

volkeren.Veelvoorwerpenhebbeneen

rituelefunctiedietijdelijkvanaardis.

NeemnudeMehinaku:nahetritueelis

hetnutvandemaskersuitgespeelden

kunnenzeineenmuseumhangenomdat

ze‘dood’zijnvoordegroepzelf.Ook

zaljegeenmonumentalekunstvinden

omdatdemeestegroepenrondtrekken

enzegeengrote,zwarewerkenkunnen

meezeulen.

Duswaarbegint‘kunst’?Zoals

deFransekunstenaarMarcel

Duchamphetstelde,dooreenbanaal

gebruiksvoorwerpopeenvoetstukineen

tentoonstellingsruimteteplaatsen?Dus

vanhetmomentdatdemaskersinde

zalenkomentehangen?Ofbeginthetbij

deambachtsman?Ofligtde‘kunst’inde

waardediedegroepaandevoorwerpen

hecht(te)?

waarom maskers?

Maskersstellenlevendegeesten

enbovennatuurlijkewezensvoor

diewordenopgeroepenvoor

ceremoniëledansendiealsdoel

hebbendeordevanhun/dewereldte

handhaven.

> Tikunamasker © Cesar Barreto

Dekunstvoorwerpenondersteunen

detraditiesvaneenbepaalde

bevolkingsgroepwaarbijdevormen

enmotievenalshetwareeenalfabet

vormen.Degeoefendekijkerkan

indelijnenenfigurenlezenwaar

hetvoorwerpvandaankomt.Hetis

belangrijktebegrijpendatvoorde

indiaaneenvoorwerpnietafis,bijna

nietbestaat,tenzijhethelemaal

isafgewerkt.Deuitvoeringende

versieringvaneengevlochtenmand,

eenaardewerkenpot,eenstof,een

muziekinstrumentofeenhuismaken

integraaldeeluitvanhetobject.De

vormen,kleurenenlijnenzijneendeel

vandetraditievaneenvolk.Neemnuhet

menselijkelichaam.Hetwordtgezienals

eenomhulselvoordezielenhetisniet

aftenzijermetsieraden,verfofmeer

blijvendemarkeringeneenidentiteitaan

wordtgegeven.Hetlichaamwordteen

deelvandetraditie,hetwordt‘gemaakt’

doordegroep.

Maarhetiszoveelmeerdandat:

dearte indígenaleeft.Hetisde

uitdrukkingvandegeschiedenis,van

deverhalenentraditiesdiedezeheel

verschillendevolkerenaleeuwenlang

metzichmeedragen.Wanneerenkele

mensenzichvaneenbestaandegroep

afsplitsenomeennieuwegeschiedenis

tebeginnen,wordtereennieuwe

beeldentaaluitgevondenentoegepast.

Eéndiedezelfdegrondstoffenen

techniekengebruiktalsalleandere

groepen,maardieuniekisinde

uiteindelijkeafwerking.Deinheemse

kunstiseendynamischgegeven:zijkan

zichmakkelijkaanpassenaannieuwe

ideeënensituatiesendatmaakthaar

actueel.

5. en nu?

38

VoordefilmVerde Moreno(2009),wat

zoveelbetekentals‘donkergroen’,ging

hijsamenmeteenfotograafgedurende

tweewekenlevenineendorpvanzo’n

700Kayapó.Dekunstenaargelooftdat

hedendaagseBraziliaansekunstenaars

moetenkijkennaarwathunlandsterk

maakt:demensen.Hijtrekthardvanleer

tegenzijnlandgenotenenzegtdatze

nietslieverdoendanindianentedoden

enklaagtaandatdeinwonersvande

staatParádeindianenvergelijkenmet

ratten.

> Still uit de film Verde Moreno van Neville

D’Almeida.

Endaniserdeproductievoortoeristen.

Doordevernietigingvanhunomgeving

endeteloorgangvanhunlevenswijze

moetensommigegroepenhuncultuur

letterlijkverkopenominhunonderhoud

tekunnenvoorzien.Veelindianenzijn

erzichevenwelvanbewustdathun

kunstdewereldrondgaatendemanier

waarophetWestennaarhenkijkt,

kleurt.

Destukkendieaandemangebracht

wordenopmarktenenandereplaatsen

waarveeltoeristenkomen,zijn

natuurlijkecht,maarzezijnnietvolledig

voordeindianenomdatzeeigenlijk

nietnuttigzijn.Zekomenbijiemand

opdeschouwofvensterbanktestaan

alsversiering.Endaarisnietsmismee.

Wantookalzienwedezevoorwerpen

vaaklosvanhunoriginelecontext,zoals

optentoonstellingen,tochhebbenze

eenintrinsiekeschoonheid.

Deaparteenkleurrijkewereldvan

deAmazone-indianenspreekttot

deverbeeldingvanveelmensen.De

Braziliaansevideokunstenaarneville

d’almeidamaakteeenwerkoverde

UkreKayapódieindestaatParáleven.

Verde Morenowordtvertoondopde

54steBiënnalevanVenetië(2011)in

hetLatijns-Amerikaansepaviljoen

waarookrecentwerktezienisvande

Ecuadoriaansemaría rosa Jijón.Inhaar

videokunstklaagtzedevernietiging

vanhetregenwoudaanendegevolgen

daarvanvoordemensendieerleven.

Haarfilmskanjehierbekijken:http://

mantamanaos.blogspot.com/.

DeBraziliaansekunstenaresanna bella

geigerspeeltookgraaginopdepolitieke

realiteitvanhaarland.Zomaaktezeeen

reekspostkaartengetiteldBrasil Nativo

– Brasil Alienígena(1977-2004),zoietsals

‘Braziliëgeboorteland–Braziliëvreemd

land’.Zeplaatstetelkenseenbeeld

vaneenindiaanincontrastmeteen

beeldvanzichzelfinongeveerdezelfde

houding.

> Geiger 1

Bron:http://artincontext.org/image/

image_main.aspx?id=2723

39

de klas aan het werk:

lager onderwiJs

• kakelbonte kayapó

Zoekinjetuinofinhetparkdemooiste

bloemen,bladerenenpluimenenbreng

zemeenaardeklas.Dejufzorgtvoor

levensgrotevellenpapiervooriedereen

(ofmaakgroepjes)waaropjekuntgaan

liggen.Eenklasgenootjetrektjeomtrek

meteenzwartestiftophetpapier.Nu

kanjejepapierensilhouethelemaal

versierenalseenechteindiaan:kleefde

bladerenenverenopdefiguur.Meteen

rodeen/ofeenzwartestifttekenjeeen

patroonophetlichaam.Denkgoedna!

