İSLÂM ve TOPLUMİSLÂM ve TOPLUM

İLMİHALII

Diyanet İşleri Başkanlığı

İSLÂM ve TOPLUM

İLMİHALII

İçindekiler

Onbirinci Bölüm

Kurban 1. Kurbanın Dinî Hükmü ve Kurban Çeşitleri ............................................................................ 2 2. Kurban Kesme Yükümlülüğü ............................................................................................... 3 3. Kurbanlık Hayvan Kesimi ................................................................................................... 6 a) Şartlar ............................................................................................................................ 6 b) Kesim İşlemi ................................................................................................................... 8 4. Kurbanın Eti ve Diğer Parçaları ............................................................................................ 9 5. Akîka Kurbanı .................................................................................................................. 11

Onikinci Bölüm Kefâretler

1. Oruç Bozma Kefâreti ......................................................................................................... 14 2. Yemin Kefâreti .................................................................................................................. 16 3. Zıhâr Kefâreti .................................................................................................................... 17 4. Adam Öldürmenin Kefâreti ................................................................................................ 18 5. Hacda Tıraş Olma Kefâreti ................................................................................................. 19 6. Hayızlı Kadınla Cinsî Münasebet Kefâreti ........................................................................... 19

Onüçüncü Bölüm Adak ve Yeminler

1. Adak ................................................................................................................................ 21 a) Mahiyeti ...................................................................................................................... 21 b) Şartları ......................................................................................................................... 23 c) Hükmü ......................................................................................................................... 24 2. Yeminler ........................................................................................................................... 25 a) Mahiyeti ...................................................................................................................... 25 b) Yemin Çeşitleri ............................................................................................................. 27 1. Lağv Yemini ............................................................................................................ 27 2. Gamûs Yemini ......................................................................................................... 27 3. Mün‘akit Yemin ....................................................................................................... 27

VI İLMİHAL

Ondördüncü Bölüm Haramlar ve Helâller

I. İLKE ve AMAÇLAR ............................................................................................................ 29 II. YİYECEKLER .................................................................................................................... 31 A) Eti Yenen ve Yenmeyen Hayvanlar .............................................................................. 34 a) Tarihçe .................................................................................................................... 34 b) İlke ve Amaçlar ....................................................................................................... 35 c) Kara Hayvanları ...................................................................................................... 38 d) Su Hayvanları ......................................................................................................... 41 e) Hem Karada Hem Suda Yaşayan Hayvanlar ............................................................. 42 f) Hayvan Etleri ile İlgili Bazı Meseleler......................................................................... 42 g) Domuzla İlgili Fıkhî Hükümler .................................................................................. 43 B) Hayvanların Kesimi ..................................................................................................... 45 a) Kesilen Hayvan ....................................................................................................... 46 b) Hayvanı Kesenin Niteliği ......................................................................................... 47 c) Tesmiye ................................................................................................................... 48 d) Kesimde Kullanılan Alet ........................................................................................... 50 e) Kesim Usulü ............................................................................................................ 50 f) Kesilen Hayvanın Karnından Çıkan Yavru ................................................................. 51 g) Değerlendirme ......................................................................................................... 51 C) Av ve Avlanma ............................................................................................................ 52 a) Avlanmanın Dinî Hükmü ......................................................................................... 53 b) Şartları .................................................................................................................... 54 1. Avcı ve Avlanma Şekli ile İlgili Şartlar ................................................................. 54 2. Avlanacak Hayvanla İlgili Şartlar ........................................................................ 56 3. Av Aleti ile İlgili Şartlar ....................................................................................... 58 a) Silâhla Avlanma ............................................................................................ 58 b) Avcı Hayvanla Avlanma ................................................................................ 59 III. İÇECEKLER ..................................................................................................................... 60 IV. BAĞIMLILIKLAR ............................................................................................................. 66 A) Sigara .......................................................................................................................... 66 a) Zarar ....................................................................................................................... 67 b) İsraf ........................................................................................................................ 68 c) Nafaka Yükümlülüğü ............................................................................................... 68 B) Uyuşturucu Maddeler ................................................................................................... 69 V. GİYİNME ve SÜSLENME ................................................................................................... 70 A) Örtünme ...................................................................................................................... 70 B) İpekli Elbise ve Kumaş Kullanımı .................................................................................. 73 C) Süslenme ve Estetik Müdahaleler .................................................................................. 78 a) Saçla İlgili Tasarruflar .............................................................................................. 79 b) Kaş Alma-Kıl Yolma ................................................................................................ 81 c) Vücutta Kalıcı İz Bırakan Tasarruflar ......................................................................... 82 d) Estetik Ameliyat ...................................................................................................... 82

İÇİNDEKİLER VII

D) Altın ve Gümüş Kullanımı ............................................................................................ 84 a) Altın ve Gümüş Kullanımıyla İlgili Hadisler ............................................................... 85 b) Altın ve Gümüş Ziynetin Kullanımı .......................................................................... 85 c) Altın ve Gümüş Ev Eşyasının Kullanımı ................................................................... 86 d) Altın ve Gümüş Eşya Bulundurma ........................................................................... 86 e) Altın Yüzük ............................................................................................................. 88 f) Altın Süsleme ........................................................................................................... 89 E) Saç Sakal ve Bıyık ........................................................................................................ 90 F) Kolonya ve Alkollü Madde Kullanımı ............................................................................ 93 VI. SANAT, SPOR ve EĞLENCE ............................................................................................. 94 A) Sanat .......................................................................................................................... 95 a) Kavramsal Çerçeve .................................................................................................. 95 b) Resim ve Heykel ..................................................................................................... 97 c) Müzik .................................................................................................................... 105 B) Spor ve Eğlence ......................................................................................................... 113 a) Kavramsal Çerçeve ................................................................................................ 113 b) Peygamberimiz’in Teşvik Ettiği Bazı Sportif Faaliyetler ............................................ 115 C) Oyun-Eğlence ............................................................................................................ 117 a) Düğün ................................................................................................................... 117 b) Tavla .................................................................................................................... 118 c) Satranç .................................................................................................................. 121 d) Kumar ................................................................................................................... 121 VII. CİNSÎ HAYAT ............................................................................................................... 123 A) Cinsî Duygu ve Cinsiyet Eğitimi .................................................................................. 124 B) Cinsî Hayat ve Yasaklar .............................................................................................. 126 a) Zina Yasağı ........................................................................................................... 129 b) Koruyucu Önlem ve Yasaklar ................................................................................. 131 C) Doğum Kontrolü ......................................................................................................... 133 a) Bireysel Boyut ....................................................................................................... 134 b) Nüfus Planlaması................................................................................................... 135 D) Çocuk Düşürme ......................................................................................................... 137 E) Sunî İlkah ve Tüp Bebek ............................................................................................. 140 VIII. GÜNLÜK HAYAT ......................................................................................................... 143 A) Bid‘at ve Hurafeler ..................................................................................................... 143 B) Gayb Bilgisi ............................................................................................................... 146 a) Falcılık .................................................................................................................. 147 b) Yıldız ve Burç Falı .................................................................................................. 149 c) Kehanet ................................................................................................................. 152 d) Cincilik .................................................................................................................. 152 e) Büyücülük ............................................................................................................. 154 C) Ruh ........................................................................................................................... 155 a) Ruh Çağırma ......................................................................................................... 155 b) Tenâsüh ................................................................................................................ 157 D) Rüya Tabiri ................................................................................................................ 160 E) Hastalık ve Tedavi ..................................................................................................... 163

VIII İLMİHAL

a) Haram Maddelerle Tedavi ...................................................................................... 164 b) Okuyarak Tedavi ................................................................................................... 166 c) Organ Nakli ........................................................................................................... 168 1. İtikadî ve Uhrevî Açıdan .................................................................................... 168 2. İslâm Hukuk Prensipleri Açısından .................................................................... 170 F) Hayvanlar .................................................................................................................. 173 a) Hayvan Hakları ..................................................................................................... 174 b) Hayvan Besleme ................................................................................................... 175 c) Köpek .................................................................................................................... 175 d) Sunî Tohumlama ................................................................................................... 177 IX. ŞAHIS ve MAL ALEYHİNE İŞLENEN TEMEL SUÇLAR .................................................... 178 A) Öldürme .................................................................................................................... 178 B) Kan Davası ................................................................................................................ 180 C) İntihar........................................................................................................................ 182 D) İffet ve Namusa Saldırı ............................................................................................... 184 E) Kişilik Haklarına Saldırı .............................................................................................. 186 F) Sarhoşluk ................................................................................................................... 187 G) Hırsızlık ..................................................................................................................... 189 H) Gasp ve Yağma .......................................................................................................... 190 I) Haksız Fiil ................................................................................................................... 192 J) Haksız İktisap ............................................................................................................. 193

