Listy Starego Diabla Do Mlodego

8/8/2019 Listy Starego Diabla Do Mlodego

1/35

Clive Staples Lewis

- LISTY STAREGO DIABA DO MODEGO -

Przedmowa do wydania pierwszego

Nie mam zamiaru tumaczy, jakim sposobem korespondencja, ktr obecnie ofiaruj publicznoci, wpada wmoje rce.

Jeli chodzi o diaby, istniej dwa rwnie wielkie, a rwnoczenie przeciwstawne sobie bdy, w ktre moe popa naszepokolenie. Jednym z nich jest niewiara w ich istnienie. Drugim wiara i przesadne, a zarazem niezdrowe interesowanie si nimi.Oni sami s jednakowo zadowoleni z obu bdw i z t sam radoci witaj zarwno materialist, jak i magika. Sposb

pisania, uyty w tej ksice, moe sobie atwo przyswoi i spoytkowa kady, kto raz zapozna si z t sztuk. Jednakowoosoby niewaciwie usposobione lub pobudliwe, ktre mogyby zrobi z tego zy uytek, niech si jej ode mnie nie ucz.Radz czytelnikom nie zapomina, e diabe jest kamc. Jest rzecz oczywist, e nie wszystko, co Krtacz 1) mwi, jest prawd; nawet z jego wasnego punktu widzenia. Nie prbowaem utosamia ktrejkolwiek z ludzkich istotwzmiankowanych w listach; lecz wydaje mi si mao prawdopodobne, aby portrety takiego na przykad Fr. Spike'a lub matkipacjenta byy cakowicie wierne. W Piekle, podobnie jak na Ziemi, istniej sdy oparte na pragnieniach.

Na zakoczenie musz doda, e nie usiowaem ustali chronologii listw. Okazuje si, e list numer 17 by napisanyprzed wprowadzeniem cisych ogranicze ywnociowych. Lecz na og diabelska metoda oznaczania czasu zdaje si niepozostawa w adnym stosunku do czasu ziemskiego i nie usiowaem jej odtworzy. Historia wojny europejskiej, pozawypadkami, ktre od czasu do czasu dotyczyy duchowego stanu pojedynczej ludzkiej istoty, wyranie nie interesowaaKrtacza.

C.S. Lewis, Magdalene College, 5 lipca. 1941

Przedmowa do wydania dwudziestego czwartego

Listy Screwtape'a opublikowano w czasie II wojny wiatowej w czasopimie "Guardian" (ktre obecnie ju sinie ukazuje). Mam nadziej, e nie przyspieszyy koca tego czasopisma, ale na pewno pozbawiy go jednego ze staychczytelnikw. Pewien wiejski duchowny napisa do redaktora czasopisma, e rezygnuje z prenumeraty, a uzasadni to tym, e"znaczna cz porad udzielanych w tych listach wydawaa mu si nie tylko bdna, lecz zdecydowanie diaboliczna".

Generalnie jednakListy spotkay si z przyjciem, o jakim nigdy nie niem. Recenzje byy albo pochwalne, albo penetakiej irytacji, jaka przekonuje autora, e trafi w sedno; liczba sprzedawanych egzemplarzy bya od pocztku - wedug moichkryteriw - ogromna i nadal utrzymuje si na takim poziomie.

Oczywicie, powodzenie sprzeday nie zawsze odpowiada temu, czego autorzy oczekuj. Gdyby wnioskowa o

poczytnoci Pisma witego w Anglii, na podstawie liczby sprzedawanych egzemplarzy, mona by doj do bardzo bdnychwnioskw. Podobnie - zachowujc wszelkie proporcje - ma si sprawaz Listami Screwtape'a.

Jest to rodzaj ksiki, ktr obdarowuje si chrzeniakw: rodzaj lektury, ktra bywa czytana na gos podczas dniskupienia. Jest to nawet, co zauwayem z gorzkim umiechem, rodzaj lektury grawitujcej w kierunku gocinnych pokoisypialnych, by tam wie niczym nie zakcony ywot w towarzystwie takich pozycji jakPoradnik drogowca, John Inglesantczy ycie pszcz. Czasami kupowana bywa z powodw jeszcze bardziej upokarzajcych. Jedna z moich znajomychzauwaya, e modziutka praktykantka, ktra w szpitalu podawaa jej termofor, czytaa Listy Screwtape'a. Odkrya rwnie,dlaczego. "Widzi pani - powiedziaa dziewczyna - ostrzeono nas, e na egzaminach, po pytaniach merytorycznych itechnicznych, siostry przeoone i inne osoby pytaj czasem o oglne zainteresowania. Najlepiej jest powiedzie, e si coczytao. Wic dali nam wykaz okoo dziesiciu ksiek, ktre zazwyczaj uchodz za do dobre, i powiedzieli, e powinnimyprzeczyta przynajmniej jedn z nich." "I ty wybraaListy Screwtape'a?""No tak, oczywicie, byy najciesze."

Mimo to, jeli pomin tego rodzaju nietypowe przypadki, ksika ta miaa na tyle licznych prawdziwych czytelnikw, e

warto odpowiedzie na niektre pytania, ktre jej lektura wzbudzia w ich umysach. Najczciej stawiane mi pytanie to: czy jarzeczywicie "wierz w Diaba".Ot, jeli przez okrelenie "Diabe" rozumiemy moc przeciwstawn Bogu i, jak Bg, samoistn od pocztku

wszechczasw, to odpowied brzmi oczywicie "Nie. Poza Bogiem nie istnieje adna istota, ktra nie byaby stworzona. Bgnie posiada istoty przeciwstawnej. adna istota nie mogaby osign stanu "doskonaego za" przeciwstawnego doskonaemudobru Boga; bo gdybymy usunli na bok wszelkie jej rzeczy dobre (inteligencj, pami, energi i samo istnienie), nic by zniej nie pozostao.

Poprawnie postawione pytanie brzmi: czy ja wierz w diaby. Tak, wierz. To znaczy, wierz w istnienie aniow iwierz, e niektre z nich przez naduycie swej wolnej woli stay si wrogami Boga i, w nastpstwie tego, naszymi wrogami.Anioy te moemy nazywa diabami. Nie rni si one w swej naturze od dobrych aniow, lecz natura ich jestzdeprawowana.Diabejest przeciwiestwem anioa tylko w takim znaczeniu jak Zy Czowiek jest przeciwiestwem DobregoCzowieka. Szatan, przywdca diabw lub ich dyktator, jest przeciwiestwem nie Boga, lecz Michaa Archanioa.

Wierz w to nie w tym sensie, e jest to czci mojej wiary, lecz e jest to jedno z moich przekona. Moja religia nie

1 Ze wzgldu na uyt w pierwszym wydaniu ksiki form "Krtacz" (zamiast angielskiego "Screwtape") i zrozumiaotej formy oraz jej popularno wrd polskich czytelnikw, Wydawnictwo - wbrew sugestiom Tumacza - zdecydowao si napozostawienie jej i w tym wydaniu (przyp. red.)

- 1 -


2/35

legaby w gruzach, gdyby to przekonanie okazao si faszywe. Dopki to nie nastpi - a dowodw, ktre by temu zaprzeczay,daremnie by szuka - zachowam je. Wydaje mi si, e wyjania ono sporo faktw. Zgadza si z normalnym pojmowaniemPisma witego, z tradycj chrzecijask i z wierzeniami wikszoci ludzi wszech czasw. Nie jest rwnie sprzeczne zniczym, co byoby :przez ktrkolwiek z nauk udowodnione.

Powinno by rzecz zbyteczn - cho nie jest - dodanie, e wiara w anioy dobre czy ze nie oznacza wiary w takie anioy,jedne czy drugie, jakie przedstawia si w sztuce i literaturze. Diaby przedstawia si ze skrzydami nietoperza, a dobre anioyze skrzydami ptakw nie dlatego, by ktokolwiek sdzi, e moralne zepsucie mogoby zamieni pira w bony, lecz dlatego ewikszo ludzi lubi bardziej ptaki od nietoperzy. W ogle skrzyda daje im si po to, by sugerowa lotno nieskrpowanejenergii intelektualnej. Nadaje im si ludzk, posta, poniewa czowiek jest jedynym rozumnym stworzeniem, jakie znamy.Stworzenia stojce w porzdku naturalnym wyej od nas, niematerialne czy te przybierajce jak posta cielesn niedostpnnaszemu poznaniu, musz by przedstawiane symbolicznie, jeli w ogle maj by przedstawiane.

Postacie te nie tylko s symboliczne, lecz zawsze byy uwaane za symboliczne przez mylcych ludzi. Grecy nie wierzyliw to, e bogowie naprawd podobni byli do postaci ludzkich o piknych ksztatach nadanych im przez rzebiarzy. W ich poezji bg, ktry chce si "ukaza" miertelnikowi, przyjmuje chwilowo posta podobn do czowieka. Teologiachrzecijaska prawie zawsze przedstawiaa "ukazanie si anioa w ten sam sposb. To tylko ignorantom - jak powiada Dio-nizjusz w V wieku - ni si, e duchy s naprawd uskrzydlonymi ludmi.

W sztukach plastycznych symbole te ulegay stopniowej degeneracji. Twarze i pozy aniow Fra Angelico maj w sobiepokj i powag nieba. Pniej pojawiaj si pucoowate nagie anioki Rafaela; na koniec za delikatne, wysmuke, dziewczce,niosce pociech anioy dziewitnastowiecznej sztuki, o ksztatach tak niewiecich, e przed zmysowoci chroni je tylko ichtotalna nuda - ozibe hurysy rajskiej atmosfery towarzyskiej przy herbatce. S one symbolem destruktywnym. W Pimiewitym nawiedzenie anioa jest zawsze czym zatrwaajcym; musi ono zaczyna si od sw "Nie trw si". Aniowiktoriaski wyglda tak, jak gdyby mia zamiar powiedzie "Dobrze ju, dobrze".

Symbole literackie kryj w sobie wiksze niebezpieczestwo, poniewa ich symboliczno nie jest tak atwo

rozpoznawalna. Najlepsze s u Dantego. Przed jego anioami zamieramy przejci groz. Jego diaby - jak susznie zauwayRuskin - s w swej furii, zoliwoci i rozpasaniu o wiele bardziej tym, czym musz by w rzeczywistoci, ni ktrekolwiek ztych, ktre spotykamy u Miltona. Diaby Miltona, przez sw majestatyczno i wznios poetycko, wyrzdziy wiele szkody,a jego anioy zbyt wiele zawdziczaj Homerowi i Rafaelowi. Lecz naprawd zgubnym obrazem diaba jest MefistofelesGoethego. To Faust, a nie on, manifestuje bezwzgldne, czujne, pozbawione umiechu koncentrowanie si na samym sobie, cojest znamieniem pieka. Peen humoru, ucywilizowany, rozsdny, umiejcy si dostosowa do sytuacji Mefistofeles przyczynisi do umocnienia iluzji, jakoby zo miao warto wyzwalajc.

Prosty czowiek moe czasem unikn jakiego jednostkowego bdu, ktry przydarzy si komu wybitnemu, dlategopostanowiem, e moja wasna symbolika nie powinna bdzi tak, jak symbolika Goethego. Humor bowiem wprowadzazmys proporcji i daje moliwo spojrzenia na siebie od zewntrz. Czegokolwiek bymy nie przypisywali istotom, ktrezgrzeszyy przez pych, wanie tego nie powinnimy im przypisywa. Szatan - powiedzia Chesterton - upad na skutekwasnej wanoci. Pieko musimy przedstawia jako stan, gdzie kady jest wiecznie zajty swoj wasn godnoci i awansem,

gdzie kady ma do kogo pretensje i gdzie kady pochonity jest miertelnie powanymi uczuciami zazdroci, wasnejwanoci i urazy. To przede wszystkim. Poza tym sdz, e mj wasny dobr symboli uwarunkowany by usposobieniem iwiekiem.

O wiele bardziej lubi nietoperze ni biurokratw. yj w Wieku Zarzdzania, w wiecie "Admin. Najwiksze zo niedzieje si obecnie w owych ndznych "spelunkach przestpstwa", ktre lubi opisywa Dickens. Nawet nie w obozachkoncentracyjnych i obozach pracy. Tam spotykamy si z jego kocowym rezultatem. Rodzi si ono i jest wprowadzane wycie (wnioskowane, popierane, wykonywane i protokoowane) w schludnych, wyoonych dywanami, ogrzanych i dobrzeowietlonych biurach, przez spokojnych ludzi w biaych konierzykach, z przycitymi paznokciami i gadko wygolonymipoliczkami, ktrzy nie musz podnosi swego gosu. Std, rzecz do naturalna, moim symbolem Pieka jest co w rodzajubiurokracji pastwa policyjnego lub biura do cna znikczemniaego koncernu przemysowego.

Milton powiedzia nam, e "diabe z diabem, przeklci, yj w Mocnej zgodzie". Lecz jak? Na pewno nie z przyjani.Istota, ktra jeszcze cho troch potrafi kocha, nie jest jeszcze diabem. I tutaj znw mj symbol wyda mi si uyteczny.Pozwoli mi, przy pomocy doczesnych paraleli, na opisanie biurokratycznej spoecznoci, trzymanej cakowicie w ryzach przypomocy strachu i chciwoci. Na zewntrz zachowanie jest normalnie uprzejme. Niegrzeczno w stosunku do przeoonegobyaby oczywicie samobjstwem; okaza nieuprzejmo rwnemu sobie mogoby obudzi jego czujno, zanim bdzie sigotowym wysadzi go z sioda, bo oczywicie, zasad lec u podoa caej tej organizacji jest "niech si psy wzajemniezagryzaj". Kady yczy kademu kompromitacji, degradacji i zguby; kady jest ekspertem w pisaniu poufnych donosw, wpozorowanych sojuszach, we wbijaniu noa w plecy. Nad tym wszystkim ich dobre maniery, ich wyrazy pene szacunku, ich"uznanie" dla wiadczonych sobie wzajemnie bezcennych przysug, tworz cieniutk powok. Od czasu do czasu bywa onanakuwana i wwczas tryska z wewntrz palca lawa ich nienawici.

