Embed Size (px)
Citation preview
1
KITU - ECUADOR MAMALLAKTA2011 WATA
LLANKAYKUNAMANTA CHANICHISHKA WILLAYTA
RURANKAPAK YACHACHIK KAMUK
Ecuador Mamallaktapak Runa Tantanakuymanta Ñawinchinamantapash Hatun Tantanakuy
Consejo de ParticipaciónCiudadana y Control Social
Uunt Iruntrar,Aents Kawen Takatmainia iímia
2
3
Ecuador Mamallaktapak Runa Tantanakuymanta Ñawinchinamantapash Hatun Tantanakuy
Consejo de ParticipaciónCiudadana y Control Social
Uunt Iruntrar,Aents Kawen Takatmainia iímia
KITU - ECUADOR MAMALLAKTA2011 WATA
LLANKAYKUNAMANTA CHANICHISHKA WILLAYTA
RURANKAPAK YACHACHIK KAMUK
4
5
Soc. Juana Marcela Miranda PérezLlankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuymanta Pushak
KAY TANTANAKUYMANTA APUKUNAApu. Fernando Cedeño RivadeneiraApu. Mónica Banegas Cedillo Apu. Tatiana Ordeñana SierraApu. Luis Pachala PomaApu. Andrea Rivera Villavicencio Apu. David Rosero Minda
RIKURAYANKAPAK CHASHNALLATAK RUNA YANAPANAKUYPA PUSHANA UKUMsc. Mercy Julieta LogroñoRuna Yanapanakuypa chashnallatak Rikurayankapak ukuta Pushak Dr. Msc. Ángel Marcelo Ramírez ErasLlankaymanta Chanichishka Willayta rurankapak Pushak
LLANKAYMANTA CHANISHISHKA WILLAYTA RURANKAPAK YACHAK RUNAKUNAMsc. P.A. Mónica ArguelloMsc. Cecilia GonzagaLcda. Julieta CotoLcda. Livia León
YANAPAKSr. Andrés Ortiz
© Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuy Kitu – Ecuador Mamallakta 2011 wata
6
7
TANTACHISHKA KILLKAY
RIKUCHI¿LLANKAYMANTA CHANISHKA WILLAYTA RURANA IMAPAK KAN?¿Chanichishka willayka ruray pachaka ima kan?Chanichishka willaymanta yachaywan kimiriChanichishka willayta rurankapak kallari yuyaykunaChanichishka willayta ruray pachapi paktana yuyaykunaImakunamanta chanichishka willayta ruranamanta¿Akllaykunapi shutichishka apukunaka imakunamanta chanichishka willayta rurana kan?¿Pushakkuna chashnallatak llankaykunata paktachik runakunaka imakunamanta chanichishka willayta rurana kan?Ima pachakunapi chanichishka willayta ruranamanta¿Ima allikunata chanichishka willayka apamun?Mamallakta minkay wasikunapak allikunaLlaktak llankayta pushankapak allikuna Mamallaktapak kullkiwan mana kashpaka tukuy llaktayukkunapak munaymanta llankak tantanakuykunapak allikuna Kuskakunamanta apukunapak allikunaKari, warmi llaktayukkunapak allikuna
CHANICHISHKA WILLAYTA RURAY PACHAPI YANAPAK RUNAKUNAMamallakta tantari wasikunamantaLlaktayukkunamantaLlankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa TantanakuyChanichishka willayta ruray pachapi yanapak runakunapak minkaykunaMamallakta tantari wasikunamanta apukunapak chashnallatak llankakkunapak minkaykunaSapalla, chashnallatak tantarishka llaktayukkunapak minkaykunaLlankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuypak minkaykunaChanichishka willayta rurashpa paktachinkapak shuktak yanapana kuskakuna
1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5.1.5.1.1.5.2.
1.6.1.7. 1.7.1 1.7.2. 1.7.3.
1.7.4.1.7.5. 2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4.2.4.1.2.4.2.2.4.3.
2.5.
1112121314151616
1718181919
202121
22222324242426
2727
8
CHANICHISHKA WILLAYTA RURANKAPAK ALLICHIChanichishka willayta ruray pachakunata sumakyachishkaShukniki pacha: chanichishka willayta rurankapak allichiIshkayniki pacha: mamallakta tantari wasita imashina pushashkamanta willayta riksichina kan, chanichishka willayta ruray pachapiKimsaniki pacha: llaktayuk tantanakuykunata kallarinaKuskakunapi llaktayuk tantanakuykunaLlaktayuk tantanakuyta allichinaChuskuniki pacha: chanichishka willayta tikrashpa yuyachishpa katirayana¿Chanichishka willayta imashina charirayana? ¿Chanishka willayka imashina Sumak Kawsaypi kimirin? Chanichishka willayta rurankapak shuktak hillaykuna
4. CHANICHISHKA WILLAYTA RURANKAPAK MUTSURISHKA HILLAYKUNAAchiklla kay chashnallatak willayman chayanaYanapana kuskakunata wiñachinaTikrashpa riksichishpa paktachina
5. CHANICHISHKA WILLAYTA RURANKAPAK KAMACHIKKUNAEcuador Mamallaktapak MamakamachikLlaktayukkuna Yanapanakuna KamachikLlankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuypak KamachikAllpata Allichishpa Pushana KamachikKullki Kamachik llankaykunata allichina KamachikAchiklla kana Willayman chayachi (LOTAIP) Kamachik
3.3.1.3.1.1.3.1.2. 3.1.3. 3.1.3.1. 3.1.3.2. 3.1.4.3.2.3.3. 3.4.
4. 4.1. 4.2. 4.3. 5. 5.1. 5.2. 5.3.
5.4.5.5. 5.6.
282828
3031313233343535
35363738
393941
42444445
9
RIKUCHIK SHIMIKUNA
AC: Llaktayukkunapak Tantanakuy (Asambleas Ciudadanas) ACS: Kuskakunapi Llaktayukkunapak Tantanakuy (Asambleas Ciudadanas Sectoriales)
COOTAD: Allpata Allichishpa Pushana Kamachik (Código Orgánico de Organización Territorial Autonomía y Descentralización)
CPCCS: Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuy (Consejo de Participación Ciudadana y Control Social)
GADs: Markamanta, Kitimanta, Kitillimanta Kishpirishka Pushak (Gobierno Autónomo Descentralizado)
LOPC: Llaktayukkuna Yanapanakuypa Kamachik (Ley Orgánica de Participación Ciudadana)
LOTAIP: Achiklla kay chashnallatak Willayman Chayana Kamachik (Ley Orgánica de Transparencia y Acceso a la Información Pública)
POAs: Watapak Llankaykunata Rikuchik Kamuk (Planes Operativos Anuales)
RC: Chanichishka Willay (Rendición de Cuentas)
10
11
Ecuador Mamallaktapi, ama shuway tiyashpa katinchu makanakuyta paktachishpa katinkapakka llaktayukkunapak yanapanakuymi shuk hillay tukushka. Kashna pachachipimi, Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuy (CPCCS) “Llankaykunamanta Chanichishka Willayta Rurankapak Yachachik Kamukta” karan, kay kamukka shuk hillaymi kan Chanichishka Willayta ruray pachakunapi yanapankapak, chashnallatak Mamallakta tantari wasikunata pushakkuna llaktayukkunawan ranti ranti alli kimirinakuyta charinkapakmi kan.
Llaktayukkuna yanapanawan kimirishka kamachikka1, llaktayukkuna “Mamallakta llankaykunata kallarik rikurayak kanchu” ushayta kun (Ecuador mamallaktamanta Mamakamachikpak 204 patma), chashnallatak, yanapanakuna, rikurayana, chanichishka willayta apukuna rikuchinchu pachatapash wiñachin, llaktayukkunamanmi imashina pushashkamanta achiklla willaykunata chayachina kan. Llaktayukkunami chay willayta chanichina ushayta charin.
Kay kamukka Markamanta, Kitimanta, Kitillimanta Kishpirishka Pushak apukuna chanichishka willaykunata paktachinakunchumi hillaykunawan yanapan.
Kunan pacha charikushka Mamakamachikka kishpirishka, kawsaypura kawsak, tawkakawsayyuk, mama iñik, kay mamallaktamanta runakunapak kawsay alliyanchu munaytami charin; kayka nisha ninmi, Sumak Kawsayta paktachinkapak llankana kashkata. Kay pachapimi, shuk kishpirishka pushayka Mamallakta kawsaypi llaktayukkuna yanapanakunchumi mañan, rikurayana chashnallatak Chanichishka Willayta alli paktachishpapash.