Onbeşinci Bölüm Aile Hayatı

I. İLKE ve AMAÇLAR ........................................................................................................ 195 II. EVLENME ...................................................................................................................... 198 A) Evlenmenin Önemi .................................................................................................... 198 B) Evlenmenin Mahiyeti ve Yapılışı ................................................................................. 199 C) Nişanlanma ................................................................................................................ 201 D) Evlenmenin Unsur ve Şartları ..................................................................................... 203 a) Unsurları ............................................................................................................... 203 1. Taraflar ............................................................................................................ 204 2. İrade Beyanı ..................................................................................................... 204 b) Kuruluş Şartları ..................................................................................................... 204 1. Ehliyet.............................................................................................................. 204 2. Meclis Birliği ..................................................................................................... 205 3. Evlenme Engelinin Olmayışı .............................................................................. 205 4. Evliliğin Şartsız Olması ...................................................................................... 205 c) Geçerlilik Şartları .................................................................................................... 206 1. Şahitler ............................................................................................................. 206 2. Evlenme Engelinin Olmaması ............................................................................ 207 3. İkrahın Olmaması ............................................................................................. 207 4. Evlenmenin Gizlenmemesi ................................................................................ 208

İÇİNDEKİLER IX

d) Yürürlük Şartları .................................................................................................... 208 e) Bağlayıcılık Şartları ................................................................................................ 209 f) Şartlara Uymamanın Sonucu .................................................................................. 209 E) Evlenme Ehliyeti ........................................................................................................ 210 F) Velâyet ...................................................................................................................... 211 a) Kısımları ................................................................................................................ 212 1. Zorlayıcı Velâyet (Velâyet-i İcbâr) ...................................................................... 212 2. Zorlayıcı Olmayan Velâyet (Velâyet-i İhtiyâr veya İstihbâb) ............................... 212 b) Veliler ................................................................................................................... 213 1. Hususi Veli ....................................................................................................... 213 2. Umumi Hal ....................................................................................................... 213 c) Bulûğ Muhayyerliği ............................................................................................... 214 G) Denklik ...................................................................................................................... 214 H) Evlenme Engelleri ...................................................................................................... 215 a) Devamlı Evlenme Engelleri .................................................................................... 215 1. Kan Hısımlığı .................................................................................................... 215 2. Sıhrî Hısımlık .................................................................................................... 215 3. Süt Hısımlığı ..................................................................................................... 215 b) Geçici Evlenme Engelleri ........................................................................................ 216 1. Başkasının Eşi Olma ......................................................................................... 216 2. İki Akraba ile Birden Evlenme ........................................................................... 216 3. Üç Kere Boşanma ............................................................................................. 216 4. Din Farkı .......................................................................................................... 217 I) Evliliğin Sonuçları ....................................................................................................... 217 a) Kadının Hakları ..................................................................................................... 217 1. Mehir ............................................................................................................... 217 2. Nafaka ............................................................................................................. 219 b) Kocanın Hakları..................................................................................................... 221 J) Değerlendirme ............................................................................................................. 221 III. EVLİLİK BİRLİĞİNİN SONA ERMESİ ............................................................................... 223 A) Fesih ......................................................................................................................... 223 B) Boşama ..................................................................................................................... 224 a) Boşamanın Şartları ................................................................................................ 225 1. Kocaya Ait Şartlar ............................................................................................. 225 2. Kadına Ait Şartlar ............................................................................................. 227 b) Boşama Sözleri ...................................................................................................... 227 c) Boşama Çeşitleri..................................................................................................... 229 1. Ric‘î Talâk ........................................................................................................ 229 2. Bâin Talâk ........................................................................................................ 230 3. Sünnî Talâk ...................................................................................................... 231 4. Bid‘î Talâk ........................................................................................................ 231 d) Şartlı Boşama ........................................................................................................ 232 C) Karşılıklı Rızâ ile Boşanma .......................................................................................... 232 D) Mahkeme Kararı ile Boşanma ..................................................................................... 233 a) Kazâî Boşanma Sebepleri ....................................................................................... 233

X İLMİHAL

1. Hastalık ve Kusur ............................................................................................. 233 2. Kocanın Nafakayı Temin Etmemesi ................................................................... 234 3. Terk ve Gaiplik ................................................................................................. 235 4. Fena Muamele ve Geçimsizlik............................................................................ 236 b) Liân ...................................................................................................................... 237 c) Îlâ ......................................................................................................................... 237 E) Değerlendirme ............................................................................................................ 237 IV. EVLİLİĞİN SONA ERMESİNİN SONUÇLARI .................................................................... 239 A) İddet .......................................................................................................................... 239 a) Ölüm İddeti ........................................................................................................... 240 b) Boşanma veya Fesih İddeti .................................................................................... 240 B) İddet Nafakası ............................................................................................................ 241 V. DOĞUM ve SONUÇLARI ................................................................................................. 241 A) Nesep ........................................................................................................................ 242 a) Nesebin Sübûtu ..................................................................................................... 242 1. Geçerli Evlilik .................................................................................................... 242 2. Fâsid Evlilik ...................................................................................................... 242 3. İkrar ................................................................................................................. 243 b) Evlât Edinme ......................................................................................................... 243 B) Emzirme .................................................................................................................... 244 C) Çocuğun Bakım ve Terbiyesi ....................................................................................... 244 D) Nafaka ...................................................................................................................... 245 a) Usul Nafakası ........................................................................................................ 245 b) Fürû Nafakası ........................................................................................................ 245 c) Hısımlık Nafakası ................................................................................................... 245 VI. MİRAS HUKUKU ........................................................................................................... 246

Onaltıncı Bölüm Siyasal Hayat

I. HIRİSTİYAN BATI’DA DİN ve SİYASET ............................................................................. 252 A) Tarihsel Tecrübe ........................................................................................................ 252 B) Din ile İlişkileri Bakımından Devlet Biçimleri ............................................................... 255 a) Teokrasi ................................................................................................................ 256 b) Bizantinizm ........................................................................................................... 256 c) Laiklik ................................................................................................................... 257 C) Yönetim Biçimleri ....................................................................................................... 260 II. MÜSLÜMAN DOĞU’DA DİN ve SİYASET ......................................................................... 261 A) Kur’an ve Sünnet ....................................................................................................... 262 B) Tarihsel Tecrübe ......................................................................................................... 264 a) Hz. Peygamber’in Siyasî Liderliği ........................................................................... 264 b) Medine Sözleşmesi ................................................................................................ 266 c) Peygamber Sonrası Dönem ..................................................................................... 270

İÇİNDEKİLER XI

1. Hilâfetin Kaldırılması ......................................................................................... 276

2. Tarihsel Tecrübeye İlişkin Değerlendirme ........................................................... 285

C) Klasik İslâm Siyaset Teorisi ......................................................................................... 288

a) Hâkimiyet ............................................................................................................. 288

b) Devlet ................................................................................................................... 289

1. Yasama ............................................................................................................ 291

2. Yürütme ........................................................................................................... 294

3. Yargı ................................................................................................................ 296

c) Hilâfet ................................................................................................................... 297

D) Değerlendirme ........................................................................................................... 301

III. İNSAN HAKLARI ........................................................................................................... 303

A) Din ve Vicdan Hürriyeti .............................................................................................. 307

B) Kadın Hakları ............................................................................................................. 312

C) Kölelik ....................................................................................................................... 325

Onyedinci Bölüm Çalışma Hayatı

I. EMEK-SERMAYE DENGESİ ............................................................................................. 331

II. İŞÇİ-İŞVEREN İLİŞKİLERİ ................................................................................................ 333

A) İş Akdi ...................................................................................................................... 333

B) İşverenin Hak ve Sorumlulukları ................................................................................. 335

C) İşçinin Hak ve Görevleri ............................................................................................. 336

Onsekizinci Bölüm Hukukî ve Ticarî Hayat

I. İLKE ve AMAÇLAR .......................................................................................................... 341

A) Akid .......................................................................................................................... 343

a) Akdin Tabii Unsurları ............................................................................................. 344 b) Akdin Kuruluş Şartları ........................................................................................... 346

c) Akdin Geçerlilik Şartları .......................................................................................... 349

d) Akidlerin Hükümsüzlüğü ....................................................................................... 351 e) Akdin Hukukî Sonucu ............................................................................................ 351

f) Akdin Sona Ermesi ................................................................................................. 352

g) Akid Çeşitleri ......................................................................................................... 353 B) Rızâ İlkesi .................................................................................................................. 354

a) Gabin ve Tağrir Yasağı ........................................................................................... 355

XII İLMİHAL

b) Garar Yasağı .......................................................................................................... 358

c) Bilinmezlik Yasağı .................................................................................................. 360 II. HUKUKÎ HAYAT ............................................................................................................. 361

A) Borç .......................................................................................................................... 362

B) Satım ......................................................................................................................... 365

a) Yasaklanan Satım Çeşitleri ..................................................................................... 366

1. Garar ve Bilinmezlik Sebebiyle Yasaklanan Satımlar ........................................... 367

2. Zarar ve Gabin Sebebiyle Yasaklanan Satımlar ................................................... 370

3. İbadet Vakti Açısından Konan Satım Yasağı ....................................................... 374