Symbol ten umoliwi im rwnie pozbycie si absurdalnego mniemania, jakoby diaby zajte byy bezinteresownymposzukiwaniem czego, co nazywa si Zo (wielka litera jest tu istotna). W przypadku moich diabw nie ma miejsca na adnetego rodzaju zwidy. li anioowie, tak jak li ludzie, s cakiem praktyczni. Kieruj si dwoma motywami. Pierwszym jeststrach przed kar: bo podobnie jak kraje totalitarne maj swoje obozy dla zadawania tortur, tak moje Pieko posiada gbszePieka, swoje "domy poprawcze". Drugi motyw to swoisty gd. Wyobraam sobie, e diaby mog, w sensie duchowym,

poera jeden drugiego; i nas. Nawet w yciu ludzkim spotyka si namitno skierowan na zdominowanie, prawie e naprzetrawienie, drugiego czowieka; na denie do tego, by cae jego intelektualne i emocjonalne ycie uczyni jedynie prze-dueniem wasnego ycia - po to, by uzewntrznia wasn nienawi, ywi wasne urazy, dawa upust wasnemuegoizmowi poprzez tego drugiego czowieka, tak jak poprzez siebie. Jego wasny may zasb namitnoci musi bywyrugowany, by zrobi miejsce naszym. Jeli on si temu opiera, postpuje bardzo egoistycznie.


3/35

Na ziemi podanie to nazywa si czsto "mioci". Wyobraam sobie, e w Piekle znane to jest jako gd. Lecz tam gdjest bardziej drapieny i moliwe jest peniejsze jego zaspokojenie. Sugeruj, e tam duch mocniejszy - nie istnieje tam bymoe adna forma ciaa, ktra utrudniaaby t operacj - moe rzeczywicie i ostatecznie wessa w siebie sabszego ipermanentnie syci sw wasn osobowo t drug pogwacon osobowoci. I to z tego powodu (tak mniemam) diabypodaj ludzkiej duszy i duszy innych diabw. I to z tej przyczyny Szatan poda wszystkich swych wyznawcw iwszystkich synw Ewy, i wszystkich zastpw niebieskich. ni on o dniu, kiedy wszystko wchonie w siebie i kiedy wszystko,co wymawia "Ja", bdzie mogo to czyni tylko poprzez niego. Domylam si, e jest to parodia - imitujca nadtego pajka,jedyna imitacja, ktr potrafi on zrozumie - tej niezgbionej wielkodusznoci, moc ktrej Bg zmienia narzdzia w sugi, asugi w swych synw, by mogli si z Nim ostatecznie zjednoczy w doskonale wolnej mioci ofiarowanej Mu z wyyn ichcakowicie odrbnych indywidualnoci, ktrych po to, aby takimi byli, wyzwoli.

Lecz, tak jak w opowiadaniach Grimma2), des traumie mir nur, wszystko to peni tylko rol mitu i symbolu. I dlategopytanie o to, jakie jest moje zdanie na temat diabw - aczkolwiek naley na nie odpowiedzie, skoro zostao postawione - maw gruncie rzeczy bardzo znikome znaczenie dla czytelnika Listw Screwtape'a. Dla tych ktrzy podzielaj moje zdanie, mojediaby bd symbolami konkretnej rzeczywistoci; dla innych bd personifikacj poj abstrakcyjnych, a ksika bdziealegori. Lecz nie robi to wikszej rnicy, w jaki sposb bdzie si j czyta. Bo celem jej, rzecz jasna, nie byo uprawianiespekulacji na temat ycia diabw, lecz rzucenie z nowego punktu widzenia wizki wiata na ycie ludzi.

Syszaem, e nie jestem w tej materii pierwszy i e ju kto w siedemnastym wieku napisa listy do diaba. Nie miaem tejksiki w rku. Przypuszczam, e jej tre miaa charakter raczej polityczny. Lecz chtnie przyznaj si do zawdziczaniaczego ksice Stephena McKenny Confessions of a Well-Meaning Woman. Zwizek moe nie by oczywisty, lecz mona tamznale tak sam moraln inwersj - rzeczy czarne jako zupenie biae, a biae zupenie czarne - i humor wynikajcy z faktu przemawiania poprzez cakowicie pozbawion humoru person. Myl, e mj pomys duchowego kanibalizmuprzypuszczalnie zawdzicza co okropnym scenom "absorbowania" w zapomnianej ju ksice Davida Lindsay'a Voyage toArcturus.

Imiona moich diabw wzbudzay do due zaciekawianie i byo wiele prb wyjanie - wszystkie bdne. Prawda jesttaka, e zmierzaem tylko do tego, aby uczyni je niemiymi - i tutaj, by moe, mam co do zawdziczenia Lindsay'owi - jelichodzi o brzmienie. Z chwil gdy imi zostao ju wynalezione, mogem spekulowa, jak kady inny (nie bdc bardziejuprawniony ni ktokolwiek inny) fonetycznymi skojarzeniami, ktre powodoway nieprzyjemny efekt. Wyobraam sobie, esowa Scrooge, screw, thumbscrew, tapeworm i red tape, wszystkie odgrywaj jak rol w imieniu mego bohatera3)i e slab,slobber, slubber i gob weszy wszystkie do imienia Slubgob4).

Niektrzy prawi mi niezasuone komplementy sugerujc, e moje Listybyy dojrzaym owocem wieloletnich studiw wzakresie teologii moralnej i ascetycznej. Zapominaj, e istnieje rwnie niezawodny, cho cieszcy si mniejszym zaufaniem,sposb poznania, jak odbywa si kuszenie. "Me serce - nie potrzeba mi innych - ukazuje mi niegodziwo tego, co grzeszne."

Czsto proszono mnie czy doradzano, bym uzupeni napisane pierwotnie Listy, lecz przez wiele lat nie miaem do tegonajmniejszej ochoty. Chocia nigdy nie napisaem niczego z wiksz atwoci, to jednak rwnie nigdy nie pisaem niczego zmniejszym zapaem. atwo ta wynikaa niewtpliwie z faktu, e pomys listw diabolicznych, z chwil gdy si nad nim

zastanowi, rozwija si ju dalej samorzutnie, podobnie jak pomys z liliputami i olbrzymami u Swifta czy medyczno-etycznafilozofia w ksiceErewhon, czy Garuda Stone u Ansteya. Pomys taki ponisby autora nawet przez tysic stronic, gdyby mupofolgowa. Lecz mimo i byo rzecz atw nagi swj umys do przyjcia postawy diabolicznej, nie byo to zabawne, wkadym razie nie na dusz met. Zwizany z tym wysiek powodowa swego rodzaju duchowe odrtwienie. wiat, w ktrymusiaem si przenie, przemawiajc przez Screwtape'a, by peen pyu, piasku, pragnienia i rozdranienia. Kady ladpikna, wieoci i agodnoci musia by z niego wykluczony. Zanim skoczyem pisanie, atmosfera ta omal mnie niezadusia. Gdybym je kontynuowa, zadusiaby moich czytelnikw.

Ponadto ywiem do mojej ksiki al za to, e nie bya inn ksik, tak ktrej nikt nie bdzie mg napisa. W sytuacjiidealnej rady Screwtape'a, kierowane do Piouna, winny by zrwnowaone radami archanielski- mi, skierowanymi doopiekujcego si pacjentem anioa stra. Bez tego obraz ludzkiej egzystencji jest znieksztacony. Lecz kt byby w staniewypeni t luk? Nawet gdyby kto - a musiaby by kim o wiele lepszym ode mnie - potrafi wznie si na wymaganewyyny duchowe, to jakim "adekwatnym stylem" mgby si posuy? Bo styl ten byby w istocie czci treci. Sameporady to jeszcze za mao; kade zdanie musiaoby mie w sobie zapach Nieba. A w dzisiejszych czasach, gdyby nawet kto

potrafi posugiwa si proz jak sam Traherna, nie pozwolono by mu, bo kanon "funkcjonalizmu" pozbawi literaturmoliwoci penienia poowy jej funkcji. (Istotnie, kady idea stylu dyktuje nam nie tylko, jak powinnimy opisywa rzeczy,lecz jaki rodzaj rzeczy moemy opisywa.)

Z czasem, w miar upywu lat i w miar jak wspomnienia tej dusznej atmosfery towarzyszcej pisaniu Listw zacieray siw pamici, zaczy przychodzi mi do gowy rne pomysy, ktre domagay si jako potraktowania ich w stylu listwScrewtape'a. Postanowiem sobie, e nigdy ju nie napisz dodatkowego Listu. Pomys napisania czego takiego jak wykadlub "przemwienie" bka si niewyranie w mojej gowie co jaki czas odywajc, to znw popadajc w zapomnienie, leczpozostawa cigle niezrealizowany. Potem nadeszo zaproszenie od "The Saturday Evening Post" - i to byo naciniciemjzyczka spustowego.

C.S. Lewis Magdalene College, Cambridge18 maja 1960

2 Der Rduberbrautigam3 Screwtape (przyp. red.)4 Scrooge - posta z ksiki A Christmas CarolCharlesa Dickensa; screw - ruba; thumbscrew - (hist.) jedno znarzdzi tortury; tapeworm - tasiemiec; red tape - biurokracja; slob - niechluj; slobber - lini, slubber - partaczy;gob - gba (przyp. tum.)

- 3 -


4/35

1.

Mj drogi Piounie

Dostrzegam, o co ci chodzi w tym, co mi donosisz o kierowaniu lektur twego pacjenta i trosce, by duoprzestawa ze swym przyjacielem, materialist. Lecz czy nie jeste odrobin naiwny? Wyglda to bowiem tak, jak gdybyprzypuszcza, e argument jest skutecznym rodkiem, aby go trzyma z dala od szponw Nieprzyjaciela. Mogoby tak by,gdyby y kilka wiekw wczeniej. W tamtych bowiem czasach ludzie orientowali si jeszcze doskonale, czy jaka rzecz jestudowodniona, czy nie; a jeli co byo udowodnione, to rzeczywicie w tu wierzyli. Mylenie czono wwczas jeszcze zczynem i z gotowoci zmiany sposobu ycia w zalenoci od wyniku przeprowadzonych rozumowa. Lecz dziki prasiecodziennej i innym podobnym rodkom oddziaywania w znacznej mierze zmienilimy ten stan rzeczy. Twj pacjent ju odwczesnej modoci przywyk do tuzina kbicych mu si w gowie i sprzecznych z sob teorii filozoficznych. Doktryny w jego pojciu nie dziel si w pierwszym rzdzie na "prawdziwe" lub "faszywe", lecz na "akademickie" lub"praktyczne" ,przeyte lub "wspczesne", konwencjonalne" lub "bezwzgldne". argon, nie argument jest twoimnajlepszym sprzymierzecem w utrzymaniu go z dala od Kocioa. Nie tra czasu na przekonywanie go, e materializm jestprawdziwy! Zapewniaj go, e jest silny, nieugity, odwany - e jest filozofi przyszoci. Te rzeczy bowiem s dla niegoistotne.

Kopot z argumentowaniem polega na tym, e caa walka przenosi si wwczas na wasny teren Nieprzyjaciela. Onrwnie potrafi przytacza argumenty, natomiast w propagandzie naprawd praktycznej, takiej, jak ja sugeruj, okaza si wcigu stuleci daleko mniej sprawny od Naszego Ojca z Otchani. Przez sam akt argumentowania rozbudzasz u swego pacjentazdolno rozumowania, a skoro raz zostanie rozbudzona, kt zdoa przewidzie nastpstwa? Nawet gdyby jaki szczeglnytok myli pacjenta dao si w kocu obrci na nasz korzy, to staniesz przed faktem, e wzmocnie w tym pacjencie

fatalny zwyczaj zwracania uwagi na wnioski o charakterze oglnym, a odwrcie jego uwag od fali bezporednich doznazmysowych. W twoim interesie ley, aby przyku jego uwag do tych bezporednich dozna. Naucz go, by nazwa to "yciemrealnym" i nie dozwl mu zastanawia si nad tym, co rozumie przez sowo "realny".

Pamitaj, e nie jest on, tak jak ty, wycznie duchem. Nigdy nie bdc czowiekiem (och, ta nieznona przewaga Nieprzyjaciela!), nie zdajesz sobie sprawy, jak dalece ulegaj oni presji zwyczajnoci. Miaem niegdy pacjenta,zdeklarowanego ateist, ktry mia zwyczaj studiowa w czytelni British Museum. Pewnego dnia, gdy tak siedzia zaczytany,spostrzegem, e tok jego myli zaczyna zbacza na z drog. Nieprzyjaciel naturalnie w jednej chwili znalaz si przy nim.Zanim si zorientowaem w sytuacji, ujrzaem, e dzieo dwudziestu lat mej pracy zaczyna si chwia. Gdybym by stracigow i usiowa broni si przy pomocy argumentw, bybym zgubiony. Lecz nie byem na tyle nierozsdny. Uderzyemmomentalnie w to, co w nim byo najbardziej pod moj kontrol i podszepnem, e jest ju najwyszy czas na drugieniadanie. Nieprzyjaciel uczyni przypuszczalnie przeciwn propozycj (wiesz, jak nie mona nigdy cakowiciepodsucha, co

On mwi), mianowicie e sprawa ta jest waniejsza od posiku. Przynajmniej sdz, e takie musiao by jego pocignicie,skoro bowiem powiedziaem: "Rzeczywicie, sprawa zbyt jest doniosa, by si do niej o takiej porze zabiera" - pacjentznacznie si rozpogodzi, w chwili za, gdy dodaem: "O wiele lepiej przyj tu z powrotem po niadaniu i zastanowi si nadtym z wieym umysem" - on by ju w poowie drogi do drzwi. Skoro ju raz znalaz si na ulicy, walka bya wygrana.Pokazaem mu gazeciarza wykrzykujcego tytu poudniowego dziennika i przejedajcy autobus nr 73, tak e zanim zszedze schodw, wtoczyem mu w gow niezachwiane przekonanie, e jakiekolwiek dziwaczne myli mogyby przyj do gowyczowiekowi zamknitemu samotnie wrd ksiek, to zawsze zdrowa dawka "realnego ycia" (przez co on rozumia autobus igazeciarza) wystarcza, aby wykaza, e wszelkie "tego rodzaju sprawy" po prostu nie mog by prawdziwe. Zdawa sobiespraw z tego, e znajdowa si wwczas na niebezpiecznym zakrcie i w pniejszych latach chtnie wspomina o "tymsubtelnym wyczuciu aktualnoci, ktry jest naszym ostatecznym zabezpieczeniem przed zboczeniami czystej logiki". Obecniejest ju bezpieczny w domu Naszego Ojca.