RIKSICHI
¹Ecuador Mamallaktamanta Mamakamachik, Llaktayukkuna Yanapanakuypa Kamachik, Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuy, Allpata Allichishpa Pushana Kamachik, Achiklla kay chashnallatak Willayman Chayana Kamachik.
12
“Chanichishka Willaymanta” katik yuyaykunaka yanapanakuna kamachikmantami llukshin.
Chanichishka Willayka mamallaktamanta tantanakuykuna llaktayukkunawan ishkay ñantami wiñachin, mamallaktamanta kullkikunata imashina pushashkamashkata achikyachishpa rikuchinchu. Chashnallatak, chay Chanichishka Willayka llaktayukkunapak munayta, mutsuritapash paktachishkatami rikunkapak kan.2
Chanichishka Willayta ruray pachaka yanapanakuywan, katirayashpa, achiklla, iñuchishka willaytami charina kan, llaktakuna rimak shimipi rurashka, watapi shuk kutinmi rurana kan hatun kayachita tukuy kuskakunaman chayachishpa.3
Chanichishka Willayka ruray pachaka allichishkami kan, yuyashka, tukuykuna rimanakushkami kan, apukunata mana kashpaka paykunapak minkashkakunatami tantachin, imashina allichishka kakpipash, paykunapak llankaymanta, imashina kullkita pushashkamanta willayta llaktayukkunaman riksichina minkayta charikkunami chaya kan.4
Kay llankaykunaka mamallaktamanta tantari wasikuna llaktayukkunawan tukuy pacha tantanakunchimi kan, ranti ranti kimirinakushpa pushayta allichinkapak, tantanakuykunata chanichinaman punkuta paskashpa, llankaykuna achiklla kanchu chashnallatak llaktayukkuna rikurayanchu.
1. ¿CHANICHISHKA WILLAYTA RURAY PACHAKA IMAPAK KAN?
1.1. ¿Chanishka willayta ruray pachaka ima kan?
² CPCCS Tantanakuymanta Chanichishka Willayta rurankapak ukumanta yuyay. ³ CPCCS Tantanakuypak Kamachik 9 patma.4 Llaktayuk Yanapanakuypa Kamachik
13
Chanichishka Willayta rurana rimanakuymanta kay kallarik yuyaykunata churanchik:
a) Sirik Chanichishka Willay5.- Kayka Mamallakta tantari wasikunapura llankaykunata rikurayaymi kan (paykunapura). Shuk llika tantanakuy shinami paykunapura rikurayashpa ñawinchinakun. Kaypika ñawpa pachakunapi manarak kishpirishka mamallaktashinami pushashka kan; kay llankaypika Mamallakta payllatak rikurayashpa ñawinchimi kan (O” Donnell, 1998). Shina: Contraloría General del Estado llankaykunata rikurayak wasi chashnallatak kay kishpirishka mamallaktakunapi wiñachishka rikurayak wasikunapash.
b) Shayak Chanichishka Willay.- Apukunata akllay pachaman kimirishka kan. Kashna yanapanakuyka llaktayukkuna akllaypi sitana ushayta kushkawanmi kimirishka kan. Kayka nisha ninmi, wakin watakunapi alli llankayta rurashka kakpika llaktayukkunapak sitaywan apu tukunkapak mishan, kutin, mana alli llankayta rurashka kakpika chay sitaypimi ñawinchikshina llakichinkuna.
c) Llaktayukkunapak Chanichishka Willay.- (Peruzzoty, 2000 shuktakkunapash) Kaypika llaktayukkunami mamallaktapak llankayta rikurayankuna, willayta rurak akikunapak yanapaywan mamallaktapak llankaykunamanta chanichishka willayta chayachinchu mañankuna. Shinapash, kashna llankayka manarak alli paktachishkachu kan, wakin kuskakunapika ankikunata chariyukkunapak munayta paktachishpa rurashkami kan. Shina: Llaktayukkuna huchachishpa willaykunata ankikunapi willashka kakpi.
1.2. Yuyashka chanichishka willayta rurana pachaman kimiri
5 Sirik Kullkikamayuk
14
Chanichishka Willayta rurankapak kallari yuyaykunaka Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuypak kamachik 2 patmapi killkashka kallari yuyaykunallatakmi kan.
Pakta pakta.- Sapalla chashnallatak tantanakushka llaktayukkuna Mamallakta kawsaypi yanaparinakunchu pakta pakta hayñikunatami charinkuna.
Mana Iñik.- Kishpirishka yuyaywan kawsayta charina kan, Mamallakta chashnallatak llankakkuna ima iñita charishpapash mana llaktayukkunataka chayta iñinchu mañay ushanchu.
Tawka Kawsay.- Yanapanakuytaka tawka kawsaykunata riksishpa, shukpak hayñikunata, rimayta, tantanakuyta iñishpami paktachishka kana kan.
Kawsaypura Kawsay.- Kay mamallaktapi tiyak llaktakunata iñishpami tawka kawsayyuk mamallaktata rurashka kana kan.
I.3. Chanichishka willayta rurankapak kallarik yuyaykuna
d) Llaktayukkunapak Yanapaywan Chanichishka Willay.- Llaktayukkunamanta Mamallakta tantari wasikunata chanichishka willayta rikuchinchu mañayta rurankapak ushayta ruraypimi muyushka kan, Mamallakta – llaktayukkunawan tantarinkapak. Kayshina llankaytaka kishpirishka mamallaktakunami llaktayukkunapak yanapanakuywan paktachina kan, tukuy ñankunata achiklla churashpa imata Mamallakta rurakukpi ari ninakunchu.
Ecuador Mamallaktamanta 2008 watapi rurashka Mamakamachikka tukuy llankaykunata ruray pachata “llaktayukkunami kallarik rikurayakkuna” kan ninmi, kayka mana llankaykunata allichinkapakllachu kan, tukuy llankankapak allichishka, watapak kullkita rakishkatapash paktachinchu rikurayashpa chanichishka willayta mañankapakmi kan, chaymantami kashka chanichishka willayta paktachinaka kamachikpi killkashka tiyakun.
15
Llaktayukkunapak Ñawpakpi Rimanakuy.- Tukuyshina rimanakuymi tiyana kan mutsurishka hillaykunata wiñachishpa Sumak kawsayta rurankapak, chashnallatak Mamallakta kawsaypi yuyaykunawan yanapankapak.
Llaktayukkunapak Kishpirishka Kawsay.- Sapalla chashnallatak tantanakushka llaktayukkunami Mamakamachikpi kushka hayñikunata hapishpa paykuna imashina munashka kawsayta allichina kan, mana mamallaktapi tiyak ushaykuna chashnallatak apukunapash yaykurinachu kan chay kawsayta allichinakuypi.
Paktachinakuy.- Kay Tantanakuyka mamallaktamanta shuktak tantari wasikunawan, pushakkunawan chashnallatak llaktayukkunawan paktachinakuy rimanakuyta charinkapak yanapan. Shuktak yanapanakuytapash mañay ushankunami paykunapak munaykunata paktachina rayku. Willayta riksichina.- Chanichishka Willayta ruray pachapi wacharishka willaytaka tukuy llaktayukkunami riksina ushana kan, chashnallatak chay willaykunawanka hawallami chayay ushana kan.
Pacha.- Chanichishka willayta rurankapakka tukuy pachami llaktayukkuna yanapanakunchu kushiyachina kan.
Llaktayuk Runakuna Yanapanakuypa kamachik 91 patmapi rikuchinmi kay paktaykunata:
1. Pushay llankayta imashina paktachikushkamanta willayta tukuy pacha riksinchu minkayta kuk llaktayukkunaman ushayta kunkapak.
2. Mamallakta tantari wasikunapi llankakkunapak chashnallatak pushakkunapak llankaykunata rikurayana hayñikunata llaktayukkuna paktachinakunchu yanapana.
3. Apukunaman Mamallakta kushka minkaykunata paktachinchu rikurayana.
4. Mana alli pushakpi ama shuway tiyanchu harkashpa tukuchina.
1.4 Chanichishka willayta ruray pachapi paktaykuna
16
Llaktayuk Runakuna Yanapana kamachikpi kimirishpa, chanichishka willayka kaykunamantami kana kan:
1. Llankankapak allichishka hillaykunata paktachikushkamanta. 2. Llankankapak kamukkunata paktachikushkamanta (akllashka apukunalla).3. Chaskishka kullkikunawan llankaykunata paktachikushkamanta. 4. Llaktayukkunapak yanapanakuywan kullkita rakishkamanta. 5. Llankaykunata rurankapak imashina yanapanakuyta mañachina yuyarikunamanta.6. Achiklla kana wasi chashnallatak Procuraduría General del Estado wasipash minkay yuyaykunata
kukpika paktachina. 7. Ayllullaktakunawan ari nishkata paktachina.
