B GIO DC V O TO

I HC HU

TRNG I HC KHOA HC

NGUYN HNG DNG

NH HNG CA CH NGHA HU HIN I

I VI TIU THUYT VIT NAM

T 1986 N 2010

LUN N TIN S VN HC

HU - 2016

B GIO DC V O TO

I HC HU

TRNG I HC KHOA HC

NGUYN HNG DNG

NH HNG CA CH NGHA HU HIN I

I VI TIU THUYT VIT NAM

T 1986 N 2010

Chuyn ngnh: Vn hc Vit Nam

M s: 62.22.01.21

LUN N TIN S VN HC

Ngi hng dn khoa hc:

1. PGS.TS. TRNG NG DUNG

2. PGS.TS. NGUYN THNH

HU, 2016

LI CAM OAN

Ti xin cam oan y l cng trnh nghin cu ca ring ti.

Cc kt qu nu trong lun n l trung thc, m bo chun xc

cao nht c th. Cc ti liu tham kho, trch dn c xut x r

rng. Ti hon ton chu trch nhim v cng trnh nghin cu ca

mnh.

Hu, thng 3 nm 2016

Tc gi

Nguyn Hng Dng

DANH MC CH VIT TT TRONG LUN N

Nh xut bn: Nxb Tp ch: T/c

MC LC M U ....................................................................................................... 1

1. L do chn ti ........................................................................................ 1

2. i tng v phm vi nghin cu............................................................... 2

3. Phng php nghin cu ............................................................................ 2

4. ng gp khoa hc ca lun n .................................................................. 3

5. Cu trc lun n ......................................................................................... 3

NI DUNG ................................................................................................... 4

Chng 1. TNG QUAN TNH HNH NGHIN CU ............................ 4

1.1. Cc cng trnh dch, bin son t ti liu nc ngoi ............................... 4

1.2. Cc cng trnh nghin cu, ph bnh trong nc ................................ 15

Chng 2. TIP NHN CH NGHA HU HIN I TRONG VN

HC VIT NAM T 1986 N 2010 ...................................................... 26

2.1. Gii thuyt v ch ngha hu hin i .................................................... 26

2.1.1. Nhng iu kin hnh thnh ca ch ngha hu hin i ..................... 26

2.1.2. Cc quan nim v ch ngha hu hin i ........................................... 42

2.2. Tip nhn ch ngha hu hin i trong vn hc Vit Nam .................... 48

2.2.1. Tip nhn v ng dng trong nghin cu ph bnh .......................... 51

2.2.2. Tip nhn v ng dng trong sng tc ................................................ 59

Chng 3. T DUY NGH THUT HU HIN I TRONG TIU

THUYT VIT NAM T 1986 N 2010 NHN T QUAN NIM

NGH THUT, TM THC SNG TO V TH GII NHN VT . 64

3.1. Quan nim v ngh thut tiu thuyt...................................................... 64

3.1.1. Tiu thuyt vi quan nim tr chi vn hc .................................... 64

3.1.2. Tiu thuyt vi quan nim gii thing ngh thut ............................ 69

3.2. Tm thc sng to ca nh vn .............................................................. 76

3.2.1. Tm thc sng to ca nh vn vi bn th dn tc ............................ 77

3.2.2. Tm thc sng to ca nh vn trc thc ti ..................................... 86

3.3. Th gii nhn vt trong tiu thuyt ........................................................ 91

3.3.1.Vn kiu loi nhn vt .................................................................... 91

3.3.2. Nhng bin i khi nim nhn vt ................................................... 95

Chng 4. T DUY NGH THUT HU HIN I TRONG TIU

THUYT VIT NAM T 1986 N 2010 NHN T PHNG THC

TH HIN ................................................................................................ 106

4.1. a dng ha hnh thc truyn k v t s a im nhn ....................... 106

4.1.1. a dng ha hnh thc truyn k ...................................................... 106

4.1.2. T s a im nhn ........................................................................... 115

4.2. Kt cu phn mnh, lp ghp v dung hp, an ci th loi ................. 120

4.2.1. Kt cu phn mnh, lp ghp ............................................................ 121

4.2.2. S dung hp, an ci th loi ............................................................ 128

4.3. Cch tn ngn ng ............................................................................... 133

4.3.1. Ngn ng mnh v ........................................................................... 133

4.3.2. Ngn ng giu nhi .......................................................................... 137

KT LUN ............................................................................................... 147

DANH MC CNG TRNH KHOA HC CA TC GI C LIN

QUAN N LUN N ............................................................................ 151

TI LIU THAM KHO ........................................................................ 152

PH LC

1

M U

1. L do chn ti Trong nhng thp nin cui th k XX, trn th gii, trong gii khoa hc ni

chung v gii vn hc ni ring, c mt khi nim, tuy cha c c mt cch hiu thng nht, nhng li c s dng v bn n nhiu nht, l khi nim ch ngha hu hin i (postmodernism). Ch ngha hu hin i gn nh tr thnh tinh thn ca thi i mi, vt qua thi hin i v c gi l thi hu hin i hay k nguyn hu hin i. Ch ngha hu hin i va c xem l mt ch thuyt trit hc, cng va l mt phong tro x hi c p dng vo hu khp cc lnh vc: kinh t, chnh tr, vn ho, ngh thut, gio dc, tn gio... Trong vn hc, cc nh nghin cu xy dng nn mt h thng l thuyt hu hin i, mt mt, c dng p dng vo vic nghin cu tc phm, c s dng lm tiu ch phn loi v nh dng tc phm; mt khc, c s dng c th ho qu trnh nhn thc lun v tinh thn vn hc hu hin i.

Nh vy, hu hin i l mt cch gi ch v mt s vn ng, m s vn ng ang to nn mt h hnh t duy mi, c nhim v thay th cho h hnh t duy hin i khng cn ph hp, k c trong kinh t, chnh tr v trong vn ha tinh thn. Trong lch s pht trin ca x hi loi ngi, ch ngha hu hin i ang cn rt mi, ch c chnh thc tha nhn t nhng thp nin 60 (th k XX) n nay. Khng ai bit c tng tn nhng g s xy ra trong tng lai hnh dung c th hn v hin ti, xc lp li cc nguyn tc, cc iu kin c tnh nh hng cho mt con ngi, cho mt x hi v tng th x hi mang tnh ton nhn loi. Ch ngha hu hin i, trong nhng kh nng v gii hn ca n, s gp phn gii quyt nhng vn qu phc tp ny.

Vit Nam, l thuyt vn hc hu hin i ngy cng c quan tm tm hiu, nghin cu v ng dng vo i sng vn hc, t hot ng ca nh nghin cu n sng to ca ngi ngh s. Thc tin nhng nm qua m khoa hc vn hc cng nh lnh vc sng tc t c, chng minh tnh khoa hc, tnh khch quan v tnh chn l ca ch ngha hu hin i. Di tc ng ca l thuyt vn hc hu hin i, chng ta khng ch pht hin v tha nhn nhng gi tr sng to ca nhng nh vn ng i, m cn c c s l lun nhn thc li, nh gi li nhng kt qu qua, k c trong sng tc v trong nghin cu.

2

Vic vn dng l thuyt vn hc hu hin i vo nghin cu nhng sng tc ca cc nh tiu thuyt Vit Nam c nhng chuyn ng v nhng thay i thc s, c ni dung v hnh thc. Tinh thn hu hin i soi chiu vo t duy tiu thuyt, c th ni to nn mt s bin i ln lao th loi ny. Qua thi gian, nhng sng tc ca cc nh tiu thuyt Bo Ninh, Phm Th Hoi, T Duy Anh, Nguyn Vit H, H Anh Thi, Nguyn Bnh Phng, Nguyn nh T, ng Thn, Chu Din, Thun, on Minh Phng, Phong ip, Nguyn Ngc T c x hi tha nhn. C mt s tht hin nhin c nhn thc trong gii vn hc l khng th vit nh trc c na, nu nh mun c ngi c. V c bn, nhng thnh tu m tiu thuyt t c l nh s tip thu, vn dng mt cch sng to quan nim nhn thc, kinh nghim vit hu hin i ca cc nh vn Vit Nam. y chnh l l do chnh chng ti la chn ti lun n nh hng ca ch ngha hu hin i i vi tiu thuyt Vit Nam t 1986 n 2010, nhm gp phn khng nh nhng gi tr thc s ca b phn tiu thuyt theo khuynh hng hu hin i. Trn c s nghin cu c tham kho t liu ca nhng ngi cng thi, chng ti mun to dng mt ci nhn ton cnh v s hnh thnh v tng bc pht trin ca tiu thuyt theo xu hng ny.

2. i tng v phm vi nghin cu - i tng nghin cu: Lun n tp trung nghin cu tiu thuyt Vit Nam

t 1986 n 2010. Tuy nhin, do yu cu ca ti nn ch tp trung nhng tiu thuyt mang sc thi, du n hu hin i.

- Phm vi nghin cu: Lun n gii hn phm vi nghin cu v nhng nh hng ca ch ngha hu hin i i vi tiu thuyt Vit Nam t 1986 n 2010.

3. Phng php nghin cu thc hin lun n, chng ti s dng phi hp cc phng php nghin cu

chnh: - Phng php lch s - loi hnh: dng kho st s hnh thnh v vn ng

ca l thuyt hu hin i, c trng v cc quan nim ring ca cc nh l lun trong cc lnh vc trit hc, vn ha, vn hc, ngh thut.

- Phng php cu trc - h thng: dng tm hiu, nghin cu mt cch h thng cc khuynh hng trit hc nh Hin tng lun Tng gii hc; Cu trc lun Gii cu trc lun. Cc tiu thuyt c du n hu hin i Vit Nam cng c nghin cu qua phng php ny.

3

- Phng php lin ngnh vn ha vn hc: dng kho st qu trnh hnh thnh ch ngha hu hin i (iu kin trit hc, kinh t x hi, vn ha ngh thut) v nghin cu c th lch s, vn ha, vn hc dn tc trong tiu thuyt theo xu hng hu hin i Vit Nam.

- Phng php so snh i chiu: dng nghin cu nhng tng ng v ring bit trong t duy ngh thut ca cc nh tiu thuyt theo xu hng hu hin i Vit Nam.

4. ng gp khoa hc ca lun n Lun n trnh by nhng vn chnh ca tiu thuyt Vit Nam t 1986 n

2010, s pht trin ca khuynh hng tiu thuyt gn vi ch ngha hu hin i, gp phn cung cp mt s kin thc c bn c mt ci nhn tng th v tiu thuyt Vit Nam nhng nm ny.

Lun n c th c xem l mt trong nhng cng trnh u tin, tng i c h thng nghin cu v nh hng ca ch ngha hu hin i i vi tiu thuyt Vit Nam ng i, nhng mt tch cc v nhng hn ch ca ch thuyt ny em li.

Lun n hon thnh s l mt ti liu tham kho hu ch cho vic tm hiu, hc tp, nghin cu v ch ngha hu hin i v vn hc hu hin i.

5. Cu trc lun n Ngoi phn m u, phn kt lun, ti liu tham kho, ni dung chnh ca lun

n c trin khai trong 4 chng: Chng 1. Tng quan tnh hnh nghin cu Chng 2. Tip nhn ch ngha hu hin i trong vn hc Vit Nam t 1986

n 2010 Chng 3. T duy ngh thut hu hin i trong tiu thuyt Vit Nam t 1986

n 2010 nhn t quan nim ngh thut, tm thc sng to v th gii nhn vt Chng 4. T duy ngh thut hu hin i trong tiu thuyt Vit Nam t 1986

n 2010 nhn t phng thc biu hin

4

NI DUNG Chng 1

TNG QUAN TNH HNH NGHIN CU

Lch s hu hin i (t nhng lun thuyt xut ban u cho n nhng lun im m rng, b sung v chuyn su v sau), gn vi cc im nhn thc c bn:

- Ch ngha hu hin i l mt l thuyt ph bin nhng cng ht sc phc tp ca t tng th gii ng i. L thuyt ny khng gii hn trong phm vi trit hc hay vn ha, vn hc ngh thut m c p dng rng ri trong i sng x hi. V vy, phi c c ci nhn ton cnh v hu hin i mi c th hiu c v vn hc hu hin i.