Elkelijnheefteenspecifiekebetekenis:

zijnhetdestippenvanhetjachtluipaard

ofhartjes?Verzineenmooiverhaalbij

jouwindiaan(Hoeheethij/zij?Waar

komthij/zijvandaan?Hoeoudishij/zij?

…).

seCundair onderwiJs

• wie ben ik?

Jevoerteenklasdebatoverhetuiterlijk

endetaalvanhetlichaam.Watwillen

> Geiger 2

Bron:http://artincontext.org/image/

image_main.aspx?id=2722

jongerenvertellendoormiddelvan

hunkledijofjuwelen?Hoedraagt

lichaamsversieringbijtothetcreëren

vaneenidentiteiteneengroepsgevoel?

verder lezen:

Erwordtveelaandachtbesteedaan

kunstencultuurinBrazilië,ophet

internetkanjedanookveelsitesvinden

diedewereldopdehoogtewillen

houdenvanderecenteontwikkelingen

opdatgebied.Jammergenoegishet

merendeelvandeinformatieinhet

Portugees.

Tochishetdemoeiteomhiereenseen

kijkjetenemen:http://www.funarte.

gov.br/.Ditishetkunstenportaalvan

deBraziliaanseoverheidengroepeert

verschillendeinitiatievendieinhetland

opgezetworden.

Specifiekeinformatieoverinheemse

kunstismoeilijkertevinden,maarwie

zoektdievindt!Waardevolishttp://

www.indiosonline.org.br/novo/.Dit

initiatiefwerdopgezetdoorenvoor

ledenvanverschillendeinheemse

groepen,maarweerenkelinhet

Portugees.

Ookhttp://www.museudoindio.org.

br/bevat,mitseniggeduldeneen

goedevertaalcomputer,eenschataan

informatie.

40

jaartijdverdweenermeerbosdaninde

450jaarvoordien.

> ontbossing

Bron:http://www.flickr.com/photos/

saarmaart/368653311/

Viasatellietbeeldenisheelgoedtezien

hoezo’nslordige80%vandeontbossing

indeonmiddellijkenabijheidvande

groterewegengebeurtomdatdatareaal

heelbereikbaaris.Demeestekleine

wegendoorhetwoudzijneigenlijk

illegaalaangelegdomzototdiepin

hetwouddoortedringen.Eenshet

houtgekaptis,blijvendewegenin

gebruikdoorallerleionfrissetypes:van

speculantentotgewapendebandieten.

5.2. ecologie en economie: welkom in

het wilde westen!

Ditisgeenverhaaldatbegintmet‘erwas

eens’.Hetbegintmet‘eris’,ofbeternog

‘erzijn’.Erzijnimmersmaarliefstomen

bijde215inheemsegroepeninBrazilië,

samenzo’n350000indianen!Nuisdat

geencijferomlyrischoverteworden.

SindsdekomstvandeEuropeaneninhet

beginvande16deeeuwzijnerhonderden

groepenverdwenenenhetispassinds

detweedehelftvandevorigeeeuwdat

hunaantalzichhersteltdankzijeen

doorgedrevenbeschermingspolitiekvan

deBraziliaanseoverheid.Datwasooit

welanders.Ongeveer45jaargeleden

greephetBraziliaansemilitairebewind

demachtenschafteallepolitieke

partijenaf.Hetwashetstartschotvoor

eengrootschalige‘internekolonisatie’.

Onderhetmotto‘Brazilië,landvande

toekomst’werdenduizendenaangezet

omzichinhetnoordenvanhetlandte

vestigenenerdeenormerijkdommen

aanteboren.Dezemensenwarende

pioniersdieervoorgezorgdhebben

datBraziliëvandaageenvande

belangrijksteeconomieënterwereldis.

Maartegenwelkeprijs?Bitterweinig

ondernemershieldenvolenkeerden

algauwterugnaardesteden.De

mensendieoverdenieuwewegenhet

binnenlandintrokken,brachtenallerlei

ziektenmeewaartegendeindianenniet

bestandwaren,netzoalshunEuropese

voorgangersaldieeeuwenvoordien.

Ondertussenprobeerdedeoverheid

hetgebiedteontsluitendoormiddel

vandeaanlegvaneengrotesnelweg

dwarsdoorhetgebied.Grotestukken

boswerdengerooidzonderrekeningte

houdenmetdebeschermdestatusvan

hetland.DeTransamazônicaistotop

dedagvanvandaagdevoornaamste

(auto)routeinhetnoordenentrekt

eenlijnvanoostnaarwestdoor1770

kmwoud.Ontbossingendeuitstoot

vanvrachtwagensdieopdieselrijden,

makendatBraziliëopeenplaatsjekan

rekenenindetoptienvanlandenmetde

grootsteuitstootvanbroeikasgassenter

wereld.

ontbossing

Sindsdejaren1960is20%vanhet

Amazonewoudverdwenen,m.a.w.op50

Omdeordedienstenopeendwaalspoor

tebrengen,trachtmenallesporenuit

tewissenendewegenteverleggen.Zo

latenzeuitschijnendatzealtijdopdie

plaatsgewerktengewoondhebben.

wie zijn de grilagem?

Dezemensenwordengrilagem

genoemdomdatzekrekels

(grilo)gebruikenbijhet

kunstmatigverouderenvan

eigendomsdocumenten.De

documentenwordenineenschuif

bewaardsamenmeteenpaar

uitgehongerdekrekels.Deschade

diedebeestjestoebrengenaande

papierenmakendatzeerouder

uitzienzodatdeoverheidmoet

gelovendatdegrondenaljarenin

handenvandezemensenzijn.

Deoverheidvechttegendezefraude

metbehulpvaneensysteemvan

elektronischecertificatenvoorde

exploitatievanhetwoudensurveilleert

hetgebiedmetsatellieten.Nietdathet

watuitmaakt,wanterisnietgenoeg

41

tebeschermen:parken,reservaten,

beschermdezones,autochtonegebieden

enz.Hetlijktwatuittehalenomdathet

ritmevandekapvertraagdis.Ongeveer

15%vanhetBraziliaanseAmazonewoud

isbeschermdalsnationaaloffederaal

park.Opminstensdehelftdaarvan

maggeenmenselijkeactiviteit

uitgeoefendworden,opdeandere

helftwel,zolanghetmaarduurzaamis.

Ongeveereenkwartvandeoppervlakte

isvoorbehoudenaandeautochtone

bevolking.

bevolking

Tegelijkmetdeontsluitingvanhet

noordenzettedeoverheidinitiatieven

opomdeinheemsebevolkingte

beschermen.Hetdoelwastelkens

deintegratievandeinheemse

bevolkingindeBraziliaanseeconomie/

moderniteitdooronderanderewinkels,

postkantoren,apothekersenheuse

permanentedorpentebouwen.De

maatregelensloegenhelemaalnietaan

bijdelokalebevolkingmetalsresultaat

datderegeringhetopgafindeillusie

datdemissiegeslaagdwas,menhad

gedaanwatmenkon.Dithoofdstukuit

personeel/politie/materiaalomde

opvolgingvandecrimineleactiviteiten

teverzekerenendusboetesuitte

schrijven.