Llaktayuk Runakuna Yanapana kamachikpak 92 patmapi nikushkata paktachishpa, akllaykunapi shutichishka apukunaka kaykunamantami chanichishka willayta rurana kan:
1. Akllay pachapi riksichishka llankana kamukta imashina paktachikushkamanta. 2. Watapi llankana ñankamukmanta.3. Mamallakta kachashka kullkimanta, chashnallatak yanapanakuywan rakishka kullkimanta. 4. Rikurayay llankaymanta chashnallatak kamachikkunata rurashkamanta; chashnallatak, 5. Kuskapi, mamallaktapi, karu mamallaktakunapipash minkashka llankaykunata paktachishkamanta.
1.5 Imakunamanta chanichishka willayta runa kan
1.5.1 ¿Akllaykunapi shutichishka apukunaka imakunamana chanichishka willayta rurana kan?
17
Llaktayuk Runakuna Yanapana kamachikpak 93 patmapi nishkata paktachishpa, “mamallakta tantari wasikunapi llankakkuna, apukuna, pushakkamankapak minkashkakuna chashnallatak mamallaktamanta kullkikunawan llankaykunata paktachik tantanakuykunapash, chanichishka willaytaka kaykunamantami rurana kan”6:
1.- Watapi llankana ñankamukmanta; 2.- Kullkikunata imashina pushashkamashkamanta; 3.- Llankaykunata paktachinchu ari ninakushkamanta;4.- Wasi, allpa shutak charishkakunata katushka kashpa, mana kashpaka rantishka kashpa;
chashnallatak, 5.- Ayllu llaktawan ari nishkamantapash.
1.5.2. ¿Pushak apukuna chashnallatak llankaykunata paktachik runakunaka imakunamanta chanichishka willayta rurana kan?
6Llaktayuk Runakuna Yanapana kamachikpak 93 patma
18
“Chanichishka willaytaka watapi shuk kutinmi rurana kan, chashnallatak llankana pacha tukurikpi, sapalla mana kashpaka tantarishka llaktayukkuna mañayta rurakpika paktachishkami kana kan, Mamakamachik nishkata paktachishpa”7.
Ecuador Mamallaktamanta Mamakamachikka mushuk shina chanichishka willayta ruranatami rikuchin, Mamallakta tantari wasita pushak apupak munaymanta llukchishpa, yallishka pachapi apukuna ima willayta riksichina akllay ushayta kichushpa.
Kunanka chanichishka willayta ruranaka shuk minkaymi kan, tukuy mutsurishka iñukunatami chay willayka charina kan imashina kamachik nikushkashina,
1.6. Ima pachakunapi chanichishka willayta ruranamanta
7 Llaktayuk Runakuna Yanapana kamachikpak 95 patma
Kallaripi chanichishka willayka apukuna imashina llankayta llaktayukkunawan paktachinamantami rikuchin, yanapanakuywan, achiklla kaywan, ama shuway tiyanchu harkashpami yanapana kan.
1.7. ¿Ima allikunata chanichishka willayka apamun?
19
Mamallakta llankaykuna llaktayukkunapak munaywan tantarinchu chaka rurarin.- Rimanakuna chashnallatak tikrashpa yuyarina pachakuna wiñarin Mamallakta tantari wasikunapak llankayta allichinkapak.
Llaktayukkunata Mamallakta llankayman kimichin.- Kuskakunapak llankayta, imashina llankayta apana, watapi paktachina llankaykunamanta ñankamukunata rikurayashpa paktachinkapak.
Mamallakta llankaykunata minkankapak yanapan.- Mamallaktapi kawsakkunapak mutsurikunata uchilla kuskakunaman apashpa llankaykunata paktachinkapak yanapan.
• Yanapanakuyta wichiyachin.- Llaktayukkuna rukurayanchu hillaykunata rakin chashnallatak Mamallakta tantari wasikuna llankaykunamanta chanichinakunchu mañayta ruranakunchu ushaytapash kun.
• Pushayta sinchiyachin.- Apukuna llaktayukkunawan wankurinakushpa tukuy mana allikunata allichinakun, chashnallatak yanapanakushpa pushayta sinchiyachin.
• Mamallakta llankayta iñinkapak.- Llaktayukkunaman mutsurishka ñankunata wiñachin, paykunaka kallarik rikurayakkuna kashkamanta Mamallakta llankaykunata paktachikushkamanta chanichishka willayta mañay ushanakunchu.
• Pushayta chawpishpa minkay.- Tukuy Mamallakta tantari wasikunata chanichishka willayta mañashpaka, llaktayukkunapak ushayta wichiyachin Mamallakta llankaypi.
1.7.1. Mamallakta minkay wasikunapak allikuna
1.7.2. Llaktak llankayta pushankapak allikuna
20
Sapalla runapak llankaypi aylluyachin.- Sapalla runakunapak tantanakuykunamanta llankaykunata achikyachin, chay llankaykunaka llaktayukkunapak munaykunatami paktachina kan.
Llaktayukkuna “mama mamallaktapak llankayta” kallarik rikurayak tukunkuna.- Katuna, rantina chanichinakuypi chashnallatak tukuy kawsaypi llaktayukkunapak llankayta wichiyachin.
Sapalla runapak llankayta allichishpa yanapan.- Sapalla runapak tantanakuy imashina llankayta paktachikushkamanta llaktayukkuna chanichishpa allichinkuna.
1.7.3. Mamallaktapak kullkiwan mana kashpaka tukuy llaktayukkunapak munaymanta llankak tantanakuykunapak allikuna
21
Mamallakta llankayta wichiyachin.- Llaktayukkunapak mutsurikunata riksishpa llankayta paktachina kan, chashna llankashpami pachata, kullkitapash wakichi ushankakuna.
Allichishka willaywan apukunata llaktayukkunawan kimichin.- Chanichishka Willayka apukunapak llankayta llaktayukkuna riksishpa sumakyachinkapak pachatami wiñachin, chashnallatak, munashka yuyaykunata mana paktachinkapak ima harkaykuna, ima mana allikuna tiyashkamanta
achikyachishpa rimanakunkapak.
Apukunata ari ninkuna.- Kuskakunamanta apukunapak llankaykunata ari ninkuna, achiklla chashnallatak rikurayaywan llankayta paktachishkamanta.
Kitiman kushka minkaykunata sapalla pushana ushay.- Markamanta, Kitimanta, Kitillimanta Kishpirishka pushayman llaktayukkunata kimichin. Chay kuskakunapi Chanichishka willayta ruray pachakunaka llaktayukkunapak allichishka ñankamukuna paktarinchu mañayta rurana ushaytami kun.
Llaktayukkuna apukunawan rimanakuna pachata kun.- Pushay pachapi tawka iñukunamanta rimanakun, chimpapurashka tapuykunata ruray ushankuna, paykunapak yuyaykunata riksichi ushankuna, willaykunatapash mañay ushankuna. Kashnami apukuna pushakkamanshkata chanichi ushankakuna.
1.7.4. Kuskakunamanta apukunapak allikuna
1.7.5. Kari, warmi llaktayukkunapak allikuna
22
Llaktayukkunapak yuyaykunata chayachi ushankuna kuskamanta apukunapak llankaykunata allichinkapak. Chashnallatak, apukuna alli ñanpi pushayta apanchu rikurayana hillaykunata charinkuna.
Llaktayukkunaka willayta chaskin kitimanta Apu imashina llankaykunata paktachishkamanta. Llaktayukkunapak yanapana hayñikunata paktachishpa tukuy pushakkamay pachata rikurayankuna.
Llaktayukkunaka Mamakamachikpi tiyak hayñikunata paktachinkuna, Mamallakta llankayta “kallarik rikurayak” kan, chashnami sumak kawsayta charinkapak yanapankuna.
Llaktayukkunapak mutsurimanta tantanakuykunata wiñachishpa llaktakunapi, kawsaymarkakunapi, ayllullaktakunapi kawsak ayllukuna tinkirinakunchu.