4. Harama Yol Açan Satım .................................................................................... 375

5. Haram Yoldan Kazanan Kimselerden Alışveriş Yapmak ...................................... 376

b) Satım Çeşitleri ........................................................................................................ 376

C) Takas ......................................................................................................................... 377

D) Kiralama .................................................................................................................... 378

E) Şüf‘a .......................................................................................................................... 383

F) Şirket ......................................................................................................................... 388

G) Âriyet ........................................................................................................................ 390

H) Karz .......................................................................................................................... 391

I) Hibe ........................................................................................................................... 393

J) Havale ........................................................................................................................ 395

K) Kefalet ....................................................................................................................... 396

L) Rehin ......................................................................................................................... 398

M) Emanet Mal .............................................................................................................. 401

N) Buluntu Mal .............................................................................................................. 402

O) Vekâlet ...................................................................................................................... 405

P) Yargılama Hukuku ..................................................................................................... 406

III. TİCARÎ HAYAT .............................................................................................................. 408

A) Helâl Kazanç ............................................................................................................. 409

B) Faiz Yasağı ................................................................................................................ 411

a) Kur’an’da Faiz Yasağı ............................................................................................ 412

b) Sünnette Faiz Yasağı ............................................................................................. 414

c) Faiz Yasağının Amacı ............................................................................................. 416

d) Faiz Yasağının İlleti ............................................................................................... 418

e) Faiz-Kâr İlişkisi ...................................................................................................... 420

f) Faiz Konusunda İslâm Bilginlerinin Tavrı ................................................................ 420

g) Faizde Hile ............................................................................................................ 421

h) Enflasyon-Faiz İlişkisi ........................................................................................... 422

ı) Vade Farkı-Faiz İlişkisi ............................................................................................ 423

j) Değerlendirme ........................................................................................................ 424

C) Îne Satışı .................................................................................................................... 426

D) Döviz ve Para Değişimi (Sarf) ..................................................................................... 431

E) Enflasyonun Borç İlişkilerine Etkisi ............................................................................. 432

F) Vadeli Satış ................................................................................................................ 437

İÇİNDEKİLER XIII

G) Pey Akçesi ve Cezaî Şart ............................................................................................ 441 H) Kâr Haddi .................................................................................................................. 442 I) Hava Parası ................................................................................................................ 444 J) Borsa ve Hisse Senedi.................................................................................................. 447 K) Sigorta ....................................................................................................................... 451

Ondokuzuncu Bölüm Sosyal Hayat

I. SORUMLULUK BİLİNCİ ve ÇEVRE .................................................................................... 468 A) Doğal Çevre ............................................................................................................... 469 B) Sosyal Çevre .............................................................................................................. 471 II. SOSYAL DÜZEN KURALLARI ......................................................................................... 476 III. KOMŞULUK İLİŞKİLERİ ................................................................................................. 478 IV. TÖRE ve TÖRENLER ..................................................................................................... 480 A) Mevlid ....................................................................................................................... 480 B) Ziyaretleşme .............................................................................................................. 482 C) Bayramlaşma ............................................................................................................. 483 D) Tokalaşma ve Kucaklaşma ......................................................................................... 484 E) Aşûre ......................................................................................................................... 487 F) Yılbaşı ........................................................................................................................ 488 G) Nevruz ...................................................................................................................... 489 H) Yaş Günü ve Yıl Dönümü ........................................................................................... 491

Yirminci Bölüm İslâm Ahlâkı

I. TANIMLAR ve GENEL BİLGİLER ..................................................................................... 493 A) Ahlâkın Tarifi ve Mahiyeti ......................................................................................... 493 B) Ahlâk İlmi .................................................................................................................. 495 C) Ahlâk Felsefesi ........................................................................................................... 496 D) İslâm Ahlâkı .............................................................................................................. 496 II. TARİH ve LİTERATÜR .................................................................................................... 498 A) Câhiliye Dönemi Ahlâkına Kısa Bir Bakış .................................................................... 498 B) Kur’an ve Sünnet’te Ahlâk ......................................................................................... 500 a) İslâm’ın Ahlâkta Meydana Getirdiği Zihniyet Değişikliği .......................................... 500 b) Kur’an ve Sünnet’te Temel Ahlâk Kavramları ......................................................... 502 1. Takvâ ............................................................................................................... 503 2. Hilim ................................................................................................................ 506 C) İslâm Ahlâkının Bir Bilim Dalı Olarak Ortaya Çıkışı ...................................................... 510 a) İlk Gelişmeler ve Örnek Eserler ............................................................................... 510 b) Edep Kavramı ve Edebî-Ahlâkî Mahiyette Telifler ................................................... 511

XIV İLMİHAL

III. İSLÂM’IN BELLİ BAŞLI AHLÂK PROBLEMLERİNE BAKIŞI ............................................. 514 A) Ahlâkî Özgürlük ........................................................................................................ 514 B) Ahlâkın Kaynağı ........................................................................................................ 516 C) Ahlâkın Gayesi ........................................................................................................... 517 IV. BAŞLICA AHLÂKÎ GÖREV ve SORUMLULUKLAR .......................................................... 519 A) İnsanın Kendi Kişiliğine Karşı Görevleri ...................................................................... 519 a) İnsanın Bedensel Varlığı ile İlgili Görevleri .............................................................. 520 b) İnsanın Ruhsal ve Mânevî Varlığı ile İlgili Görevleri ................................................ 520 1. Takvâ ............................................................................................................... 521 2. Hilim ................................................................................................................ 521 3. Hikmet ............................................................................................................. 521 4. İffet .................................................................................................................. 523 5. Doğruluk ve Dürüstlük ...................................................................................... 523 6. Tevazu ............................................................................................................. 525 B) Ailede Ahlâkî Görevler ............................................................................................... 526 a) Ailenin Önemi ....................................................................................................... 526 b) Eşler Arasında Haklar ve Görevler .......................................................................... 527 c) Ana Babanın Çocuklarına Karşı Görevleri ................................................................ 528 d) Çocukların Ana Babalarına Karşı Görevleri .............................................................. 529 e) Akrabalar Arasında Haklar ve Görevler ................................................................... 530 C) Toplumsal Görev ve Sorumluluklar ............................................................................. 531 a) Sevgi, Kardeşlik ve Dostluk .................................................................................... 531 b) Toplumsal Barış ve Uzlaşma .................................................................................. 533 c) İnsan Haklarına Saygı ............................................................................................ 535 D) İş ve Ticaretle İlgili Görev ve Sorumluluklar................................................................. 539 a) Çalışma, Üretim ve Kazanmanın Önemi .................................................................. 539 b) Üretim ve Kazanma ile İlgili Görevler ...................................................................... 540 c) Harcama ve Tüketimle İlgili Görevler ...................................................................... 543 E) Siyasetle İlgili Görev ve Sorumluluklar ........................................................................ 547 a) İslâm Düşüncesinde Siyasetin Önemi ...................................................................... 547 b) Yöneticinin Bazı Nitelikleri ve Görevleri .................................................................. 548 1. Ehliyet ve Liyakat ............................................................................................. 548 2. Adalet ve Dürüstlük .......................................................................................... 549 c) Yönetilenlerin Görev ve Sorumlulukları ................................................................... 550 1. Siyasî Otoriteye Saygı ....................................................................................... 550 2. Toplumun Haksız Yönetime Karşı Tavır Alması .................................................. 551 V. Hz. PEYGAMBER’İN ÖRNEK AHLÂKI ve ŞAHSİYETİ ....................................................... 552

İndeks ........................................................................................................................ 559

Bölüm 11

KURBAN

Onbirinci Bölüm

Kurban

Sözlükte “yaklaşmak, Allah’a yakınlık sağlamaya vesile olan şey” an-lamına gelen kurban, dinî bir terim olarak, “ibadet maksadıyla belirli bir vakitte belirli şartları taşıyan hayvanı usulünce boğazlamak, ya da bu şe-kilde boğazlanan hayvan” demektir. Arapça’da bu şekilde kesilen hayvana udhiyye denilir.

İnsanlık tarihi boyunca hemen bütün dinlerde kurban uygulaması mev-cut olmakla birlikte şekil ve amaç yönüyle aralarında farklılıklar bulunur. Kur’an’da Hz. Âdem’in iki oğlunun Allah’a kurban takdim ettiklerinden söz edilir (el-Mâide 5/27); bir başka âyette de ilâhî dinlerin hepsinde kurban hükmünün konulduğuna işaret edilir (el-Hac 22/34). Ancak Yahudilik ve Hıristiyanlık’ta kurban telakkisi bir hayli değişikliğe uğramıştır. Hıristiyan-lık’ta İsâ’nın çarmıha gerildiği ve bunun insanoğlunun aslî günahına karşı Baba’nın oğlu İsâ’yı feda etmesi olduğu inanışıyla kurban telakkisi özel bir anlam kazanmıştır.

İslâm’da kurbanın dinî hükmüyle ilgili olarak Kur’an’da, Hz. Peygam-ber’in sünnetinde önemli açıklamalar yer almış, bu çerçevede oluşan fıkıh kültüründe de konu hakkında ayrıntılı bilgi ve hükümler derlenmiştir.