- Ch ngha hu hin i, c khi pht t phng Ty, trc ht cn xem xt n l mt hnh thi pht trin x hi, sau mi c khai trin cc lnh vc c th.

- Ch ngha hu hin i, theo quy lut, c hnh thnh trong lng ch ngha hin i, l bc pht trin cao hn ch ngha hin i, l khi nim ch mi tng ha cc hnh thi x hi. Cng theo quy lut, ch ngha hu hin i xut hin sm nht nhng quc gia pht trin l th gii Phng Ty. Bi vy, hu ht nhng cng trnh nghin cu l thuyt hu hin i u c xy dng bi cc hc gi Phng Ty, nh: J. Derrida, M. Foucault, J. Lyotard, M. Ponty, J. Lacan, D. Lodge, F. Jameson, J. Baudrillard, D. Fokkema, I. Hassan, S. Jencks, R. Rorty

1.1. Cc cng trnh dch, bin son t ti liu nc ngoi Cc cng trnh thuc lnh vc vn hc ngh thut Trong nhng nm t 1975 n gn cui th k XX, cnh ca hng v pha

nn l lun phng Ty vn b ng kn, hot ng dch, gii thiu, xut bn cc cng trnh nghin cu khoa hc x hi nhn vn ca khu vc ny Vit Nam l ht sc hn ch. V vy, a phn gii nghin cu Vit Nam vn khng th hnh dung c nhng iu g v ang din ra trong cc x hi bn ngoi. Tnh cht tr tr ny c th gii thch c, mt phn l do thiu s giao lu, nhng chnh yu l vn da vo v li nhng tri thc t pha Lin X, xem tri thc t pha phng Ty l xa l v khng ph hp. Quanh qun vi nhng khi nim, thut ng, nguyn l truyn thng, hot ng nghin cu, ph bnh vn hc Vit Nam ri vo ng ct.

5

Cuc tranh lun v truyn ngn Nguyn Huy Thip l mt minh chng bun v thc t ny. Phe phn i th dng i mt c soi vo mt hin tng mi, vn s dng phng php x hi hc dung tc ph bnh. Phe ng h th nhn chung vn ph bnh cm tnh, ca ngi ci ti, ci hay, ci mi ca nh vn nhng khng bit r cn nguyn t tng ngh thut ca nh vn t u m c. Tnh cht mu thun trong tranh lun bc l s lc hu ca t duy l lun vn hc lc by gi.

cuc tranh lun v Nguyn Huy Thip c mt bi vit rt ng ch : Ti sao ti dch truyn ngn Nguyn Huy Thip ra ting Anh? ca G. Lockhart (ngi c), in trn Tp ch Vn hc, s 4,1989, c in li trong sch i tm Nguyn Huy Thip. Bi vit ny rt kp thi, tnh gi v tnh hng ca n rt cao, nhng li khng c quan tm ng mc, c bit l v mt thut ng. Lockhart t vn : Ci mi ca Nguyn Huy Thip l ch no? v l gii: Cui th k ny th gii c nhiu thay i v chnh tr, kinh t, vn ha rt phc tp. Nhng thay i, ph nhn k c ca qu kh, v v th ta tm thy s xut hin ca nhiu xu hng vn hc, s hc mi [] V Vit Nam ta c truyn ngn ca Nguyn Huy Thip. y l nhng phng php biu hin cuc sng trn th gii cui th k ny. Tc l, y l hin tng vn hc chng ta gi hu hin i ch ngha (postmodernism) [78, tr.113-114]. Thut ng hu hin i ch ngha m Lockhart dng lc by gi khng c ch , nhng gi y c th xem l s khi u cho mt khuynh hng vn hc mi Vit Nam, c trong sng tc v trong nghin cu, ph bnh.

Sau bi vit ca Lockhart, phi n nm 1991, mi c mt bn dch v vn hc hu hin i c cng b. l tiu lun Vi suy ngh v ci gi l tiu thuyt hu hin i ca Antonio Blach (Nguyn Trung c dch), in trn Tp ch Vn hc, s 5. Tiu lun ny bc u em n cho ngi c cch hiu v mt s c trng c bn ca vn hc hu hin i v tiu thuyt hu hin i, nh biu hin th gii trong tnh phc tp v phin din, xa nha ranh gii gia khng gian ca ngh thut v khng gian ca k thut, gia thc v v thc, gia hin thc v ma qui, khuynh hng hng ti s t ngm vut (v sau c s dng ph bin hn bi cc t t chim nghim, s t m), mt ngn ng t m th, mt thi khi hi (s giu nhi) Blach nhn xt vn hc hu hin i l y sinh lc v kht vng, n tr li cho vn chng tnh bn nguyn khng l thuc vo

6

duy l. ng cho rng vn hc hu hin i: l kt qu ca s khng trc nhng c ch chnh tr v cng hng hu, trc s am m ca cc nn vn ha c quy chun ha, trc cc quy chun ha ca ngn ng [9, tr.411].

T sau bi vit ca A.Blach, li ko di mt khong trng ng tic trong vic dch thut, gii thiu v ch ngha hu hin i. Phi 6 nm sau, nm 1997, trn Tp ch Nghin cu Vn hc, s 5, mi c bi tiu lun V ch ngha hu hin i ca Jonh Verhaar (Lc Phng Thy dch). Theo Verhaar, quan nim v tn ti ca ch ngha hu hin i gn vi s ma mai v xu hng t do [9. tr.361]. Nm 1998, trn Tp ch Vn hc nc ngoi, s 6, c bi vit Nhng gii hn ca phm tr tc gi trong vn hc hu hin i ca Viliam Marcok (Li Nguyn n dch). Bi vit ca V.Marcok l gii phm tr tc gi theo trc lch i vi cc quan nim v tc gi (ngi to ra vn bn). V.Marcok ch ra nhng vt rn ca nhn thc truyn thng, khi nhng quan im v nhn thc, phn nh ca ngh thut b lung lay bi tnh khng tng hp ca trn thut vi th gii thc, tnh lin vn bn dn n tnh trng ci cht ca tc gi (R.Barthes) mt cch din t v s bin mt nhng o tng v s hn nhin ca tc gi. T nhng tin dn dt , ng ch ra nhng h qu v phm tr tc gi ch ngha hu hin i vi su c trng, v i n kt lun: Tc gi hu hin i trong khng gian vn hc mi lin vn bn nay tr thnh k trung gian (moderator) y ma mai gia nhng vn bn ca ngi khc v nhng vn bn ca chnh mnh, hoc tr thnh ph thy sng to ca qu trnh sng tc bt tn ca chng [87, tr.221].

Ch ngha hu hin i ch thc s c quan tm, dch, gii thiu phc v cho vic tm hiu, nghin cu Vit Nam l t nm 2000 tr i. Vo nm 2000, trn Tp ch Th, s Ma Xun (xut bn M bng ting Vit) trch in cng trnh L thuyt vn chng hu hin i ca Niall Lucy (Nguyn Th Ngc Nhung dch), phn I Vn chng v ngng ca u, phn II Din dch l sng ch. y l cng trnh c gi tr hc thut cao, tc gi l gii su sc mt s vn c bn ca vn hc hu hin i: nh ngha vn hc hu hin i, s phn bit ngh thut vi khoa hc (qua s tranh bin vi Lyotard), ngh thut vi hin thc (phn tch quan nim ca Barthes v Hassan), vn hc v l thuyt tr chi (phn tch cng trnh Cu trc, K hiu v Tr chi ca Derrida).

7

Nm 2003, cng trnh c tnh kinh in Cc khi nim v thut ng ca cc trng phi nghin cu vn hc Ty u v Hoa K th k 20 do I.P.Ilin v E.A.Tzurganova ch bin (nhng ngi dch: o Tun nh, Trn Hng Vn, Li Nguyn n) c Nxb i hc Quc gia H Ni pht hnh. B sch c vit c ng, c kt nhng ni dung chnh ca hc thut phng Ty th k XX, thng qua vic h thng cc khi nim v thut ng. Phn Ch ngha hu hin i, sau khi trnh by nhng ni dung chnh ca l thuyt (iu kin lch s, s ra i, ni hm khi nim), ngi vit (I.P.Ilin) nu v din gii kh tng tn cc khi nim trit m c bn v mt s th php ngh thut chnh ca vn hc hu hin i.

S kin c bit trong nm 2003 l vic Nxb Hi Nh vn v Trung tm vn ha ngn ng ng Ty pht hnh b sch v vn hc hu hin i th gii, gm 2 tp. Tp 1 Vn hc hu hin i th gii Nhng vn l thuyt (Li Nguyn n, on T Huyn bin son), tp 2 Truyn ngn hu hin i th gii (L Huy Bc tuyn chn, gii thiu). Tnh n thi im by gi, b sch ny l cng trnh cng phu v c h thng nht v vn hc hu hin i Vit Nam, c v phng din l thuyt v phng din sng to ngh thut. Tp 1 gm 19 bi vit, trong c 12 bi c dch, 7 bi ca cc nh nghin cu Vit Nam (4 bi ca cc nh nghin cu ngi Vit nh c nc ngoi). Phn ny, vi s di do t liu, cung cp nhng thng tin kh y v vn hc hu hin i th gii, vi nhiu quan nim, cch nh gi khc nhau, to cho ngi c nhng iu kin rng ri hn trong vic tm hiu, suy ngm cng nh nh hng nhn thc. Tp 2, gm 54 truyn ngn c tuyn chn ca 42 tc gi i din cho cc chu lc trn th gii. y l tuyn tp truyn ngn hu hin i u tin c gii thiu Vit Nam.

Nm 2004, Nxb Gio dc pht hnh cng trnh Ph bnh l lun vn hc Anh M (3 tp) do L Huy Bc bin son. B sch bao gm cc bi tiu lun, cc bi phng vn ca cc nh vn, nh ph bnh Anh M, trong c mt s tc gi hu hin i, l mt ti liu tham kho hu ch cho gii nghin cu trong nc. Cng trong nm ny, tp tiu lun ni ting i tm s tht bit ci ca Umberto Eco (V Ngc Thng dch), Nxb Hi Nh vn pht hnh, c gii thiu vi c gi Vit. Tp sch c vit vi ging vn hm hnh, pha cht giu ct, trong c mt s bi v vn hc hu hin i Li ti bt cho Tn ca a hng, Tnh i mi v tnh lp li: Gia m hc hin i v hu hin i, Tn mn: Tin phong, hin

8

i, hu hin i. Umberto Eco to nn mt ci nhn nghing i vi i sng vn hc th gii ng i. ng rt hm hnh khi nhn xt rng hu hin i l s xem xt li mt cch ma mai ci iu c pht biu ri, trong mt thi i ca s ngy th nh mt. Tuy c i cht phn vn, nhng ng cng khng nh rng hu hin i l mt s tht, l mt phm tr tinh thn, hoc tt hn, mt Kunstwollen mt phng thc thao tc [45, tr.96]. Ngoi ra, cun sch t nhiu c lin quan n hu hin i c xut bn trong nm ny l S ng nh ca phng php ( Lai Thy bin son v gii thiu), vi cc mc Ch ngha hu cu trc ca Terry Eagleton (Thiu Bch Hng dch) v Lch s vn hc nh l s khiu khch i vi khoa hc vn hc ca Hans R.Jauss (Trng ng Dung dch).