Chanichishka willayta ruray pachaka kay runakunatami tantachin:
2.- CHANICHISHKA WILLAYTA RURAY PACHAPI YANAPAK RUNAKUNA
2.1. Mamallakta tantari wasikunamanta
• Mamallaktatantariwasikunamantapushakkuna • Mamallaktatantariwasikunamankimirishkaapukuna
23
• Sapallallaktayuk
• Llaktayukkunapaktantanakuymantapushakkuna
• Warmikunapak,musukunapak,rukukunapak,ayllullaktakunamanta pushakkuna
• Shuktaktantanakuykunamantapushakkuna
• Shukkuskamantaapukunachanichishkawillayta rurana tantanakuyta pushak
• Uktallayanapaytamutsuriktantanakuymantallaktayukkuna
2.2. Llaktayukkuna
• Markamanta,Kitimanta,KitillimantaKishpirishkapushakkuna
• Hawallallukchinamanakashpakuyuchinapushaytaapakapukuna
• Mamallaktatantariwasikunapitukuyllankakkuna
• Mamallaktamanta kullkikunawan llanktayukkunapi yuyashpa llankaytarurak sapalla rurakunapash
24
Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuyka:
• RunaYanapanachashnallatakRikurayanaukutapushak
• Chanichishkawillaytaruranaukutapushak
Mamallakta tantari tukuy wasikunamanta kallarik apukuna, katik apukuna, llankakkunapash, sapalla runapak tantanakuy mamallaktamanta kullkita chaskikushpaka kay minkaykunatami charin:
2.3. Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuy
2.4. Chanichishka Willayta Ruray Pachapi Yanapak Runakunapak Minkaykuna
2.4.1. Mamallakta tantari wasikunamanta apukunapak chashnallatak llankakkunapak minkaykuna
25
a) Willayta allichina.- Chanichishka willayta rurankapakka minkashka runakunata shutichinami alli kan, chay runakunaka tukuy llaktayukkuna rikuy ushashkami kana kan. Chay minkashka runakunami willayta allichina kan chashnallatak imashina chayachinatapash. Imamanta willayta rurana ñankamukta allichina kan, chaypika llankana kamuk, watapi llankankapak allichishka kamuk, paktaykuna, munaykuna chashnallatak shuktak hillaykunatapash churana kan. Tukuy Chanichishka willaymi chay shutichishka pankakunata tantachina kan, achiklla chanichik yupaykunatami churana alli kan llaktayukkunaman riksichinkapak. Ña chay wasi ukupi tiyak hillaykunawan llankayta ruranami alli kan8. Chanichishka willayta allichinkapakka llaktayukkunatami kimichina kan.
b) Minkashka llankaypi runakunapak yanapanakuyta kimichina kan.- Kay llankayta rurankapak tukuy llankakkunamanmi yachayta rakina kan.
c) Llaktayukkuna willayta chaskinchu yanapana.- Chanichishka willayta rurankapak, tantanakuy wasimi imashina pushakkamashkamanta willaykunata manarak llaktayukkunata kayachishpa riksichina kan. Kay willayka imashina llankayta paktachina ñankamuwanmi kimirishka kana kan. Mana Apu ima willayta riksichina munashka willaykunallachu kana kan.
d) Llaktayukkuna chayachishka tapuykunata kutichina.- Uktalla kutichina ñankunatawiñachina kan. Kayka, willayta riksichishka manarak tantanakuyman kayachishpami tapuykunataka kutichina kan nisha nin. Antahillaymanta yanapayta chaskinami alli kan.
e) Chanichishka Willayta rikurayana.- Chaypakka shuk yuyarina kamuktami rurana kan, tantanakuykunapi llaktayukkuna chayachishka mañaykunamanta, chashnallatak yanapak yuyaykunamantapash kutichinkapak. Pushayta allichinkapak yanapak yuyaykunata katirayana. Llaktayukkunapak tantanakuykunawan tukuy pacha tinkirishka kana kan.
8 Contraloría General del Estado wasipak kamachikmi rikuchin
26
Sapalla mana kashpaka tantanakushka llaktayukkunami paykunapak apukuna imashina pushakkamakushkamanta willaykunata chaskina minkayta charinkuna. Chay willaykunaka manarak Chanichishka Willayta rurashpa, chanichishka willayta rurashka kipapash yuyarinakushpa allichishkami kana kan, paykunapak kay minkaykuna kashkamanta:
a) Apukunapak llankaymanta willayta mañana
b) Chanichishka willayta ruray pachapi paykunapak tantanakuykuna yanapanchu makita kuna, chashnallatak killka katishka willaykunamanta yanapak yuyaykunata rurana.
c) Chanichishka willayta rurankapak kayachikunata paykunapak tantanakuykunapi riksichina.
2.4.2. Sapalla, chashnallatak tantarishka llaktayukkunapak minkaykuna
27
9Kuskamanta “Llaktayukkunapak Tantanakuyka”, apukunata Chanichishka Willayta chayachinchu mañankapak ushaymi kan. Chashnallatak rikurayay llankayta charirayanami kan tukuy llankaykunamanta Chanichishka Willayta paktachinakunchu, ama watapi llankaykunamanta willay tukunchu.
d) Chanichishka Willayta rikurayana, chashnallatak minkay yuyaykunata paktachinchu yanapana.
e) Chanichishka Willayta riksichi tantanakuyman chayana.
Kamachikpi kimirishpa, Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuyka: Mamallakta tantari wasikuna, chashnallatak sapalla runapak tantanakuy mamallaktamanta kullkita chaskishpa llankaykunata rurakukpi Chanichishka Willayta ruranakunchu hillaykunata wiñachishpa yanapana kan. Chasnallatak llaktayukkuna hayñikunata paktachinchu willana kan, apukuna Chanichishka Willayta kutinpash llaktayukkunawan killkakatishpa minkay yuyaykunata paktachinchu mañana kan.
Llaktayuk Runakuna Yanapana Kamachik (LOPC) Mamakamachikpak kipa, kuskakunapak tantanakuykunamanta shuktak shina ñankunatami rikuchin, Chanichishka Willayta rurashpa ukumanta rimanakunchu. Chay shuktak shina ñankunaka kaykunami kan: ñawinchinakuy, tantanakuykuna, llaktayukkunapak tantanakuy, ayllullakta tantanakuy, apukunapak llankayta rikurayaypash9 .
2.4.3. Llankaykunata rikurayaypash runa yanapanakuypa tantanakuypak minkaykuna
2.5. Chanichishka willayta rurashpa paktachinkapak shuktak yanapana kuskakuna
28
Tukuy pacha Chanichishka Willayta chayachina kashkamanta, apukunaka tawka llankaykunatami paktachina kan llaktayukkunawan tantanakuykunata rurashpa. Tukuy allichishka willaytami charina kan, imashina apukuna llankashkata chanichi ushankapak, chaypakka tantanakuymi ñankamutaka allichina kan.
Mamallakta tantari wasikunamanta Chanichishka Willayka ruray pachaka apukuna llaktayukkunawan rimanakuna, chashnallatak yuyaykunata rakina pachatami charina kan, yachashka wiñaykawsayta chimpapurashpa pushay llankayta allichinkapak. Kay yuyaykunawanmi kashna pachakuna tiyana kan:
Chanichishka Willayta rurankapakka kay taktikunatami paktachina kan:
a) Pushakkamaypi paktachishka llankaykunamanta shuk uchilla kamukpi killkashpa allichina kan. Kay willay kamukka mana ima llankaymanta riksichisha nishka willaykunallatachu charina kan, tukuy pushay pachapi rurashka llankaymanta willaykunatami chay kamukka charina kan, imashina CPCCS chashnallatak LOTAIP kamachikkuna nishkata paktachishpa.
3. CHANICHISHKA WILLAYTA RURANKAPAK ALLICHI
3.1. Chanichishka willayta ruray pachata sumakyachishka
3.1.1. Shukniki pacha: chanichishka willayta rurankapak allichi
29
b) Llaktayukkunaman riksichina willayta shuklla kamukta rurashpa tantachina, ña imashina nirkanchik chashnallatakmi, tukuy imashina llankanata rikuchik hillaykunaman llaktayukkuna chayay ushana kan.
c) Tantanakuymanta chashnallatak llaktayukkunamanta
pushakkunaman yachayta rakina, apukuna imashina llankayta paktachikushkata rikurayashpa Chanichishka Willayta mañanakunchu.
d) Anki uyarinakunapi willaykunata riksichinkapak allichina, manarak Chanichishka Willayta
llaktayukkunaman chayachishpa manarak tantanakuyman chayashpa riksinakunchu. e) Kuskakunamanta llaktayukkunapak tantanakuykunawan tantarishpa Chanichishka Willayta
rurankapak allichina kan.
Mamallakta tantari wasimi Chanichishka Willayta rurankapak minkarishkakunawan, achiklla, hawalla hamutay ushana chashnallatak llaktayukkuna rimashka shimipi willayta killkashpa allichina kan.
Chay willayta allichikkunaka rikurayak ukumantami tantarishka kana kan, Contraloría General del Estado kamachik nishkata paktachishpa.