2 İLMİHAL

Kurban gerek fert gerekse toplum açısından çeşitli yararlar taşıyan malî bir ibadettir. Kişi kurban kesmekle Allah’ın emrine boyun eğmiş ve kulluk bilincini koruduğunu canlı bir biçimde ortaya koymuş olur. Müminler her kurban kesiminde Hz. İbrâhim ile oğlu İsmâil’in Cenâb-ı Hakk’ın buyruğuna mutlak itaat konusunda verdikleri başarılı sınavın hâtırasını tazelemiş ve kendilerinin de benzeri bir itaate hazır olduğunu simgesel davranışla gös-termiş olmaktadır.

Kurban toplumda kardeşlik, yardımlaşma ve dayanışma ruhunu canlı tutar, sosyal adaletin gerçekleşmesine katkıda bulunur. Özellikle et satın alma imkânı hiç bulunmayan veya çok sınırlı olan yoksulların bulunduğu ortamlarda onun bu rolünü daha belirgin biçimde görmek mümkündür. Zen-gine malını Allah’ın rızâsı, yardımlaşma ve başkalarıyla paylaşma yolunda harcama zevk ve alışkanlığını verir, onu cimrilik hastalığından, dünya ma-lına tutkunluktan kurtarır. Fakirin de varlıklı kullar aracılığıyla Allah’a şük-retmesine, dünya nimetinin yeryüzündeki dağılımı konusunda karamsarlık ve düşmanlıktan kendini kurtarmasına ve kendini toplumunun bir üyesi olarak hissetmesine vesile olur.

1. Kurbanın Dinî Hükmü ve Kurban Çeşitleri

İlmihal dilinde kurban ve kurban kesiminin dinî hükmü denilince, ak-sine bir kayıt bulunmadığı sürece, kurban bayramında kesilen kurban ve bunun hükmü anlaşılır.

Kurban kesmenin fıkhî açıdan değerlendirilmesi hususunda fakihler ara-sında görüş farklılıkları vardır. Dinen aranan şartları taşıyan kimselerin kur-ban kesmeleri Hanefî mezhebinde ağırlıklı görüşe ve bazı müctehid imam-lara göre vâcip, fakihlerin çoğunluğuna göre müekked sünnettir. Hanefîler, Kur’an’da Hz. Peygamber’e hitaben “Rabbin için namaz kıl, kurban kes” (el-Kevser 108/2) buyrulmasının ümmeti de kapsadığı ve gereklilik bildirdiği görüşündedir. Ayrıca Hz. Peygamber’in birçok hadisinde hali vakti yerinde olanların kurban kesmesi emredilmiş veya tavsiye edilmiş, hatta “Kim im-kânı olduğu halde kurban kesmezse bizim mescidimize yaklaşmasın” (İbn Mâce, “Edâhî”, 2; Müsned, II, 321), “Ey insanlar, her sene, her ev halkına kurban kesmek vâciptir” (Tirmizî, “Edâhî”, 18; İbn Mâce, “Edâhî”, 2) gibi ifadelerle bu gereklilik önemle vurgulanmıştır. Öte yandan kurban kesmeyi Hz. Peygamber hiç terketmemiştir. Bu ve benzeri delillerden hareket eden fakihler gerekli şartları taşıyanların kurban bayramında kurban kesmesini

KURBAN 3

vâcip görürler. Sünnet olduğunu ileri sürenler ise, Kur’an’da bu konuda açık bir emrin bulunmayışından, Hz. Peygamber’in devamlı yapmış olmasının kurbanın sünnet olmasıyla da açıklanabileceği noktasından hareket ederler.

Kurban bayramında kesilen kurbandan ayrı olarak yine ibadet niyetiyle kesilen başka kurban çeşitleri de vardır. Buna göre kurban çeşitleri şöylece sıralanabilir: Kurban bayramında kesilen kurban, adak kurbanı, akîka kur-banı, kıran ve temettü haccı yapanların kestikleri ve hedy adı verilen kur-ban, hacda yasakların ihlâli halinde gereken ceza ve kefâret kurbanı. Bu kurban çeşitlerinin ortak ve farklı hükümleri vardır.

Vasiyetinin veya adağının bulunması halinde ölmüş kimse için kurban kesilmesi gerekir ve kesilen kurbanın etinin tamamı fakirlere dağıtılır. Vasi-yet veya adak olmasa bile, Şâfiîler hariç fakihlerin çoğunluğuna göre, sevabı ölüye bağışlanmak üzere onun adına kurban kesilebilir.

2. Kurban Kesme Yükümlülüğü

Bir kimsenin kurban kesmekle yükümlü sayılması için bulunması gere-ken şartlara kurbanın vücûb şartları denilir. Kurban kesmenin sünnet oldu-ğunu söyleyenlere göre ise bunlar sünnet oluşun şartlarıdır.

Bir kimsenin kurban kesmekle yükümlü olabilmesi için dört şart aranır:

1. Müslüman olmak.

2. Akıllı ve bulûğa ermiş olmak.

3. Mukim olmak, yani yolcu olmamak.

4. Belirli bir malî güce sahip bulunmak.

Gayri müslimler öncelikli olarak imanla mükellef olup ancak iman ettik-ten sonra ibadetleri ifa etmeye ehil sayılırlar. Bu sebeple, bir kimsenin kur-ban kesmekle yükümlü tutulabilmesi, daha doğrusu böyle bir ibadeti ifaya ehil sayılabilmesi için müslüman olması gerekir. Bu kural bütün ibadetler için geçerlidir.

Hanefîler’den Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf ile Mâlikî ve Hanbelî mezheple-rine göre kurbanla yükümlü sayılmak için akıl ve bulûğ şart olmayıp gerekli malî güce sahip olan küçük çocuklar ve akıl hastaları adına kanunî temsil-cileri tarafından kurban kesilmesi gerekir. Bu fakihler kurbanın malî bir iba-det oluşu ve başta fakirler olmak üzere üçüncü şahısların hakkının gözetil-mesi hususunu ön planda tutmuşlardır.

4 İLMİHAL

Hanefî fakihlerinden İmam Muhammed’e ve Şâfiîler’e göre kurban mü-kellefiyeti için akıl ve bulûğ şarttır. Hanefî mezhebinde bu konuda fetva İmam Muhammed’in görüşüne göre verilmiş ve tatbikatta bu görüş ağırlık kazanmıştır. Bu son görüşün ilk bakışta, üçüncü şahısların yani kurban etinden yararlanacak ihtiyaç sahiplerinin haklarını göz ardı ettiği ileri sürü-lebilirse de, ehliyetsiz ve eksik ehliyetli kimselerin mal varlığının korunması ve gerekli tedbirler alınarak onlara daha güvenli bir gelecek hazırlanması açısından isabetli olduğu da söylenebilir. Çünkü çocuk ve akıl hastasının haklarının istikbale mâtuf olarak korunması, kanunî temsilciler için hukukî ve dinî bir sorumluluktur. Böyle bir kaygının söz konusu olmadığı durum-larda kanunî temsilcilerinin zengin çocuklar ve ehliyetsizler adına kurban kesmesi güzel bir davranış olur.

Dinen yolcu hükmünde olan kimse kurban kesmekle yükümlü değildir. Ancak yolcu hükmünde bulunan kimsenin tek başına veya mukimlerle bir-likte kurban kesmesine bir engel de yoktur. Diğer mezheplere göre kurban mükellefiyeti açısından yolcu olanla mukim olan arasında, kurban kesmenin onlara göre sünnet olması sebebiyle, zaten bir farklılık yoktur. Hanefîler’in yolcu için böyle bir ruhsattan söz etmeleri, ibadetlerde külfeti kaldırmaya ve kurbandan gözetilen hikmetlerin gerçekleşmesine öncelik vermeleri sebe-biyledir. Şöyle ki; yolculuk halinde bulunan kimse gerek kurbanlık temin etme ve kurbanı kesme, gerekse kesilen kurbanın etini değerlendirme ve dağıtma açısından o bölge halkının (mukim kimseler) sahip olduğu bilgi ve imkâna sahip değildir. Ayrıca yolculuk hali zengin olan yolcunun bile elin-deki parayı daha tedbirli harcamasını gerektirir. Böyle olunca kurban bay-ramı süresince iş ve görev gereği yolda olan veya bulunduğu bölgede yolcu konumunda olan kimselerin bu ruhsattan yararlanması mâkuldür. İsterlerse kurban kesmeyebilirler. Bu kimselere kurban mükellefiyeti yüklemek maddî yönden ziyade ibadetin ifası yönünden ağır bir külfet teşkil edebilir.