Nm 2005, Nxb i hc S phm H Ni gii thiu vi c gi Vit Nam chuyn lun Nhng tiu thuyt ca Robbe Grillet ca Bruce Morrissette (T Huy dch). Ngh thut tiu thuyt ca Robbe Grillet l nhng cch tn mi m, c o, vi nhiu c trng ca k thut vit hu hin i.

Nm 2006, Lai Thy bin son v gii thiu cun Theo vt chn nhng ngi khng l - Tn Guyliv phiu lu k v cc l thuyt vn ha, Nxb Vn ha Thng tin. Cun sch gm 13 bi nghin cu ca cc nh khoa hc nc ngoi v nhiu lnh vc, trong c 2 bi trc tip bn v hu hin i: Phn tch vn ha theo thuyt hu hin i ca Steven Seidman v Ph phn hu hin i v hu cu trc ca Buckminster Fuller (u do Thiu Bch Hng dch). Bi nghin cu ca S.Seidman soi chiu i sng vn ha ng i trong tinh thn hu hin i, thng qua mt cu trc c tnh tng thut nhng tp trung vo cc lun im chnh, bt u t nhng nh ngha c th v hu hin i t cc gc ngh thut, x hi, dn tc n vic xem xt x hi hc theo thuyt hu hin i, ly hu hin i v hu hin i ha lm i tng nghin cu, thng qua nhng c tnh c hin th ca chng trong i sng [125, tr.448]. Bi nghin cu ca B.Fuller, mt mt, l s ph phn hin i qua lp trng ph phn ca hu hin i kt hp vi ph phn hu cu trc, m i tng ph phn chnh l hc thuyt tng th (bao gm c cu x hi, t tng, tri thc, quyn lc, gii tnh, dn tc); mt khc, ch ra nhng kh nng v gii hn ca ch ngha hu hin i. trin khai cc vn trong tnh khch quan, ng da vo kin ca nhiu nh hu hin i ni ting. B.Fuller vn t nim tin vo ch ngha hu hin i, xem n nh mt kh th

9

con ngi hng ti tng lai v m ra nhng hng mi cho vic nghin cu vn ha [125, tr.514]. Cng trong nm ny, Nxb i hc S phm gii thiu cun Bn mnh ca l thuyt vn chng v cm ngh thng thng ca Antoine Compagnon (L Hng Sm, ng Anh o dch). Mc ch ca l thuyt vn chng l g? Cu hi ny c t ra vi ngi c, v n cng l vn qun xuyn ton b cun sch, v cu tr li nm chnh trong cc mc m nh nghin cu t ra v din gii, rt rng v s kho st nhng cng rt tp trung tng ch . Mt phn trong cun sch, tc gi bn v l thuyt hu hin i, qua nhng on trch hay nhng phn tch cc quan im ca cc nh l thuyt hu hin i.

Nm 2007, Nxb Gio dc pht hnh cng trnh L lun ph bnh vn hc th gii th k XX, 2 tp, Lc Phng Thy ch bin v gii thiu. L thuyt vn hc hu hin i v trng phi hu cu trc c a vo tp 2, cng cc phn trch in t nguyn tc ca Derrida, Foucault, U.Eco, Bertens, Fields Cng trong nm ny, trn Tp ch Nghin cu Vn hc c ba bi ng lu v vn hc hu hin i: Nhng s kin nng trong ph bnh vn hc Trung Quc 2006 ca Ct Hng Binh Tng Hng Lnh (Nguyn Vn Nguyn dch, Phm T Chu hiu nh), s 7; i tm bn th v nhn thc v ngha ca vn hc mng ca u Dng Hu Quyn (Trn Qunh Hng dch), s 10; Lin vn bn s xut hin ca khi nim. V lch s v l thuyt ca vn ca L.P.Rjanskaya (Ngn Xuyn dch), s 11. Trn Tp ch Vn hc nc ngoi, s 3, c tiu lun Su khun mt ca ch ngha hin i trong cc nn vn hc chu M ca Earl E.Fitz (Trn Thanh m dch).

Nm 2008, cun Hon cnh hu hin i ca Jean Francois Lyotard (Ngn Xuyn dch, Bi Vn Nam Sn hiu nh), c Nxb Tri thc pht hnh. Cng trnh nghin cu ca Lyotard ni ting khp ton th gii, c ngha lp thuyt ca ch ngha hu hin i. C th ni, cun cm nang ny c dch ta l kh mun, 30 nm k t khi n ra i, nhng du sao n vn c ngha v cng quan trng i vi vic tm hiu, nghin cu v tip nhn chuyn ha l thuyt hu hin i. Tc phm gm 14 chng, vi phn gii thiu nh mt tiu lun nghin cu trit hc ca Bi Vn Nam Sn. Bn dch cng trnh ca Lyotard to iu kin gii nghin cu Vit Nam c th hiu trc tip nhng lun im ca ng v cc ch thuyt ln (cc i t s), thn phn tri thc, s p ch ca khoa hc i vi tri thc, tnh cnh ngh thut trong iu kin hu hin i. i vi vn hc ngh

10

thut, l thuyt ca Lyotard khai m nhng vn nhn thc t tng v m hc v mt thi i mi da vo s phn t cc tiu ch m trit hc hin i dy cng xy dng. Trn c s , l thuyt vn hc xc lp mt lot cc khi nim trit m c bn, c xem nh nhng c tnh ch c trong vn hc hu hin i. Trong nm ny, cn c bi vit Tiu thuyt chnh tr hu hin i ca Stephen Baker, in trn Tp ch Nghin cu Vn hc, s 5 (Phm Phng Chi dch). Qua vic phn tch tc phm Nhng vn th ca qu sa tng (ca S.Rushdie, nh vn Anh gc n), nh nghin cu ch ra nhng gi tr nhn bn v ngh thut ca tc phm v khng nh khuynh hng tiu thuyt chnh tr hu hin i trong vn hc.

T nhng nm 2009 n 2013, c nhiu cng trnh nghin cu v vn ha, vn hc ngh thut hu hin i c gii thiu Vit Nam, tip tc b sung v m rng nhng tri thc a dng ca n cho c gi. Cun 2011 Tro lu trong thp k ti ca Richard Laermer, Nxb Vn ha Si Gn, a ra nhng d on v cc xu hng v tro lu vn ha ngh thut hu hin i sp ti. Cun Th m l ngh thut ? ca Cynthia Freeland, Nxb Tri thc (Nh Huy dch) cung cp cho c gi nhng kin thc a dng nhng cng ht sc phc tp v nhng hnh thc ngh thut m con ngi sng to ra. Chng ta ang sng trong mt khng thi gian, m rt kh ui kp nhng s thay i ca ngh thut, ch ng ni l thu tm v din gii v n. Cun sch ca C.Freeland, vi mt ci nhn c o v tng hp v lch s ngh thut nhn loi, em n cho tt c chng ta nhng bi hc, nhng kinh nghim hu ch c th sng t tin hn trong s thay i nhanh chng khng ngng ca thi hu hin i. Cun Thi php ch ngha hu hin i ca Liviu Petrescu, Nxb i hc S phm (L Nguyn Cn dch), din gii vn hc hu hin i trong tnh h thng, hiu y l mt tin trnh ch khng phi l s t bin. Nh vy, tnh cht bit lp qu lu s dn ti s suy thoi v ch c qua s giao tip v i thoi, v th ca nn vn hc dn tc mi tng bc c nhn nhn, khng nh. Nhng mun c c s tha nhn, bn thn nn vn hc dn tc phi t nng a v ca mnh ln. Ni cch khc, n phi to c mt tm n i tng ng vi thi i ton cu ha: Vn hc dch gip cho vn hc dn tc nhn ra mnh v n lt n, nn vn hc c dch cng hiu r mnh hn trong t th mi trc mt nn vn ha khc. y chnh l s bnh ng v gi tr trong giao

11

tip v i thoi gia cc nn vn hc [34, tr.10]. Tnh dn ch ca vn hc hu hin i s em n c hi cho nhng nn vn hc trc y vn b xem l ngoi bin. Vn cn li l ch th tip nhn c thc s mun thay i hay khng! Nhng cng trnh nghin cu nc ngoi v ch ngha hu hin i trang b nhng tri thc nn tng, trn c s , gii nghin cu Vit Nam xy dng nn mng l thuyt vn hc hu hin i v ng dng n trong nghin cu, ph bnh vn hc. iu ny, mt mt, n gp phn hon thin v pht trin khoa nghin cu vn hc, vn tt hu so vi nc ngoi hng thp k; mt khc, n h tr cho hot ng sng tc, thng qua h hnh l thuyt ca mnh. T pha sng tc, khi tip cn vi s din gii ca ph bnh nghin cu, s gip h nh hng c hnh thc ngh thut ca m hnh sng tc, kh nng v gii hn ca nhn thc, phn nh v s tip nhn Tri thc l ti sn chung ca mi ngi. thi hu hin i, ranh gii gia hot ng ph bnh v sng tc b xa nha. V vy, mi quan h tng h hai chiu: sng tc ph bnh l c tnh quyt nh lun i vi thc tin vn hc hu hin i. Thiu nn tng tri thc lun, gii sng tc s kh c th to c nhng tc phm c tm c khu vc v th gii. Trong thi i ca mnh, nh vn Nguyn Huy Thip nhn thc v iu ny mt cch su sc: Mt trong nhng thiu st ln ca cc nh vn hin i ta l h ch hiu bit su sc dn tc Vit, hiu bit su sc nc Vit theo li mt ngh s ch khng phi theo li mt nh t tng v C l cha bao gi dn tc Vit Nam li cn n nhng nh vn c t tng sng sut nh trong thi im hin nay [129, tr.32,33].

Cc cng trnh thuc cc lnh vc khc Vic dch v cng b cc bi bo, cng trnh nghin cu v ch ngha hu

hin i Vit Nam khng ch b hp trong a ht vn hc, m cn cc lnh vc trit hc, x hi, kinh t, tn gio iu ny th hin s quan tm thc s i vi vn hu hin i trn bnh din ton x hi.

Nm 2003, cng trnh Lch s ch ngha t bn t 1500 n 2000 ca Michel Beaud c Nxb Th gii pht hnh. Cng trnh ny dng li lch s ch ngha t bn qua nm th k, t thi k u n thi k pht trin nh cao. Nhng y khng thun ty l cun sch lch s ch c nin i v s kin, tc gi ca n, vi mt tri thc bao qut v mt tr tu uyn thm, i su phn tch nhng vn bn cht ca ch ngha t bn, t kinh t n chnh tr, t tng, vn ha, gio dc,

12

a n mt cch hiu thc t hn v ch ngha t bn, v c bit l nhng vn ca ch ngha t bn giai on hu k hin i.

Nm 2005, cun sch ni ting th gii S va chm ca cc nn vn minh ca Samuel Hungtington c Nxb Lao ng pht hnh. Nhng vn c tc gi cp n nh x hi, vn ha, tn gio, chng tc, nhng vn thuc v s tranh chp nh ti nguyn, a l, v th quc gia u c phn tch di nhn quan ca thi hin ti, t trong qu trnh ton cu ha, u l nhng vn lun t trong s quan tm ca ch ngha hu hin i. Tc phm em n cho c gi s hnh dung v mt th gii ang bin i a chiu, a cc, trong s va chm ca nhng mu thun khng bao gi ha gii c. Sau cun sch ca S.Hungtington, Nxb. Khoa hc X hi pht hnh cun sch gy nhiu ch l Chic Lexus v cy Oliu ca Thomas L.Friedman (L Minh dch). Cun sch ny gii p cho cu hi c rt nhiu ngi quan tm: Ton cu ha l g? V n qu thc p ng c nhu cu tm hiu ny, mt cun sch hng dn tuyt vi v th gii ngy nay (New York Times). Mt khi hiu v c th din gii li iu hiu th ngi c c th hnh dung v mt hon cnh hu hin i m loi ngi ang tri qua, d nhin l nhng tnh trng khc nhau, thm ch l trong s i cc. Trong chng 2 ca cun sch Kt ni vo h thng, tc gi tng trnh v phn tch v ci gi l thn phn ca tr thc trong thi i hu cng nghip v thng tin ton cu, iu m Lyotard xem l trng tm ca thi hu hin i trong cun iu kin hu hin i.