Eenvandebelangrijksteredenenvoor

deontbossinginBraziliëisderunder-

ensojateelt.Braziliëisdegrootste

uitvoerdervanrundvleesendetweede

grootsteexporteurvansoja(nade

VS).Beideteeltenvergenuitgestrekte

gebiedenwaarvoorhetwoudmoet

wijken.Omsojatelatengroeienzonder

debodemaltesneluitteputten,zijn

ergrotehoeveelhedenmeststoffenen

pesticidennodig.Deindianengroepen

uitMatoGrossohebbendezepraktijken

algeregeldaangekaartbijdeoverheid

omdatdezestoffeninhetbodemwater

terechtkomenendusrivierenenstromen

vergiftigenwaardoordevissensterven.

Sneualsjevandevisvangstleeft.

Deinheemsegroependieinderegio

wonen,vormeneenheelefficiënte

barrièretegendeachteruitgangvanhet

woud.Opsatellietbeeldenisduidelijkte

zienwaarzewonen:groeneeilandjeste

middenvandewoestenij.Erzijnallerlei

maatregelenvankrachtomhetwoud

deBraziliaansegeschiedenisisbepalend

geweestvoordemanierwaaropde

Braziliaansebevolkingvandaagnaar

deindianenkijkt.Omdatzenietkonden

aardenin‘debeschaving’iseengroot

deelvandebevolkingvanmeningdatde

inheemsennietsbijdragenaanBrazilië,

zebrengengeen‘cultuur’.

wat is Funai?

In1967werddeFUNAI(Fundação

Nacional do Índio)opgerichtnadat

depubliekeopiniezichmondiaal

begonteinteresserenvoorhet

lotvandeinheemsebevolking

naalarmerendeberichtenover

mishandelingvanindianen

(Figueiredo rapport).Bureaucratie,

corruptie,eentekortaanmensen

enmiddelen,hetzijnmaareen

paarproblemenwaarmeedeFUNAI

ookvandaagnogtekampenheeft.

Deorganisatiestaatgrotendeels

machteloostegenoverde

grootschaligevernietigingvande

beschermdegebiedenendeeffecten

diedatheeftopdeindianen.

http://www.funai.gov.br/

Pasin1987werdofficieelerkenddat

onnodigcontacteninmengingmetde

internekeukenvandeindianengroepen

dezebevolkingsgroepmeerkwaaddan

goeddoet.Enindegrondwetvan1988

(ziebijlage2)tenslotte,werdende

oorspronkelijkerechtenvandeinheemse

42

de belo monte-dam

Bekijkhetvolgendefilmpje:

http://www.youtube.com/

watch?v=9Noj3Jmev4U&NR=1

In1975rijptehetplanomeenreeks

hydro-elektrischedammentebouwen

opdebovenloopvandeXingurivier.

Naeenhoopherzieningenbeslistede

Braziliaanseoverheidin1987twee

grotedammentebouwen:ééninBelo

MonteenééninAltamira.Dezeplannen

stuittenopeenwareorkaanvanprotest,

vooralvandeinheemsegroependiein

hetgebiedwonen.In1989organiseren

dezeindianengroependeI Encontro

das Nações Indígenas do Xingu(Eerste

bijeenkomstvandeautochtonenaties

vandeXingu),ookweldeAltamira

Gatheringgenoemd.

bevolkingophetlanddatzetraditioneel

bewoneneindelijkbeschermd.Het

gebieddatvoorbehoudenwordtvoorde

indianenissindsdiensterktoegenomen

watinbepaaldekringenvoorwrevel

zorgt.Hetlijktimmersoneerlijkdat

zoveelrijkgebiedinhandenisvan

enkelen(dieer‘niets’meedoen)ener

wordtdoorsommigen,denkaande

grilagem,danookheelcreatiefmetde

wettenomgesprongen.

NadeaanlegvandeTransamazônica

werdengrotestukkenbosvernietigd

voorgrotehydro-elektrischeprojecten,

graslandvoorhethoudenvanrunderen

ofakkerlandvoordeaanplantingvan

soja.Hetgevolgisdatdegebiedendiebij

wetvoorbehoudenzijnaandeinheemse

bevolkingzienderogenslinken.Het

lawaaivanhetrooienvandebomen

endeindustriejaagtallerleidierenop

zodatdiesamenmetdemensenop

eenveeltekleineoppervlaktemoeten

overleven.Hetbodemwaterwordt

nietmeervastgehoudendoorbomen

omdatdieernietmeerzijn,duszijn

overstromingenjaarlijksekost.Het

regenwoudiseenbiotoopdiezichzelf

instandhoudt,m.a.w.alserteweinig

bomenzijn,iserteweinigneerslagen

drogengrotestukkenwouduitwaardoor

hetrisicoopbosbrandenweertoeneemt.

Eenandergevolgiseendalingvande

waterspiegelwaardoortallozedorpen

wordenafgesnedenvandebuitenwereld

omdathun(water)wegenletterlijk

opdrogen.Wolkenschadelijkepesticiden

afkomstigvandesojaplantagesdrijven

overhetgansegebiedenmakenmens,

dierenplantenziek.

Deconflictenwaarmeehetgevechtom

grondinBraziliëgepaardgaat,hebben

altijdopheelwatmedia-aandacht

kunnenrekenen.Debrutaliteitwaarmee

dezestrijdgevoerdwordt,isdanook

indrukwekkend.Naaraanleiding

vandenieuwe,versoepeldeboswet

diederegeringRousseffinjuni2011

goedkeurde,zijnminstenszesactivisten

gedood.Vuurwapens,machetesen

bulldozersmakendedienstuiteneen

inefficiënte,corrupteoverheidziet

letterlijkdoordebomenhetbosniet

meer.

Bijlage 2: grondwet 1988

wie was tuíra?

DeKayapóstrijdsterTuírazorgde

in1989voorheelwatopschudding

toenzemethaarmachetelangs

hetgezichtstreekvanJoséAntônio

MunizLopes,eenvertegenwoordiger

vandeelektriciteitsmaatschappij

Eletrobrás,omhetprotestkrachtbij

tezetten.