Czy zaczynasz rozumie, na czym rzecz polega? Dziki procesom, ktremy w nich zapocztkowali przed wiekami, jest

dla nich rzecz prawie niemoliw wierzy w rzeczy nieznane wtedy gdy to, co znane, znajduje si przed ich oczyma.Narzucaj mu ciglezwyczajno rzeczy. Nade wszystko nie prbuj stosowa nauki (mam na myli nauk prawdziw) jakorodka obrony przed chrzecijastwem. Z ca pewnoci pobudzioby go to do mylenia o rzeczywistoci, ktrej nie moe anidotkn, ani zobaczy. Podobne aosne wypadki zdarzyy si ju wrd wspczesnych filozofw. Jeli ju twj pacjent musipara si wiedz, to zwr jego uwag na ekonomi i socjologi: nie pozwl mu wydosta si z krgu tego bezcennego"realnego ycia". Lecz najlepsze z tego wszystkiego - to nie pozwoli mu w ogle na studiowanie adnych prac naukowych,ale wpoi mu nacechowane pewnoci oglne przekonanie, e on to wszystko zna i e wszystko, co uda mu si zdoby wprzypadkowej rozmowie czy lekturze, jest "rezultatem nowoczesnych bada'. Pamitaj, e jeste tam po to, by go ogupia.Natomiast ze sposobu rozumowania niektrych z was, modych diabw, mona by sdzi, e naszym zadaniem jest naucza.

Twj kochajcy stryjKrtacz

2.

Mj drogi Piounie

Z wielk przykroci dowiaduj si, e twj pacjent zosta chrzecijaninem. Nie ud si nadziej, e uniknieszzwykych w takich wypadkach kar; przypuszczam, e w momentach powodzenia taka ewentualno nie przyszaby ci nawet na


5/35

myl. Tymczasem musimy wykorzysta sytuacj do ostatnich moliwoci. Nie ma potrzeby rozpacza. Setki tego rodzajudorosych konwertytw po krtkim pobycie w obozie Nieprzyjaciela udao si odzyska i obecnie znajduj si u nas. Na raziewszystkie nawykipacjenta, zarwno umysowe jak i cielesne, s w dalszym cigu dla nas korzystne.

W tej chwili jednym z naszych wielkich sprzymierzecw jest sam Koci. Lecz nie zrozum mnie le. Nie mam na mylitakiego Kocioa, jak my go widzimy, rozpostartego wszdzie w czasie i przestrzeni, zakorzenionego w wiecznoci, gronegojak armia z rozwinitymi sztandarami. Przyznaj, e to jest widok, ktry niepokoi naszych najodwaniejszych kusicieli. Naszczcie jest to zupenie niewidoczne dla tych ludzkich istot. Wszystko, co twj pacjent widzi, to na wp wykoczonapseudogotycka budowla, wzniesiona na miejscu wieo zajtym pod budow. Wchodzc do wntrza, spostrzega miejscowegokupca z ukadnym wyrazem twarzy, zachwalajcego lnic ksieczk, zawierajc liturgi, ktrej aden z nich nie rozumie,oraz inn, tandetn ksiczyn, zawierajc znieksztacony tekst szeregu pieni religijnych, w wikszoci lichych i do tego pi-sanych bardzo drobnym drukiem. Gdy siada w swej awce i spoglda wok siebie, widzi wanie galeri tych ssiadw,ktrych do tej pory unika. W nich powiniene znale sprzymierzecw. Spraw, by myl jego wdrowaa tam i z powrotempomidzy takim wyraeniem jak Ciao Chrystusowe a twarzami ludzi z najbliszej awki. To oczywicie jest mao wane, jakiego rodzaju ludzie naprawd siedz w tej awce. Ty sam moesz orientowa si, e ktry z nich jest wielkimwojownikiem po stronie Nieprzyjaciela. To nie szkodzi. Twj pacjent, dziki Naszemu Ojcu z Otchani, jest gupcem. Byletylko niektrzy z tych ssiadw piewali faszywym gosem lub mieli skrzypice buty, podwjny podbrdek albo dziwacznodzie, pacjent twj z atwoci nabierze przekonania, e wobec tego religia ich musi by w pewnym stopniu niedorzeczna.Jak widzisz, w obecnym stanie pacjent wyrobi sobie wyobraenie o "chrzecijanach", ktre uwaa za uduchowione, leczfaktycznie jest ono w wysokim stopniu powierzchowne, zaczerpnite ze starych obrazw. Jego wyobrania roi si od tg,sandaw, zbroi i obnaonych goleni, a prosty fakt, e inni ludzie w kociele nosz strj nowoczesny, jest dla niegoprawdziw, chocia oczywicie nieuwiadomion trudnoci. Nigdy nie dopu, aby si w tym zorientowa. Nie pozwl mu ni-gdy zada sobie pytania, czego oczekiwa on po ich wygldzie. Przypilnuj, aby wszystkie jego wyobraenia byy mgliste, a

bdziesz si mia czym zabawia przez ca wieczno, wytwarzajc w nim ten szczeglny rodzaj jasnoci, ktrej dostarczaPieko.

Wykorzystaj wic, ile moesz, chwile rozczarowania lub depresji, ktre niewtpliwie przyjd na pacjenta podczas jegopierwszych tygodni przynalenoci do Kocioa. Nieprzyjaciel dopuszcza takie rozczarowanie na progu kadego ludzkiegozamierzenia. Zjawia si ono, kiedy chopiec, oczarowany niegdy w dziecinnym pokoju opowiadaniami z Odysei, zamierza naserio uczy si greki. Zdarza si zakochanym, ktrzy si pobrali i staj przed realn perspektyw wsplnego ycia. W kadejdziedzinie ycia znaczy ono przejcie od marzycielskich aspiracji do pracowitego dziaania. Nieprzyjaciel podejmuje toryzyko, gdy ma On osobliw fantazj czynienia z tej wstrtnej, nikczemnej ludzkiej gawiedzi swych, jak On to nazywa"wolnych" wielbicieli i sug; "synowie" - to okrelenie, ktrego uywa, majc dziwaczne a uporczywe upodobanie wdegradowaniu duchowego wiata przez Swe nienaturalne zwizki z dwunonymi zwierztami. Szanujc ich wolno, nie chceich doprowadza jedynie uczuciem i przyzwyczajeniem do ktregokolwiek z celw, jakie przed nimi stawia. Pozostawia ich,

by "uczynili to sami z siebie". I tu jest dla nas okazja. Ale pamitaj, e w tym kryje si take dla nas niebezpieczestwo. Jeliraz przebrn pomylnie przez t pocztkow oscho, staj si o wiele mniej zaleni od uczu, a przeto znacznie trudniejsi dokuszenia.

Pisaem dotychczas zakadajc, e ludzie siedzcy w pobliskiej awce nie dostarczaj racjonalnej podstawy dorozczarowania. Naturalnie, jeli jest przeciwnie, jeli pacjent wie, e kobieta w dziwacznym kapeluszu jest fanatyczn brydystk, lub mczyzna w skrzypicych butach - skner i zdzierc, wwczas zadanie twoje jest o wiele atwiejsze.Wszystko, co masz wwczas do zrobienia, to strzec jego myli przed pytaniem: "Jeli ja, bdc tym, czym jestem, mog wpewnym sensie uwaa siebie za chrzecijanina, dlaczego wady tamtych ludzi z pobliskiej awki miayby dowodzi, e ichreligia jest jedynie hipokryzj i konwencj?" Moe zapytasz, czy jest to moliwe, by nie dopuci nawet tak oczywistej mylido ludzkiej wiadomoci. Jest moliwe Piounie, jest. Pokieruj nim odpowiednio, a po prostu nie przyjdzie mu to do gowy.Nie obcowa on jeszcze do dugo z Nieprzyjacielem, aby mg ju naby prawdziwej pokory. To, co on mwi o swojejgrzesznoci, nawet na klczkach, jest tylko bezmylnym naladowaniem. W gruncie rzeczy jest on w dalszym cigu

przekonany, e pozwalajc si nawrci otworzy bardzo korzystne konto w ksidze buchalteryjnej Nieprzyjaciela, i uwaa, ew ogle okazuje wielk pokor i uniono chodzc do kocioa z tymi "zadowolonymi z siebie", pospolitymi ludmi.Utrzymuj go w tym przekonaniu, jak dugo tylko moesz.


3.

Mj drogi Piounie

Bardzo jestem zadowolony z tego, co mi donosisz o stosunku Twego pacjenta do matki. Lecz musisz wyzyskapomyln dla Ciebie okoliczno. Nieprzyjaciel bdzie dziaa od rodka na zewntrz, ujarzmiajc stopniowo postpowaniepacjenta, i poddajc je nowym wymogom; w kadym momencie moe wic dosign sprawy jego ustosunkowania si do tej

starszej pani. Ty go musisz w tym uprzedzi. Bd w cisym kontakcie z naszym koleg Glubosem, ktry ma pod swojopiek matk, i razem z nim utrwalajcie w tym domu zwyczaj wzajemnego dokuczania sobie; codzienne ukucia szpilk.Uyteczne s nastpujce metody:

1. Nastawiaj umys jego na ycie wewntrzne. On sdzi, e jego nawrcenie jest spraw czysto wewntrzn i dlategouwaga jego jest obecnie skierowana gwnie na stany umysu - lub raczej na ich w wysokim stopniu uwzniolon tre i to jest

- 5 -


6/35

wszystko, na co mu w tej chwili moesz pozwoli. Popieraj to. Odwracaj jego uwag od najelementarniejszych obowizkwprzez kierowanie jej na obowizkiszczeglnie wzniose i duchowe. Pogbiaj t niezwykle poyteczn cech ludzk, jak jestlekcewaenie i pogarda tego, co jest jasne i proste. Musisz doprowadzi do takiego stanu, w ktrym godzinami mgbyanalizowa swoje postpowanie nie odkrywajc w sobie adnej z tych rzeczy, ktre s widoczne dla kadego, ktokiedykolwiek mieszka z nim pod jednym dachem czy te pracowa w tym samym biurze.

2. Bez wtpienia niemoliw jest rzecz przeszkodzi jego modlitwom za matk. Istnieje jednak sposb, by te modlitwyunieszkodliwi. Postaraj si o to, by byy zawsze bardzo "uduchowione", by troska jego dotyczya zawsze stanu jej duszy, anigdy jej reumatyzmu. Wyniknie std podwjna korzy. Po pierwsze myli jego bd si zwraca ku temu, co uwaa za jejgrzechy, a przy odrobinie pomocy z twej strony doprowadzi mona do tego, e zacznie zalicza do grzechu wszystkie jejczynnoci, ktre s dla niego niewygodne lub irytujce. W ten sposb moesz dalej rozjtrza istniejce zadranienia, nawetwwczas gdy znajduje si na klczkach. Przeprowadzenie tego nie jest wcale trudne, a przekonasz si, e to jest bardzozabawne. Po drugie, skoro jego wyobraenia o duszy matki bd bardzo prymitywne i czsto bdne, bdzie on w pewnymstopniu modli si za osob nierealn, a to ju twoje zadanie, by ten urojony obraz uczyni z dnia na dzie coraz mniejpodobny do rzeczywistej matki, do owej sarkastycznej starszej pani, siedzcej z nim przy niadaniu. Z czasem bdziesz mgt rozbieno tak pogbi, e adna myl lub uczucie zrodzone w czasie modlitwy za urojon matk nie zaway ju na jegoustosunkowaniu si do matki rzeczywistej. Swego czasu miaem wasnych pacjentw tak pewnie w rku, e mona ich byo wjednej chwili oderwa od arliwej modlitwy za "dusz" ony lub syna po to, aby bili lub zniewaali, bez adnych skrupuw,prawdziw on czy syna.

3. Gdy dwie ludzkie istoty mieszkaj latami wsplnie, to zwykle zdarza si, e kada z nich miewa tony gosu i wyraztwarzy, ktre w sposb wprost nieznony dziaaj na nerwy drugiej osoby. Wykorzystaj to. Rozbud u swego pacjentawiadomo tego szczeglnego marszczenia brwi u jego matki, do ktrego nabra odrazy jeszcze w dziecistwie, i niech sobieuwiadamia, jak bardzo tego nie lubi. Niech w myli bdzie przekonany o tym, e ona wie, jak go to drani i e czyni tocelowo; jeli znasz si na swej robocie, nie zauway nawet, jak bardzo niedorzeczna jest taka myl. No i oczywicie niech

nigdy nie podejrzewa, e i on ma tony i miny, ktre j w podobny sposb drani. Poniewa nie moe on siebie zobaczy aniusysze, przeto sytuacj tak da si bez trudu wytworzy.

4. W wiecie cywilizowanym nienawi w rodzinie uzewntrznia si zwykle w wyraeniach, ktre napisane wydawaybysi cakiem niewinne (samesowa nie s obraliwe), lecz wypowiedziane s takim tonem lub w takim momencie, e niewielerni si od uderzenia w policzek Aby t gr podtrzyma, musicie wsplnie z Glubosem zadba o to, by kady z tychgupcw stosowa co w rodzaju podwjnej miarki. Twj pacjent musi da, aby wszystkie jego wypowiedzi brane byy zadobr monet i osdzane po prostu na podstawie treci uytych sw; rwnoczenie wszystkie wypowiedzi matki ocenia zprzeczulon wraliwoci, interpretujc ich ton, kontekst oraz podejrzane intencje. J trzeba zachca, aby postpowaa w tensam sposb. W nastpstwie tego oboje mog wyj z kadej ktni przekonani, lub prawie przekonani, e s zupenie niewinni.Znasz takie sytuacje: "Ja j po prostu pytam, kiedy bdzie obiad, a ona wpada w zo". Z chwil utrwalenia si tego zwyczajustwarza si rozkoszn sytuacj, w ktrej czowiek mwi rzeczy z wyranym zamiarem dokuczenia drugiej osobie, majcrwnoczenie za ze, gdy ta osoba czuje si naprawd dotknita.