Nm 2006, Nxb Vn ha Thng tin gii thiu cng trnh Tuyn tp danh tc trit hc T Plato n Derrida ca Forrest E.Baird ( Vn Tun v Lu Vn Hy dch). Nh nghin cu chn trch in nhng nguyn tc trit hc chnh yu ca nhng nh trit hc hng u Chu u, t thi c i vi Plato, Aristote n thi k hu hin i ca Derrida. Phn trit hc ca Derrida trong cun sch gn vi vic nhn mnh vai tr nh lp thuyt hu hin i. Trong nm ny, Nxb Tr pht hnh cun sch tham kho rt kp thi Nhp mn ch ngha hu hin i ca cc tc gi Richard Appignanesi, Chis Gattat (Trn Tin Cao ng dch, Bi Vn Nam Sn hiu nh). Cun sch c cu trc theo tng mc nh, gii thuyt mt cch c ng nhng cng rt y lch s ra i ca ch ngha hu hin i: s manh nha ca n t trong lng ch ngha hin i, nhng biu hin u tin t ngh thut kin

13

trc, hi ha, iu khc n khi c nh dng qua cc quan im trit hc, lch s v c h thng thnh mt ch ngha (hc thuyt). Cun sch cn c trnh by km theo nhiu hnh nh, minh ha c o v n tng, to mt nim vui v s hin minh (t dng ca Nietzsche) cho ngi c. C th ni, y l mt sch tham kho va c tnh ph thng li va c tnh gi chuyn su, p ng cho vic tm hiu ch ngha hu hin i vi mi tng lp ngi c. Ngoi cc sch nu trn, cun Vin cnh nc M trong thin nin k mi ca Marianne Williamson, Nxb Vn ha Thng tin (Nguyn Kim Dn dch), cung cp nhiu thng tin c gi tr v tnh trng hu hin i mt quc gia giu c v pht trin nht th gii.

Nm 2007, c cun Sp ca Jared Diamond (H Trn dch), Nxb Tri thc pht hnh. Cun sch ca Diamond nu ra v l gii nhng s kin trng yu trong lch s hin i, s xut hin cng nh s suy vong, cc quy lut lch s - x hi, cc quan nim v gi tr mang tnh ton nhn loi hay ch mang tnh dn tc. Cng trong nm ny, Nxb Khoa hc X hi pht hnh cun t sng th ba ca Alvin Toffler (Nguyn Lc v Phan Ngc dch). y l cun sch rt ni ting ca nh tng lai hc hng u th gii. Mc ch cun sch l nhm ct ngha v x hi ng i nh hng cho tng lai, khng phi trong s gi tng lc quan, m trong nhng phn tch thuyt phc xut pht t s l gii v bn cht v c im ca nn vn minh hu cng nghip. Tc phm ch ra nhng bc tin mi v nhiu lnh vc trong i sng nhn loi, v cng ch ra rt nhiu nhng kh khn pha trc ang n i con ngi.

Nm 2008, l nm m c gi Vit Nam c iu kin tip cn vi nhiu cun sch rt c gi tr trong vic tm hiu, nghin cu ch ngha hu hin i, thuc cc lnh vc x hi hc, kinh t hc, tm l hc. C th k n cc cun Nguy c ca Dan Gardner, Nxb Lao ng (Ngc Trung v Kiu Vn dch); K nguyn hn lon Nhng cuc khm ph trong lng th gii mi ca Alan Greenspan, Nxb Tr (nhm dch Nguyn Hng Quang); Th gii phng Tm lc lch s th gii th k XXI ca Thomas l.Friedman, Nxb Tr (nhm dch Thi Quang A); Hin i ha v Hu hin i ha ca Ronald Inglehart, Nxb Chnh tr Quc gia (Nguyn Th Phng Mai, Nguyn Ch Tnh, Nguyn Mnh Trng dch, V Th Minh Chi hiu nh). Th gii phng, l mt cch ni m d v th gii ng i. Cun sch c vit vi mt vn phong gin d, d c, em n cho c gi nhng hiu

14

bit kh su sc v tng tn v mt trt t th gii mi gn vi tin trnh ton cu ha, m s bt u ca n l cng ngh thng tin v internet. Hin i ha v Hu hin i ha l cng trnh nghin cu x hi hc, da trn nhng cuc iu tra gi tr th gii, c tin hnh ti 43 quc gia khp cc chu lc, trong nhng iu kin v tnh trng x hi khc nhau. T kho st, nghin cu thc tin, R.Inglehart c nhng phn tch, nh gi su sc v nhng bin i ton din (kinh t, chnh tr, x hi, vn ha, gio dc, tn gio) ang din ra trn ton th gii. Theo ng, qu trnh vn ng x hi t hin i sang hu hin i l qu trnh lm mi cc gi tr, khng phi l thuyt m thc tin. Gi tr vn ha l tiu chun cao nht nh gi v tnh nhn vn v dn ch thi hu hin i, n gn vi li sng mi, s a dng dn tc, li sng c nhn c tha nhn

T nhng nm 2009 n 2013, cc cng trnh nghin cu v hu hin i t phng din vn ha, x hi, trit hc tip tc c cc nh xut bn ch trng. Trong s sch c dch, ng ch nht l cc cun Nng, Phng, Cht ca Thomas Friedman, Nxb Tr (Nguyn Hng dch); Sng, Vi trng v Thp nh mnh ca cc x hi loi ngi ca Jared Diamond, Nxb Tri thc (Trn Tin Cao ng dch); Nhn din quyn lc ca Noam Chomsky, Nxb Tri thc (Hong Vn Vn dch, inh Hong Thng hiu nh); Nietzsche v trit hc ca Gilles Deleuze, Nxb Tri thc (Nguyn Th T Huy dch, Bi Vn Nam Sn hiu dnh); Hng n k nguyn hu nh nc phc li do Tom G. Palmer (Ch bin), Nxb Tri thc Nhng cng trnh c dch thut ny, mt mt, lm y dn lng tri thc vn hn ch ca chng ta, thu hp khong cch tri thc chung gia chng ta vi th gii v lm phong ph tri thc ca chng ta v th gii; mt khc, chng ta lm mi t duy ca mnh trong qu trnh hc tp v vn dng tri thc nc ngoi vo hot ng thc tin. Khng th tng tng c, x hi Vit Nam s nh th no, nu thi gian qua khng c c mt lng sch dch v tt c cc lnh vc, chng ta t lm bin i mnh trong mt hnh th vn ha hin i hn. i vi li ch chung, vic quan tm nghin cu ch ngha hu hin i cc lnh vc x hi ca gii nghin cu Vit Nam c th xem l mt ng thi tch cc trong vic m rng i tng nhn thc, tm hiu, t tnh tin dch chuyn tip cn vi x hi pht trin, to ra qu trnh lm mi x hi Vit Nam, i t tri thc ti thc tin, ph hp vi iu kin Vit Nam. y l tin ht sc quan trng i vi t nc. Bi v,

15

khng nm bt c s vn ng ca lch s nhn loi thi k hu cng nghip v ton cu ha, chc chn s dn ti s b tc, lun qun v ri vo cuc khng hong ton din.

i vi gii vn ngh, vic tm hiu, nghin cu nhng tri thc hu hin i ni chung, l mt yu cu bc thit c c s hiu bit va tng th va chuyn su. Nm bt tri thc, tri nhn v tip bin to ra nhng gi tr mi c trong sng tc v ph bnh, l con ng duy nht a nn vn ngh Vit Nam thot khi tnh trng g qu n qun ci xay.

1.2. Cc cng trnh nghin cu, ph bnh trong nc Khi nim hu hin i v ch ngha hu hin i, bn thn chng cha

ng nhng vn ht sc phc tp, to ra nhng cuc tranh lun trong sut gn na th k qua gia cc nh khoa hc, cc nh vn ha, cc ngh s trn th gii. Khi c p dng vo Vit Nam, s phn ca n cng khng c thun bum, xui gi. Tm hiu hot ng nghin cu, ph bnh hu hin i trong lnh vc vn hc mi thy ht c s gian kh ca ci mi tn ti, khi n phi i din vi nhng thi ng x rt khc nhau, v khng phi bao gi cng c s cng tm v s khch quan khoa hc. Thi gian l ngi thy ca cc s kin, cu tr li v hu hin i v tt c nhng g l ni hm v ngoi din, tt c nhng g bao bc ly khi nim ny s c cu tr li tng lai, mt tng lai gn. Nhng tt c chng ta u buc phi tha nhn rng, c trn th gii v Vit Nam, hu hin i em n mt nhn thc mi, mt lung sinh kh mi cho i sng, trong c c cho i sng vn ha, vn hc.

Tm hiu lch s hin din ca t hu hin i Vit Nam, d nhin l phi tnh n s xut hin ca t ny cng nhng ni dung ca n. V chc chn, t hu hin i ch c th xut hin trong vn bn vo nhng nm cui th k XX. Tuy nhin, chng ti mun m rng s tham kho ca mnh n nhng nm trc 1975, Min Nam Vit Nam, trong mt iu kin x hi gn gi hn vi Phng Ty, c nhiu nh nghin cu bc u tip cn vi hu hin i, mc d trong cc cng trnh ca h cha gi y khi nim ny. Vo nm 1969, trn Tp ch T tng, s 6, Vin i hc Vn Hnh, c hai bi nghin cu ca Phm Cng Thin v Tu S v trit hc c cu lun ca Levi Strauss, J. Derrida v M. Foucault. y l nhng nh khoa hc ni ting c vai tr trc tip, hoc c s kt ni vi vic hnh

16

thnh l thuyt hu hin i th gii. Phm Cng Thin trong bi vit ca mnh S tht bi ca c cu lun Ph bnh Levi Strauss v Jacques Derrida, nhn mnh n im yu ca c cu lun khi n chp nhn s nh mt trung tm: t tng v c cu tnh ca c cu (la structuralit de la structure) c phc hi qua s tht bi ca mt trung tm im [107, tr.85]. Vic phn tch v s hn ch ca c cu lun (hin nay dch l cu trc lun) m Phm Cng Thin thc hin, nh chng ta hiu, l mt trong nhng thao tc quan trng u tin ca ch ngha hu cu trc v hu hin i tin hnh ct ln ting ni ca mnh. Tu S trong bi vit C cu ngn ng ca Michel Foucault nhn xt trit hc ca Foucault l: on tuyt vi mt th gii con ngi thc s bin mt, ch c gi, m ti v ma qui ni chuyn [107, tr.97]. Thng qua s so snh cc quan nim ca Foucault vi trit hc ca Hume, Tu S tng bc ch r nhng ng gp ca nh trit hc Php v nhng pht hin mi ca bn cht ca ngn ng, mun gii thot ngn ng khi s p t c tnh chuyn ch, ton tr. Nhn chung, c hai bi vit u ch tm vo nhng vn trit hc hin i, do vo thi im ny Phng Ty, l thuyt hu hin i cn ang thi k c to dng v cng ch bt u c ph bin mt s quc gia. Tuy nhin, tinh thn ph phn hin i l iu kh r hai bi vit, v vy, chng c tnh gi v mt xu hng thay th, m sau ny chng ta c bit vi tn gi hu hin i.