Mamallakta tantari wasika chay kuskapi mashna tantanakuykuna, rikurayaykuna, Amawtaywasikuna, anki uyarinakuna, taripayta rurakkuna tiyashka yupaytami tantachishpa kipu Kamaypi killkana kan, chay kipaka kitimanta hatun tantanakuyman kayana kan. Chanichishka Willayta ruray pachapika kay tantanakuykunami yanapakkuna kanka.
Chay kayashka tantanakuykunaka llaktayukkunapak munaykunatami chayachina kan. Shukmanta shukmanta tantanakuykunami chikanyarishka munaykunata chayachinka chay Mamallakta tantari wasiman kimirinkapak, chaypakmi tawka tantanakuykuna wankurina kan.
30
Imashina Chanichishka Willayta ruranamanta ñankamuta riksichinami pachami kan, kay llankaytaka anki uyarinakunapimi riksichishka kana kan llaktayukkuna tantarinakunchu:
a) Alli iñuchishpa imashina Chanichishka Willayta ruranamantami willana kan, tukuyta yallika paktachinkapak ñankamuktami riksichina kan.
b) Llaktayukkuna willayman hawalla chayanchumi yanapana
kan, chaypakka tukuy willaymi achiklla kana kan imashina apukuna llankashkamanta. Chay willayta riksinkapakka llankayukkunami mañay ushankuna. Chanichishka willaytapash kimichinami kan.
c) Llaktayukkunaman chayachishka willayta rimanakunchu pachakunata wiñachina kan, kuskapi rimak shimipimi rimashka kana kan, mana rimanata yachay runakunamanka tullpukunata shuyushpami rikuchina kan.
d) Uktalla yanapayta mutsurik tantarishka runakunaman yachayta rakina, alli kimirinakuyta
charinkapak. e) Chanichishka Willayta ruray pachata riksinakunchu kayachina rurana.
Mamallakta tantari wasika llankakkunaman, llaktayukkunaman willayta chashnallatak yachaytapash rakinkapakmi kanllakunata paskana kan, Chanichishka Willayta ruray pachapak allichirinakunchu: ¿Imashina paktachinamanta? ¿Ima hillaykunawan rikurayay ushanamanta?
Mamallakta tantari wasipi llankakkunapash yachayta chaskinami kan, imashina Chanichishka Willayta paktachina ñankamumanta.
3.1.2. Ishkayniki pacha: mamallakta tantari wasita imashina pushashkamanta willayta riksichina kan, chanichishka willayta ruray pachapi
31
3.1.3. Kimsaniki pacha: llaktayuk tantanakuykunata kallarina
Tantanakuykunaka kitillikunamantami tantarishka kana kan. Kitillikunamanta apukunaka ayllullaktakunamanta, kawsay kuskamanta chashnallatak shuktak kawsaykunapak shutipi minkashkakunami kan. Kay minkashkakunaka kitipak tantanakuypimi wankuri ushankuna; kutin kay minkashkakunaka markamanta tantanakuypak tantanakuymi wankuri ushankuna; markamanta
Llaktayuk tantanakuykuna (Llaktayuk Runakuna Yanapana Kamachik 56 patma) apukuna llaktayukkunawan chimpapura tantanakunkapakmi kan. Kay pachakunapika llaktayukkunami paykunapak hayñita paktachishpa yanapankuna. Llaktayuk tantanakuykunata allichikpika mana shuktak shina hayñikunata paktachishpa yanapana ushaytaka anchuchinchu, kashka tantanakuykunaka chanichishka willayta mañankapakmi kan.
Tantanakuymanka kay ushaykunatami kun: “Tukuymanta chikanyarishpa Chanichishka Willayta rurankapak allichina kan” 10.
Tantanakuypika kishpirishka kallari yuyaykunawanmi llankana kan, minkashka, yanapana chashnallatak kishpirinakuypak.
• Kishpirishka yanapay chanichishka willayta ruray pachapi sapalla mana kashpaka tantanakushka llaktayukkunapak yanapay tiyana kan.
• Kishpirishka minkay llaktayukkunamanta akllashkami kan, paykunaka tantanakuypi rimayta chashnallatak sitaytapash ushankunami.
• Kishpirinkapak rimanakuy tukuykuna rimanakuywan, tantanakuypi yanaparik runakuna yuyari ushankuna, chashnallatak imashina watapi llankana ñankamukta, kullkitapash imashina rakishkatapaktachikushkamantachanichinakun.Hatunpaktayka,llaktayukkunachayachishkayuyaykunawan rimanakunami kan.
3.1.3.1. Kuskakunapi llaktayuk tantanakuykuna
10 Llaktayuk Runakuna Yanapana kamachik 60 patma 4 yupay
32
minkashkakunaka suyupak tantanakuypimi wankuri ushankuna. Kuskamanta tantanakuykuna chay allpakunapi llankay mamallakta tantari wasikunatami tantachina kan.
Tantanakuyka kashnami tantarishka kana kan:
· Llaktayukkunamanta minkashka runami pushanka.
- “Tantanakuyka kashna yanapanakuytami charina kan: tawka minkashkakuna, tawka kawsaykunata, tantanakuykunata chashnallatak llaktayukkunatapash tantachina kan, chashnallatak chay allpapi tiyak kawsaykunata karikunata, warmikunata shamuk wawakunatapash tantachina kan”11.
Llaktayukkunaka paykunapak mutsurikunata rimankapakka llaktayuk patakuykunatami wiñachina kan.
Markamanta, Kitimanta, Kitillimanta Kishpirishka Pushak (GADs) chashnallatak Mamallakta tantari wasikuna imashina pushakkamashkamanta chanichinkapak, sapalla runapak tantanakuy mamallaktamanta kullkiwan llankakuktapash chanichinkapak patakuykunatami wiñachina kan.
b) Tantanakuyta allichi
PUSHAKLLAKTAYUKKUNA LLAKTAYUKKUNA
LLAKTAYUK PATAKUYKUNA: (Kushka allpamanta/hayñikunamanta/rimanakuy)
3.1.3.2. Llaktayuk tantanakuyta allichina
11 Llaktayukkunapak Yanapanakuy Kamachik 57 patma
33
Llaktayukkunapak tantanakuyta rurashka kipaka, Chanichishka willayka llaktayukkuna chayachishka yuyaykunawan imashina mamallakta tantari wasikuna llankakushkatami chanichi ushankuna. Yanapayta chaskik wasikunaka chay minkay yuyaykunata kimichinkapakka shuk ñantami charina kan. Kay llankaykunatami paktachina kan: a) Minkashka yuyaykunata rikurayashka katina. b) Llaktayukkunapak minkashkakunawan mamallakta tantari
wasi imashina llankakushkata tikrashpa rikuna kan. c) Chanichishka Willayta ruray pachapi llaktayuk
runakunapak yanapana hayñikunata riksichina.
3.1.4. Chuskuniki pacha: chanichishka willayta tikrashpa yuyachishpa katirayana
34
d) Apukuna ari nishka minkaykunata paktachinchu yuyachina (watapa llankana ñankamuk, kullkita rakishka shuktakkunapash.).
e) Chanichishka Willay rikurayana. f) Imashina kamachikpi nikushkashina, Chanichishka Willayta Llankaykunata Rikurayaypash
Runa Yanapanakuypa Tantanakuy (CPCCS).
Chanichishka willaytaka kashnami chariyayashka kana kan:
a) Llaktayukkuna apukunapak llankaymanta minkashka yuyaykunata tikrashpa rikuna kan. Mamallakta tantari wasikunaka paykunapak pushay llankayta allichina kan llaktayukkunapak yuyaykunata hapishpa.
b) Chanichishka willayta rurana pachata shuk kamachikta rurana kan.
c) Chanichishka willayta ruray pachapi Llaktayuk Runakuna Yanapana chashnallatak Rikurayana hayñikunata riksichina.
Llaktayukkunaman tukuy pacha willaykunata riksichina kan, runakunapak yanapanakuy may sumak kashkata, chashnallatak, imapak alli kan rikurayay, tapuykunata kutichi llankaypash pushakkamaypi.
3.2. ¿Chanichishka willayta imashina charirayana?
35
Chanichishka willayta ruranaka mana apukunapak llankaymanta chikanyarishkachu kan. Shukniki pachaka: mamallaktapi Sumak Kawsayman chayankapak ñankamutami kutichin, “Kawsayta allichinapi, tukuy llankay achiklla kanchu, chanichishka willayka sapalla chashnallatak tantanakushka llaktayukkuna apukunawan tinkirinakunchu”. Kashna llankay pachaka imashina llankana ñankamukpi kimirishkami kana kan. Chay kamukka llaktayukkunapak yanapanakuywan rurashka kashkamantami mutsurishka hillay tukun, imashina mamallakta wiñarinchu ñankamuk nikushkashina.