> Tuira

Bron:http://blog.witness.org/2011/03/

dams-and-human-rights-using-video-to-

resist-evictions/

43

hunlandgezetworden,maarzullenop

anderemanierendegevolgenvande

dammoetenondergaan.Hetverleggen

vandrogeenoverstroomdegebiedenen

deimpactdaarvanopdefauna,floraen

transportmogelijkhedenzalhunleven

grondigveranderen.Endanmogenwe

nietvergetendatervoordebouwvande

damenzijnreservoirsettelijkevierkante

kilometersbosgerooidmoetworden

waardoorertonnenCO²indeatmosfeer

terechtzullenkomen.

Alsgevolgvandezehevigeprotesten

werdendeplannengrondig

aangepastenwerdereenheleresem

nieuwestudiesoplosgelaten.En

in2007lanceerdedetoenmalige

linksepresidentLuladaSilvaeen

grootschaliginvesteringsprogramma

omdeBraziliaanseeconomieeen

boosttegeven,deBeloMonte-damwas

daarineenvandesleutelelementen.

Ondanksaanpassingendiemoesten

vermijdendatbeschermdindiaans

gebiedonderwaterwerdgezet(want

datmagnietvolgensdewet),kwam

hetin2008opnieuwtotgrootschalige

protesten.Devolkerenvanderegio

organiseerdeneentweedebijeenkomst:

Segundo Encontro dos Povos do Xingu,

opnieuwinAltamira.Detoonvande

protestenwasuitermategrimmig.

Erwerdmetmachetesgezwaaiden

vooraanstaandeledenvandeKayapó

dreigdenmetoorlogengeweldals

deplannennietsnelopgeborgen

werden.Erisechtergeensprakevan

ophouden:injuni2011werdendenodige

vergunningenafgeleverdenzijnde

voorbereidingswerkenophetterrein

begonnen.

> Belo Monte

Bron:http://news.bbc.co.uk/2/hi/8633786.

stm

Degevolgenvandebouwvandedam

zijnaanzienlijk.Zozijnerhonderden

vissoortendiealleenvoorkomenin

datspecifiekegebiedvandeXingu,de

zogenaamdeVolta GrandeofGrote

Bocht.Veelvandezesoortenlopen

nuhetrisicouittestervenomdathet

waterafgeleidzalwordennaarde

damengrotestukkenXingudroog

zullenkomentestaan.Ongeveer20000

mensen,vooralkleineboeren,moeten

dannoodgedwongenverhuizenomdat

hunlandenonderwaterzullenlopen.

Deindianenmogenbijwetnietvan

44

verder lezen:

algemene informatie

Erisheelveelinformatieoverde

inheemsebevolkingvanBrazilië

tevindenophetinternetmaarhet

probleemisdatdemeestesitesinhet

Portugeeszijn.ZoookdesitevanFUNAI

(NationaleStichtingvoordeindiaan):

http://www.funai.gov.br/Gelukkigis

erhttp://pib.socioambiental.org/en

eenwebsitewaarjeperindianengroep

informatiekuntopzoekenenbeknopte

inlichtingenoverdewettelijkerichtlijnen

diedeoverheiduitzetomdezemensen

tebeschermen(Engels).Dezeorganisatie

publiceerdeookdeAtlas of Pressures

and Threats to Indigenous Lands in

the Brazilian Amazonendiekanjehier

lezen:http://www.socioambiental.org/

banco_imagens/pdfs/

http://www.indianeninbrasil.nl/(Engels)

http://www.survivalinternational.org/

(Engels)

www.planetattitude.com

(Wayangavereniging,Frans)

http://www.indigenouspeoples.nl/

site3/pages/voorlichting/Dossiers/

DossierINdBrazilie.htm

de klas aan het werk:

seCundair onderwiJs

Klasdebat:splitsdeklasintweeof

meerderegroepjesenlaatzeelkeen

standpuntonderzoeken.Achteraf

wordendeargumentennaastelkaar

gelegd.

•belo monte-dam

>Jebenteentegenstandervandebouw

vandedam.Verdedigjestandpunt.

>Jebenteenvoorstandervandebouw

vandedam.Verdedigjestandpunt.

Meerinformatievindjealvasthier:

-http://www.internationalrivers.org/en/

node/5236(Engels)

-http://messagefrompandora.org/

(Engels)

-http://www.eletrobras.com/elb/main.

asp?View=%7B46763BB8-3B05-432F-A206-

C8F93CC3BA90%7D(Portugees)

-Bijlage 3: artikels www.deredactie.be

•de versoepeling van de boswet

>Jebenteentegenstandervande

versoepeling.Verdedigjestandpunt.

>Jebenteenvoorstandervande

versoepeling.Verdedigjestandpunt.

Meerinformatievindjealvasthier:

-http://www.dewereldmorgen.be/

blog/annick/2011/05/12/te-strenge-

braziliaanse-boswet-onder-vuur

-http://www.dewereldmorgen.

be/artikels/2011/05/25/bekende-

milieuactivist-neergeschoten-in-brazili

-http://www.wwf.org.br/informacoes/

english/?29263/A-law-that-values-the-

standing-forests-sustainable-production-

and-biodiversity-is-what-Brasil-needs

-http://www.youtube.com/watch?v=rSfn

pWeRh_g&feature=related

-http://nos.nl/video/253228-houtkap-

bedreigt-braziliaanse-indianen.html

lager onderwiJs

Gathuiseensindeprovisiekast

rommelenenkijkofjevoedselkunt

vindendatuitZuid-Amerikakomt,of

beternog,uitBrazilië.Probeeropde

verpakkingentevindenwaarhetvoedsel

vandaankomtenduidtdieplaatsdan

aanopeenblindewereldkaartdooreen

tekeningetjevanhetproducttemaken.

http://pib.socioambiental.org/en(Engels)

http://pibmirim.socioambiental.org/en

(Engels,voorkinderen)

http://www.amazon-indians.org/page16.

html(Engels)

http://www.iselinge.nl/Scholenplein/

pabolessen/01022aindianen/index.htm

DONNER,F.,1982,Shabono,Amsterdam.

LAGROU,P.,1994,Het meisje uit de

jungle,Hasselt.

O’HANLON,R.,1988,Tussen Orinoco en

Amazone,Amsterdam.

RUFIN,J.-Ch.,2003,Braziliaans rood,

Amsterdam.

VERSWIJVER,G.,1992,Kaiapó, Amazonië.

De kunst van de lichaamsornamentiek,

Gent.

VERSWIJVER,G.,1996,Mekranoti: Living

Among the Painted People of the

Amazon,München/NewYork.

45hoe een bezoek in de leerplannen in te passen?

andere politieke/economische/sociale

omgeving wonen.

- respect: de eigen beginsituatie

kunnen vergelijken met die van een

ander

- verantwoordelijkheid: effectenbesef

van het eigen denken en handelen.