Vit Nam, khi nim hu hin i ln u tin c cp n trong nghin cu vn hc l bi vit T vn bn n tc phm vn hc v gi tr thm m ca Trng ng Dung, Tp ch Vn hc, s 11, 1995. Trong bi vit, Trng ng Dung a ra nhng nhn thc mi trong thc thc tin l lun Vit Nam. Tc gi ng dng nhng tri thc l lun phng Ty (trit hc, m hc, vn hc) vo qu trnh din gii mi quan h gia vn bn ngi c v khng nh s to ngha ch c th c c thng qua hot ng tip nhn (qu trnh c th ha vn bn) ca ngi c. Phn cui bi vit, tc gi nhn nh, gi tr tc phm ngh thut ca cc thi i, trong c tc phm hu hin i, c tn ti nh cc gi tr thm m [32, tr.41- 42]. Sau bi vit ca Trng ng Dung, khi nim hu hin i c cp n l n phm Vn ha ngh thut th k XX nhng hin tng tro lu nhn vt tiu biu trong 100 nm qua, Nguyn Nam v L Huy Khnh bin son Nxb Vn hc, 1999. Theo cc tc gi, tro lu ngh thut hu hin

17

i c xem l mt trong s 100 hin tng vn ha ngh thut c trng ca th k XX, l tro lu gn lin vi mt thi k lch s mi ca nhn loi [90, tr.179].

Phi n nm 2000 tr i, t hu hin i, sau mt thi gian di vt v ngoi l ca tri thc Vit, mi bt u c dng ph bin trong i sng vn ha nc nh, c s quan tm hng u ca nhiu nh nghin cu v din ra nhiu cuc tranh lun vi nhng kin, quan nim, xu hng khc nhau. Trong nm ny, Phng Lu cng b bi vit Tm hiu ch ngha hu hin i trn Tp ch Nh vn, s 8. Bi vit ca Phng Lu trc tip bn v cc vn ca ch ngha hu hin i, c xem nh bc khi ng cho hot ng nghin cu, ph bnh vn ha, vn hc hu hin i Vit Nam, l ting ni chnh vn gp phn xua i s e d, ngn ngi ca nhiu ngi trc hu hin i.

Nm 2001, Phng Vn Tu cng b chuyn lun Tiu thuyt Php bn thm th k XXI, Nxb Thnh ph H Ch Minh. Cc tc gi c chn a vo chuyn lun u l nhng nh vn ni ting trn vn n t nhng nm 80 ca th k XX. Qua , ngi c c c nhng hnh dung v din mo v thnh tu ca mt s tc gi hu hin i ni ting ca vn hc Php nh Robbe Grillet, Le Clezio Vo thng 9/2001, trn Tp ch Vn hc, Nguyn Vn Dn c bi Ch ngha hu hin i hay l hin tng chng cho khi nim. y l mt tiu lun c vit cng phu, trch dn nhiu t liu, tranh lun nhiu v ch ngha hu hin i, tuy nhin, ngi vit li cho rng hu hin i ch l mt khi nim rng!

Nm 2003, Nxb Hi Nh vn v Trung tm vn ha ngn ng ng Ty pht hnh b Vn hc hu hin i th gii. Tp 1 Vn hc hu hin i th gii nhng vn l thuyt c 7 bi vit ca cc tc gi Vit Nam, gm 3 bi ca cc nh nghin cu trong nc v 4 bi ca cc nh nghin cu nh c nc ngoi.

Nm 2004, cng trnh Tc phm vn hc nh l qu trnh ca Trng ng Dung c Nxb Khoa hc X hi pht hnh. Ton b ba phn ca cun sch u c tc gi t trong mt qu trnh nghin cu v din gii: t hin i n hu hin i. Tc gi nhn nh: C th ni nhng thnh tu ca l lun vn hc hin i th hin nhng bc tin quan trng trong vic khm ph vn bn ngh thut nh l cu trc ngn t ng. Nhng n lt mnh, t duy l lun vn hc hu hin i c nhng khm ph mi hn v c trng bn th ca vn bn ngh thut trong quan h vi nhng yu t khc, vi ngi tip nhn [33, tr.15].

18

Cng trong nm 2004, trong cng trnh T s hc mt s vn l thuyt, phn 1, Trn nh S ch bin, Nxb i hc S phm, bi vit Cc kiu truyn ngn hu hin i ca L Huy Bc h thng cc phong cch truyn ngn hu hin i, tnh a dng cng nh k thut vit c trng ca th loi ny. Ngoi ra, cn c cc bi vit ng ch khc, nh i mi ngn ng v ging iu mt thnh cng ng ch ca vn xui sau 1975 ca Nguyn Th Bnh; K thut dng thc qua Ni bun chin tranh ca Bo Ninh ca Nguyn ng ip; Cu t t s ca truyn ngn Nguyn Huy Thip ca Nguyn Vn Tng; T s trong C hi ca Cha cch tn v gii hn ca Trn Vn Ton l gii v nhng cch tn ca tiu thuyt theo tinh thn hu hin i.

Nm 2005, Tp ch Nghin cu Vn hc, s 8, in bi Quan nim thc ti v con ngi trong vn hc hu hin i ca nh nghin cu o Tun nh. Bi vit cung cp nhng thng tin v s pht sinh ca l thuyt hu hin i trn th gii, qu trnh du nhp vo Vit Nam, cc c trng thm m ca n, nhng gii hn v nhng kh nng ca l thuyt hu hin i i vi i sng vn hc nc nh. Cng trong s ny cn c bi Ch ngha hu hin i n ca Phm Phng Chi, gii thiu mt s nt chnh v vn hc hu hin i n , s hnh thnh v nhng thnh tu ca n trn t nc ca nhng tn gio ln v c tnh thot tc. Trong nm ny, L Huy Bc gii thiu cng trnh nghin cu Truyn ngn L lun Tc gia v tc phm (2 tp), Nxb Gio dc. Trong tp 2, phn mt, c ta Tng lun, tc gi l gii v lch s th loi, quan nim, c trng v s vn ng ca truyn ngn trong tin trnh pht trin ca n. Trong qu trnh din gii, c bit l cc mc Truyn ngn hu hin i, Truyn ngn nhi, Ch ngha cc hn v Raymond Carver, ngi vit gp phn lm r ngha ca l thuyt vn hc hu hin i.

Nm 2006, c cng trnh trit hc Ch ngha hu hin i ca Trn Quang Thi, Nxb Tng hp Thnh ph H Ch Minh. Tc gi phc tho v h thng li lch s ra i v pht trin ca ch ngha hu hin i th gii: nhng tin v trit hc, kinh t, chnh tr, x hi, vn ha, tn gio, quan nim hu hin i nh mt thc th ca i sng ng i, qua , bc u tng kt t tng c bn ca l thuyt ny.

Nm 2007, c xem l nm m i sng vn hc Vit Nam xut hin nhiu cng trnh nghin cu v hu hin i nht. iu ny cng nhn vic l thuyt

19

hu hin i cng nhng ng dng ca n c c ch ng trong i sng vn hc Vit Nam. Trn Tp ch Vn hc, s 12, c th xem nh s chuyn vn hc hu hin i, khi c n 5 bi nghin cu v lnh vc ny. Bi vit ca Phng Lu Ch ngha lch s mi, mt chuyn bin trong lng ch ngha hu hin i, din gii thi ca ch ngha hu hin i i vi lch s, l phi gn vn hc vi lch s x hi m xem xt. Nhng n khng ging vi ch ngha lch s c vn ch yu da trn quyt nh lun khch quan, m n c t c s trn quan h ch th - lch s. Bi vit ca Trn Qunh Hng Du n ca ch ngha hu hin i trong vn hc ng i Trung Quc gii thuyt nhng nt chnh ca qu trnh ch ngha hu hin i du nhp vo Trung Quc v mt s thnh tu ca vn hc theo khuynh hng hu hin i. c bit, ba bi vit Nhng du hiu ca ch ngha hu hin i trong vn hc Vit Nam qua sng tc ca Nguyn Huy Thip v Phm Th Hoi ca L Nguyn, Nhng yu t hu hin i trong vn xui Vit Nam qua so snh vi vn xui Nga ca o Tun nh, Lch s trong truyn ngn Nguyn Huy Thip v du vt ca h hnh thi php hu hin i ca Cao Kim Lan, m ra hng nghin cu ng dng l thuyt hu hin i vo thc tin sng tc vn xui Vit Nam. Cc tc gi xem xt mt cch khch quan khi nim hu hin i v ch ra n l mt nh tnh thm m cho mt khuynh hng vn hc, m Nguyn Huy Thip, Phm Th Hoi thuc th h tin phong. Cng vo cui nm ny, b T in thut ng vn hc do Trn nh S, L B Hn, Nguyn Khc Phi ch bin, Nxb Gio dc pht hnh, a vo mc Hu hin i, xem y l thut ng chnh thc ca vn hc. y l mt ng thi rt c ngha, n l s tha nhn ca gii nghin cu vn hc Vit Nam i vi l thuyt hu hin i.

Nm 2008, trong b gio trnh L lun vn hc (3 tp), Phng Lu ch bin, Nxb i hc S phm H Ni, a ch ngha hu hin i vo tp 3 (Tin trnh vn hc), xem y l mt khuynh hng sng tc ca vn hc th gii ng i. Vic a vn hc hu hin i vo b gio trnh ging dy i hc l mt bc tin ln, l s chnh thc tha nhn ca nn gio dc. Cng thi im ny, Phng Lu in bi vit Nhng bc tin phong ca t duy hu hin i trn Tp ch Vn hc, s 5. Phn tch nhng ng gp ca J. Lacan t phng din phn tm hc cu trc v M.Foucault t phng din v thc lch s, qua , Phng Lu ch ra nhng t tng ca h l nhng tin quan trng cho s hnh thnh trit hc hu hin i.

20

Cng trong nm ny, Phng Lu tip tc cho in cun T tng vn ha vn ngh ca ch ngha Mc phng Ty, Nxb Th gii. chng 14, tc gi tp trung phn tch hc thuyt Gii thch hc vn ha ca F.Jameson v ch ra nhng quan im c tnh ph phn vn ha hu hin i ca nh hu hin i mc xt ngi M. Tip theo, cun T s hc mt s vn l lun v lch s, phn hai, Trn nh S ch bin, Nxb i hc S phm, tip tc gii thiu mt s bi vit v vn hc hu hin i, nh Kiu t thut nh tro ch th trn thut trong tiu thuyt hu hin i ca Trn Huyn Sm; T duy th trong tiu thuyt Vit Nam ng i ca Nguyn Th Bnh. S quan tm n ch ngha hu hin i v nhng sng tc theo khuynh hng ny khng cn b hp nhng tp ch c tnh hc thut, m c cp, bn lun hu khp cc tp ch vn ngh a phng. Trn Sng Hng, s thng 7, 2008, ng bi Tip nhn nhng cch tn ca ch ngha hin i v ch ngha hu hin i ca Hong Ngc Hin. Trong bi vit, tc gi ch ra nhng du n ca hu hin i trong mt s nh vn Vit Nam nh Nguyn Huy Thip, L Anh Hoi qua nhng xm nhp ca vn ha i chng, cch s dng ngn ng bt nh Trong nm 2008, cn c cun Song thoi vi ci mi ca Inrasara, Nxb Hi Nh vn. T im nhn ca mt nh ph bnh v l nh th hu hin i, tc gi tranh lun trc tip v a ra nhng quan im mang tnh khch quan bo v cho khuynh hng vn hc hu hin i. ng nhn nhn vn khng phi theo mt, theo phong tro, m theo chn l khch quan, vi tm nguyn mong mun nhng s i thay hp l nn vn hc nc nh.