3.3. ¿Chanishka willayka imashina sumak kawsaypi kimirin?
Tantanakuymanta ña rimashkanchik, allimi kan kutinnpash yuyachina Llaktayukkuna Yanapana Kamachikka, shuktakshina yanapanakuyta paktachishpa rikurayana mana kashpaka chanichishka willayta mañana ushaytami kun. Kaykunami kan:
73, 74 chashnallatak 75 patmakuna, ñawinchinakuy; •76 patma, ayllullaktamanta pushak; •78 patma, llankaykunata rikurayakkuna; •79 patma, rikurayak wasikuna; •80 patma, tapuykunata kutichik tantanakuykuna;•
Chay kuskapak kawsaypi kimirishpami, hatun paktana yuyaykunata paktachina kan Chanichishka willayta ruray pachapi. Kamachikpi nishka patmakunaka llaktayukkunamanta shamuk llankaykunata paktachinkapakmi kan.
3.4. Chanichishka willayta rurankapak shuktak hillaykuna
Kishpirishka yanapanakuy: “llaktapak ushay”, mana rikurinchu tukuy chusku watakuna apukunata shutichinkapak sitayllapi, mana kashpaka chay Apu rurashka llankaykunata ari ninkapak, ashtawan,
4. CHANICHISHKA WILLAYTA RURANKAPAK MUTSURISHKA HILLAYKUNA
36
Willayman hawalla chayanaka Mamakamachikpi shuktak kamachikkunapipash yanapak hayñimi kan, chashnallatak llaktayuk runakunapak yanapanakuyta, rikurayayta, chanichishka willayta mañankapak hillaypash kanmi.
Llaktayukkuna willayman chayay ushashpaka rimanakuy ushankunami, chashnallatak llankaykunata paktachikkunaman tantarishpa chanichi ushankuna. Mana chanichi ushankuna. Llaktayukkuna mana chay llankaykunamanta willaykunata charishpaka mana chanichi ushankakunachu.
Kay yuyay ukupimi, Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuy Tantanakuypak Kamachik 97 patmapi rikuchin, “willayka llaktayukkunapakmi kan Mamakamachikpi shuktak kamachikkunapipash chashnami willan. Willayta apak apukunaka, chay willayta yanka, chashnallatak hawalla riksinakunchu ushaykunata paktachina minkaytami charin”.
Chaymantami, tukuy Mamallakta tantari wasikunata pushakkuna chashnallatak mamallakta kullkikunawan llankakkunapash llaktayukkunaman tukuy pachakuna willayta riksichina hillaytami charina kan, chashnallami llaktayukkunaka paykunapak hayñikunata paktachishpa rikurayay, chanichinata, rimaytapash ushankakuna.
Kay yuyaykunawanka, uyarinakunata rurashpa, llika pankakunata wiñachishpa, shuktak hillaykunawanpash willaytami chayachina kan. Imashina Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuy Tantanakuypak Kamachik 10 patma, chashnallatak Llaktayuk Runakuna Yanapana
4.1. Achiklla kay chashnallatak willayman chayana
llaktayukkunapak yanapayta chaskishpa, llankaykunata manarak paktachishpa llaktayukkunawan allichishpa, ña paktachishka llankaykunata chanichishpa, chashnallatak tukuyta yalli ima llankay kashpapash llaktayukkunapak ñawipi rikurinchu.
Achiklla llankayka nisha ninmi: willaykunaman hawalla chayana, runakunapak yanapanakuy, Chanichishka willayta rurashpa mushukshina tantanakuyta wiñachina kan.
37
chashnallatak Rikurayana Kamachik 92 chashnallatak 39 patmakunapi nikushkashina, chay willaykunaka hawalla hamutana llaktayukkuna rimashka shimipimi rurashka kana kan.
Kashna llankaymi tukuy wasikunapak willaykunaka shuklla shimipi rurashka kanka, llanktayukkunapash mana pantarishpa ima llankayta paktachikushkamanta willayta chaski ushankakuna.
Mana rimanata yachak llaktayukkunaman paykuna hamutay ushashka shimipimi chay willaykunata rurana kan chashnallatak chay kuskapi runa llaktakuna rimak shimipimi willaytaka rurana kan. Kimsa akllay yuyaykunatami charina kan: tukuy pacha riksichina willaykuna, willayman hawalla chayana hillaykuna chashnallatak ima willaykunata mushukyachinamanta ima pachapi riksichinamantapash.
Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuy Tantanakuypak Kamachik 98 patmapi ninmi “pushaykamak llankayka achiklla kana chashnallatak willayta rurashpa riksichina yuyaykunapimi kimirishka kana kan”. Apukuna llankayta ruray pachapi llaktayukkunapak yanapanakuyka chanichishka willayta ruranchu hillaymi tukun, kayka nisha ninmi, Mamallakta tantari wasikunapi llankakkunaka achiklla, sumakyachishka, hamutay ushana shimipi rurashka willayta ayllullaktaman chayachina minkayta.
Yanapana kuskakunaka llaktayukkuna tupanakushpa rimanakunami kan, Mamallakta tantari wasikunaman mayayarinkuna chanichishka willayta rurankapak. Kayka nisha ninmi, apukuna llaktayukkunawan tantarishpa llankaykunata chanichinkuna.
4.2. Yanapana kuskakunata wiñachina
38
Tukuy chanichimi shuk minkayta paktachin pushayta allichinkapak kakpi. Chanichishka willayta rurayka mamallaktata llaktayukkunawan tantachinkapakmi kan, apukuna paykunapak pushaypi chay yuyaykunata kimichinakunchu.
Tukuy Mamallakta tantari wasikunapi llankakkunami llaktayukkuna rikukukpi paykunapak llankaymanta chanichishka kana kan, llaktayukkuna kallarik rikurayay minkayta charishkamanta.
Shuk kutin Chanichishka Willayta rurashka kipaka, tukuy Mamallakta tantari wasikunapak pushaykamaytami allichina kan, llaktayukkunawan wankurishpa chay tantanakuykunapi llukshishka yuyaykunawanmi pushayta mushukyachina kan. Chay mushukyarikunaka watapak kullkikunata, llankana ñankamukunata llaktayukkunapak yanapaywan rurashka kakpimi rikurinka. Tukuymanta yallika pushayta achiklla, willaywan paktachikpimi mushukyarishka rikurinka.
4.3. Tikrashpa riksichishpa paktachina
Kay llankaytaka tawka hillaykunawanmi rurashka kana kan, shuk manyamantaka, pushak apukunami paykunapak llankaymanta willayta riksichina kan, tukin shuktak manyamantaka, llaktayukkunami paykunapak shimita uyachinkuna, yuyaytapash riksichinkuna imashina paykuna chay llankaykunata paktachinchu munaykunawan.
Kay llankayta rurankapakka llaktayukkunatami kayachina kan chashnallatak mutsurishka hillaykunawanmi llankana kan.
39
Llaktayukkunapak yanapanakuywan Chanichishka Willayta ruray pachakunaka kay mamallaktapak kawsaypi mushuk pushana hillayshinami wacharin, kay yuyaywanmi, mamakamachikka llaktayukkunaman tukuy ushayta kun. Kashnami Mamakamachikkpaka “llaktayuk runakunaka kallarik rikurayak tukun, paykunapak hayñita paktachishpa” 204 patma. Chaymantami mamakamachikka “yanapana hayñikunata” wiñachin, chaypimi rikurayana chanichishka willaytapash mañay ushankuna. 61 patmapi, yanapana hayñikuna ukupi tukuy mamallakta llankayta ari nina ushaytami kun.
Mamakamachikpak 100 patmapika “Tukuy patakuy pushakkunami llaktayukkuna apukunawan tantarishpa yanapana kuskakunata wiñachina kan”, chay kuskakunaka, “kishpirishka pushayta achiklla kaywan, chanichishka willaywan, rikurayaywan rurankami kana kan” ninmi. Llaktayukkunapak yanapanakuyka mana llankayta allichinkapak, tapuyta kutichinkapakllachu kan, ashtawan llankaykunata rikurayankapak chashnallatak chanichishka willayta mañankapakmi kan, chay llankaykunata allichishpa paktarinchu.
Achikyachishpaka, yanapanakuypa, rikurayaypa, chanichishka willaypak, Mamakamachikmi allichin12 ñawinchinawan, rikurayaywan, ayllullaktata pushaywan, tapuykunata kutichin tantanakuykunawan shuktakkunata llaktayukkuna allichikpipash.