Ancak, klasik fıkıh kültüründe konu böyle ele alınmış olmakla birlikte, günümüzde yolculuk imkân ve şartları büyük ölçüde değişmiştir. Bayram tatilini fırsat bilerek yurt içi veya yurt dışı geziye çıkan, yazlığa giden, mem-leketine ana-ata ocağına giden kimsenin durumu farklıdır. Bu durumdaki kimselerin söz konusu ruhsattan yararlanma yerine ya önceden gerekli ted-birleri alarak vekâleten kurbanını kestirmesi ya da bulunduğu yerde kurban kesmesi daha isabetlidir. Çünkü kurbanın namaz, oruç gibi bireyin niyetiyle ve iç dünyasıyla alâkalı yönü bulunduğu gibi onlara ilâveten toplumda sosyal

KURBAN 5

adaleti sağlayan ve üçüncü şahısların haklarını ilgilendiren yönü de mev-cuttur. Bu sebeple de, yolcunun namaz ve oruçta yolculuk ve meşakkat içinde olma ruhsatından yararlanması daha bireysel bir karardır. Kurbanda ise zikredilen hususların, bu ibadetin sosyal amaçlarının göz önünde bulun-durması, savunulabilir bir gerekçe, sıkıntı veya mazeret bulunmadığı sürece kurban ibadetinin yerine getirilmesi gerekir.

Kurban kesme mükellefiyeti için dördüncü şart, malî imkânın bulunma-sıdır. Hanefî mezhebine göre, kurban kesmeyi vâcip kılan zenginliğin öl-çüsü, zekâtta ve fıtır sadakasında aranan zenginlik ölçüsüyle aynı olup kişi-nin borçları ve aslî ihtiyaçları dışında 20 miskal (80.18 gr.) altına, ya da buna denk bir paraya veya mala sahip olmasıdır. Bu miktar bir mala sahip olan kimsenin kurban kesme imkânına sahip olduğu düşünülmüştür. Böyle olunca ücretli, memur gibi sabit gelirli kimselerin, kendi bütçe imkânları içinde sıkıntı çekmeden kurban ücretini ödeyip ödeyemeyeceğini göz önün-de bulundurması ve ona göre karar vermesi gerekir. Pratik bir çözüm olması itibariyle, bu konuda Hanefîler’in yukarıda zikredilen ölçüsü esas alınabilir. Bu takdirde, sabit gelirlilerin aslî ihtiyaç harcamalarını çıktıktan sonra yıllık gelirinden artakalan miktar 80.18 gr. altın değerine ulaşıyorsa kurban kes-meleri gerekir.

Zekât, sadaka-i fıtır ve kurban gibi malî yönü bulunan ödevlerle yü-kümlülük, dinimizde belli bir asgari zenginlik ölçüsüne ulaşmış olmaya bağ-lanmıştır. Dinen asgari zenginlik ölçüsü olarak belirlenen bu miktara nisâb denir. Bu üç malî mükellefiyet için aranan asgari zenginlik ölçüsü kural olarak aynıdır. Fakat, zekât verme yükümlülüğünün mükellefe fiilen yönel-mesi için, diğer ikisinden farklı olarak, öngörülen bu nisâbın üzerinden tam bir yılın geçmiş olması şart görülmüştür. Bu şart bir bakıma, ulaşılmış olan bu asgari zenginlik seviyesinin ne kadar süreceği belli olmayan bir ihtiyaç-sızlık (istiğnâ) hali mi, yoksa oturmuş istikrar bulmuş bir zenginlik (gınâ) hali mi olduğunun test edilmesi amacına yöneliktir. Fıtır sadakasının rama-zan orucuyla irtibatlandırılarak ramazan bayramına getirilmesi, kurban kesmenin ise adını bu işten alan öteki dinî bayramla birleşmesi tesadüfî ol-mayıp bu günlerin yeme, içme ve eğlenme günleri oluşuyla ilgilidir. Böyle bayram günlerinde herkes yiyip içerken fakirlerin mahzun kalmamasını sağlamak Müslümanlık gereği olmak bir yana, toplumsal bütünleşme ve kaynaşmayı sağlamanın da hem etkili bir yolu hem de gereğidir. Böylesi bir günde harcama yapmak için oturmuş zenginlik (nisâb-ı gınâ) aranmamış, o

6 İLMİHAL

an için var olan ihtiyaçsızlık durumu (nisâb-ı istiğnâ) yeterli görülmüştür. Böyle kimse kurban kesmekle, fitre vermekle mükellef olup zekât ve fitre de alamaz. Kişinin bu tür zenginliğinde kurban bayramı süresindeki durumu ölçü alınır. Böyle bir malî imkâna sahip her müslümanın, akıllı ve bâliğ (er-gen) olması kaydıyla kurban kesmesi gerekir. Bu durumdaki kadın ve yetiş-kin çocuklar bizzat mükellef olmakla birlikte kocası veya babası bunlar adı-na –hibe yoluyla– kurban keserse o da yeterli olur. Klasik fıkıh kitaplarında kurban mükellefiyeti için sayılan “hür olma” şartı, o dönemde sosyal bir vâkıa olarak mevcut bulunan kölelerin mülkiyet sahibi olamayışından kay-naklanır. Diğer mezhepler kurban kesmeyi sünnet saydıklarından, kurban mükellefiyeti için ayrıca bir zenginlik ölçüsü tesbit etmemişlerdir.

Uygun olan, kurban alma imkânı bulunmayan kimselerin, kurban kes-mek için kendini zorlamamasıdır. Hatta bazı Hanefî fakihlerine göre, böyle kimselerin kendilerine vâcip olmayan ibadeti vâcip hale getirmesi, böylece kesilen kurbanın adak kurbanı hükmünü alması bile ihtimal dahilindedir. Fakir kimsenin aldığı kurbanlık hayvanın kaybolması ve ikinci bir kurbanlık alması, bu arada birincinin de bulunması halinde iki hayvanı da kesmesi gerektiği hükmü bu ihtimale dayanır. Ancak bu hüküm hakiki mânasından ziyade maddî imkânı olmadığı halde sosyal baskı sebebiyle veya ibadetin ecrini kaçırmama gayesiyle kendini kurban kesmeye zorlayan kimseleri uyarı, böyle bir mükellefiyetin bulunmadığına vurgu ve bunu örneklendirme şeklinde anlaşılmalıdır. Zaten Hanefî mezhebinde fetvaya esas olan ağırlıklı görüş, fakir kimsenin kestiği kurbanın, özel olarak onu adamadığı sürece, adak kurbanı hükmünü almayacağı, zengin kimsenin kestiği kurbanla aynı hükme tâbi olduğu, hatta kurbanın etini dağıtma mükellefiyetinin en aza indiği yönündedir.

3. Kurbanlık Hayvan ve Kesimi

Kurban kesmekle mükellef olan kimsenin bu ibadeti geçerli olarak yerine getirmiş sayılabilmesi için gerek kurbanlık hayvanla gerekse bu hayvanın kesimiyle ilgili bazı şartlar vardır. Bunlar kurbanın sıhhat şartlarıdır.

a) Şartlar

1. Dinen kurban olarak kesilmesi kabul edilmiş hayvan türleri şunlardır: Koyun, keçi, sığır, manda ve deve. Dolayısıyla ancak bu hayvanlardan (ve-ya türdeşleri) kurban kesilebilir. Tavuk, kaz, ördek, deve kuşu, ceylan gibi

KURBAN 7

hayvanların kurban olarak kesilmesi geçerli değildir. Kurbanın geçerliliği açısından bu hayvanların erkek veya dişi olması arasında fark yoktur. An-cak koyunun erkeğinin, diğerlerinin ise dişisinin kesilmesi daha faziletli görülmüştür.

Koyun ve keçi sadece bir kişi için; deve, sığır ve manda ise yedi kişiyi aşmamak üzere ortaklaşa kurban olarak kesilebilir. Bu hüküm Hanefîler dahil üç mezhebe göre olup Mâlikî mezhebinde parasına ve etine iştirakle ortak kurban kesimi câiz görülmez.

2. Koyun ve keçi cinsinden hayvanlar bir yaşını doldurduktan sonra kurban edilebilir. Hanefîler de dahil fakihlerin çoğunluğu, koyunun semizlik ve gösteriş olarak bir yaşındakilerle aynı olması halinde altı ayını tamamla-dıktan sonra da kurban olabileceği görüşündedir.

Sığır ve manda cinsinden hayvanlar iki yaşını, deve ise beş yaşını ta-mamladıktan sonra kurban olarak kesilebilirler.

3. Kesilecek hayvanın kurban olmaya engel bir kusurunun bulunmama-sı gerekir. Kurban edilecek hayvanın sağlıklı, düzgün, âzaları tamam, besili olması hem ibadetin gaye ve mahiyetine hem de sağlık kurallarına uygun düşer. Kötürüm derecesinde hasta, zayıf ve düşkün, bazı âzaları eksik mese-lâ bir veya iki gözü kör, kulakları ve boynuzları kökünden kesilmiş, dili ke-sik, dişlerinin tamamı veya çoğu dökülmüş, kuyruğu ve memesi kesik hay-vanlar kurban olmaz. Ancak hayvanın doğuştan boynuzsuz, şaşı, topal ve deli, biraz hasta, bir kulağı delinmiş veya yırtılmış olmasında kurban açısın-dan bir sakınca yoktur. Koyunun daha semiz ve lezzetli olması maksadıyla doğduğunda kuyruğunun kısmen veya tamamen kesilmesi kusur sayılmaz.