Nm 2009, Nxb Vn ha Thng tin pht hnh tp tiu lun ph bnh Tiu thuyt ng i ca Bi Vit Thng. Cc bi vit ca tp sch bao qut kh ton din v b ni tiu thuyt Vit Nam t sau 1975, qua nhng giai on ngn. Trong cun sch, tc gi c cp n mt s nh vn thuc khuynh hng hu hin i nh Nguyn Huy Thip, T Duy Anh, on Minh Phng. Tuy nhin, cc bi vit ca nh nghin cu vn cn s qu n o khi khng dm dng n thut ng vn hc hu hin i, trong khi li s dng cc th php ngh thut ca n ni n s cch tn, i mi ca tiu thuyt Vit Nam.

Nm 2010, Phng Vn Tu cng b chuyn lun Tiu thuyt trn ng i mi ngh thut, Nxb Tri thc. Cng trnh ny l bc tip ni ca hai cng trnh nghin cu v tiu thuyt trc : Tiu thuyt Php hin i nhng tm ti i

21

mi v Tiu thuyt Php bn thm th k XXI, th hin mi quan tm v s chuyn ch ca ng cho th loi ny. Din kho st v nghin cu ca cun sch l kh rng. Qua vic phn tch nhng tiu thuyt tiu biu ca mt s nh vn ni ting, ng ch ra nhng bin i su sc ca tiu thuyt ng i, t cu trc vn bn, cch xy dng nhn vt, to dng ct truyn, cch s dng ngn ng cho n quan nim v chc nng, vn thm m v chun gi tr ca n.

Nm 2011, Phng Lu cng b cng trnh L thuyt vn hc hu hin i, Nxb i hc S phm. y l cng trnh l thuyt hon chnh u tin v vn hc hu hin i ca mt hc gi Vit Nam. Sau khi nhn nh li qu trnh pht trin v suy yu cng nh nhng thnh tu ca ch ngha hin i, tc gi nhn mnh vic ch ngha hu hin i xut hin thay th ch ngha hin i l mt tt yu ca tin trnh lch s vn hc th gii. Tip , ng khi qut li nhng vn bao bc khi nim hu hin i, t lch s ra i, tn gi, cc khi nim v thut ng, cc cuc tranh lun v n trong nhng nm u xut hin, nhng ngi xy dng nn l thuyt ny, t i su gii quyt nhng vn thuc v ni hm khi nim ch ngha hu hin i. Nhn chung, cun sch cung cp nhng tri thc c bn v c h thng cho qu trnh tm hiu ch ngha hu hin i Vit Nam. Cng trong nm ny, Lai Thy cng b cng trnh Ph bnh vn hc, con vt lng th y, Nxb Hi Nh vn. Trong phn hai: Ph bnh vn hc Vit Nam, nhn nghing t phng php, mc 12 Ph bnh vn hc t tm nhn hu hin i, ng phn tch mt cch cng tm v vn hc Vit Nam ng i, ch ra cch hiu ng v hu hin i, vn hc hu hin i (th gii v Vit Nam), v a ra quan im: Ph bnh vn hc t tm nhn hu hin i ch yu x l mi quan h gia vn bn v ngi c [127, tr.278].

Nm 2012, du n m nht trong hot ng nghin cu v hu hin i Vit Nam l cng trnh Vn hc hu hin i l thuyt v tip nhn ca L Huy Bc, Nxb i hc S phm. Chuyn lun c cu trc thnh 21 chng, 7 chng din gii v l thuyt, chng cui vi nhng suy ngh c tnh nh hng v vn hc hu hin i Vit Nam, 13 chng gn l thuyt vi phn tch cu trc tc phm hu hin i, trong c 8 chng v vn hc nc nh. y l ch ca ngi vit, trnh l thuyt thun ty, kt hp vic hiu l thuyt vi kh nng c vn bn ca ngi c, bi v vn chng hu hin i thuc mt h hnh t duy

22

mi v khc l so vi trc , nn phi bit cch c da trn cch hiu l thuyt ch khng th da vo kinh nghim c. Tuy vy, l thuyt vn hc hu hin i khng phi l th cng nhc, my mc, m l l thuyt m, n em li cho ngi c s t do v nhiu cch hiu, trn c s ca tnh i thoi dn ch.

Nm 2013, c th xem l nm bng n ca cc cng trnh nghin cu hu hin i nc ta. Trc ht l cun Vn hc hu hin i Din gii v tip nhn do Nguyn Thnh, H Th H, Nguyn Hng Dng ch bin, Nxb Vn hc. Cun sch l kt qu ca cuc Hi tho khoa hc Quc gia c Khoa Ng Vn, Trng i hc Khoa hc Hu ng ra t chc vo thng 3 nm 2011. y l hi tho u tin v vn hc hu hin i c t chc Vit Nam, vi mc ch: nh thc vic nghin cu, tm hiu nhng vn l lun ca ch ngha hu hin i, bc u nh gi thnh tu sng tc da trn nn tng t s hu hin i trn th gii v Vit Nam (Li ni u). Cun sch tp hp 37 bi vit, c phn thnh ba nhm: nhng bi vit v l thuyt hu hin i; nhng bi nghin cu v cc tc phm vn hc hu hin i nc ngoi; nhng bi ph bnh cc tc phm mang du n hu hin i Vit Nam. Tip theo l cun Vn hc hu hin i l thuyt v thc tin do L Huy Bc, L Nguyn Cn, Hi Phong tuyn chn t Hi tho khoa hc Quc gia, khoa Ng Vn, Trng i hc S phm H Ni t chc, nm 2013, Nxb i hc S phm. Cun sch gm 30 bi vit ca cc nh gio, nh khoa hc. Nhn chung, cc tc gi ch yu tp trung vo nghin cu cc khi nim trit m ca l thuyt hu hin i v nhng ng dng chng trong cc sng tc, gp phn gii quyt nhng vn ang cn vng mc hay ch r hn nhng c th m nhng ngi i trc ra. Tinh thn c bn ca tp sch ny l dn ch v tri thc trong sng to v tip nhn. Cng trong nm ny, L Huy Bc tip tc ch bin cun Ph bnh vn hc hu hin i Vit Nam, Nxb Tri thc. Cun sch gm 18 bi vit, tp trung nhiu hn n vn l thuyt (8 bi), nhng bi cn li i vo l gii nhng hin tng vn hc c th, trong c 4 bi v tiu thuyt Vit Nam. ng ch l bi ca L Nguyn Vn xui hu hin i Vit Nam: Quc t v bn a, cch tn v truyn thng, bi ca Nguyn Th Bnh i mi tiu thuyt Vit Nam ng i: Li vit hu hin i. Trong danh mc v vic xut bn sch lin quan n vn hu hin i ca nm ny, cn phi k thm cun L thuyt ph bnh vn hc hin i, Trng i hc Hng c, Nxb i hc Vinh, vi cc bi

23

L thuyt ph bnh hu hin i nh mt siu ng ca L Huy Bc; Phi trung tm Khi nim v tip nhn ca Nguyn Thi Hnh; Lin vn bn v nghin cu vn hc Vit Nam ca ng Lu; Thc hnh c th hu hin i: Bi Bng ch ca L t ca L Nh Bnh.

Vn hc hu hin i nhng nm gn y c a vo chng trnh o to cc h i hc v cao hc, tr thnh ti nghin cu ca rt nhiu lun vn, lun n vn hc. Trong c nhng lun n trc tip nghin cu v vn xui hu hin i Vit Nam, nh Nhng du hiu ca ch ngha hu hin i trong vn xui Vit Nam sau 1975 ca Phng Gia Th, Yu t hu hin i trong truyn ngn Vit Nam ca L Vn Trung.

Trong tin trnh tip nhn v ng dng l thuyt hu hin i vo vn hc Vit Nam, cc cng trnh, ngoi vic c gii thiu trn bo ch, c cc nh xut bn pht hnh, cn c cp nht rt nhiu trn mng internet. Trong thi i cng ngh thng tin, tri thc mng va c tnh dn ch cao, phi khng gian, phi thi gian v phi li nhun, vi kh nng tng tc cao, l cng thng tin nhanh nht cng b bi vit, tranh lun hay bin h. Trn nhng trang web trong v ngoi nc, c nhiu ti liu tham kho, nhiu bi vit c gi tr gi , nh hng, ng dng.

Cc bi vit trn cc trang web, cc blog c nhn chuyn v vn hc ca cc nh nghin cu ngi Vit nh c nc ngoi nh tienve.org, tanhinhthuc.org, damau.org mang n nhng thng tin kp thi cho ngi c. C th k n mt s bi vit mang tnh thi s, cha ng nhiu thng tin nh: Cc l thuyt ph bnh vn hc: Ch ngha hu hin i; Ch ngha hu hin i v vn hc Vit Nam; Ch ngha hu hin i v ch ngha tin v, Ch ngha h(u h)in i v vn hc Vit Nam; i mi nh mt s phn v mt phiu lu; Mt phin bn h(u h)in i cho vn hc Vit Nam, Cc l thuyt ph bnh vn hc 9(11): ch ngha hu hin i, Ch ngha hu hin i nhng mnh ngh ri, Ch ngha hu hin i v nhng ci cn cht trong vn hc Vit Nam ca Nguyn Hng Quc (tienve.org); Th thng thc mt tc phm vn chng hu hin i; Vit: T hin i n hu hin i ca Hong Ngc Tun (tienve.org); Ch ngha hu hin i: nhng khi nim cn bn ca Nguyn Minh Qun (dactrung.net).

Vic pht trin nhanh chng cng ngh thng tin nhng nm gn y to iu kin thun li cho cc nh ph bnh, nghin cu vn hc trong nc trao i tri

24

thc, cng b nhng bi vit, m lun, tranh lun. Cc trang web trong nc nh: vienvanhoc.org; tapchisonghuong.com.vn; vannghesongcuulong.org; giacngo.vn; phongdiep.net u c s tham gia ca nhiu nh l lun ph bnh. Chnh cc trang web ny gp phn tch cc cho s ph bin l thuyt hu hin i trong nc. C th nhn nh, c mt b phn ph bnh mng si ng vi nhiu bi vit c gi tr thng tin, gi tr hc thut, nh: Tip nhn nhng cch tn ca ch ngha hin i & ch ngha hu hin i ca Hong Ngc Hin (tapchisonghuong.com.vn); Ch ngha hu hin i v nh hng nc ta ca ng La (vietbao.vn); Mt nhm ln hu hin i ca Ngn Xuyn (tiasang.com.vn); Chp chn bng ma hu hin i ca Minh Tun (dongtac.net); Ni chuyn hu hin i v ton cu ha ca V Lm (thethaovanhoa.vn); Nh vn L Anh Hoi: Hu hin i v ang c Vit ha (vanhoc.trongnghia.info); i iu v truyn thng v hin i ca Thi Kim Lan (thuvienhoasen.org); Bn v thut ng vn hc hu hin i ca Nguyn Vn Tng (vanhocvatuoitre.com.vn); Tri thc di quan im hu hin i (mtol.net); ng sau hu hin i ca Thch Thanh Thng (huongsenviet.blogspot.com); Du n hu hin i trong vn hc Vit Nam sau 1986 ca Phng Gia Th (evan.vnexpress.net); Ty bt nh v hu hin i ca Vn Gi (www.chungta.com);Thin v Hu hin i ca Nht Chiu (www.giacngo.vn); Hu hin i sng ngoi tc phm ca Nguyn Hong c (www.chungta.com); Phi chng ni s hi hu hin i l c tht ca Bi Cng Thun (www.phongdiep.net); Xu hng tn hnh thc, hu hin i trong th: chic o rng cho mt c th cm (www.cand.com.vn); Ngi n b thp ca vn chng hu hin i ca Khnh Phng (chungta.com); Chuyn hu hin i (mythuatvietnam.info); Ch ngha hu hin i? ca Bi Quang Thng (viettems.com); Tn mn v hu hin i ca Vng Vn Quang (www.nguoidaibieu.com.vn); Vn chng Vit trong bi cnh hu hin i ca H Vn Thy (phongdiep.net); T duy hu hin i v nhng cch thu nhn kin thc ca Nguyn Ho Hi (chungta.com); Nhn bit v ch ngha hu hin i trong ngh thut ca H S Vnh (chungta.com); Hin i ha v hu hin i ha ca Phm Ngc Hu (www.cpv.org.vn)... c bit trn trang mng l cc bi vit ca nh th nh ph bnh Inrasara vi tp hp cc bi Nhp lu hu hin i (7 k, www.vanchuongviet.org); Nhp lu hu hin i cui cng hay gii [minh & gii

http://www.giacngo.vn);http://www.cand.com.vn);http://www.nguoidaibieu.com.vn);http://www.vanchuongviet.org