Puchukaypika, llaktayukkunapak yanapanakuyta paktachinkapakka, Mamakamachikmi Achiklla kana chashnallatak Rikurayana Minkay wasita wiñachin, chaypimi Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuypa Tantanakuy wankurin (chashnallatak, Superintendencias, Defensoría del Pueblo, Contraloría General del Estado). CPCCS Tantanakuyka, Mamakamachik nishkata paktachishpa, llaktayuk runakunapak yanapana, chashnallatak rikurayana hayñikunata paktachinakunchu yanapay llankaykunata paktachina kan.
5.1. Ecuador mamallaktapak mamakamachik
5. CHANICHISHKA WILLAYTA RURANKAPAK KAMACHIKKUNA
12 100 patma Llaktayuk Runakuna Yanapana Kamachik
40
Chashna yuyaykunawan, Mamakamachikpi nishkawanpash Chanichishka Willaytaka kashnami riksinchi: “Shuk yanapanakushka pacha, allichishka, tukuy pacha, uktalla hillaykunawanmi mamallakta tantari wasikunapi llankakkuna, apukunapash llaktayukkunaman imashina llankaykunata paktachishkamanta riksichina pachami kan, chashnallatak ima paktaykunata charishkamanta chanichinkunapash”13.
Chanichishka Willay chashnallatak Sumak Kawsaypak ñankamuk.- Sumak Kawsaypak ñankamukka “kawsayta allichina” iñutami yuyachin, kayka “pushay achiklla kana, chanichishka willayta rurana chashnallatak rikurayana llankayta paktachishpa llaktayuk runakuna apukunawan kimirishpa shamuk watakunapak llankayta allichina.
Chanichishka willayta paktachina minkayka kay kamachikkunapimi kimirin: Llaktayuk Runakuna Yanapana Kamachik, CPCCS Tantanakuypak Kamachik, Cootad Kamachik, Kullki Kamak Kamachik, chashnallatak Achiklla kana Kamachik, Willaykunaman chayana Kamachik chashnallatak Contraloría General del Estado Kamachikpipash.
13 Mamakamachikpi kimirishpa CPCCS Tantanakuy wiñachishka yuyay.14 89 patma, Llaktayuk Runakuna Yanapana Kamachik
LOPC kamachikka chanichishka willaytaka kashnami iñuchin: “allichishka pacha, kishpichishka, tukuykunapak, apukunata tantachin, mamallakta tantari wasikunapi llankakkunata mana kashpaka minkashkakunata tantachin, paykunaman minkashka llankaykunata imashina paktachishkamanta willayta llaktayukkunaman riksichinakunchu, chay kipaka llaktayukkuna chay llankaykunata chanichinakunchu”14.
Chay shutichishka kamachikpaka, chanichishka willayka llaktayukkunapak hayñimi kan, “Sapalla kari warmi, mana kashpaka tantanakushka llaktayukkuna, ayllullaktakuna, yana llaktakuna, runa
5.2. Llaktayuk runakuna yanapana kamachik
41
15 88 patma, Idem.16 90 patma, Idem.
5.2. Llaktayuk runakuna yanapana kamachik
llaktakuna kawsaymarkakunapash watapi shuk kutin mamallakta tantari wasikupi llankakkunata, pushakkunata, anki uyarinakunatapash chanichishka willayta mañay ushankuna, Mamakamachikpi mana tiyak ñankunataka mana katinachu kan”15.
Iskun chunka patmapika rikuchinmi, chanichishka willayta rurana “minkayta charikkunata” paykunaka kanmi “kari warmi Mamallakta tantari wasikunata pushakkuna, akllashka mana kashpaka shutichishka kashpa, sapalla runapak tantanakuy mamallaktamanta kullkikunawan llankayta rurakkuna kashpa, chashnallatak anki uyarinakuna…”16.
Ña shutichishka kamachikka 91 patmamanta ñawpakmanka, chanichishka willaymanta kay hatun paktaykunatami maskan:
1. Llaktayukkuna tukuy pacha apukunapak llankaymanta willayta chaskinchu ushayta kuna; 2. Apukuna llankaykunata paktachi pachapi llaktayukkuna rikurayana hayñikunata paktachinchu
yanapana; 3. Imashina pushakkamana ñankamukta paktachina; chashnallatak, 4. Ama shuway tiyanchu harkashpa mana alli pushayta tukuchina.
Akllaykunapi shutichishka apukunaka chanichishka willayta chayachina kan, 92 patmapi nikushkata paktachishka, kaykunamanta:
1. Akllay pachapi riksichishka llankana ñankamukmanta; 2. Watapi paktachina llankaykunamanta ñankamuk; 3. Mamallakta kachashka kullkimanta, chashnallatak
llaktayukkunapak yanapanakuywan rakishka kullkimanta;
4. Llankana yuyaykunamanta, kamachikkuna rurashkamanta; chashnallatak,
5. Mamallaktapi, markapi, suyupi minkay llankayta paktachishkamantapash.
42
CPCCS Tantanakuypak kamachik 9 patmapimi, kay ushaykunatami CPCCS Tantanakuyman kun “Mamallakta tantari wasikunapi llankakkuna, apukuna, sapalla runapak tantanakuy mamallaktamanta kullkiwan llankayta paktachik kashpa, imashina llankaykunata paktachishkamanta, ima hillaykunawan, ima ñankamukwan llankashkatami riksichina kan”17. Chanichishka willayka, ñawpakpi nishka shina, llaktayukkunapak yanapaywan, tukuy pacha, mutsurishka pachapi, achiklla, iñuchishka willaywan, hawalla hamutana shimipimi killkashka kana kan. Watapi shuk kutinmi rurashka kana kan, kayachika tukuy llaktayukkunapakmi kana kan.
Kutin, Mamallakta tantari wasikunapi llankakkuna, pushakkamakkuna chashnallatak sapalla runapak tantanakuy mamallaktamanta kullkiwan llankayta paktachikushpaka, 93 patmapi nikushkashina, chanichishka willaytaka kaykunamantami rurana kan:
1. Watapi llankana ñankamukmanta; 2. Ari nishka kullkiwan llankayta paktachishkamanta; 3. Llankayta paktachinkapak ari nishka pankakunata aspishkamanta;4. Charishkakunata katushkamanta, rantishkamantapash;5. Ayllullaktakunawan llankankapak ari nishkamantapash.
Chanichishka willaytaka watapi llankayta tukuchikushpa shuk kutinmi rurashka kana kan, sapalla mana kashpaka tantanakushka llaktayukkunapak mañayta chaskishka kipa, imashina Mamakamachikpak 95 patmapi nikushkata paktachishpa.
5.3. Llankaykunata rikurayaypash runa yanapanakuy tantanakuypak kamachik
17 Art. 9 de la Ley Orgánica del Consejo de Participación Ciudadana y Control Social.
43
Chay shutichishka kamachikllatak 10 pakmapika, chanichishka willayta ruray pachaka kaykunata charinatami rikuchin:
11 patmaka rikuchinmi: Chanichishka Willayta chayachina minkaytaka akllashka apukuna, shutichishka apukuna, sapalla runapak tantanakuy mamallaktapak kullkiwan llankayta rurakkunami, charinkuna, kayka mana kishpichinchu mana alli pushayta rurashkamanta llakikunata chaskichina kakpika.
Llankaykunata Rikurayaypash Runa Yanapanakuy Tantanakuyka kamachik 12 patmapi nishkata paktachishpa; mamallakta tantanakuy wasikuna llaktayukkunawan chanichishka willayta rurashka kakpika katirayashpa rikurayana kan; chashnallatak ima ñankamuwan rurashkata, imashina willaykunata chaskishkata rikushpa minkay yuyaykunata chayachina kan. Mamallakta tantari wasikuna chashnallatak sapalla runapak tantanakuykuna rurashka chanichishka willaykunaka CPCCS tantanakuymanmi chayachishka kana kan, chay willayta rurashka kimsa chunka punchakuna kipa, chaymantaka CPCCS Tantanakuymi tukuy llaktayukkunaman riksichinka chay willayta. Kitikunapi chanichishka willayta rurankapakka shuk kamachiktami wiñachina kan llaktayukkunapak yanapaywan, chay kamachikmi imashina chanichishka willayta rurana ñanta rikuchina kan.