Na zakoczenie donie mi cokolwiek o religijnej postawie starszej pani. Czy jest w ogle zazdrosna o ten nowy czynnikw yciu swego syna? - zgoa dotknita tym, e musia si uczy od innych i tak pno tego, do czego dawaa mu, w jejmniemaniu, tyle sposobnoci ju w dziecistwie? Czy nie odczuwa tego, e on wok tej sprawy czyni zbyt wiele"zamieszania" - lub e mu to wszystko zbyt atwo przychodzi?

Pamitaj o starszym bracie z przypowieci Nieprzyjaciela.Twj kochajcy stryj

Krtacz

4.

Mj drogi Piounie

Dyletanckie sugestie zawarte w twym ostatnim licie ostrzegaj mnie, i czas najwyszy, bym ci wyczerpujco

napisa o kopotliwym przedmiocie, mianowicie o modlitwie. Mgby zaoszczdzi sobie komentarza, e moja rada co domodw twego pacjenta za matk okazaa si szczeglnie niefortunna". To nie jest sposb, w jaki bratanek winien pisa doswego stryja, ani te modszy kusiciel do podsekretarza departamentu. Zdradza to rwnie nieadn chtk wykrcenia si ododpowiedzialnoci; musisz si nauczy sam paci za swe bdy.

Najlepsz rzecz, tam gdzie to moliwe - jest chroni skutecznie pacjenta od powanej intencji modlenia si. Kiedy pacjent,podobnie jak twj, jest ju dorosy i dopiero od niedawna przynaley do stronnictwa Nieprzyjaciela najlepiej bdzie zachcago, by sobie przypomnia lub przynajmniej sdzi, e sobie przypomina, swj papuzi sposb modlenia si w dziecistwie. Wzwizku z tym mona go nakoni, aby w modlitwie unika formalizmu oraz dy do czego cakowicie spontanicznego iwewntrznego, niekonwencjonalnego. To za u pocztkujcego bdzie rwnoznaczne z usiowaniem wytworzenia w sobiebliej nieokrelonego nastroju nabonego, nie majcego nic wsplnego z prawdziwym skupieniem myli i woli. Jeden z ichpoetw, Coleridge, wspomina, enie zwyk si modli "poruszajc wargami i zginajc kolana", lecz jedynie "skania swego

ducha do miowania i oddawa si "swoistemu uczuciu bagalnemu. To jest wanie ten rodzaj modlitwy, jakiego mychcemy; poniewa za powierzchownie jest ona podobna do milczcych modlitw praktykowanych przez ludzi dalekozaawansowanych w subie Nieprzyjaciela, pomysowi a zarazem gnuni pacjenci mog ulega takiemu zudzeniu przez dugiczas. A przynajmniej mog by przekonani, e pozycja ciaa nie wpywa w aden sposb na ich modlitw; zapominajustawicznie, o czym ty winiene pamita zawsze, e s wszake zwierztami, i e wszystko, co czyni ich ciaa, oddziaywa


7/35

rwnie na ich dusz. Zabawne jest, jak miertelnicy stale wyobraaj nas sobie jako tych, ktrzy wtaczaj im co w gow; wrzeczywistoci najlepsz robot wykonujemy wtedy, gdy pewnych rzeczy nie dopuszczamy do ich wiadomoci.

Jeli powysza metoda zawiedzie, musisz uciec si do subtelniejszego zmylenia jego intencji. Ilekro uwaga ich zwraca sido samego Nieprzyjaciela, jestemy bezradni, lecz istniej sposoby, by im w tym przeszkodzi. Najprociej jest odwrci ichuwag od Niego kierujc j na nich samych. Niech ledz wasne myli i niech przy pomocy wasnej woli prbuj wywoywaw sobie uczucia. Gdyby zamierzali prosi Go o miosierdzie, spraw, by zamiast tego prbowali sfabrykowa uczucie litocinad sob i by si nie spostrzegli, e w ten sposb postpuj.Kiedy zamierzali modli si o odwag, spraw, by istotnie prbowali czu si odwanymi. Kiedy mwi, e modl si oprzebaczenie, niech prbuj odczu, e im przebaczono. Naucz ich ocenia warto kadej modlitwy wedug tego, w jakimstopniu wywouje ona dane odczucia, lecz nigdy nie dozwl im podejrzewa, jak bardzo tego rodzaju powodzenie lubniepowodzenie zaley od tego, czy s w danej chwili zdrowi lub chorzy, rzecy lub znueni.

Jest rzecz oczywist, e Nieprzyjaciel nie pozostanie w tym czasie bezczynny. Gdziekolwiek jest modlitwa, tam istniejeniebezpieczestwo Jego bezzwocznej akcji. W cyniczny sposb lekceway On godno zarwno swojego, jak te i naszegostanowiska - stanowiska duchw czystych - i ludzkim zwierzakom na klczkach udziela poznania samego siebie w sposbzgoa bezwstydny. Ale nawet jeli udaremni On twe pierwsze usiowanie wprowadzenia ludzi w bd, mamy or jeszczesubtelniejszy. Ludzkie istoty nie rozpoczynaj swej drogi od owego prostego dostrzeenia Go, czego my, na nieszczcie, niemoemy unikn. Nigdy nie znay tej upiornej jasnoci, tego przeszywajcego i palcego blasku, ktry stanowi to ustawicznejudrki naszych istnie. Jeli zajrzysz w myli swego pacjenta w czasie modlitwy, nie znajdziesz tam tego. A gdy sprawdziszprzedmiot, ku ktremu kieruje sw myl, przekonasz si, e jest on zoony i zawiera w sobie wiele miesznych skadnikw.Bd tam wyobraenia pochodzce z malowide przedstawiajcychNieprzyjaciela, gdy ukaza si On w czasie niesawnegoepizodu, znanego pod nazw Wcielenia; bd tam niejasne, by moe cakiem prymitywne i dziecinne wyobraenia skojarzone

z dwiema pozostaymi Osobami. Bdzie tam nawet co z jego wasnej czci (i z towarzyszcych jej cielesnych sensacji),zobiektywizowanej i przypisywanej czczonemu przedmiotowi. Znaem wypadki, gdzie to, co pacjent nazywa swym"Bogiem", w rzeczywistoci umiejscowionebyo w lewym grnym kcie sufitu sypialni albo te w jego wasnej gowie, lub tew krucyfiksie na cianie. Lecz jakkolwiek miaaby by natura tego zoonego przedmiotu, musisz w dalszym cigu pilnowa,aby modli si on do niego, do rzeczy, ktr sam powoa do istnienia, nie za do Osoby, ktra jego samego do istnieniapowoaa. Moesz nawet zachca go, by przywizywa due znaczenie do tego, aby zoony ten przedmiot poprawia iudoskonala i by go stale mia w wyobrani w cigu swej modlitwy. Albowiem jeli kiedykolwiek pojmie to rozrnienie ijeli kiedykolwiek wiadomie skieruje swe mody "nie do tego, czym ja myl, e jeste, lecz do tego, czym Ty sam wiesz, e jeste" - nasza sytuacja momentalnie stanie si rozpaczliwa. Gdy jednak wszystkie te jego myli i wyobraenia zostanodrzucone albo gdy czowiek wprawdzie je zatrzyma, lecz w peni rozpozna ich subiektywn natur, a przy tym powierzysiebie realnej, niewidzialnej i istniejcej poza jego wiadomoci Obecnoci, przebywajcej razem z nim w pokoju -niedostpnej jego poznaniu, mimo e on przez Ni jest poznany - wwczas sta si moe co najbardziej nieobliczalnego w

skutkach. W zapobieeniu takiej sytuacji - owej rzeczywistej nagoci duszy w modlitwie - bdzie ci pomocny fakt, e ludziesami wcale nie pragn jej tak bardzo, jak im si wydaje. Istota rzeczy ley bowiem w tym, e ludzie otrzymuj wicej, anielitego sami pragnli.


5.

Mj drogi Piounie

Rozczarowaem si nieco: miast wyczekiwanego szczegowego sprawozdania z pracy - list twj jest jakmglist rapsodi. Mwisz, e "szalejesz z radoci, poniewa Europejczycy rozpoczli jeszcze jedn wojn. Widz bardzodobrze, co ci si przydarzyo. Nie oszalae, lecz jeste tylko odurzony. Czytajc midzy wierszami twego bardzoniezrwnowaonego sprawozdania o bezsennej nocy pacjenta, mog do dokadnie odtworzy stan twego umysu. Po raz

pierwszy w swym zawodzie zakosztowae napoju, ktry jest nagrod za wszystkie nasze trudy - udrczenia i oszoomienialudzkiej duszy - i to ci uderzyo do gowy. Chyba nie mog ci gani. Prno szuka dowiadczonej i statecznej gowy namodych barkach.

Czy pacjent zareagowa na przedstawione przez ciebie przeraajce obrazy przyszoci? Czy doprowadzie go choby doparu tylko wnikliwych a palnych alu spojrze na minion szczliw przeszo? Moe odczu kilka subtelnych dreszczykww swym wntrzu? Spisae si wic na medal? Tak, tak - to wszystko jest cakiem naturalne. Ale pamitaj, Piounie, eobowizek idzie przed przyjemnoci. Jeli teraz przez jakiekolwiek zlekcewaenie sprawy doprowadzisz do ostatecznej utratyswego upu, to przez ca wieczno cierpie bdziesz, pragnc napoju, ktrego pierwszy yk tak bardzo ci teraz uszczliwi.Jeli jednak z drugiej strony przez stae i z zimn rozwag stosowane zabiegi zdoasz ostatecznie zabezpieczy jego dusz, tostanie si on twoim na zawsze - ywy kielich po brzegi wypeniony rozpacz, groz i zdumieniem, ktry bdziesz mgpodnosi do swych ust tak czsto, jak czsto bdziesz mia na to ochot. Tak wic nie dopu, by jakiekolwiek przelotne

podniecenie odcigno ci od istotnego twego zadania, ktrym jest podkopanie wiary i zapobieganie formowaniu si cnt. Wnastpnym licie nie omieszkaj donie mi szczegowo o tym, jak twj pacjent reaguje na wojn - tak aebymy moglizastanowi si nad tym, czy osigniesz wicej korzyci czynic ze zagorzaego patriot, czy te zapalonego pacyfist. I wjednym, i w drugim wypadku masz bogate moliwoci. Tymczasem jednak musz ci ostrzec, by od wojny nie oczekiwazbyt wiele.

- 7 -


8/35

Naturalnie wojna to rzecz zajmujca. Zwizany z ni lk i cierpienie ludzkie jest upragnionym i miym pokrzepieniem dlaniezliczonego mnstwa naszych utrudzonych pracownikw. Ale jakie trwae dobro moe nam to przynie, jeli niewykorzystamy wojny dla dostarczenia dusz ludzkich Naszemu Ojcu w Otchani? Gdy patrz na doczesne cierpienia tych ludzi,ktrzy w kocu wymykaj nam si z rk, to czuj si tak, jak gdyby pozwolono mi skosztowa pierwszego dania na wspaniaejuczcie, a potem odmwiono mi reszty. To gorsze, ni gdyby si niczego nie skosztowao. Nieprzyjaciel, wierny swymbarbarzyskim metodom walki, dozwala nam widzie krtkotrwa niedol swych ulubiecw jedynie po to, by nas drczy iprzyprawia o mki Tantala - drani zudnymi nadziejami ten nieustanny gd, do jakiego do; prowadza nas Jego blokada wobecnej fazie wielkiego konfliktu. Mylmy przeto raczej, jak wykorzysta t wojn europejsk, ni jak si ni cieszy. Zawieraona bowiem pewne tendencje, ktre same z siebie wcale nie s dla nas korzystne. Moemy spodziewa si duej dozyokruciestwa i nieczystoci. Ale jeli bdziemy nieostroni, ujrzymy, jak tysice ludzi zwraca si w tej cikiej prbie kuNieprzyjacielowi, podczas gdy dziesitki tysicy, ktre wprawdzie a tak daleko si nie posun - odwracaj przecie uwag odsamych siebie, skierowujc j na wartoci i sprawy, ktre ich zdaniem przewyszaj ich samych. Wiem, e Nieprzyjaciel niepochwala wielu tych spraw. Ale w tym wanie tkwi Jego wielka nieuczciwo. Czsto zagarnia On ludzi, ktrzy ycie oddaliza sprawy przez Niego samego uwaane za ze, a czyni tak na tej potwornie sofistycznej podstawie, e ludzie uwaali je zadobre i e szli za tym, co w ich pojciu byo najlepsze. Rozwa rwnie, jak wiele jest niepodanych zgonw w czasie wojny.Ludzie gin tam, gdzie wiedz, e mog zosta zabici, o ile wic w ogle nale do stronnictwa Nieprzyjaciela, id na mierprzygotowani. O ile lepiej byoby dla nas; gdyby wszyscy ludzie umierali w kosztownych zakadach leczniczych wrddoktorw, ktrzy kami, pielgniarek, ktre kami, przyjaci, ktrzy kami - tak jak ich nauczylimy - obiecujcumierajcym ycie, umacniajc w nich mniemanie, e choroba usprawiedliwia wszelkie pobaanie dla siebie, a nawet, jelinasi pracownicy znaj sw robot, powstrzymujc wszelk sugesti przywoania ksidza, by choremu nie zdradzi, jaki jestprawdziwy stan jego zdrowia. A jak zgubn jest dla nas ustawiczna pami o mierci, jak ludziom narzuca wojna. Jeden znajlepszych naszych ory - zadowolenie si doczesnoci - staje si nieprzydatny. W czasie wojny nikt nie sdzi, e ybdzie wiecznie.