25

oan] cho mt t (inrasara.com); Hu hin i & th hu hin i: Mt phc ha (inrasara.com); Ma nt, qu trnh chuyn ging t hin i n hu hin i (inrasara.com)

*** c trng ca qu trnh tip nhn l thuyt hu hin i, mt l thuyt khng

ch trng xy dng h thng quan nim, l dn ti s tn ti nhng cch hiu khc nhau, thm ch mu thun nhau. iu ny l mt hin tng ng nhin, bi mi ngi tip nhn c mt tm n i khc nhau, mt khc l khong cch v gii hn thm m c th ca nn vn ha bn a khng phi ci g cng tng thch vi phng vn ha gc ni l thuyt ra i. Trong qu trnh tip nhn l thuyt vn hc hu hin i Vit Nam, th xu hng xem hu hin i nh mt trng thi tinh thn x hi, biu trng cho mt quy lut pht trin vn hc l ph bin. Nhn chung, theo quan nim ny, cc nh nghin cu trong nc c s ng thun v k tha t nhng kin ca cc hc gi phng Ty, nh nhn nh tiu biu ca Weith: Nu k nguyn hin i tri qua th chng ta ang thi hu hin i, ngay d cho chng ta c vt b cc nguyn l ca ch ngha hu hin i [124, tr.477]. Qua vic h thng cc bi vit v cc cng trnh nghin hu hin i trong nc mc 1.2, c th nhn thy quan im n nhn ca a s, v hu ht nhng nh nghin cu c uy tn u cng c chung ting ni ng thun v ch ngha hu hin i v vn hc hu hin i. L Huy Bc quan nim: n lc cn khng nh nn vn chng hu hin i Vit, nu khng, chng ta ch vn l ta ca nhiu thp k trc [18, tr.315].

Chng ta khng thi phng vai tr ca ch ngha hu hin i i vi s pht trin vn ha, vn hc dn tc trong iu kin hin nay, nhng chng ta cng phi tha nhn nhng tc ng khch quan ca n i vi s vn ng ca vn hc thi gian va qua, m c bit l tiu thuyt. Thnh qu c c khng phi t nhin m c. S n lc ca mt i ng ng o cc nh vn ca t nc trong vic tm hiu, ng dng k thut hu hin i sut nhiu nm qua to ra nhng gi tr mi l iu phi c cng nhn. c rt nhiu trn tr v cng sc to ra nhng gi tr vn ha mi, chng cha c th ni l tt hn trc, nhng chc chn l hp l hn.

26

Chng 2 TIP NHN CH NGHA HU HIN I TRONG VN HC VIT NAM

T 1986 N 2010

2.1. Gii thuyt v ch ngha hu hin i 2.1.1. Nhng iu kin hnh thnh ca ch ngha hu hin i iu kin trit hc Ch ngha hu hin i, khi c hiu l mt phong tro vn ha x hi c

tnh tng th, th c ngha n c khi ngun t nhiu iu kin khc nhau. Tuy vy, cn phi hiu rng, n c bt u t trit hc. y l vn phc tp nht, nhng cng quan trng nht, v nu khng c c ci nhn tng th v n th s khng bao gi hnh dung v hiu c v ch ngha hu hin i.

Xt v hon cnh, ch ngha hu hin i c hnh thnh khi m nn trit hc Phng Ty ang chu tc ng (chi phi) bi ch ngha cu trc, hin tng lun, phn tm hc, ch ngha hin sinh, ch ngha thc chng. Xt v mt t tng, c s ca ch ngha hu hin i n t nhiu lnh vc, t trit hc v ngn ng cho n trit hc v khoa hc, t trit hc v n quyn cho n phn tm hc. Theo cch hiu ny, chng ta c th tm phn chia mt s khuynh hng t tng c bn sau.

Trit hc ngn ng: Di theo trc lch i ca s pht trin x hi loi ngi t gc vn ha (trong ngha ph qut ca t ny), chng ta thy mi thi i u xc lp nn nhng c trng ring ca n. Ci vn cnh c th bao bc i sng lch s c th ca vn ha thi i gm nhiu thnh t, yu t an ci, xp lp vi nhau rt a dng v cng rt phc tp. Trc y, s nh dng h hnh vn ha ca tng thi i thng c xem xt t cc iu kin: hc thuyt chnh tr, c cu x hi, s kin lch s, pht minh khoa hc k thut, vn tn gio, loi hnh ngh thut Trong khi , ngn ng ci cha ng trong n gn nh ton b i sng thi i, va l vn cnh va l ni dung ca c s h tng v kin trc thng tng x hi, mang tnh lin kt duy nht ca mi yu t tn ti, th cha tht s c nhn nhn ng v y . Phi n ch ngha hin i v tip theo l ch ngha hu hin i, ngn ng mi tng bc c t nh ng v tr v tm quan trng ca n, khi ngn ng tr thnh trung tm nghin cu ca trit hc, phn tm hc v khoa hc vn hc.

27

B. Russell v L. Wittgenstein l nhng ngi khi xng v tip theo l F. de Saussure, M. Heidegger ri n C. Levi Strauss, J. Lancan, J. Derrida. M. Foucault, G. Genette, G. Deleuze, F. Guattari, R. Jakobson, R. Barthes, J. Kristeva, J. Lyotard, Paul de Man, T. Eagleton xy dng nn nn trit hc ngn ng. Nhng hc gi ny i theo tinh thn ca Nietzsche v E. Husserl, ko ni dung nghin cu ca trit hc: siu hnh hc t bin tru tng v nhn thc lun l tnh thun ty, t trn cao xung thp, st thc vi tn ti hn: Nu trit hc c in ch yu bn tm ti vn nhn thc, tc l nhng quan h gia t duy v th gii s vt th trn thc t ton b trit hc phng Ty t cn i tri nghim Bc ngot vo ngn ng (linguistic turn) c o, t vn ngn ng vo trung tm ch , v vy cc vn nhn thc v hm ngha ca h mang tnh cht thun ngn ng. Kt qu l s ph phn siu hnh hc c dng thc ph phn din ngn ca n, hoc ph phn thc tin din ngn [67, tr.163].

Vi vai tr l ngi sng lp trit hc ngn ng (cng vi B. Russell), L. Wittgenstein (ngi o, 1889 1951) thc hin mt bc ngot ln trong trit hc phng Ty th k XX. Khng nhn nhng vn ca trit hc di hai phm tr c bn l vt cht v tinh thn, L. Wittgenstein nhn nhn th gii di cc quy tc v c im ca ngn ng. Nm 1953, trong cun Truy tm trit hc (xut bn sau khi tc gi mt), nh trit hc tha nhn tnh a chc nng ca ngn ng, ng thi a ra khi nim v tr chi ngn ng. Khi nim ny bin mi nhn thc lun ca con ngi, d l khch quan nht, u ch l cc din ngn ca tr chi ngn ng. Th gii mang din mo khng phi nh cch con ngi (khch quan) nhn thy n, m l nh cch m con ngi (ch quan) k v n. Tr chi l mt lot nhng ng x cao tnh sng to c th ca ngi chi, hn l truy tm nhng quy tc, cng nh hoi nim v ngi sng to ra nhng quy tc . Trong Truy tm trit hc, L. Wittgenstein vit: V mi nh ngha tng qut cng c th b hiu sai. im chnh y l cch chng ta chi tr chi. (Ti mun ni tr chi ngn ng vi t tr chi) [15, tr.634]. Tm quan trng ca l thuyt Wittgenstein i vi nhn thc hu hin i l ch: bng cc nghin cu ca mnh ng vch ra cho tr chi ngn ng mt vin cnh hp thc ha kiu khc hn l kiu hiu qu thc hin (performativit). Th gii hu hin i phi lm

28

vic vi vin tng mi ny. Hoi nim v truyn k mt nay cng mt i ni bn thn i b phn con ngi [85, tr.163].

Cng thi vi L. Wittgenstein l M. Heidegger (ngi c, 1872 1970), mt ngi chu nh hng su sc bi trit hc Hin tng lun ca E. Husserl (1859 1938). M. Heidegger c cng lao ln trong vic hnh thnh Tng gii hc hin i, b mn c nhiu nh hng su sc n cc nh hu hin i tn tui nh R. Ingarden, P. Ricoeur, H. Gadamer. Mi quan tm v tinh thn v bn cht ngn ng trong mi quan h vi tn ti c M. Heidegger xem l mt trng tm trong nghin cu trit hc hin i. Trong cng trnh ni ting Hu th v thi gian (1923), ng nhn thy nhng gii hn ca khoa hc ngn ng ng thi, mt l dng dng vic ch tit hp hin vt ni th c nhn bit ni suy t l thuyt v c din t ni mnh , hai l sa vo vic xem kt qu ca vic so snh su sc nhiu ngn ng xa l nh c th [36, tr.8]. Theo M. Heidegger, khng th ch xem xt ngn ng trong nhng chc nng thun ngn ng, v n trong cc h thng hnh thc c tnh n nh bn ngoi lun tim cha nhng thay i khng th tin liu v s dch chuyn nm sau nhng cu trc ngn ng. C th thy, vn u l cn nguyn ca ngn ng lun thng trc trong suy t trit hc ca M. Heidegger. Gn bn mi nm sau ca s xut hin Hu th v thi gian, trong tc phm Trn ng n vi ngn ng (1959), M. Heidegger nhn thy ngn ng chnh l Ngi nh ca Hu th. S dng thut ng hu th ca siu hnh hc, ng n lc a bn cht siu hnh ln b mt ri qua chuyn v gn vi cc gii hn ca n [1, tr.57]. y l s m ch v s gii hn ca nhn thc, gii hn ny nm trong chnh mi quan h gia ngn ng vi hu th c l gii bi ch th. Khng phi ch thun tu con ngi to ra ngn ng, m chnh ngn ng cng to ra con ngi. Bn cht ca ngn ng chnh l ni to lp i sng con ngi, l ni sng to ra th gii. Tnh lin kt gia ngn ng v tc phm vn hc chnh l s minh gii hu th ton vn nht, v trung tm to ngha cho vn bn chnh l ngi c, trong mt vng trn quyt nh lun. Sau ny, nhng nh Tng gii hc xem tc phm vn hc (c biu hin qua ngn ng) l vt hai ln c hng (R. Ingarden), do , phng thc tn ti ca vn bn chnh l hot ng c th ha ca ngi c. Vn bn mi ch l hng ca tc gi, ng vai tr tin cho s ra i ca tc phm vn hc.