Imashina llankayta apana ñankamukta paktachinkapak. Chaskishka kullkita llankayta rurashpa paktachina.Hatunyuyaykunata,munaykunatapashpaktachina.Llankaykunata paktachinkapak yuyarikunamanta. Procuraduría General del Estado, Achiklla kana chashnallatak Rikurayana minkaymanta chayachishka minkaykunata paktachina. Akllaykunapi shutichishka apukuna kashpaka, Akllaykunata allichik wasipi chayachishka ñankamukta paktachina. Sapalla runapak tantanakuykunaka watapi imashina llankaykunata paktachishkamantami chanichishka willayta chayachina kan. Llaktayukkunapak mutsurishkamantapash willanami kan.
1.2.3.4.5.
6.
7.
8.
44
Allpata Allichishpa Pushana (COOTAD) Kamachik 3 patma, g killkapi ninmi “Yanapanaka shuk hayñimi kan chay hayñita charik paktachikpash llaktayukmi kan. Kay hayñikunataka tukuy mamallakta tantari wasikunami iñishka kana kan, paktachina minkaytapash charin, llaktayukkuna apukunawan ranti ranti yanapanakushpa kullkita rakina kan, ñankamutapash allichina kan. Kay yuyaywanmi Mamakamachik chashnallatak shuktak kamachikkunapash tukuy llankay achiklla kana chashnallatak chanichishka willayta rurana minkaykunata karan.
Chashnallatak chay kamachikllatak 29 patmapi, imashina Allpata Allichishpa Pushanatami rikuchin: a) Kamachikta rurana minkay; b) Llankaykunata paktachina minkay; chashnallatak, c) Llaktayukkunapak yanapanakuy rikurayaypash.
Kamachikpi nishkata paktachishka Allpata Allichishpa Pushayka kashnami kana kan: suyumanta, kitimanta, kitillimanta. Tukuy patakuymanta apukunami paykunapak llankaymanta chanichishka willayta chayachina kan, mamallakta tantari wasikunaman chashnallatak chay kuskamanta llaktayukkunaman, yanapanakuyta paktachishpa. Tukuy apukunami llankana ñankamukunata kullkitapash llaktayukkunapak yanapanakuywan rurana kan, chashnallatak chanichishka willaytapash llaktayukkunapak yanapanakuywanmi rurashka kana kan.
Kay kamachikka (8 patmapi) tukuy apukunami kullkikunata rakinkapakka kamachikpi kimirishpa paktachi ushana ñankunata wiñachina kan ninmi. Chashnallatak Llaktayukkunawan Ñankamukta Allichina kamachikka 13 patmapi ninmi, llaktayukkuna yuyarishpa allichishka ñankamuwanmi llankayta kullkitapash rakina kan, chaywanmi yanapanakuyta paktachishka kanka Mamakamachik shuktak kamachikkuna nishkapi kimirishpa.
5.4. Allpata allichishpa pushana kamachik
5.5. Kullki kamachik llankaykunata allichina kamachik
45
Kamachikka 148 patmapi, imashina apukuna kullki kamayta paktachinatami allichin “Mama kullkita wiñachik wasikuna shuklla yuyaywan charishkakunata, chaskishka kullkitapash pushakkamanakunchu, chashnallatak tukuchishka, mutsurishka pacha kullkimanta willayta chayachinchu, ima mana alli kakpika allichishpa rikurayana minkayta llaktayukkuna paktachinchu”. Yanapanakuy llankayka tukuy pachami rikurayana kan chay ñankamukunata chanichishka willayta mañankapak.
LOTAIP kamachikka tawka yuyaykuna charin, chaymantami 1 patmapika nin“willaykunaman chayanaka runakunapak hayñimi kan mamallaktami chay hayñitaka kun”. Chashnallatak 12 patmaka ninmi “tukuy mamallakta tantari wasikuna chashnallatak sapalla runapak tantanakuy tukuy watakuna, pawkar killapak tukuri punchami Defensoría del Pueblo wasiman willayman chayana hayñita imashina paktachishkamanta shuk willayta chayachinkakuna, chay willayka kaykunatami charina kan:
a) Kay Kamachik minkashka yallishka pachapi paktachishka llankaymanta willay;
b) Willayman chayana mañaykuna chashnallatak kutichikunapash; chashnallatak,
c) Sukta killakaman wakichishka willaykunamanta willay.
LOTAIP Kamachikka, llaktayukkuna rikurayana chashnallatak chanichishka willayta mañankapak hillaymi tukun, willayman chayana pachakunata achikyachinkapak.
5.6. Achiklla kana willayman chayachi (LOTAIP) kamachik
46
1. Chanichishka willayta rurak apupak willaykuna:
1.1. Shuti:1.2. Pushay:1.3. Tantari wasi:1.4. Kamachik kushka minkaykuna: 1.5. Pushana kuska: Marka, Kiti, Kitilli, kuska, willana llika, kayana yupaykuna: 1.6. Mashna allpapi llankakushka: allpa kuskakunapi tantarishka uchilla pushaykuna: 1.7. Llaktayukkunapak yupay:1.8. Ima watamanta willayta riksichikrin: 1.9. Willayta rurashka pacha:
2. Allichiri:
2.1. AkllaypachakunapiConsejoNacionalElectoralwasimanchayachishkañankamuk.2.2. Tantari wasipak ñankamukkuna: rikuy, llankay, munay yuyaykuna. 2.3. Sumak Kawsaypak munay yuyaykunawan chimpapurana. 2.4. Kallarishka llankaykuna ima pachakaman paktarishka kashkata. 2.5. Pushay pachapi wasikunata llankay kallarishkamanta.2.6. Ñawpak pushakkuna sakishka llankaykunamanta.2.7. Paypak pushay pachapi wiñachishka, mana kashpaka mushukyachishka kamachikkuna. 2.8. Achiklla kana chashnallatak Rikurayana, chashnallatak Procuraduría General del Estado chayachishka minkay yuyaykunata.
3. Kullkimanta:
3.1. Llankaykunata paktachikushka kullki: Chaskishka: tukuy pacha chashnallatak wakinllapi. Tukuchishka: tukuy pacha, llankaykunapi, tukuyta tantachishka. Maymanta kullkita chaskik kashkamanta
CHANICHISHKA WILLAYTA RURANKAPAK ÑAN
47
3.2. Kullkikunata pushakkamana ñankamuk.3.2.1. Llankaykunata ari ni, paktachi, chanichi pachakunapi llaktayukkunapak yanapanakuymanta. 3.2.2. Mutsurikunata paktachinkapak yuyaykuna. 3.2.3. Mutsurikunata paktachinkapak kullkita rakishka yuyaykuna. 3.3. Tukuchishka kullki: mushukyarimanta, mutsurikuna mushukyachishkamanta. 3.4. Chanichishpa rantishka pachakuna.
4. Imashina llankaykuna paktashkamanta yuyaykuna:
4.1. ConsejoNacionalElectoralwasimanchayachishkañankamukimashinapaktashkamanta.4.2. Ñankamukkuna imashina paktarikushkamanta.4.3. Kullkikunawan imashina llankaykunata paktachikushkamanta. 4.4. Mamallakta tantari wasimanta Apu kashpa, sapalla runapak tantanakuy mamallaktapak kullkiwan llankaykunata paktachikushpaka mamallaktaman kullki chayachinapi, llankaymantapash imashina minkaykunata paktachishkamanta willay. 4.5. Achiklla kana chashnallatak Rikurayana chashnallatak Procuraduría General del Estado chayachishka minkay yuyaykunamanta.
5. Llaktayukkunapak yanapanakuymanta:
5.1. Llaktayukkunata pushaypi kimichishkamanta: llankaykunata alli pachapi, paktachi, chanichi, rikurayay pachapipash.5.2. Llaktayukkuna yanapanakunchu ñankamukunata wiñachishkamanta. 5.3. Llaktayukkunata kayachinkapak yuyaykuna. 5.4. Chayamushka llaktayukkunapak yupaykuna, tantanakuymanta, llaktakunamanta, shuktakkunamantapash. 5.5. Yanapaykunata chaskishkamanta.
48
6. Achiklla kana chashnallatak willayman chayana:
6.1. Llaktayukkuna willayman chayanchu hillaykunata wiñachishkamanta: anki uyarinakuna, llika pankakuna, shuktak pachakunapash. .6.2. Imakunata willashkamanta.6.3. Ima pachakuna willashkamanta. 6.4. Ima ñankamukwan llaktayukkunapak yuyaykunata pallashkamanta: tantanakuykuna, tapuykuna, shuktakkunapash. 6.5. Llaktayukkunapak yuyaykunata imashina tantachishkamanta.
7. Kimichishka pankakuna: Rikuchikkuna, Yuyachik killkaykuna, Tantanakuykunapi killkashka Shutikuna, Kayachishka killkaykuna, Shuktakkunapash.
49