Wiem - Scabtree i inni widzieli w wojnach doskona okazj do atakw na wiar, sdz jednak, e to przesada.Nieprzyjaciel bardzo jasno uwiadomi swych stronnikw, e cierpienie jest zasadniczym elementem tego, co On sam nazywaOdkupieniem, tote wiara zburzona przez wojn albo zaraz, w rzeczywistoci niewarta jest trudu woonego w jej burzenie.Mam w tej chwili na myli cierpienie dugotrwae, takie jakie przynosi wojna. Naturalnie w samej chwili przeraenia, jakiejbolesnej straty lub fizycznego blu, gdy rozsdek chwilowo nie dziaa - moesz swym czowiekiem zawadn. Przekonaemsi jednak, e nawet wwczas, jeli tylko czowiek odwoa si do gwnej kwatery Nieprzyjaciela, sytuacja jego jest prawiezawsze uratowana.


6.

Mj drogi Piounie

Bardzo jestem rad, e wiek twego pacjenta i jego zawd kwalifikuj go do suby wojskowej, oraz e sprawapowoania do wojska nie jest cakowicie przesdzona. Dla nas jest rzecz wan, by utrzyma go w maksimum niepewnoci,tak by umys jego by wypeniony najrozmaitszymi sprzecznymi wyobraeniami o przyszoci, wzbudzajcymi w nim lk lubnadziej. Niepewno i obawa - to niezrwnane sposoby, by zabarykadowa myl ludzk przed Nieprzyjacielem. On chce, byludzie interesowali si tym, co aktualnie czyni; w naszym za interesie jest utrzymywa ich w rozpamitywaniu tego, co imsi moe przydarzy w przyszoci.

Twj pacjent zdobdzie naturalnie w kocu przewiadczenie, e musi si cierpliwie poddawa woli Nieprzyjaciela.Nieprzyjaciel rozumie przez to, e przede wszystkim winien on przyjmowa z poddaniem si cierpienia, ktre faktyczniezostay na niego zesane - obecn trosk i niepewno. Wanie ze wzgldu na to winien on powtarza: "bd wola Twoja" i wzamian za codzienny trud znoszenia tego otrzyma on chleb powszedni. Twoj ju spraw jest dopatrze, by pacjent nigdy nie

myla o tym, e to obecny strach jest wyznaczonym mu krzyem, lecz by za krzy uwaa sprawy, ktrych si obawia. Niechpatrzy na nie jak na zesane mu krzye. Pozwl, niech przeoczy, e skoro jedne z nich wykluczaj drugie, wobec tego niemog go wszystkie spotka; niech wreszcie w odniesieniu do tych spraw prbuje ju z gry praktykowa cnot mstwa i cierp-liwoci. Rzeczywista bowiem i jednoczesna rezygnacja wobec tuzina rozmaitych i tylko hipotetycznych kolei losu jest prawieniemoliwa, Nieprzyjaciel za nie wspiera zbytnio tych, ktrzy prbuj to osign; natomiast rezygnacja wobec obecnego iaktualnego cierpienia, nawet jeli to cierpienie polega na strachu, jest o wiele atwiejsza i bywa zazwyczaj wspomagana przezt bezporednio dziaania.

Mieci si w tym doniose prawo duchowe. Wyjaniem ci, e moesz osabi jego modlitwy przez odwrcenie uwagi odsamego Nieprzyjaciela i skierowanie jej na jego wasne stany umysowe odnoszce si do Nieprzyjaciela. Z drugiej stronyatwiej jest opanowa strach, gdy myl pacjenta odwrci si od wywoujcego go przedmiotu, a skieruje ku samemu strachowipojtemu jako aktualny i niepodany stan wewntrzny; a skoro spojrzy na strach jako na wyznaczony mu krzy, to

nieuchronnie zda sobie spraw z tego, e jest to jego stan wewntrzny. Mona przeto sformuowa ogln zasad: we wszys-tkich czynnociach umysu, ktre sprzyjaj naszej sprawie, popieraj u pacjenta niewiadomo samego siebie i zachcaj go doskupienia uwagi na przedmiocie, natomiast we wszystkich sytuacjach korzystnych dla Nieprzyjaciela skierowuj jego uwag zpowrotem na jego wasny umys. Niech zniewaga lub ciao kobiece tak przykuje jego myl i uwag, by nie zdawa sobiesprawy z sytuacji i by nie myla: "Oto wstpuj obecnie w stan zwany Gniewem" albo "Oto ogarnia mnie dza". Przeciwnie,


9/35

niech refleksja: "Oto moje uczucia staj si teraz poboniejsze i bardziej miosierne" - tak przykuje jego uwag do samegosiebie, by ju nie spoglda poza siebie i skutkiem tego nie mg dojrze naszego Nieprzyjaciela ani swych wasnych ssiadw.

Co do oglnego jego stosunku do wojny, to nie moesz za bardzo polega na owych uczuciach nienawici, o ktrych ztakim zapaem rozpisuj si chrzecijaskie czy anty chrzecijaskie czasopisma. Pacjenta w jego udrce mona oczywiciezachci, aby si mci, budzc w nim odwetowe uczucia skierowane ku niemieckim przywdcom, i o tyle sprawa wygldadobrze. Lecz zazwyczaj bywa to rodzaj melodramatycznej czy mitycznej nienawici zwrconej przeciw wyimaginowanymkozom ofiarnym. W yciu realnym i tak nigdy nie zetknie si z owymi ludmi. S to tylko manekiny wymodelowane woparciu. o to, co przynosz gazety. Skutki takiej fantazyjnej nienawici bywaj czsto ogromnie zawodne, a ze wszystkichludzi Anglicy s pod tym wzgldem najaoniejszymi niewieciuchami. S oni ndznymi typami, ktrzy gono proklamuj,e tortury dla wrogw to jeszcze za mao, a pierwszemu rannemu niemieckiemu pilotowi, skoro tylko pojawi si u drzwi,podaj herbat i papierosy.

Cokolwiek by czyni, to w duszy twego pacjenta bdzie zawsze zarwno troch zoliwoci, jak i dobrej woli. Niezwyklewan rzecz jest skierowa jego zoliwo ku jego bezporednim codziennie spotykanym ssiadom, natomiast uczynnowypchn het, ku odlegym kracom, ku ludziom, ktrych nie zna. W ten sposb zoliwo staje si spraw cakowicie realn,za uczynno w znacznej mierze urojon. Nie ma absolutnie adnego poytku z rozpalania jego nienawici ku Niemcom, jeliw tym samym czasie pomidzy nim a jego matk, jego pracodawc i czowiekiem spotkanym w pocigu zacznie dojrzewazgubna atmosfera wzajemnej yczliwoci. Myl o swoim pacjencie jak o sera k koncentrycznych: najgbszym koem jestwola, nastpnie idzie intelekt, a na koniec wyobrania. Nie naley spodziewa si, e od razu mona bdzie z tych krgwwyrugowa to, co trci Nieprzyjacielem, lecz winiene nieustannie wszystkie cnoty wypycha na zewntrz tak, by w kocuznalazy si w krgu wyobrani, natomiast wszystkie podane waciwoci - do wewntrz, do krgu woli. Cnoty srzeczywicie dla nas czym fatalnym, jednak tylko o tyle, o ile docieraj do samej woli i s wcielone w przyzwyczajenia.

(Mwic o woli, mam naturalnie na myli nie to, . co pacjent mylnie bierze za swoj wol, to wiadome zoszczenie si izymanie oraz zaciskanie zbw przy podejmowaniu postanowie, lecz to rzeczywiste centrum, ktre Nieprzyjaciel zowieSercem). Wszelkiego rodzaju cnoty istniejce w wyobrani albo uznane przez intelekt, lub nawet w pewnej mierze lubiane ipodziwiane nie uchroni czowieka od domu Naszego Ojca. Doprawdy, mog go uczyni jeszcze bardziej zabawnym, gdy sitam znajdzie.


7.

Mj drogi Piounie

Dziwi si, jak moesz mnie pyta o to, czy koniecznie naley utrzyma pacjenta w niewiedzy o twoim istnieniu.

Ta kwestia, przynajmniej w obecnej fazie walki, zostaa rozstrzygnita za nas przez Naczelne Dowdztwo. Na razie winnimyprzyj taktyk ukrywania si. Naturalnie nie zawsze tak bywao. W rzeczy samej stoimy tu wobec okrutnego dylematu. Gdyludzie nie wierz w nasze istnienie, jestemy pozbawieni wszystkich przyjemnoci wynikajcych z bezporedniego terro-ryzowania, i nie ma miejsca na czarnoksinikw. Z drugiej znw strony, gdy w nas wierz, nie moemy z nich robimaterialistw i sceptykw. W kadym razie do tej pory jeszcze nie. Mam gbok nadziej, e we waciwym czasie nauczymysi, jak uczuli i umitologizowa ich wiedz do tego stopnia, by przemyci do niej to, co w gruncie rzeczy jest wiar w nas(oczywicie nie nazywajc tego w ten sposb), przy rwnoczesnym odgrodzeniu ludzkiego umysu od wiary w Nieprzyjaciela."Sia yciowa, kult seksu i pewne aspekty psychoanalizy mog si tu przyda. Jeli raz wyprodukujemy swe arcydzieo:Materialistycznego Maga, czowieka, ktry nie spoytkowuje, lecz prawdziwie czci to, co nazywa mglicie "Siami Natury",zaprzeczajc jednoczenie istnieniu "duchw", wwczas koniec wojny bdzie ju widoczny. Na razie jednak musimy sucharozkazw. Nie sdz, by utrzymanie pacjenta w niewiedzy mogo ci sprawi duo kopotu. Dopomoe ci fakt, i "diaby" sprzewanie we wspczesnej imaginacji osobistociami naderkomicznymi. Jeli w najmniejszym stopniu twj pacjent zaczynapodejrzewa twoje istnienie, zasugeruj mu obrazek czego w czerwonych trykotach i wytumacz mu, e skoro nie moeuwierzy w co podobnego (jest to stara, podrcznikowa metoda wprowadzania ich w bd), zatem nie moe wierzy i wciebie.

Nie zapomniaem swej obietnicy zastanowienia nad tym, czy mamy pacjenta uczyni skrajnym patriotczy zagorzaympacyfist. Powinnimy popiera wszelkie skrajnoci z wyjtkiem skrajnego powicenia si Nieprzyjacielowi. Nie zawszenaturalnie, ale w obecnych czasach z pewnoci. W niektrych stuleciach panuje duch obojtnoci i zadowolenia z siebie iwtedy naszym zadaniem jest jeszcze bardziej ten stan sennoci pogbia. Inne stulecia, a jednym z takich jest obecne, majcharakter niezrwnowaony, skonne s do rozbicia na partie i wwczas zadaniem naszym jest wszelkie rnicjeszczebardziej zaognia. Kada grupa ludzi zwizana jakimi interesami, ktrych inni nie lubi lub ignoruj zmierza do wytworzeniaw swoim gronie cieplarnianej atmosfery wzajemnej adoracji, a w stosunku do wiata zewntrznego wykazuje wiele pychy inienawici, nie odczuwajc z tego powodu wstydu, jako e patronuje im "Sprawa",a ta, w ich przekonaniu, pozbawiona jestcharakteru osobistego. Dzieje si tak nawet wwczas, gdy ta maa grupa ju z zaoenia swego ma suy osobistym celom

Nieprzyjaciela. Pragniemy, by Koci by may nie tylko dlatego, by mniej ludzi mogo pozna Nieprzyjaciela, lecz rwniedlatego, by ci, ktrzy Go ju znaj, przesiknli t charakterystyczn dla tajnego stowarzyszenia lub kliki atmosfer niespokoj-nego napicia i defensywnego faryzeizmu. Sam Koci naturalnie jest mocno strzeony i nigdy jeszcze nie udao si namnada mu. wszystkich cech kliki, lecz drugorzdne stronnictwa nalece do Kocioa czsto wydaway owoce godne podziwu, ito poczwszy od zwolennikw Pawa i Apollona w Koryncie, a skoczywszy na Wysokim i Niskim Stronnictwie w Kociele

- 9 -


10/35

anglikaskim. Jeli da si doprowadzi do tego, aby twj pacjent sta si jednym z tych, ktrzy uchylaj si od suby wojsko-wej z uwagi na nakazy sumienia, to automatycznie znajdzie on sobie jedno z tych maych, natarczywych, zorganizowanych izarazem niepopularnych stowarzysze, skutki, jakie to wywrze na czowieku, ktry dopiero co przysta do chrzecijastwa,bd prawie na pewno dobre lecz tylkoprawie na pewno. Czy mia powane wtpliwoci co do susznoci brania udziau wsprawiedliwej wojnie, zanim zacza si obecna? Czy jest mczyzn odwanym, i to tak bardzo, e nie bdzie mia nawetpwiadomych wtpliwoci co do istotnych motyww swego pacyfizmu? Czy wtedy, gdy jest najbliej uczciwoci (adenczowiek nie jest jej nigdy bardzo bliski), moe si czu w peni przewiadczony, e si napdow jego postpowania jestwycznie pragnienie suenia Nieprzyjacielowi? Jeli jest czowiekiem tego pokroju, to jego pacyfizm prawdopodobnie nieprzyniesie nam wiele dobrego, a Nieprzyjaciel uchroni go zapewne od zwykych konsekwencji naleenia do sekty. W takimwypadku najlepszym planem byoby pokusi si o raptowny, emocjonalny kryzys, z ktrego mgby wyj jako chwiejnykonwertyta na patriotyzm. Takie rzeczy nierzadko si zdarzaj. Lecz jeli jest czowiekiem, za jakiego ja go bior, to prbujPacyfizmu.