Al deze punten zijn toepasbaar in

- context 4: omgeving en duurzame

ontwikkeling

> 2. herkennen in duurzaamheid-

vraagstukken de verwevenheid

tussen economische, sociale en

ecologische aspecten en herkennen

de invloed van techniek en beleid

> 4. zoeken naar duurzame

oplossingen om de lokale en globale

leefomgeving te beïnvloeden en te

verbeteren

> 5. tonen interesse en uiten

hun appreciatie voor de natuur, het

landschap en het cultureel erfgoed

- context 7: de socioculturele

samenleving

> 1. beschrijven de dynamiek in

leef- en omgangsgewoonten, opinies,

waarden en normen in eigen en

andere sociale en culturele groepen

Voor het secundair onderwijs sluit de

tentoonstelling aan bij de volgende

vakken:

Geschiedenis, esthetica, godsdienst,

aardrijkskunde

VOETen

- empathie: zich kunnen inleven in de

situatie van de inheemse bevolking

van Brazilië

- esthetische bekwaamheid: de

schoonheid en kunde erkennen in de

voorwerpen die door deze volkeren

gemaakt werden

- kritisch denken: beseffen dat er

meerdere kanten aan een verhaal zijn,

bijvoorbeeld kolonisatie, Braziliaanse

ecologisch/economische politiek

- mediawijsheid: kranten, TV, radio,

internet kunnen gebruiken om

bijkomende informatie op te zoeken

en op de hoogte te blijven van de

situatie op andere continenten.

Zoeken verschillende bronnen en

standpunten op om te kunnen

vergelijken

- een open en constructieve houding:

een interesse kweken in volkeren

die op het eerste zicht in een totaal

> 2. gaan constructief om

met verschillen tussen mensen

en levensopvattingen

> 4. trekken lessen uit historische

en actuele voorbeelden

van onverdraagzaamheid, racisme

en xenofobie

> 6. gaan actief om met de cultuur

en de kunst die hen oomringen

> 7. illustreren de wederzijdse

beïnvloeding van kunst,

cultuur en techniek politiek,

economie, wetenschappen en

levensbeschouwing

46

Ditdossiervoorhetonderwijswerdsamengesteld

naaraanleidingvandeeuropalia-tentoonstelling

‘IndiosnoBrasil’inhetJubelparkmuseumvan

14.10.2011tot19.02.2012

Tekst:NathalieHalgand,Anne-FrançoiseMartin,

ChristineWillemen

Advies:BrigitteFossion&FlorenceCosme

VertalinguithetFrans:ChristineWillemen

VertalinguithetNederlands:DominiqueCoupé

TekstcorrectieNederlandseversie:Klara

Herremans,AnnaVanWaeg

TekstcorrectieFranseversie:DominiqueCoupé

Fotocover:EddyFliers

CoördinatieNederlandseversie:AnnaVanWaeg

CoördinatieFranseversie:Anne-FrançoiseMartin

Vormgeving:Josworld.org

©KMKG2011

Disclaimer:Wegebruiktenonderandere

afbeeldingendiezichindepubliekeruimte

bevinden,maaralsiemandzichbenadeeldvoelt,

gelievedancontactoptenemenmetdeEducatieve

encultureledienst:02/741.72.14ofecd@kmkg.be

47biJlage 1 - maniFest

Wezijnaldieverdachtekatholieke

echtgenotenintoneelstukkenmoe.

Freud3beëindigdehetenigmavan

devrouwenandereangstenvan

gedruktepsychologie.

Watdewaarheidversluierdewas

kleding,eenondoordringbarelaag

tussendeinnerlijkeendeuiterlijke

wereld.Dereactietegengeklede

mensen.DeAmerikaansecinemazal

onshieroverinformeren.

Kinderenvandezon,moedervanalle

levendewezens.Felontmoetenbemind,

metallehypocrisievansaudade4,door

immigranten,slavenentoeristen.Inhet

landvandegroteslang5.

Hetwasomdatwenooitgrammaticale

structurenofverzamelingenvan

oudeplantenhadden.Enwewisten

nietwatsteden,voorsteden,grenzen

ofcontinentenwaren.Luiopde

wereldkaartvanBrazilië.

Eéndeelnemendbewustzijn,één

religieusritme.

maniFesto antropóFago

(Kannibalenmanifest)

OswalddeAndrade,1928

VertalingC.Willemen

Kannibalismeishetenigewatons

verenigt.Sociaal.Economisch.

Filosofisch.

Deenigewetvandewereld.

Deverborgenexpressievanalle

individualismen,vanallecollectivismen.

Vanallereligies.

Vanallevredesverdragen.

Tupiornottupithatisthequestion1.

Tegenelkecatechese.Entegende

moedervandeGracchi2.

Ikbenenkelgeïnteresseerdinwatniet

vanmijis.Dewetvandemens.

Dewetvandekannibaal.

Tegenalleimporteursvaningeblikt

bewustzijn.Voorhettastbarebestaan

vanleven.EnlaatdeheerLevy-Bruhl6

maardeprelogischementaliteit

bestuderen.

WewillendeCaraíbaRevolutie.Groter

dandeFranseRevolutie.Deeenmaking

vanalleefficiënterevolutiesvoorde

vooruitgangvandemens.Zonderons

zouEuropazelfszijnschameleverklaring

vanderechtenvandemensniethebben.

Degoudentijdaangekondigddoor

Amerika.Eengoudentijd.Enallegirls.

Verwantschap.HetcontactmetCaraíba-

Brazilië.Où Villegaignon print terre7.

Montaigne8.Denatuurlijkemens.

Rousseau9.VandeFranseRevolutie

totdeRomantiek,totdeRussische

Revolutie,totdeSurrealistische

Revolutieendetechnologische

barbaarsheidvanKeyserling10.

Wegaanvoort.

Wewerdennooitgekerstend.Weleven

volgensdewetvandeslaapwandelaar.

WededenChristusgeborenwordenin

Bahia.OfinBelém11doPará.

Maarwestondennooitdegeboortevan

delogicaonderonstoe.

TegenVaderVieira12.Hijslootonzeeerste

leningafomeencommissietekrijgen.

Deongeletterdekoningzeihem:zetdit

oppapier,maarzonderteveelpraatjes.

Deleningwerdafgesloten.Braziliaanse

suikerwerdweggeschreven.Vieiraliet

hetgeldinPortugalenbrachtonsenkel

depraatjes.

Degeestweigertgeestzonderlichaam

teconcipiëren.Antropomorfisme.

Denoodzaakvaneenkannibalistisch

vaccin.Omonsevenwichttebewaren

tegendereligiesvandemeridiaan.

Enexterneinquisities.

Wekunnenenkelantwoordenaan

dehorendewereld.

Wehaddendejuistecodificatievan

wraak.Wetenschap,decodificatievan

magie.Kannibalisme.Depermanente

transformatievanTaboeintotem13.