4. Kurbanın sahih olabilmesi için belirlenmiş vakit içinde kesilmesi ge-rekir. Kurban, kurban bayramının ilk üç günü yani zilhicce ayının 10, 11 ve 12. günleri, bayram namazının kılınmasından, 3. günün akşamına kadarki süre zarfında kesilebilir. Şâfiî mezhebine ve bazı fakihlere göre bu süre, bay-ramın 4. günü akşamına kadardır. Bayram namazı kılınmayan yerlerde sabah namazı vaktinden itibaren kesilebilir. Kurbanın bayramın 1. günü kesilmesi daha faziletli görülmüş, kesimin gündüz yapılması tavsiye edilmiş-tir. Geceleyin kurban kesmeyi câiz görmeyenler veya mekruh görenler, ay-dınlatma imkânının yetersizliğinin yol açacağı muhtemel tehlike, hata ve zorlukları göz önünde bulundurmuş olmalıdır. Bu sakıncalar yoksa, gece de kurban kesilebilir.

8 İLMİHAL

5. Kurbanın ibadet niyetiyle kesilmesi şarttır. Kur’an’da, kesilen kur-banlık hayvanların et ve kanlarının değil bu kesimi yapan müslümanın niyet, takvâ ve bağlılığının Allah’a ulaşacağı bildirilmiştir (el-Hac 22/37). Esasen kurbanı diğer hayvan kesimlerinden ayıran da budur. Niyette aslolan kalbin niyetidir, dil ile açıkça söylenmesi gerekmez. Kurbanda niye-tin bu önemi sebebiyledir ki, Hanefî mezhebinde ortaklaşa kesilen kurbana bütün ortakların ibadet niyeti ile katılmaları şarttır. Ortaklardan birinin sa-dece et elde etme niyetiyle iştiraki diğerlerinin kurbanını geçersiz kılar. Şâfiî ve Hanbelî mezheplerine göre ise böyle bir ortaklık, kurban ibadetine zarar vermez.

Bir kimse tek başına kesmek üzere aldığı büyük baş hayvana, sonradan altı kişiye kadar ortak kabul edebilir.

Kurbanlık niyetiyle alınan hayvan kesilmeden önce ölürse, zengin kim-senin tekrar kurbanlık satın alması gerekir, fakir için gerekmez. Kesimden önce kurbanlık kaybolur, sahibi ikinci defa kurbanlık alır da sonra birinci hayvan bulunursa, zengin de fakir de bunlardan sadece birini, tercihen daha iyi olanını keser. Fakirin ikisini de kesmesi gerektiği görüşü fetvada tercih edilmeyen zayıf bir görüş olup fakirin kesmesinin adak hükmünü alacağı noktasından hareketle söylenmiştir.

Mükellefler yanlışlıkla birbirlerinin hayvanlarını kesseler, her kesilen kurban, sahibinin kurbanı olmak üzere sahih olur. Etler dağıtılmamışsa de-ğişim yaparlar, değilse helâlleşir ve bir fark da talep etmezler.

b) Kesim İşlemi

Diğer gayelerle yapılan kesimlerde olduğu gibi kurbanlık hayvanın ke-siminde de bazı kurallara uymak gerekir. Hayvan kesim yerine incitilmeden götürülür, kesilecek zaman da kıbleye karşı ve sol tarafı üzerine yatırılır. Elinden geldiği sürece her mükellefin kurbanını kendisinin kesmesi menduptur, değilse bir başkasına vekâlet verip kestirir. Kurbanı kesecek kimsenin müslüman olması tercihe şayandır. Yahudi ve hıristiyanlara da kesim yaptırılabilir. Çünkü Ehl-i kitabın kestiği yenir.

Kurban sahibinin kesim esnasında orada hazır bulunması müstehaptır. Hayvan yere yatırılırken Kur’an’dan “Yüzümü gökleri ve yeri yaratan Al-lah’a, O’nun birliğine inanarak çevirdim. Ben müşriklerden değilim” (el-En‘âm 6/79), “Benim namazım, ibadetim (kurbanım), hayatım ve ölümüm

KURBAN 9

hep âlemlerin rabbi olan Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana böyle

emrolundu ve ben Allah’a teslim olanların ilkiyim” (el-En‘âm 6/162-163) meâllerindeki âyetleri okur. “Ey Allahım, dostun İbrâhim’den ve habibin Muhammed’den kabul buyurduğun gibi benden de kabul buyur” şeklinde veya benzer tarzda dua eder. Daha sonra da tekbir ve tehlîl getirir.

Kurbanı kesen kimse hayvana eziyet vermemeye dikkat etmeli, bıçağı hayvana göstermemeli ve keskin bıçak kullanmalıdır. Sağ eliyle tuttuğu bıçakla hayvanı keserken “Bismillâhi Allahü ekber” der. Kurbanı vekilin kesmesi halinde kurban sahibi de besmeleye iştirak eder. Kurban kesen kimse kesim esnasında Allah’ın adını anmayı (besmele) kasten terkederse, Hanefî mezhebine göre bu hayvanın eti yenilmez.

Kurban kesmenin rüknü, kurbanlık hayvanın kanını akıtmaktır. Sığır, manda, koyun ve keçi cinsinden hayvanlar yatırılıp çenelerinin hemen al-tından boğazlanmak suretiyle (zebh), deve ise ayakta sol ön ayağı bağla-narak göğsünün hemen üzerinden (nahr) kesilir. Kesim işlemi boğazın iki tarafındaki şah damarları, yemek ve nefes borusu kesilerek yapılır ve hay-vanın kanının iyice akmasını temin için bir süre beklenilir.

Hayvana acı vermemek için önce şoka sokmak (bayıltmak), sonra kes-mek câizdir; çünkü şoka giren hayvan ölmez, hayatı devam eder, ancak kesilince kanı akar ve ölür.

4. Kurbanın Eti ve Diğer Parçaları

Hz. Peygamber’in hadislerinden hareket eden İslâm âlimleri, kurban sa-hibinin kurbanın etinden yiyebileceği, bakmakla yükümlü bulunduğu kim-selere yedirebileceği, etinin bir kısmını da dağıtması gerektiği konusunda görüş birliği içindedir. Ancak kurban etinin ne kadarının yenilip ne kadarı-nın dağıtılacağı konusunda farklı görüş ve ölçüler ileri sürülmüştür.

İslâm âlimlerinin çoğunluğu kurban etinin üç eşit parçaya bölünüp bir parçasının kurban sahibi ve bakmakla yükümlü olduğu kimseler tarafından tüketilmesini, ikinci parçanın zengin bile olsalar eş, dost ve akrabaya hediye edilmesini, üçüncü parçanın ise kurban kesmeyen fakir kimselere dağıtılma-sını tavsiye ederler. Kişinin bakmakla yükümlü bulunduğu kimselerin kala-balık olması veya ihtiyaçlarının bulunması halinde kurban etinin kimseye dağıtılmadan evde tüketilmesinde de bir sakınca görülmemiştir. Bu konuda kesin bir sınır yoktur. Kurban sahibinin kurban etinden hem yemesi, ikram etmesi hem de fakirlere dağıtması esastır. Bunun ölçü ve şeklini her mükel-lef kendi konum ve imkânını, başkalarının durum ve imkânını ayrı ayrı

10 İLMİHAL

gözden geçirerek bizzat belirlemeli ve bu konuda ibadet anlayışıyla hareket etmelidir.

Adak (nezir) olarak kesilen kurbanın etinden, adakta bulunan kimse ve onun bakmakla yükümlü bulunduğu kimseler (babası, annesi, dede ve nine-leri, çocukları, torunları, hanımı) yiyemezler. Şayet yiyecek olurlarsa yedikle-rinin bedelini fakirlere tasadduk etmeleri gerekir. Nafile (tatavvu) olarak kesilen kurbanın etinden sahibi de, bakmakla yükümlü bulunduğu kimseler de yiyebilir.

Kurban sırf Allah rızâsını kazanmak için kesildiğinden kurbanın etinin ve diğer parçalarının satılması veya benzeri şekilde sahipleri için gelir getirici işlemlere harcanması câiz değildir.

Kurbanın derisi, yünü, bağırsakları, kemikleri, iç yağı gibi eti dışında ka-lan parçalarının da sahibine gelir temin etmek amacıyla para ile satılması câiz değildir. Bunları kurban sahibi evde kullanabileceği gibi kullanılmak üzere birine hediye de edebilir. Şayet satacak olursa parasını tasadduk et-mesi gerekir. Kurbanın bu parçalarının veya satımı halinde parasının hayır işlerine sarfedilmesine, diğer bir anlatımla tasadduk etmenin dinen câiz ol-duğu kişi ve yerlere verilmesine özen gösterilmelidir. Bu parçalar da kurban ibadetinin devamı olarak görülmeli, aynı anlayış ve amaçla (Allah rızâsına uygun şekilde ve uygun yere) sarfedilmeli veya tüketilmelidir. Şayet kurban ücretle kestirilmişse, kesim ücreti kurbanın eti veya derisiyle veya bunların parasıyla ödenmez.