Ktrkolwiek postaw obierze, twoje gwne zadanie bdzie takie samo. Na pocztek niech zacznie traktowa Patriotyzmlub Pacyfizm jako cz skadow swej religii. Nastpnie pod naporem atmosfery stronniczoci niech zacznie uwaa j zanajwaniejsz cz. Z kolei subtelnymi zabiegami doprowad go spokojnie i stopniowo do tego stadium, w ktrym religiastaje si tylko czci sprawy" i w ktrym chrzecijastwo ceni si gwnie za to, e dostarcza ono wybornych argumentwna rzecz brytyjskiej akcji wojennej bd na rzecz Pacyfizmu. Postawa, ktrej musi zapobiec, to ta, w ktrej sprawy doczesnetraktuje si przede wszystkim jako przedmiot posuszestwa. Skoro raz uczynisz wiat celem, a wiar rodkiem do celu, toniemal zdobye ju swego czowieka, a to, jakiego rodzaju wiatowy cel sobie obra, nie ma ju wikszego znaczenia. Byletylko zebrania, broszury, plany dziaania, ruchy ideowe, sprawy i krucjaty znaczyy dla niego wicej ni modlitwa, sakramentyi miosierdzie, a bdzie nasz - a im bardziej bdzie religijny" (w tym rozumieniu), tym pewniej bdzie nasz. Mgbym ci tupokaza niezgorsz klatk zapenion podobnymi okazami.


8.

Mj drogi Piounie

Awic jeste "peen nadziei, e religijny okres w yciu pacjenta zanika" - wszak takie jest twoje zdanie? Zawszeuwaaem, e Szkoa Kunsztu Kuszenia zesza na psy, odkd na czele jej stan stary Slubgob, a teraz jestem tego pewny. Czynikt wam nigdy nie mwi o prawie Falowania?

Istoty ludzkie s amfibiami - na wp duchy, na wp zwierzta. (Stanowczo Nieprzyjaciela w Jego deniu do

stworzenia tak odraajcego mieszaca bya jedn z przyczyn, ktre skoniy Naszego Ojca do wycofania swego poparcia dlaNiego.) Jako duchy nale one do wiata wiecznego, lecz jako zwierzta tkwi w czasie. Oznacza to, e podczas gdy ich duchmoe by skierowany ku celom wiecznym, ich ciaa, namitnoci i wyobraenia ulegaj cigej zmianie, gdy trwa w czasieznaczy zmienia si. Dlatego to, co w nich jest najbardziej stae, to wanie owo falowanie - powtarzajcy si nawrt dopoziomu, od ktrego ponownie si oddalaj, szereg dolin i szczytw. Gdyby by pilnie ledzi swego pacjenta, bybydostrzeg to falowanie w kadej sferze jego ycia; jego zainteresowanie si prac, przywizanie do przyjaci, fizyczne pragnienia, wszystko to raz przybiera na sile, to znw maleje. Jak dugo bdzie y na ziemi, okresy emocjonalnego ifizycznego bogactwa i wawoci wystpowa bd na przemian z okresami odrtwienia i ubstwa. Okres oschoci i apatii,przez ktry twj pacjent obecnie przechodzi, nie jest, jak naiwnie przypuszczasz, twoim dzieem; jest to jedynie zjawiskonaturalne, ktre nam nie przyniesie korzyci, jeeli go odpowiednio nie wykorzystasz.

Aby mc zdecydowa, w jaki sposb najlepiej t sytuacj spoytkowa, trzeba si najpierw zastanowi nad tym, w jaki

sposb pragnie j wykorzysta Nieprzyjaciel, a nastpnie postpi przeciwnie. Ot moe ci to zdziwi, gdy dowiesz si, ew Jego wysikach, zmierzajcych do trwaego zawadnicia dusz ludzk, liczy On nawet wicej na doliny ni na szczyty;niektrzy z Jego szczeglnych ulubiecw przeszli przez dusze i gbsze doliny ni ktokolwiek inny. Uzasadnienie jestnastpujce. Dla nas istota ludzka jest przede wszystkim erem; naszym celem jest wchon jej wol w nasz, powikszysfer naszej osobowoci jej kosztem. Lecz posuszestwo, ktrego Nieprzyjaciel wymaga od ludzi, jest czym zupenie innym.Trzeba si pogodzi z faktem, e cae to rozprawianie o Jego mioci do ludzi i o tym, e Jego suba jest cakowit wolnoci,nie jest tylko (jakby si w to chciao wierzy) czcz propagand, lecz przeraajc prawd. On naprawd chce zapeniwszechwiat mnstwem maych wstrtnych kopii samego Siebie - stworze ktrych ycie, w miniaturowej skali, bdziejakociowo podobne do Jego, nie dlatego, e je wchon, lecz dlatego, e ich wola dobrowolnie dostosowuje si do Jego woli.My potrzebujemy byda, ktre w kocu mogoby sta si erem; On potrzebuje sug, ktrzy w kocu mogliby sta si synami.My chcemy chon, On chce rozdawa. W nas jest pustka i chcielibymy j zapeni; On jest peny i przelewa si. Celemnaszej walki jest wiat, w ktrym Nasz Ojciec z Otchani wchonby w siebie wszelkie pozostae istoty; Nieprzyjaciel pragnie,aby wiat by peen istot z Nim wprawdzie zjednoczonych, lecz mimo to zachowujcych sw odrbno.

I tutaj wanie doliny maj do spenienia sw rol. Musiae si temu nieraz dziwi, dlaczego Nieprzyjaciel nie czyniwikszego uytku z Swej mocy, by Jego obecno bya dla duszy ludzkiej odczuwalna w dowolnie obranym przez Niegostopniu i momencie. Lecz teraz rozumiesz, e sama natura Jego zamysu nie pozwala Mu posuy si w dziaaniu tym, co jestNieodparte i Bezsporne. Samo obezwadnienie ludzkiej woli (a dokonaoby tego kade odczucie Jego obecnoci, z wyjtkiem


11/35

najsabszego i najbardziej zagodzonego) byoby dla Niego rzecz Bezuyteczn. On nie moe zadawa gwatu. Moe tylkowabi. Jego niecnym zamiarem bowiem jest zje ciastko i mie je nadal; stworzenia maj z Nim stanowi jedno, lecz pomimoto pozosta sob; samo ich unicestwienie lub asymilowanie nie odpowiada Mu. W pocztkowym okresie jest On skonny niecosi narzuca. Wyposaa ludzi na drog w sygnay wiadczce o Jego obecnoci, ktre aczkolwiek sabe, im wydaj si mocne:w radosne upojenie i atwe panowanie nad pokusami. Lecz nigdy nie pozwala, aby ten stan rzeczy trwa dugo.

Prdzej czy pniej wycofuje, jeeli nie w rzeczywistoci, to przynajmniej z ich wiadomych dozna, ten rodzaj wsparcia i bodcw. Wycofuje si, aby stworzeniu pozwoli stan na wasnych nogach, aby wykonywao jedynie z wasnej woliobowizki, ktre straciy wszelki urok. W tych wanie okresach dolinowych, w o wiele wikszym stopniu ni w okresachszczytowych, przeobraa si ono w takie stworzenie, jakim On je mie pragnie. Dlatego najbardziej mu si podobaj modlitwyzanoszone w okresie oschoci. My moemy cign za sob naszych pacjentw przez ustawiczne kuszenie, poniewaprzeznaczamy ich wycznie do stou, a im wicej wika si ich wol, tym lepiej. On nie moe "kusi" ' do cnoty, jak mykusimy do wystpku. On chce, aby nauczyli si chodzi o wasnych siach i dlatego musi cofa Sw rk, i jeli tylko istniejeprawdziwa wola chodzenia, jest zadowolony nawet z ich potkni. Nie ud si, Piounie. Nasza sprawa nigdy nie jest bardziejzagroona ni wwczas, gdy czowiek ju nie pragnie, a mimo to w dalszym cigu usiuje peni wol naszego Nieprzyjaciela,rozglda si po wszechwiecie, z ktrego wszelki Jego lad pozornie zagin, i pyta, dlaczego zosta opuszczony, a jednaksucha dalej.

Lecz oczywicie doliny dostarczaj rwnie okazji naszej stronie. W nastpnym tygodniu podam ci kilka wskazwek, jakje wyzyska.


9.

Mj drogi Piounie

Ostatni mj list przekona ci, mam nadziej, e dolina oziboci lub "oschoci", przez ktr obecnie przychodzitwj pacjent, nie da ci jego duszy sama przez si, lecz wymaga odpowiednich zabiegw z twojej strony. Obecnie rozwa, jakform maj one przybra.

Przede wszystkim zawsze przekonywaem ci, e okresy dolinowe ludzkiego falowania dostarczaj doskonaej okazji dowszelkich pokus zmysowych, szczeglnie seksualnych. Moe ci to zdziwi, gdy - co jest rzecz samo przez si zrozumia -wicej fizycznej energii, a co za tym idzie, wicej potencjalnych pragnie istnieje w okresach szczytowych; lecz musiszpamita o tym, e rwnie odporno jest wwczas najwiksza. Zdrowie i siy witalne, ktre ty chcesz wykorzysta do

rozbudzenia podliwoci, mog niestety by take z atwoci spoytkowane na prac, sport, rozmylanie lub na nieszkodliwzabaw. Atak ma o wiele wiksze szanse powodzenia w okresie, gdy cay wewntrzny wiat czowieka przeniknity jestszarzyzn, chodem i pustk. Naley wzi rwnie pod uwag to, e seksualno dolinowa pod wzgldem jakoci rni sinieco od seksualnoci szczytowej; o wiele rzadziej prowadzi ona do tego ckliwego zjawiska, ktre ludzie nazywaj"zakochaniem", jest o wiele wicej skonna do perwersji, o wiele mniej skaona tymi wielkodusznymi, fantazyjnymi, a nawetduchowymi dodatkami, ktre czsto czyni ludzk seksualno tak bardzo zawodn. Tak samo jest z innymi podliwociamiciaa. O wiele atwiej doprowadzisz swojego czowieka do naogu pijastwa, jeeli bdziesz mu podsuwa kieliszek jakorodek kojcy, w chwilach gdy jest znuony i przygnbiony, ni gdyby go zachca do korzystania z niego jako rodka dowytworzenia w gronie kolegw atmosfery wesooci wtedy, gdy jest szczliwy i peen ycia. Nie zapominaj nigdy o tym, emajc do czynienia z jakkolwiek przyjemnoci w jej zdrowej, normalnej i zaspokajajcej formie, znajdujemy si w pewnymsensie na pozycjach Nieprzyjaciela. Wiem, e zdobylimy niejedn dusz poprzez przyjemnoci. Niemniej jednak jest to Jegowynalazek, a nie nasz. On stworzy przyjemnoci; adne z naszych dotychczasowych docieka prowadzonych w tym kierunkunie pozwoliy nam wytworzy chociaby jednej. Wszystko, co moemy uczyni, to zachca ludzi, aby z przyjemnoci

stworzonych przez naszego Nieprzyjaciela korzystali w czasie, w sposb lub stopniu przez Niego zakazanym. Dlatego staramysi zawsze wypacza naturalny stan kadej przyjemnoci i nada jej tak form, w ktrej byaby najmniej naturalna, najmniejprzyjemna i najmniej przypominaa swego Stwrc. Stale rosnce podanie stale malejcej przyjemnoci - oto waciwaformua. Jest pewniejsza i w lepszymstylu.

Zyska dusz czowieka i nic mu za to nie da - oto co naprawd cieszy serce Naszego Ojca. Okresy dolin s sprzyjajcpor do zapocztkowania takiego procesu.

Lecz istnieje jeszcze lepszy sposb wykorzystania doliny, mianowicie przez wyzyskanie tego, co sam pacjent o niej myli.Jak zawsze pierwsz i najwaniejsz rzecz jest utrzymywa go w niewiedzy. Nie dopuci do tego, aby zmiarkowa si, eistnieje prawo falowania. Niech wychodzi z zaoenia, e pocztkowa gorliwo towarzyszca jego nawrceniu moga ipowinna bya trwa wiecznie i e jego obecna oscho jest rwnie trwaym stanem. Raz utrwaliwszy w jego umyle to bdnemniemanie, moesz obra rne drogi dalszego postpowania. Wszystko zaley od tego, czy twj czowiek jest typem

maodusznym, ktrego mona kusi do rozpaczy, czy te typem naiwnego optymisty, ktrego atwo da si przekona, ewszystko jest w porzdku. Pierwszy typ spotyka si wrd ludzi coraz rzadziej. Jeeli jakim trafem twj pacjent jest wanietaki, wszystko pjdzie atwo. Musisz go tylko trzyma z dala od dowiadczonych chrzecijan (nietrudne zadanie wdzisiejszych czasach), skierowywa jego uwag na odpowiednie ustpy w Pimie witym, a nastpnie postawi przed nimbeznadziejne zadanie odzyskania swych dawnych uczu jedynie si woli, a wygrana jest po naszej stronie. Jeeli natomiast

- 11 -


12/35

jest typem raczej beztroskim, twoim zadaniem, jest aby pogodzi si z obecn nisk temperatur swego ducha i stopniowozadowoli si ni, utwierdzajc si w przewiadczeniu, e ostatecznie nie jest tak bardzo niska. Po tygodniu lub dwch kaeszmu ywi wtpliwoci co do tego, czy pierwsze dni jego chrzecijastwa nie grzeszyy przypadkiem lekk nadgorliwoci.Mw mu o "potrzebie zachowania umiaru we wszystkim", a moesz by zupenie spokojny o jego dusz. Religia umiarkowanajest dla nas tak samo uyteczna jak kompletny brak religijnoci - a przy tym zabawniejsza.