48

Wehebbenhetcommunismealgehad.

Wehebbendesurrealistischetaalal

gehad.Degoudentijd.

CatitiCatiti

ImaraNotiá

NotiáImara

Ipeju16

Demagieenhetleven.Wehadden

relatiesenverdelingvantastbare

goederen,morelegoederen,en

koninklijkegoederen.Enwewisten

hoemysterieendoodomtezetten

metbehulpvanenkelegrammaticale

vormen.

IkvroegeenmanwatdeWetwas.Hij

antwoorddedathetdeverzekering

wasvandevolledigeuitoefeningvan

mogelijkheden.DezemanheetteGalli

Mathias17.Ikathemop.

Enkeldaarwaarmysterieis,isgeen

determinisme.Maarwatheeftdatmet

onstemaken?

Tegendeverhalenvanmensendie

inCaboFinisterra18beginnen.De

Tegendeomkeerbarewerelden

geobjectiveerdeideeën.Waarvan

kadaversgemaaktworden.De

stopzettingvandynamischdenken.

Hetindividualsslachtoffervan

hetsysteem.Bronvantraditionele

onrechtvaardigheden.Vanromantische

onrechtvaardigheden.Endevergeten

innerlijkeveroveringen.

Routes.Routes.Routes.Routes.Routes.

Routes.Routes.

HetCaraíbainstinct.

Doodenlevenvanhypothesen.Van

devergelijkingik,deelvandekosmos

tothetaxiomakosmos,deelvanhetik.

Levensonderhoud.Kennis.Kannibalisme.

Tegendeplantenelites.Incommunicatie

metdeaarde.

Wewerdennooitgekerstend.Wehadden

hetcarnaval.DeIndiaanverkleedalseen

senatorvanhetRijk.InderolvanPitt14.

Offigurerendindeopera’svanAlencar15

metveelfatsoenlijkePortugeseemoties.

ongedateerdewereld.Nietondertekend.

ZonderNapoleon.ZonderCaesar.

Debevestigingvandevooruitgangdoor

middelvancatalogientelevisies.Enkel

detoestellen.Endebloedtransfusies.

Tegenantagonistischesublimaties.In

snellezeilschepenovergebracht.

Tegendewaarheidvanhetvolkder

missionarissen,gedefinieerddoorde

wijsheidvandekannibaal,deVisconde

deCairú19:–hetiseenleugendietelkens

herhaaldwordt.

Maarhetwarengeenkruisvaardersdie

hierkwamen.Hetwarenvluchtelingen

vaneencultuurdieweaanhetopeten

zijn,omdatwesterkzijneneven

wraakzuchtigalsJabuti20.

AlsGodhetbewustzijnisvanhet

ongecreëerdeuniversum,danis

Guaraci21demoedervanallelevende

wezens.Jaci22isdemoedervanalle

planten.

Wehaddengeenspeculatie.

Maarwehaddenwaarzeggerij.We

haddenpolitiekdiedewetenschapvan

dedistributieis.Eneensocio-planetair

systeem.

Demigraties.Devluchtvaneentoestand

vanverveling.Tegenstedelijkesclerose.

TegendeConservatievenenspeculatieve

verveling.

VanWilliamJames23enVoronoff24.

TransfiguratievanTaboeintotem.

Kannibalisme.

Depaterfamiliasendecreatievan

deFabelvandeOoievaar:eenechte

onwetendheid+eengebrekaan

verbeelding+eengevoelvanautoriteit

voornieuwsgierigenakomelingen.

Wemoetenvertrekkenvanuiteen

diepgaandatheïsmeomhetideevan

Godtebereiken.MaardeCaraíba

haddendatnietnodig.OmdatzijGuaraci

hadden.

Hetgecreëerdeobjectreageertzoalsde

GevallenEngelen.SindsdiendwaaltMozes

rond.Watheeftdatmetonstemaken?

49

TegenAnchietadiedeelfduizend

maagdenbezingt29,inhetlandvan

Iracema30–depatriarchJoãoRamalho31

destichtervanSaoPaulo.

Onzeonafhankelijkheidwerdnogniet

uitgeroepen.EentypischezinvanDom

JoãoVI–Mijnzoon;zetdezekroonopje

hoofd,vooreenofandereavonturierhet

doet!Latenwedemonarchieverdrijven.

HetisnoodzakelijkditBragança32-elan

kwijtteraken,deverordeningenen

snuiftabakvanMariadaFonte33.

Tegensocialewerkelijkheid,gekleed

enverdrukkend,gedefinieerddoor

Freud–inwerkelijkheidzijnwezonder

complexen,zonderkrankzinnigheid,

zonderprostitueesenzonder

gevangenisseninhetPindorama

matriarchaat.

OswalddeAndrade,inPiratininga,

Jaar374vanhetinslikkenvanbisschop

Sardinha34

VoordatdePortugezenBrazilië

ontdekten,hadBraziliëhetgeluk

ontdekt.

TegendeIndiaanmetdetoorts.

DeindiaansezoonvanMaria,het

petekindvanCatharinadeMediciende

schoonzoonvanDomAntôniodeMariz25.

Vreugdeishetechtebewijs.

InhetPindorama26matriarchaat.

Tegenherinneringdebronvan

gewoonte.Depersoonlijkeervaring

hernieuwd.

Wezijnconcreet.Wehoudenrekening

metideeën,wereageren,weverbranden

mensenopopenbarepleinen.Latenwe

komafmakenmetideeënenandere

soortenvanverlamming.Doormiddel

vanroutes.Geloveninonzetekens,onze

instrumentenenonzesterren.

TegenGoethe27,demoedervande

Gracchi,enhethofvanDomJoãoVI28.

Gelukisdevuurproef.

DestrijdtussenwatwijdeGeschapenen

endeOngeschapenenzoudenkunnen

noemen–doordevoortdurende

tegenstellingtussendemensenzijn

Taboe.Dedagdagelijkseliefdeen

dekapitalistischemodusvivendi.

Kannibalisme.Absorptievande

heiligevijand.Omhemineentotem

tetransformeren.Hetmenselijke

avontuur.Hetaardsedoel.Echter,

enkeldezuivereelitekonvleselijk

kannibalismerealiseren,datdehoogste

zinvanhetlevenbrengtenalhetkwaad

datFreudidentificeerdevermijdt,dat

religieuzekwaad.Hetresultaatisgeen

sublimatievanhetseksueleinstinct.

Hetisdethermometrischeschaalvan

hetkannibalistischeinstinct.Ishet

aanvankelijkvleselijk,danwordthet

facultatiefencreëerthetvriendschap.

Ishetgenegenheid,wordthetliefde.Is

hetspeculatief,wordthetwetenschap.