Kurbanlık hayvanın kesim öncesinde sütünden ve yününden yararlan-mak da tasvip edilmemiştir. Şayet yararlanılmışsa bedeli sadaka olarak ve-rilmelidir. Kurbanlık koyun ve keçinin yünü, kesimden sonra kırkılıp evde ihtiyaç için kullanılabilir, fakat satılıp paraya çevrilemez. Aksi halde tasadduk edilmelidir.

Kurbanın etinin, kesimin yapıldığı bölgede dağıtılması teşvik edilirse de daha fazla ihtiyaç sahiplerinin bulunması halinde başka yerleşim birimlerine de gönderilebilir, nakledilebilir.

Kesim işlemi tamamlandıktan sonra çevre temizliğinin iyice yapılması, hayvanın artan parçalarının toprağa derince gömülmesi, mümkün olduğu ölçüde dışarıda hiçbir parçasının bırakılmaması gerekir. Bu husus, kurbanlık hayvana ve kurban ibadetine karşı gösterilecek saygının bir gereği olduğu gibi özellikle büyük şehirlerde ve kalabalık yerleşim birimlerinde sağlık ku-ralları ve çevre temizliği açısından da son derece önemlidir. Kurban kesme-

KURBAN 11

nin ve etini ihtiyaç sahiplerine dağıtmanın ecrini, çevre kirliliği meydana getirerek ve kul haklarını ihlâl ederek azaltmamak gerekir.

5. Akîka Kurbanı

Çocuğun doğumunun ilk günlerinde Allah’a bir şükran nişanesi olarak kesilen kurbana “akîka kurbanı” denilir.

Esasen akîka, Arapça’da yeni doğan çocuğun başındaki saçın adıdır. Akîka kurbanı kesildiği gün çocuğun başı da tıraş edildiği için kurban bu adı almıştır.

Akîka kurbanı Hanefîler’e göre mubah (bazı rivayetlerde mendup), diğer üç fıkıh mezhebine göre sünnet, Zâhirîler’e göre vâciptir. Hz. Peygamber torunları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin için birer koçu akîka kurbanı olarak kesmiş ve ümmetine de yeni doğan kız ve erkek çocukları için akîka kurbanı kesmelerini tavsiye etmiştir. Resûl-i Ekrem’in bu tür uygulama ve tavsiye-leri dinî bir gereklilik şeklinde değil de doğum, düğün gibi mutlu olayların yakın çevreye duyurulması, sevincin onlarla paylaşılması ve neticede sosyal yapının ve dayanışmanın sağlamlaştırılması yönünde tedbir ve örnekler (sünnet, nafile ibadet) olarak algılanması daha doğru olur.

Akîka kurbanı, çocuğun doğduğu günden bulûğ çağına kadar kesilebi-lirse de doğumun yedinci günü kesilmesi müstehaptır. Aynı günde çocuğa isim verilmesi ve saçının kesilerek ağırlığınca altın veya gümüşün tasadduk edilmesi de tavsiye edilmiştir.

Kurban olmaya elverişli her hayvan akîkaya da elverişlidir. Kesilen bu kurbanın etinden kurban sahibi ve aile fertleri, yakın dostları yiyebileceği gibi tasadduk da edilebilir.

Bölüm 12

KEFÂRETLER

Onikinci Bölüm

Kefâretler

Kefâret kelimesi sözlükte “örten, gizleyen” anlamına gelir. Dinî bir te-rim olarak ise, “işlenen bir kusur ve günahtan dolayı Allah Teâlâ’dan af ve mağfiret dilemek niyetiyle yapılan, ceza özelliği de bulunan bir tür malî ve bedenî ibadet”tir.

Kefâretlerin sebebi, ya dinen yapılması gereken bir şeyin yapılmaması, ya da yapılmaması gereken bir şeyin yapılması şeklinde işlenen kusurlu davranışlar, hata ve günahlardır. Allah Teâlâ bu hatalı ve kusurlu davranış-lara karşılık olmak üzere yine ibadet nevinden bazı fiillerin işlenmesine ve bu sayede kulun kendini affettirmesine imkân tanımıştır. Bunun için de mü-kellefin kefâretleri Cenâb-ı Hak tarafından kusur ve günahının affedilmesine vesile kılınması niyet ve arzusuyla yerine getirmesi esastır. Bu sayede Al-lah’ın bu kimsenin söz konusu kusurlu davranışını affetmesi umulur. Bu sebeple kefâretler yapılma niyet ve amacı itibariyle mükellefin ibadet so-rumluluğu dahilinde bir konudur.

Öte yandan kefâretler, konuluş amacı itibariyle hem ibadet hem de ceza mânası taşımakla birlikte mahiyeti itibariyle ibadet nevinden fiillerin bir veya birkaçından ibarettir. Fıkıh kitaplarında kefâretlerin ibadet ana grubunda

14 İLMİHAL

yer alması, kefâretlerle yükümlü tutulmanın Allah’ın lutuf ve kereminin bir tezahürü olarak müslümanlara tanınan bir ayrıcalık ve imkân olarak nite-lendirilmesi bu sebeplerledir.

Kur’an ve Sünnet’te belirtilen veya sadece Hz. Peygamber’in söz ve uy-gulamasıyla sabit olan kefâret nevileri olarak; orucu bozma, yemin, zıhâr, hac yasaklarını ihlâl, adam öldürme ve hayızlı kadınla cinsel temas sebe-biyle gereken kefâretler sayılabilir.

1. Oruç Bozma Kefâreti

Fıkıh literatüründe kefâret-i savm terimiyle ifade edilen bu kefâret tü-rü, “Ramazan orucunu eda ederken, herhangi bir mazereti bulunmaksızın, oruçlu olduğunu bilerek orucunu kasten bozan kimseye gereken kefâret”tir.

Oruç ibadeti İslâm’ın beş temel şartından biri olup bu ibadeti yerine ge-tirmekte zorlanan kimselere, oruç konusunda anlatıldığı üzere, bir dizi ko-laylık ve ruhsat getirilmiştir. Ayrıca kasten oruç tutmayan, başladığı orucu iradesi dışında veya haklı görülebilir bir sebeple bozan kimsenin de bu oru-cunu kazâ etmesi imkânı vardır. Bu ruhsat ve imkânlardan sonra, başladığı ramazan orucunu hiçbir mâkul ve haklı görülebilir sebep yokken, bilerek ve isteyerek bozan kimsenin durumu ağır bir kusur ve suç kabul edilmiş ve böyle kimselere, bu hatalı davranışlarından dolayı Allah’tan af dileyebilme-leri için, biri yine oruç cinsinden olmak üzere üç tür ibadetten biri kefâret olarak öngörülmüştür.

Orucu kasten bozan kimse için öngörülen kefâretin cezaî yönü ağır ba-sar. Bu kefâreti gerektiren sebep ise, ramazan orucunu eda eden kimsenin orucu kasten ve isteyerek bozmasıdır. İkrah (ağır baskı), hata, unutma gibi kasıtlı olmayan durumlar kefâreti gerektirmez. Hanefîler de dahil fakihlerin çoğunluğuna göre ramazan orucunun cinsî münasebetle veya yeme içme ile bozulması aynı hükme tâbi iken Şâfiîler başta olmak üzere bir grup fakihe göre ramazan orucunun sadece cinsî münasebetle bozulması kefâret gerek-tirir. Kasten de olsa yeme içme kefâreti gerektirmez. Birinci grup kasten yapılan cinsî münasebetle kasten yeme içmenin aynı ortak illete sahip bu-lunduğunu, ikisinin de orucun kasten bozulması mahiyetinde olduğunu ileri sürer. İkinci grup ise Hz. Peygamber’in ramazan ayında karısıyla cinsî mü-nasebette bulunan sahâbî hakkında kefârete hükmettiği (Buhârî, “Savm”, 31; Müslim, “Sıyâm”, 14), hadiste yeme içme geçmediği ve yeme içmenin farklı olduğu mülâhazasıyla hareket eder ve kıyas yaparak kefâret hükmünü

KEFÂRETLER 15

genişletmek istemezler. Şâfiîler’in burada kıyas yoluna gitmemeleri, biraz da kolaylığı sağlama, zorluk ve sıkıntıya yol açmama düşüncesinden kaynak-lanmış olabilir.

Oruç bozmanın kefâreti; eğer imkânı varsa bir köle âzat etmek, buna gücü yetmiyorsa ara vermeksizin iki ay süreyle oruç tutmak, eğer buna da gücü yetmiyorsa altmış fakiri sabahlı akşamlı doyurmaktır. Çağımızda köle-lik kalktığına göre, oruç kefâretinde ilk sırayı oruç tutma, ikinci sırayı da fakiri doyurma alır. Benzeri bir hüküm diğer kefâretlerde de söz konusudur. Köle âzat etmenin kefâretlerde ilk sırayı alması, İslâm’ın hürriyet ve insan haklarına verdiği önemin ve köle durumunda olan insanların hürriyetlerine kavuşması için çeşitli uygun ortam ve vesileler geliştirdiğinin açık bir delilidir.