Inna moliwo to bezporednie zaatakowanie jego wiary. Kiedy dziki twoim zabiegom zgodzi si z tym, e ten okresdolinowy jest czym trwaym, to czy nie bdziesz go mg przekona, e "jego religijna faza" po prostu zaniknie, jakwszystkie poprzednie fazy, przez ktre przechodzi? Oczywicie, nie mona sobie w aden sposb wyobrazi, jak zstwierdzenia: "Przestao mnie to interesowa, mona logicznie mylc przej do twierdzenia: "To jest faszywe". Lecz jakju uprzednio zaznaczyem, ty musisz polega na argonie, a nie na rozumowaniu. Samo sowofaza najskuteczniej zaatwi tuspraw. Zakadam, e czowiek ten przeszed ju przez kilka takich faz - wszyscy oni to przechodz - i e zawsze przyjmujepostaw wyszoci i lekcewaenia w stosunku do faz, ktre pozostawi ju za sob, nie dlatego, e je krytycznie oceni, lecz poprostu dlatego, e ju miny, (Ufam, e karmisz go naleycie mglistymi ideami Postpu, Rozwoju i Historycznego PunktuWidzenia i e dajesz mu do czytania duo nowoczesnych biografii. Ludzie w nich zawsze przechodz przez jakie fazy,nieprawda?)

Rozumiesz ju, na czym rzecz polega? Rb tak, aby jego umys nie dojrza tej prostej antytezy, jaka istnieje pomidzy Prawda Faszem. Efektowne, bliej nieokrelone wyraenia: "To bya faza" - "Ju to wszystko mam poza sob" - i nie zapomnijwykorzysta rwnie owego zbawiennego sowa: "Modzieczy".


10.

Mj drogi Piounie

Radbyem usysze od Triptweeze'a, e twj pacjent zawar kilka bardzo podanych znajomoci i e, jak sizdaje, wykorzystae to zdarzenie w sposb zaiste obiecujcy. Wnioskuj, e para maeska w rednim wieku, ktra zjawiasi w jego biurze, to wanie ludzie tego pokroju, jakich nam trzeba. Wymarzone towarzystwo dla twego pacjenta: bogaci,eleganccy, powierzchowni intelektualici i dowcipni sceptycy w stosunku do caego wiata. Domylam si, e s oni nawet wjakim sensie pacyfistami, co wypywa nie z pobudek moralnych, lecz z wrodzonego im zwyczaju pomniejszania wszystkiego,cokolwiek dotyczy wielkiej masy ich blinich, a take z atmosfery modnej literatury. wietnie si skada. A ty, jak si zdaje,zrobie dobry uytek z caego jego spoecznego, seksualnego i intelektualnego snobizmu. Donie mi o tym co wicej. Czyzaangaowa si mocno? Mam tu na myli nie sowa, lecz t subteln gr spojrze, tonw i umiechw, przez ktre miertelnikma mono zaznaczy, e naley do tej samej kategorii ludzi, co i ci, do ktrych si zwraca. To jest ten rodzaj sprzymierzania

si, ktry powiniene szczeglnie popiera, poniewa pacjent sam nie zdaje sobie w palni z tego sprawy; do czasu za, zanimsi w tej sytuacji poapie, ty zdysz si ju postara o to, aby mu si byo trudno wycofa.

Bez wtpienia zorientuje si on do szybko, e jego wiara jest cakowicie przeciwna zasadom, na ktrych wspiera sirozmowa jego nowych przyjaci. Nie sdz, by to miao zaway na rozwoju sytuacji, jeli tylko uda ci si go nakoni, abyjakiegokolwiek jawne potwierdzenie tego faktu odoy na pniej, a to da si atwo osign przy pomocy wstydu, dumy,skromnoci czy prnoci. Dopki potrwa ta zwoka, jego pozycja bdzie faszywa: bdzie milcza, gdy powinien mwi,bdzie si mia, kiedy powinien milcze. Pocztkowo tylko przez swe zachowanie, a nastpnie rwnie przez swewypowiedzi bdzie zajmowa rne cyniczne i sceptyczne postawy, ktre naprawd nie s jego wasne. Mog si jednak nimista, jeli dobrze nim pokierujesz. Wszyscy miertelnicy s skonni do stawania si tym, pod co si podszywaj. To rzeczelementarna. Prawdziwy problem ley w tym, w jaki sposb przygotowa si na kontratak Nieprzyjaciela.

Przede wszystkim naley jak najbardziej odwleka chwil, w ktrej pacjent twj stwierdzi, e ta nowa przyjemno jestpokus. Mogoby si to wydawa trudne do przeprowadzenia wobec faktu, e od dwch tysicy lat sudzy Nieprzyjaciela prawi o "wiecie" jako jednej z groniejszych pokus. Szczciem bardzo mao mwili o tym przez kilka ostatnichdziesicioleci. W nowoczesnych chrzecijaskich utworach literackich, chocia widz wiele (wicej zaiste, nibym pragn) oMamonie, mao dostrzegam starych ostrzee co do Marnoci wiata, Wyboru Przyjaci i Wartoci Czasu. Wszystko to twjpacjent sklasyfikowaby prawdopodobnie jako "Purytanizm" - i niech mi bdzie wolno zaznaczy mimochodem, e warto,jak temu sowu nadalimy, jest naprawd jednym z wikszych triumfw ostatniego stulecia. Dziki niemu ratujemy rocznietysice ludzi od umiarkowania, czystoci i powcigliwoci w yciu.

Jednake wczeniej czy pniej pozna on prawdziwe oblicze swych nowych przyjaci, a wtedy twoja taktyka musidostosowa si do inteligencji pacjenta. Jeli jest dostatecznie duym gupcem, to moesz doprowadzi do tego, aby zdawasobie spraw z prawdziwego charakteru swych przyjaci tylko wtedy, gdy s nieobecni; ich obecno natomiast niechbyautomatycznie oddalaa wszelki krytycyzm. Jeli si to uda, to mona go bdzie nakoni (znaem wielu yjcych tak ludzi), by

przez dugi okres prowadzi podwjne ycie; to ju nie tylko bd pozory, lecz istotnie bdzie on rnym czowiekiem wkadym z rodowisk, w ktrych si obraca.

O ile to zawiedzie, istnieje jeszcze subtelniejsza i bardziej zabawna metoda. Moesz go tak urobi, e znajdzie onprawdziw przyjemno w uwiadomieniu sobie swego podwjnego ycia. Dokonasz tego wykorzystujc jego prno.


13/35

Moesz go nauczy, by klczc w niedziel obok kupca korzennego cieszy si wanie tym, e wie, i kupiec ten nie byby wstanie zrozumie tego wielkomiejskiego i cynicznego wiata, wrd ktrego on sam obraca si poprzedniego wieczoru; i przeciwnie, pijc kaw ze swymi uroczymi przyjacimi niech tym bardziej cieszy si spronymi rozmowami iblunierstwami, im bardziej sam w sobie jest wiadom "gbszego", "duchowego" wiata, ktrego oni zrozumie nie potrafi.

Czy pojmujesz moj myl? - wiatowi przyjaciele dotykaj go z jednej strony, a kupiec korzenny z drugiej, on za jestpenym, zrwnowaonym, wszechstronnie dowiadczonym czowiekiem, majcym szersze nili oni horyzonty. W ten sposb,zdradzajc stale co najmniej dwie grupy ludzi, zamiast wstydu bdzie ustawicznie odczuwa ukryty nurt zadowolenia z siebie.

Na koniec - jeli wszystko zawiedzie, moesz, wbrew gosowi sumienia, wyperswadowa mu, by dalej utrzymywa tnow znajomo z tej racji, e ju przez sam fakt spijania ich koktajli i miania si z ich artw w jaki bliej nieokrelonysposb wiadczy tym ludziom dobro, a zaprzestanie tego byoby czym "przesadnym" ', "nietolerancyjnym ' i (ma sirozumie) "purytaskim".

Rwnoczenie podejmiesz oczywicie konieczne rodki ostronoci i dopilnujesz, by ten nowy rozwj wypadkwdoprowadzi go do wydawania wicej, ni go na to sta, do zaniedbywania swej pracy i zapominania o matce. Jej zazdro itrwoga oraz jego coraz czciej powtarzajce si wykrty lub szorstko bd bezcenne dla pogorszenia napitych stosunkwdomowych.


11.

Mj drogi Piounie

Trzeba przyzna, e wszystko idzie doskonale. Szczeglnie zadowolony jestem z tego, e tych dwoje nowychprzyjaci zapoznao go z ca swoj grup. Jak zmiarkowaem z kartotek biura ewidencyjnego, wszyscy oni to z gruntu pewniludzie: niezmienni i konsekwentni kpiarze, oddani sprawom doczesnym, zdajcy bez adnych sensacyjnych przestpstw, wspokoju i wrd wygd do domu naszego Ojca. Mwisz, e s wielkimi mieszkami. Mam nadziej, e to nie oznacza, jakobysdzi, e miech jako taki zawsze przynosi nam korzy. Warto tej sprawie powici nieco uwagi.

Jako przyczyny ludzkiego miechu wyrniam: Rado, Uciech, art Waciwy i Pytk Paplanin. Pierwsze spotkaszwrd przyjaci i zakochanych, spotykajcych si u progu wakacji. Wrd dorosych znajdzie si wwczas zwykle co zartw, lecz atwo, z jak najmniejsze dowcipy wywouj wtedy miech, wskazuje, e nie one s jego istotn przyczyn. Cojest rzeczywist przyczyn, nie wiemy. Co podobnego wyraa znaczna cz tej obmierzej sztuki, ktr ludzie nazywaj

Muzyk, co podobnego dzieje si rwnie w Niebie - owo bezsensowne przyspieszenie rytmu niebiaskich dozna, dla nascakowicie niezrozumiae. Taki miech nie przynosi nam nic dobrego i naley mu zawsze zapobiega. Ponadto zjawisko to jestsamo w sobie odraajce i jest jawn zniewag realizmu, godnoci i surowoci Pieka.

Uciecha jest blisko spokrewniona z radoci - to pewien rodzaj emocjonalnego wzburzenia, majcego swe rdo winstynkcie zabawy. Niewiele z niej mamy poytku. Mona j oczywicie niekiedy wykorzysta, aby odcign ludzk uwagod przeywania lub czynienia innych rzeczy, ktrych yczyby sobie Nieprzyjaciel; lecz uciecha, sama w sobie, zawiera zgoaniepodane tendencje: skania do mioci bliniego, odwagi, pogody ducha i do wielu innych kategorii za.

art Waciwy, ktry polega na nagym dostrzeeniu niedorzecznoci, jest dziedzin dla nas o wiele bardziej obiecujc.Wcale nie myl tylko o nieprzyzwoitym lub spronym humorze, ktry cho wiele sobie po nim obiecuj kusicieledrugorzdni, w skutkach prowadzi czsto do rozczarowa. Faktem jest, e ludzie dziel si w tej materii do wyranie nadwie klasy. S ludzie, dla ktrych "adna namitno nie jest tak powana jak podliwo" ' i u nich nieprzyzwoita historia

przestaje wywoywa lubieno dokadnie w takim samym stopniu, w jakim staje si zabawna; s inni, u ktrych i miech, ipodanie budz si rwnoczenie i z tych samych powodw. Pierwsza grupa ludzi artuje na temat pci, poniewa daje tosposobno do stwarzania wielu zabawnych sytuacji; druga natomiast stwarza sytuacje zabawne, poniewa dostarczaj onepretekstu do rozmawiania o pci. Jeli twj pacjent naley do ludzi pierwszego typu, to sprony humor nic tu nie pomoe.Nigdy nie zapomn zmarnowanych godzin (dla mnie nieznonie nudnych), spdzonych w towarzystwie jednego z moichpierwszych pacjentw w barach i palarniach, zanim poznaem t regu. Zorientuj si, do ktrej grupy naley twj pacjent -lecz pilnuj uwanie, aby on sam si nie zorientowa.

Prawdziwego poytku z artw lub Humoru naley szuka zupenie gdzie indziej; szczeglnie wiele mona sobie przy tymobiecywa po Anglikach, ktrzy swj zmys humoru" traktuj tak bardzo na serio, e brak tego zmysu jest nieledwie jedynym brakiem, ktrego si wstydz. Humor jest dla nich wszechosadzajcym i (zauwa to) wszechwybaczajcymwdzikiem ycia. Z tego te wzgldu jest on nieocenionym rodkiem niszczenia wstydu. Jeli kto po prostu pozwala innym

paci za siebie, uchodzi za pospolitego skpca; jeli si tym chepi w sposb artobliwy i natrzsa ze swych kolegw, e dalisi nabra, nie jest ju skpcem, lecz zabawnym towarzyszem. Samo tchrzostwo jest czym, co przynosi wstyd; tchrzostwo,ktrym si kto przechwala z pen humoru przesad oraz groteskowymi gestami, moe uchodzi za zabawne. Okruciestwo jest haniebne, chyba e jego sprawca potrafi je przedstawi jako figiel spatany dla artu. Tysice spronych czy nawetblunierczych artw nie przyczynia si w tej mierze do potpienia czowieka, co uczynione przeze odkrycie, e prawie

- 13 -


14/35

wszystko, cokolwiek pragnie czyni, moe uczyni nie tylko bez nagany, lecz nawet zyskujc jeszcze podziw swych towarzy-szy -jeli tylko potrafi podciagn to pod art. Pokus t da si prawie z ca pewnoci ukry przed twym pacjentem dzikiowej angielskiej powadze, z jak traktuje si tam Humor. Kad myl, ktra sugerowaaby mu, e przebra miar, mona muprzedstawi jako "purytask" lub zdradzajc "brak humoru.

Lecz pytka paplanina jest ze wszystkiego najlepsza. Przede wszystkim jest bardzo ekonomiczna. Tylko czowiekinteligentny moe ukry art na temat cnoty, lub w ogle na jakikolwiek inny temat; natomiast kady moe nauczy si paplao cnocie jako o czym zabawnym. Midzy ludmi tego pokroju zawsze si zakada, e zosta zrobiony art. W istocie jednaknikt go nie robi, lecz na kady powany temat dyskutuje si w taki sposb, jakby ju z gry odkryto jego mieszn stron.Pytka Paplanina, uprawiana nawykowo na dusz met, buduje wok czowieka najsubtelniejszy pancerz, jaki znam,chronicy go przed Nieprzyjacielem; ponadto jest ona cakowicie wolna od niebezpieczestw, ktre tkwi w innych rdachmiechu. Tysic mil dzieli j od radoci; zabija intelekt, zamiast go wyostrza, a midzy tymi, ktrzy j praktykuj, niewywouje uczu wzajemnego przywizania.