Hetwijktafenverandert.Webereiken

dedegradatie.Inbasaalkannibalisme,

verdichtenmetonzechristelijkezonden

–afgunst,woeker,lasterofmoord.Een

plaagvandezogenaamdebeschaafden

engekerstenden,iswaarwetegen

handelen.Kannibalen.

50

11DeAndradegebruiktBelémomdatdenaamdoetdenkenaanBethlehem,waarChristusgeborenis.12AntónioVieira(1608-1697)waseenPortugesejezuïetendiplomaatdiebekendstondalseengrootspreker.13‘Totem en Tabu.Gelijkenissen tussen het mentale leven van wilden en neuroten’iseensleutelwerkvanSigmundFreuduit1930.Totemstaatvoorhemvoorhet‘primitieve’entaboevoorhet‘beschaafde’en‘paternalistische’.DeAndradewilnetwegvandeopgelegdebeschavingende‘vaders’.14WilliamPitt(1759-1806)waseenBritsstaatsmandiemeedeEngelsekolonialepolitiekuitdacht.15HetboekO GuaranívanJosédeAlencar(1829-1877)uit1857werdverwerkttoteenopera.Hetstukopendein1870indeScalavanMilaan.16Nieuwe maan, o nieuwe maan, blaas iedere mens herinneringen aan mij in.UitO Selvagem(Dewilden)vanJoséVieiraCautodeMagalhães(1837-1898)17AfgeleidvangalimatiaswatinhetFranszoveelbetekentalswartaalofnonsens.18DeKaapFinisterraligtinhetN-WvanSpanje.DenaamisafgeleidvanhetLatijn finis terraewatzoveelbetekentalsheteindevandewereld.19JosédeSilvaLisboa(1756-1835)overtuigdekoningDomJoãoVIdeBraziliaansehavensopentezettenvoorallenatiesdiePortugalgoedgezindwaren.20JabutiisdemythologischelandschildpadvanhetNoorden,volgensdeindianen.Hijisdebedrieger.21GuaraciisdezonnegodindeGuaraní-mythologieencreëerdeallelevendewezens.22JaciisdemaangodindeGuaraní-mythologieencreëerdealleplanten.23WilliamJames(1842-1910)waseenAmerikaansepsycholoogenfilosoofdieschreefovervrijewilenhetmenselijkeinstinct.24SergeVoronoff(1866-1910)waseenFransebioloogdieonderzoekdeednaarverouderingvandemensenhoedietevertragen.25DomAntôniodeMarizishethoofdpersonageuitderomanO GuaranívanJosédeAlencaruit1857.26Pindoramabetekentland van palmbomeninhetTupi.HetisdenaamdieditvolkaandeBraziliaansegebiedengafvóórdekolonialisatie.

1NaarWilliamShakespeare’sdramaHamletuit1602:“To be or not to be, that is the question”(ActIII,SceneI)2DeGracchileefdeninde2deeeuwv.Chr.DezetweeRomeinsepoliticitrokkenzichhetlotvandearmerenaanenwerdendaaromgedood.Hunmoeder,Cornelia,wordtherinnerdalseenstrengeendeugdzamevrouwdiehaarlevenvolledigaandeopvoedingvanhaarzonenwijdde.DeAndradebeschrijfthaaralsdeslechtemoederdiehaarkinderengrootbrengtvolgens‘dewet’vandebeschaving.3SigmundFreud(1856-1939)wasdegrondleggervandepsychoanalyse4DitwoordistyperendvoordePortugesecultuurenmoeilijktevertalen.Debetekeniservanhoudtergenshetmiddentussennostalgie,heimweeenmelancholie.5Degroteslangwaarnaarverwezenwordtisdecobra grande,ookwelboiúnaofmboiaçu,eenmachtigmythischdierdatindeAmazonerivierenzouleven.6LucienLévy-Bruhl(1857-1939)waseenFranseantropoloogdieonderzoekdeednaardenkprocessenbijprimitievevolkeren.Hijsteldedatde‘primitieve’geesttotaalandersgestructureerdisdande‘beschaafde’.7HierwordtverwezennaardeFransekolonialeinspanningendieeenkortsucceskendenmetla France antarctiqueinRiodeJaneiro(1555-1567).8MicheldeMontaigne(1533-1592)waseenFransefilosoofenéénvandeeerstendiehetconceptvande‘nobelewilde’gebruikt.In1580schreefhijeenessaygetiteldDes Cannibales (Over Kannibalen).http://www.bribes.org/trismegiste/es1ch30.htmvoordeFransetekstenhttp://public.wsu.edu/~wldciv/world_civ_reader/world_civ_reader_2/montaigne.htmlvoordeEngelse.9Jean-JacquesRousseau(1712-1778)waseenFransefilosoofdiesteldedatde‘natuurlijkemens’,of‘nobelewilde’,eenvoetjevoorhadopdeWesterse(jaloerse,bezitterige,…)mens.10HermannGrafKeyserling(1880-1946)waseenDuitsefilosoofdierotsvastgeloofdeininternationaledemocratischeprincipestegenovernationalismeenmilitarisme.

27JohannWolfgangvonGoethe(1749-1832)waseenDuitseromantischeschrijver.ZijnbekendstewerkisDie Leiden des junge Werthersuit1774.28DomJoãoVI(1776-1826)waskoningvanPortugal.In1807moestdeKoninklijkefamilienaarBraziliëvluchtennadeNapoleontischeinvasievanPortugal.ZijnzoonPeterriepin1822deBraziliaanseonafhankelijkheiduit.29JuandeAnchieta(1462-1523)waseenSpaansecomponistenzanger.DeelfduizendmaagdenwaarvansprakeiseenreliekwaaroverdeAnchietaeenlanggedichtschreef.30IracemaishethoofdpersonageuitdegelijknamigeromanvanJosédeAlencaruit1865.31JoãoRamalhowaséénvandeeerstePortugesekolonisatoren.HijhuwdeeenTamoia-Indiaanseenorganiseerdehetindiaanseverzettegendemissionarissen.32DePortugesekoningenindeperiodevandeonafhankelijkheidwarenvandeBragança-dynastie.33MariadaFontewaseenconservatieve,Portugeesgezindevrouw.34DeAndradetelthierterugnaarhetjaar1554,hetjaardatbisschopPeroSardinhawerdopgegetendooreengroepTupi.

51biJlage 2 - grondwet

bodemrijkdommen,rivierenenmerenin

diegebieden.

§ 3Hetgebruikvanwaterhulpbronnen,

waaronderenergetischpotentieel,

magenkelgeëxploiteerdwordeben

mineralerijkdommenopdeIndiaanse

grondenkunnenalleenonderzochten

ontgonnenwordenmettoestemming

vanhetNationaalCongres,nahethoren

vandegetroffengemeenschappenende

deelnameaanderesultatenvanzulke

ontginningzalverzekerdwordenzoals

bijwetwerdvastgelegd.