Hanefîler de dahil fakihlerin çoğunluğuna göre kefâret ödeyecek kimse-nin yukarıda sayılan sıraya riayet etmesi, bir öncekini yapma imkânı bu-lunmadığında bir sonrakine geçmesi gerekir. Mâlikîler’e göre ise mükellef bu üç şıktan birini seçebilir. Hatta bunlar arasında altmış fakiri doyurma en faziletli olanıdır. Çoğunluk ise hem oruç kefâretiyle ilgili hadiste bu sıranın benzeri kayıtlarla zikredilmesi, zıhâr kefâretiyle ilgili âyetin ifade ve üslûbu hem de esaret altındaki bir kimsenin hürriyete kavuşturulmasının bunlar arasında en faziletli ibadet olduğu, nefsin oruçla terbiyesinin de ikinci dere-cede faziletli olduğu ve şâriin bu iki ibadete öncelik vererek bu tür hikmetleri gözetmiş bulunduğu gibi noktalardan hareket etmiştir.

Oruç kefâretinin iki ay oruç tutmak şeklinde ödenmesi halinde, orucun ara vermeksizin peş peşe tutulması gerekir. Sadece kadınların hayız hali bu peş peşeliği bozmaz. Onun dışında hastalık, yolculuk gibi bir mazerete bi-naen oruca ara verilirse, önce tutulanların yok sayılıp iki ay oruca yeniden başlanması gerekir. Şâfiîler loğusalık (nifas), Hanbelîler hastalık sebebiyle oruca ara vermenin peş peşeliği bozmadığı görüşündedir. Böyle olunca ke-fâret orucuna, araya ramazan ayı veya kurban bayramı girmeyecek şekilde hesaplanıp başlanmalıdır. Kadınlar mazeret halleri biter bitmez ara vermek-sizin oruçlarına kaldıkları yerden devam ederler ve tutulamayan bu günler hesap edilmeksizin oruç iki aya tamamlanır. Kefâret orucunda oruca gece-den niyetlenmek, ayrıca tutacağı orucun kefâret orucu olduğunu niyetinde belirlemek de şarttır.

Oruç kefâretindeki ilk iki alternatif kefâret şeklinin yerine getirilmesi mümkün olmadığında üçüncü şık olarak mükellefin, altmış fakiri sabahlı akşamlı doyurması gerekli olur. Doyurma yemek yedirmek şeklinde olabileceği

16 İLMİHAL

gibi yemeğin bedelini kendisine vermekle de olabilir. Ayrıca bir günde altmış fakirin doyurulmasından bir fakirin altmış gün süreyle doyurulmasına kadar çeşitli seçenekleri vardır. Ancak doyurulacak fakir, kefâret verenin bak-makla yükümlü olduğu kimseler arasından olmamalıdır. Doyurmada veya yerine para ödemede ölçü, yemin kefâretiyle ilgili âyetin (el-Mâide 5/89) ifadesinden de hareketle, kefâret verecek şahsın ve ailesinin günlük gıda tüketim ortalaması olmalıdır.

Farz orucun kasten bozulması ve kefâretinin ödenmesinden sonra aynı şekilde yeni bir ihlâl olduğunda onun için yeni bir kefâret gerekir. Ancak Hanefîler’e göre kefâret sebepleri, araya kefâretin eda edilmesi girmeden birden fazla olursa, hepsi için bir kefâret ödeme yeterli olur. Iskat-ı savmda yani ölenin muhtemel oruç kefâreti borçları için tek bir kefâretin ödenmesi de bu esasa dayanır.

2. Yemin Kefâreti

Bir kimsenin yaptığı yemine riayet etmeyip yeminini bozması halinde üzerine gereken kefârettir.

Yemin kefâretiyle ilgili olarak Kur’an’da şöyle buyurulur: “Allah kasıtsız olarak ağzınızdan çıkıveren (lağv) yeminlerden dolayı sizi sorumlu tutmaz;

fakat bilerek yaptığınız yeminlerden dolayı sizi sorumlu tutar. Bunun da

kefâreti, ailenize yedirdiğinizin orta hallisinden on fakire yedirmek, yahut

onları giydirmek, yahut da bir köle âzat etmektir. Bunları bulamayan üç gün

oruç tutmalıdır. Yemin ettiğiniz takdirde yeminlerinizin kefâreti işte budur.

Yeminlerinizi koruyunuz. Allah size âyetlerini açıklıyor; umulur ki şükreder-

siniz” (el-Mâide 5/89).

İslâm müctehidlerinin ortaklaşa ifadelerine göre, yeminini bozan yani Allah’ı şahit göstererek verdiği sözünde durmayan kimse kefâret olarak; ya bir köle âzat edecek ya on fakiri sabahlı akşamlı doyuracak ya da on fakiri orta seviyede giydirecektir. Yemin kefâretini sıraya uyması gerekmeden bu üç şeyden dilediğiyle ödeyebilir. İslâm’ın insan hak ve hürriyetlerine verdiği önem sebebiyledir ki, köle âzat etmek bunlar arasında en faziletli seçenek olarak görülmüştür. Eğer bunlara gücü yetmezse üç gün oruç tutması gere-kir. Hanefî ve Hanbelîler’e göre bu üç gün orucun arka arkaya tutulması şarttır.

KEFÂRETLER 17

Oruç kefâretinde oruç tutmanın ön sıraya alınıp fakiri doyurmanın bun-dan sonraya alınması, orucun kasten bozulmasının yine oruç tutularak telâfi edilmesi, suçun ve cezanın aynı türden olması, kişinin nefsini eğitmesine öncelik verilmesi gibi gaye ve hikmetlere sahiptir. Yemin kefâretinde ise fakiri doyurma ve giydirme ön planda tutulmuş, buna imkân bulamayanla-rın oruç tutması istenmiştir. Bu da İslâm’da üçüncü şahısların hukukunun gözetilmesinin ve sosyal amaçların taşıdığı öncelik sebebiyle olmalıdır.

Bir kimse yeminini bozmadan kefâret verse de sonra bozsa, Hanefîler’e göre bu yeterli olmaz; bozduktan sonra yeniden kefâret vermelidir. Oruç kefâretinde de olduğu gibi, bir günde on fakirin doyurulması da, bir fakirin on gün süreyle doyurulması da câizdir. Doyurma ve giydirmenin, kefâret veren kimsenin sosyal konumuna, günlük gıda harcamalarına ve giyim tarzının ortalamasına göre olması gerekir. Doyurma ve giydirme yerine ihti-yaç sahiplerine bunların bedelleri de ödenebilir.

3. Zıhâr Kefâreti

Sözlükte “sırt” anlamına gelen zıhâr kelimesi, kökü İslâm öncesi dönem Hicaz-Arap toplumuna kadar uzanan bir geleneği simgeler. Câhiliye döne-minde bir erkeğin karısına “Artık sen bana anamın sırtı gibisin” demesiyle onu kendisine haram kıldığına inanılır ve bu bir nevi boşanma sayılırdı. İslâm, kadının aleyhine olan bu boşanma tarzını kaldırdı. Hatta bu üslûpta bir söz söylemeyi kınadı. Bununla birlikte karısının herhangi bir uzvunu kendisine nikâhı ebediyen haram olan bir kadının uzvuna benzeterek perhiz yemini yapan kimseye, kefâret ödemesi mükellefiyeti yükledi. Bu sebeple zıhâr kefâreti, zıhâr yemini yapan kimsenin karısıyla tekrar bir araya gele-bilmesi için ödemesi gereken kefâretin adıdır.

Kur’an’da zıhâr yemini ve kefâretiyle ilgili olarak eski Arap örfüne de atıfta bulunulur ve meâlen şöyle buyurulur: “İçinizden zıhâr yapanların ka-dınları, onların anaları değildir. Onların anaları kendilerini doğuran kadın-

lardır. Şüphesiz onlar, çirkin ve yalan söz söylüyorlar. Kuşkusuz Allah affe-

dicidir, bağışlayıcıdır. Hanımlarından zıhâr ile ayrılmak isteyip de sonra

söylediklerinden dönenlerin onlarla temas etmeden önce bir köleyi hürriyete

kavuşturmaları gerekir. Size öğütlenen budur. Allah yaptıklarınızdan haber-

dardır. Buna (köle âzat etmeye) imkân bulamayan kimse, temas etmeden

önce aralıksız olarak iki ay oruç tutmalıdır. Buna da gücü yetmeyen altmış

fakiri doyurur. Bu (hafifletme), Allah’a ve resulüne inanmanızdan dolayıdır.

18 İLMİHAL

Bunlar Allah’ın hükümleridir. Kâfirler için acı bir azap vardır” (el-Mücâdele 58/2-4). Âyette kefâret seçenekleri arasındaki sıraya riayetin zikredilmesi ve orucun peş peşe tutulmasının istenmesi diğer bazı ke