12.

Mj drogi Piounie

Oczywicie, robisz doskonae postpy. Obawiam si tylko, by prbujc przynagla pacjenta, nie obudzi w nimwiadomoci jego prawdziwego pooenia. My bowiem, ktrzy widzimy jego pooenie takim, jakim ono jest wrzeczywistoci, nie moemy nigdyzaprzesta stara, by pacjentowi przedstawiao si ono w zupenie odmiennym wietle. My

wiemy, e zmienilimy kierunek jego drogi i e na skutek tego zbacza on ju w tej chwili ze swej orbity wok Nieprzyjaciela;jego samego trzeba jednak utrzymywa w przekonaniu, e postawione przez niego kroki, ktre spowodoway zmian tegokierunku, s bahe i odwracalne. Nie wolno mu podejrzewa, e w tej chwili, aczkolwiek powoli, oddala si od soca po linii,ktra powiedzie go w najdalsz przestrze chodu i mroku.

Z tej racji jestem prawie zadowolony z wiadomoci, e wci jeszcze chodzi do kocioa i komunikuje. Wiem, e tkwi wtym niebezpieczestwa; ale kada inna rzecz jest lepsza ni ta, by mia zda sobie spraw z tego, jak dalece zerwa zpierwszym okresem swego chrzecijaskiego ycia. Pki zachowuje zewntrzne obyczaje chrzecijanina, mona nim jeszczetak pokierowa, by uwaa si za czowieka, ktry wprawdzie pozna kilku nowych przyjaci, lecz jego stan duchowy jestniemal taki sam, jak przed szeciu tygodniami. A dopki myli on w ten sposb, nie potrzebujemy walczy w nim z wyranskruch z powodu konkretnego, w peni uznanego grzechu, lecz jedynie z nieuchwytnym, cho penym niepokoju uczuciem,e ostatnio nie postpowa cakiem dobrze.

Taki bliej nieokrelony niepokj wymaga, by obchodzi si z nim ostronie. Jeli przybierze zbytnio na sile, moeobudzi pacjenta i zepsu ca gr. Z drugiej strony, jeli go stumisz cakowicie - czego, nawiasem mwic Nieprzyjaciel niepozwoli ci przypuszczalnie uczyni - tracimy w tej sytuacji element, ktry mona by z powodzeniem wykorzysta. Jelitakiemu uczuciu dozwala si trwa, lecz nie dopuszcza si do tego, by stao si nieodparte i by rozwino si w rzeczywistskruch, to wykazuje ono jedn niezwykle cenn tendencj: zwiksza niech pacjenta do mylenia o Nieprzyjacielu. Wszyst-kim ludziom wszystkich prawie czasw zdarza si w jakim stopniu przeywa tak niech; lecz gdy mylenie o Nim pociaga za sob potgowanie si uczucia bliej nieokrelonej, na p wiadomej winy, ktrej trzeba stawi czoo - niech tawzrasta dziesiciokrotnie. Nienawidz kadej myli, ktra Go przypomina, tak jak ludzie bdcy w kopotach finansowych nieznosz samego widoku ksieczki bankowej. W tym stanie twj pacjent nie bdzie opuszcza swych obowizkw religijnych,lecz niech do nich bdzie stale wzrastaa. Bdzie o nich myla tylko tyle, ile mu nakazuje przyzwoito, by po ichspenieniu jak najprdzej o nich zapomnie. Kilka tygodni temu musiae go kusi do nierealnoci i nieuwagi w modlitwie.Teraz sam wycignie ku tobie rce i nieomal bdzie ebra, by odcign go od waciwego celu i odrtwi serce. Bdziepragn, by modlitwy jego byy nierealne, albowiem niczego si tak nie obawia jak rzeczywistego zetknicia si zNieprzyjacielem. Jego celem bdzie nie budzi robaka toczcego sumienie.

Gdy ten stan rzeczy bardziej si ustali, stopniowo uwolnisz si od nucego obowizku dostarczania mu Przyjemnoci jakopokus. W miar jak ten niepokj i niech stawienia mu czoa bd go coraz bardziej oddala od wszelkiego prawdziwegoszczcia i gdy przyzwyczajenie sprawi, e uciechy pynce z prnoci, podniecenia i pytkiej paplaniny stan si mniejprzyjemne, a zarazem trudniej si bdzie bez nich obej (bo tak, na szczcie, czyni przyzwyczajenie z kad przyjemnoci)- przekonasz si, e byle co wystarczy, aby przycign jego rozproszon uwag. Nie bdziesz ju potrzebowa dobrej ksiki,ktr naprawd lubi, by odcign go od modlitwy, pracy lub snu; starczy kolumna ogosze z wczorajszej gazety. Moeszsprawi, e bdzie marnotrawi swj czas nie tylko na przyjemnych rozmowach z ludmi, ktrych lubi, lecz na rozmowach ztymi, ktrzy go nic nie obchodz, i na tematy, ktre go nudz. Moesz doprowadzi do tego, e dugie godziny spdza bdziebezczynnie. Moesz trzyma go do pnej nocy, trawicego czas nie na hulance, lecz na wpatrywaniu si w wygasy ogie w

zimnym pokoju. Mona go bdzie powstrzyma od wszelkiej zdrowej dziaalnoci poza domem, ktrej sobie nie yczymy, niedajc mu w zamian nic; tak, e w kocu moe kiedy powiedzie, jak to okreli jeden z moich pacjentw, gdy si tu znalaz:"Teraz widz, e wiksz cz swego ycia spdziem czynic ni to, co powinienem by czyni, ni to, co lubiem".Chrzecijanie okrelaj Nieprzyjaciela jako tego, "poza ktrym jest Nico". A Nico jest bardzo mocna: do mocna, bywykra najlepsze lata czowieka, ktre mijaj niepostrzeenie, spdzane nawet nie w upojeniu grzechem, lecz na ponurym


15/35

bkaniu si myli, nie wiadomo, gdzie, i nie wiadomo, w jakim celu; na zaspokajaniu zaciekawie tak sabych, e czowiektylko poowicznie zdaje sobie z nich spraw; na bbnieniu palcami po stole i machaniu nogami; na wygwizdywaniu melodii,ktrych nie lubi; na pograniu si w ciemnym labiryncie marze, ktrym brak nawet zmysowoci i ambicji do uzyskania jakiego jej posmaku, lecz z ktrych (gdy zostan raz wywoane jakim przypadkowym skojarzeniem) stworzenie to, zpowodu niemocy i zamroczenia, nie potrafi si otrzsn.

Powiesz, e s to bardzo mae grzechy; niewtpliwie, tak jak wszyscy modzi kusiciele, chciaby donosi o sensacyjnychwykroczeniach. Pamitaj jednak, e jedyn rzecz, ktra si liczy, jest to, w jakim stopniu odgrodzisz czowieka odNieprzyjaciela. Nie ma znaczenia to, jak mae s przewinienia, pod warunkiem, e cznym ich efektem bdzie stopnioweodsuwanie czowieka od wiata i pogrenie go w Nico. Zabjstwo nie jest w niczym lepsze od kart, jeli karty potrafidokona tego, o co nam chodzi. Doprawdy, najpewniejsz drog do Pieka jest droga stopniowa - agodna, mikko usana, beznagych zakrtw, bez kamieni milowych, bez drogowskazw.


13.

Mj drogi Piounie

Wydaje mi si, e zuye zbyt wiele atramentu, by donie mi o cakiem prostej sprawie. Pozwolie temuczowiekowi wymkn ci si z rk - oto caa historia. Sytuacja jest bardzo powana i doprawdy nie widz adnych powodw,dla ktrych miabym ci osania przed konsekwencjami twej nieudolnoci. Skrucha i wznowienie tego, co tamta strona zowie"ask", i to w skali, jak opisujesz, jest dla nas druzgocc porak. Rwna si drugiemu nawrceniu, i to dokonanemu pra-

wdopodobnie na gbszym podou ni pierwsze.

Ten duszcy obok, ktry uniemoliwi twj atak w czasie powrotu pacjenta ze spaceru do starego myna, jest znanymzjawiskiem i ty powiniene by o tym wiedzie. Jest to najbardziej barbarzyski or Nieprzyjaciela, a wystpuje zazwyczajwwczas, gdy dla pacjenta On sam jest bezporednio, w jaki bliej nieokrelony sposb obecny. Niektrzy ludzie s Nimstale otoczeni i skutkiem tego zupenie dla nas niedostpni.

A teraz o twych bdach. Przede wszystkim, jak wynika z twej wasnej relacji, pozwolie pacjentowi czyta ksik,ktra mu si naprawd podobaa, dlatego e musi podobaa, a nie dlatego, aby potem swoimi uwagami o niej popisywa siprzed swymi przyjacimi. Po wtre, zgodzie si, by przeszed si w d do starego myna na herbat - spacer w okolicy,ktr naprawd lubi, a w dodatku spacer samotny. Innymi sowy, pozwolie mu na dwie konkretne, pozytywne przyjemnoci.Czy bye do tego stopnia lepy, by nie widzie w tym niebezpieczestwa? Cech charakterystyczn Cierpienia i

Przyjemnoci jest ich oczywista realno, a

zatem, jak dugo trwaj, s dla czowieka, ktry je przeywa, probierzemrzeczywistoci. Przeto prbujc doprowadzi swego pacjenta do wiecznego potpienia metod Romantyczn, czynic z niegoco w rodzaju Childe Harolda lub Wertera, pogronego w ualaniu si nad samym sob z powodu urojonych cierpie,winiene za wszelk cen zachowa go od jakiegokolwiek rzeczywistego cierpienia, poniewa piciominutowy prawdziwy blzba ukazaby mu oczywicie nonsens romantycznych strapie i zdemaskowaby ca twoj strategi. Lecz ty prbowaedoprowadzi swego pacjenta do potpienia wiecznego za porednictwem wiata, to jest przez nabieranie go na prno,rozgardiasz, ironi i kosztown nud, potraktowane jako przyjemnoci. Jak moge tego nie dostrzega, e prawdziwaprzyjemno bya ostatni rzecz, na jak moge mupozwoli. Czy nie przewidziae, e przez sam kontrast zniweczy ona tewszystkie bzdury, ktre tak mozolnie uczye go ceni? I e ten rodzaj przyjemnoci, jak daa mu ksika i spacer, bynajniebezpieczniejszy ze wszystkich? e to uwolni jego wraliwo z tej skorupy, ktr wok niej formowae, i pozwoli muodczu, e powraca do rzeczywistoci i odzyskuje samego siebie? Dye do tego, aby odczy go od siebie samego,traktujc to jako wstpny krok do odczenia go od Nieprzyjaciela, i osigne w tym kierunku pewien postp. A terazwszystko to zostao zmarnowane.

Oczywicie wiem, i Nieprzyjaciel rwnie pragnie oderwa ludzi od nich samych, ale w inny sposb. Pamitaj zawsze,e On naprawd lubi t nikczemn gawied i ma ogromny szacunek dla ich osobowoci. Kiedy mwi o zatraceniu samychsiebie, to pragnie jedynie, by wyrzekli si krzyku wasnej woli, a skoro to uczyni zwraca im ca osobowo i chepi si(obawiam si, e szczerze), e gdy oddadz Mu si cakowicie, bd bar dziej sob ni kiedykolwiek przedtem. Std tejakkolwiek cieszy si widzc, e powicaj nawet swe niewinne chci dla Jego woli, to nie znosi, gdy sprzeniewierzaj siswej wasnej naturze dla jakiegokolwiek innego powodu. My za powinnimy ich zawsze do tego zachca. Najgbszeskonnoci i impulsy kadego czowieka s punktem wyjcia i surowcem, w ktry go Nieprzyjaciel wyposay. Odcicie go odtych skonnoci i impulsw jest zawsze pewnym zyskiem; nawet w sprawach obojtnych jest rzecz podan, by w miejscerzeczywistych wasnych upodoba czy niechci czowieka podstawi normy wiata, konwencji lub mody. Oczywicieposzedbym w tym kierunku jak najdalej Przyjbym zasad wykorzenienia u mego pacjenta wszelkich wyranych upodobaosobistych, ktre aktualnie nie s grzechem, nawet gdyby to byy upodobania zupenie bahe, takie jak zamiowanie do

krykieta, zbierania znaczkw lub te picia kakao. Takie rzeczy, zgadzam si z tob, nie maj w sobie nic z cnoty, jest w nich jednak pewien rodzaj niewinnoci, pokory i bezinteresownoci, do ktrych nie mam zaufania. Czowiek cieszcy siprawdziwie i bezinteresownie jakkolwiek rzecz na wiecie jedynie ze wzgldu na ni sam i nie dbajcy wcale o to, co inni otym mwi, jest z gry przez sam ten fakt uzbrojony przeciwko niektrym naszym najsubtelniejszym sposobom atakowania.Powiniene zawsze skania pacjenta do porzucenia ludzi, pokarmu lub ksiek, ktre rzeczywicie lubi, na rzecz

- 15 -


16/35

"najlepszych" ludzi, "waciwego" pokarmu, "doniosych" ksiek. Znaem czowieka, ktrego przed wielkimi pokusamiambicji spoecznych ochronio jeszcze wiksze zamiowanie do flaczkw i cebuli.

Naley zastanowi si, w jaki sposb naprawi t klsk. Bardzo wan rzecz jest powstrzyma go od jakiejkolwiekdziaalnoci. Dopki nie zmieni tej nowej skruchy na czyn, nie ma znaczenia, ile czasu powica jej w myli. Niech si tobydltko tarza w niej. Jeli ma ku temu jakie skonnoci, niech napisze ksik na ten temat; czsto bywa to wybornymsposobem wyjaowienia ziarna, ktre Nieprzyjaciel rzuca w ludzkie dusze. Niech robi, co mu si podoba, t

Documents

Listy Starego Diabla Do Mlodego