§ 4Degebiedenbedoeldinditartikelzijn

onvervreemdbaarenderechtendaarop

zijnnietonderworpenaanbeperkingen.

§ 5HetisverbodenomIndiaanse

groepenvanhungebiedente

verwijderen.Behalvead referendumvan

hetNationaalCongresingevalvaneen

rampofeenepidemiediehunpopulatie

ingevaarbrengt,ofinhetbelangvan

desoevereiniteitvanhetland,na

goedkeuringdoorhetNationaalCongres

metdiegarantiedatmenonmiddellijk

kanterugkerenzodrahetgevaar

gewekenis.

§ 6Handelingenmethetoogop

bezetting,bestuurenbezitvande

braziliaanse grondwet van 05 oktober

1988 – hoofdstuk viii, artikel 231

Desocialeorganisatie,gewoonten,

talen,geloofentraditiesvandeIndianen

evenalsderechtenopdegebiedendie

zetraditioneelbezetten,zullenerkend

worden.HetisdeplichtvandeUnieze

aftebakenen,tebeschermenenrespect

vooralhuneigendommenteverzekeren.

§ 1Degebiedendievanoudsher

bewoondwerdendoordeIndianen

zijndiewaaropzepermanent

wonen,diezegebruikenvoorhun

productieactiviteiten,dieonmisbaar

zijnvoorhetbehoudvandenatuurlijke

hulpbronnendienodigzijnvoorhun

welzijnenvoorhunfysiekeenculturele

cultuur,volgenshungebruiken,

gewoontenentradities.

§ 2Degebiedendievanoudsher

bewoondwerdendoordeIndianen

zijnhunblijvendbezit,enmenzalhet

exclusievevruchtgebruikhebbenvande

gebiedenbedoeldinditartikelof

deexploitatievandenatuurlijke

bodemrijkdommen,rivierenenmeren

diedaarinliggen,zijnnietigenhebben

geenlegalegevolgen,behalvealshet

algemeenbelangvandeUnieinhet

gedrangkomt,zoalsvoorzienineen

bijkomendewet.Zulkenietigheidzal

niethetrechtopvergoedingvoorzienof

hetaanklagenvandeUnie,behalvein

watbetreftverbeteringenkomendevan

bezettingtergoedertrouw,opdemanier

dievoorgeschrevenwordtdoordewet.

52biJlage 3

(foto)zullendebouwherenvandedam

moetenvoldoenaanergstriktevoorwaarden

ophetvlakvanmilieubescherming.

Maarvolgensdemilieubewegingzaldeloop

vandeXingudoordenieuwedamworden

veranderd,metcatastrofalegevolgenvoor

hetAmazonewoudenvoorhetvisbestand

inderivier.500vierkantekilometerland

zouonderwaterkomentestaan,watdan

weergevolgenzouhebbenvoorruim40.000

mensen.Hetprotesttegendemogelijkbouw

vandedamblijftdanookaanhouden.

DeBeloMonte-dammoetdeoptweena

grootstewaterkrachtcentraleterwereld

worden,nadeDriekloven-daminChinaen

deItaipu-damopdegrenstussenBraziliëen

Paraguay.Hetisdebedoelingdatdenieuwe

centraleelektriciteitzalleverenaan23

miljoenBraziliaansegezinnen.

DeBraziliaanseeconomieheeftweinigof

niettelijdengehadvandewereldwijdecrisis

enblijftgroeien.

Mededaardoorheefthetlandeengroeiende

behoefteaanenergie.

http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/

buitenland/1.708382

brazilië plant nieuwe grote

waterkrachtcentrale

di 02/02/2010 - 17:31de braziliaanse

regering heeft een milieuvergunning

verleend voor de bouw van een

controversiële waterkrachtcentrale in het

amazonegebied. volgens de milieubeweging

is de belo monte-dam een bedreiging voor

grote delen van het regenwoud en voor

enkele inheemse indianenstammen.

TegendemogelijkebouwvandeBelo

Monte-damopdeXingu-rivier,eenzijrivier

vandeAmazoneindenoordelijkedeelstaat

Para,wordtaljarenlanggeprotesteerd.De

aanvankelijkebouwplannenwerdeninde

jaren90afgevoerdnaeengolfvanprotestin

binnen-enbuitenland.

VolgensdeBraziliaanseregeringzijnde

plannennuzoaangepastdatdeindiaanse

stammeninderegionietwordenbedreigd.

VolgensministervanMilieuCarlosMinc

brazilië gaat toch belo monte-dam bouwen

vr 27/08/2010 - 11:24brazilië heeft het

licht op groen gezet voor de bouw van

de omstreden belo monte-dam en een

krachtcentrale op de Xingu-rivier in het

braziliaanse amazonegebied. de dam zou

de op twee na grootste dam ter wereld

worden.

HetwasdeBraziliaansepresidentLuisInacio

LuladaSilvazelfdiezijnhandtekeningheeft

gezetondereencontractmethetbedrijf

NorteEnergiavoordebouwvandeBelo

Monte-dam.Opvollecapaciteitzoudedam

energiekunnenleverenvoorzo’n26miljoen

mensen,datisdebevolkingvandestadSao

Paulo.

TegendebouwvandeBeloMonte-damop

deXingu-rivier,eenzijriviervandeAmazone

indenoordelijkedeelstaatPara,wordt

aljarengeprotesteerd.Deaanvankelijke

bouwplannenwerdenindejaren90

afgevoerdnaeengolfvanprotestinbinnen-

enbuitenland.

VolgensdemilieubewegingisdeBelo

Monte-dameenbedreigingvoorgrote

delenvanhetregenwoudenvoorenkele

inheemseindianenstammen.Zo’n500km²

landzouonderwaterkomentestaan.

Daardoormoetenminstens50.000indiaanse

inboorlingengedwongenverhuizen.

Verschillendeberoemdhedenhebben

zichaangeslotenbijhetprotesttegende

dam,zoalsfilmregisseurJamesCameron

(“Avatar”)enactriceSigourneyWeaver.In

aprilbrachtenbeidennogeenbezoekaande

streek(fotolinks).

InfebruarivanditjaarhaddeBraziliaanse

regeringaleenmilieuvergunning

gegevenvoordebouwvandedam.

Milieuverenigingenoverdehelewereld

probeerdenmetmanenmachtalsnogte

voorkomendatdedamereffectiefzou

komen,maartevergeefs.Deregeringzegt

datdeargumentenoverhetmilieuende

verhuisvandeinboorlingennietopwegen

tegendetewerkstellingendeontwikkeling

vanhetgebied.

http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/

buitenland/1.852033