29

Ch ngha hu hin i bc b cc loi din ngn c tnh phn quyt v ton tr, v vy n khng tha nhn cc i t s mang tnh chnh thng v bt bin, trong c ch ngha cu trc. Trng phi ngn ng hc cu trc l mt trong nhng hng pht trin ln ca trit hc v ngn ng, c xy dng bi nh ngn ng hc F. de Saussure (ngi Thy S, 1857 1931), v c pht trin bi nhng ngi i sau nh C. Levi Strauss, T. Todorov, G. Genette, R. Jakobson. Ch ngha cu trc khng truy tm ngha ca cc h thng ngn ng t nhng hin tng trong i sng, m ngha ca ngn ng mang chc nng ca mt h thng [2, tr.57]. Vi ch ngha cu trc, qu trnh to ngha ca t gn vi mi quan h gia ci biu t v ci c biu t. Bao gi cng vy, bn cnh mt ci biu t pht ra, thng c mt ci c biu t ang tn ti lm tng ng. Quan h gia ci biu t v vt c biu t mi l v on, ch khng phi gia ci biu t vi ci c biu t. Cho nn, Ngha l sn phm ca mt h thng biu tng m bn thn n khng c ngha [2, tr.59]. Nh vy, ngha ca ngn ng l con ca mt qu trnh to ngha, ch khng phi c cp t hin thc bn ngoi, hay ch t bn trong. Ch ngha cu trc va loi b ngun gc vt cht, va gii th thuc tnh tinh thn ca ngn ng, v vy, ch ngha hu hin i xem n l mt ch ngha phi lch s trong trit hc v ngn ng.

Ph phn ch ngha cu trc vi nhng nhn nhn mang tnh hnh thc, bt bin v siu hnh v ngn ng, c bit l s quan nim my mc v qu trnh to ngha, nhng nh hu cu trc nh M. Foucault, J. Derrida, T. Eagleton li c mt cch nhn khc v ngn ng. Nhng nh hu cu trc c bit khng tin tng vo s tng ng gia ci biu t v ci c biu t trong qu trnh to ngha: Ci biu t khng a ra cho chng ta ci c biu t mt cch trc tip nh tm gng phn nh hnh nh: y khng c cp i xng nhau mt cch hi ho gia mc ca ci biu t v mc ca ci c biu t trong ngn ng [124, tr.301]. Cc nh hu cu trc tin rng, ngha ca ngn ng khng bao gi c xc nh t chnh h thng ca n, c mt ci g lun vn ng v tun chy ng sau ngn ng. i t cch hiu trn, nm 1967, R. Barthes tuyn co v ci cht ca tc gi, nhm n lc tr li tnh t do cho qu trnh to ngha trong hot ng c ca ngi tip nhn. T , R. Barthes cng xut bt php khng ca li vit, nhm to ra nhng khong trng, buc ngi c phi t

30

lp y trong khi tip nhn. Nhn chung, cc nh hu cu trc, m c th l nhng nh gii cu trc nh J. Derrida vn xem vn bn l trung tm ca th gii (d ngn vi trung), nhng vn bn li l mt kt cu c tnh vy gi, mt vn bn m. Theo J. Derrida, gii cu trc l o ln v thay th mt trt t khi nim, cng nh trt t phi khi nim m trong trt t khi nim c din t [15, tr.661]. Cc nh hu cu trc vn xem ngn ng l phng tin giao tip x hi v cng c nhn thc, nhng n ln n s lm dng v p t ngn ng trong mt trt t mang tnh ng cp v u tin, bin ngn ng thnh nhng iu di tr hp thc, lm thoi ho ngn ng. V vy, h coi ph phn ngn ng nh ph phn vn ha v vn minh.

Qua nhng nt chnh c nu trn ca l thuyt trit hc v ngn ng, chng ta c th thy mi n lc ca cc nh tin phong trong lnh vc ny u xoay quanh vic m rng gii hn cho nhng cch hiu ngn ng, cch ct ngha vn bn, phng thc to ngha ca t ng. Chnh c s nn tng chung to tin quan trng cho s ra i ch ngha hu hin i. Tng gii hc x hi v trit hc lch s hu hin i khai thc cc kha cnh ngn ng khng ch lun chng, m xy dng nhng quan im ca mnh v vn tin b x hi.

C th nhn thy du n m nt ca trit hc ngn ng ca L. Wittgenstein, nht l l thuyt v tr chi ngn ng, trong trit hc ca J. Lyotard, ngi c xem l nh lp thuyt ca ch ngha hu hin i. Trong cng trnh Hon cnh hu hin i, J. Lyotard vn dng cc phm tr ca trit hc ngn ng phn tch x hi. Da vo b ba Tri thc, Vn ha v Ngn ng, ng xut nhiu khi nim quan trng v thi hin i v hu hin i, trong khi nim c v tr trung tm l i t s (siu t s). Nh trit hc xem cc lun thuyt ln c xy dng di thi hin i l nhng i t s. Thi hin i dng cng pht trin h thng lun thuyt ny, n lc to nn mt sc mnh ton tr. C nhiu ngi khng hiu r tinh thn trit hc ca J. Lyotard, cho rng ng ch trng trit ph ton b cc ch thuyt m con ngi to dng nn. Cch phn tch trit hc ca Trng ng Dung l hp l hn c, khi nh gi v quan im ca J. Lyotard: Vic nh mt nim tin vo siu t s khng phi l s ph phn mt ny hay mt kia; khng phi l s ph nhn siu t s nh l kh nng sn xut, m l s bc b nim tin vo kh nng bao qut tt c ca siu t s. Cu tr li ca hu hin

31

i l cc siu t s khng p ng c nhng ch i ca chng ta lin quan n chin lc t chc ngha thng qua chng [36, tr.4].

T thi hin i, mi quan h gia trit hc ngn ng, trit hc lch s, phn tm hc vi vn hc c thit lp, v dn dt mi quan h ny l vic vn hc c xem nh l phng tin quan trng nht gii trnh ngn ng, gii trnh lch s v gii trnh v con ngi. Nhng phi n thi hu hin i, mi quan h ny mi thc s tr nn c th. I.P.Ilin ch ra ba yu t rt c trng cho mi quan h ny: Mt l, tt c nhng i din ch yu ca Ch.ngh.h.c.tr. hoc l u xut thn trc tip t hng ng nghin cu vn hc, hoc l u tch cc s dng vn hc chng minh v bin gii cho cc gi thit v kt lun ca mnh, y l nt c trng cho t tng l lun cui th k XX ni chung Hai l, bn thn ci c trng ca t duy khoa hc c mi sc cc vn ngn ng v ku i khng phi ci ngn ng ca b my khi nim logic v hnh thc ha cht ch m l ci ngn ng ca nhng khi nim n d trc gic v a ngha ca thi ca, - chnh c trng ny lm gia tng ch n vn c tnh vn chng. Ba l, nghin cu vn hc, t pha mnh, thi khng cn ch l mt khoa hc v vn hc v tr thnh phng thc c o ca t duy trit hc hin i [67, tr.164]. c soi chiu t nhng quan im trit hc ngn ng v trit hc lch s hu hin i, khuynh hng vn hc hu hin i c nhng ng dng tng thch. Mt mt, vi c th ca mnh, vn hc tham d vo hot ng lin ngnh gia cc ngnh khoa hc x hi nhn vn; mt khc, n c chc nng nh l b ng lm r ngha ln nhau trong mi quan h ng lp. Do , khng phi ngu nhin m hai thut ng ch ngha hu hin i v ch ngha hu cu trc lun song hnh trong cng mt vai tr. V p ng chc nng din gii t duy hu hin i trong tnh thc tin, m tnh c th ca n gn kt vi t duy vn hc ngh thut, mt phi sinh ca ch ngha hu cu trc l ch ngha gii cu trc ra i.

Ch ngha gii cu trc l thc tin hot ng ph bnh, nghin cu vn hc, m ni dung v phng php ca n c tru xut, hay ni cch khc l s c th ho, hin thi ho t l thuyt khi qut hu cu trc. L thuyt gii cu trc c khi pht t Php vi cc cng trnh ca J. Derrida, M. Foucault, T. Todorov, J. Kristeva, nhng t sng thc s ca n l ti M, vi nhng din gii ca Paul de Man, H. Bloom, H. Miler, M. Ryan, J. Brenkman T Php v M, ch ngha

32

gii cu trc c sc lan to v sc ht hu khp th gii, to nn mt tinh thn gii cu trc trong thi hu hin i. Cng t l thuyt ny sn sinh ra cc nhnh nh Ph bnh n quyn, Ph bnh sinh thi, Ph bnh hu thc dn

i din ln nht ca ch ngha gii cu trc l J. Derrida. Trong t tng, J. Derrida khng ng vi quan im v bn cht ngn ng ca E. Husserl, rng ngn ng ch l cng c chuyn ti thng ip. V qu ch trng n vic lm cho s tri nghim ch quan tr thnh ngha, v hot ng nhn thc hin tng c lp vi ngn ng, Husserl cho rng ngn ng ch l h thng th hai, ch l cng c chuyn ti thng bo. i vi E. Husserl, trung tm ngha, bn cht ngha c trong thc ca ngi lm ra ngha. Nhng theo J. Derrida, thc ca tc gi khng h c u th tuyt i bn trn ngha ca ngn t []. Ci biu t t n ni nhiu hn bt k s s dng no ca tc gi [36, tr.9]. J. Derrida cng ph phn l thuyt cu trc ca L. Strauss. ng cho rng quan im v tnh thng nht ca cu trc vn bn ca L.Strauss l hon ton nhm ln. Bi v, trong vn bn khng bao gi tn ti mt dng thc c nh hng c th v bt bin, cu trc l mt h thng m v ng, gm nhiu thnh t vi nhng tnh cht khc nhau v khng c hiu ging nhau. N lun lun vn ng ty theo hon cnh v ngi ct ngha, ging nh mt tr chi. Theo J. Derrida, vic phn tch vn bn (da vo nguyn tc gii cu trc) l phi ch ra tnh bt n ca cc lp ngha cha trong vn bn, ch ra nhng ngha b b st, nhng ngha b che khut: Nhng ngha st ny, c tha hng t nhng thc tin din ngn qu kh, bm tr trong ngn ng di hnh thc nhng khun (sereotype) t duy vn b bin i mt cch rt v thc bi nhng khun (clich) ngn ng ng thi tc gi [67, tr.165]. Trong qu trnh l gii, ct ngha vn bn, vic cho nhiu lp ngha tri qua m khng b pht hin, c xem l s hin nhin, v iu ny din ra khng ch ngi c i chng, m ngay cc nh ph bnh vn hc thng sut v ngay chnh c tc gi. Do , ngha khng l thuc vo nh hng ca tc gi ch th s dng ngn ng trong vn bn, m l thuc vo s hiu ca ngi c hay th h ngi c, vi hot ng c th ca tng c nhn trong qu trnh tip nhn. Chng hn, khi nim hin thc vn c xem l i tng nhn thc v phn nh ca vn hc, nhng thc ra n ch l o nh ca mt qu trnh ch quan ha, t tc gi tc phm ngi c. Ngha l tri qua nhiu ln bin i, m mi

33

ln nh th li c nhiu lp ngha c to ra v cch hiu hin thc. iu tng t cng din ra vi cc khi nim khc nh ti, ch , hnh tng, ging iu, im nhn, phong cch ngh thut

T tng ca J. Derrida c cc nh gii cu trc M (thuc trng phi Yale) m rng. c gi t quan im tut ngha khi vn bn ca J. Derrida, Paul de Man cho rng c trng ca ngn ng vn hc n cha trong kh nng ca s c sai, hiu sai. Theo ch ca ng, y khng phi l s c xuyn tc, gn ghp ngha mt cch ty tin trong hot ng tip nhn, m chnh l qu trnh to ngha theo tinh thn hu cu trc, t c s vn bn gc c th to ra v s ngha mi, m nh M hc tip nhn W. Iser gi l s sn sinh ngha ca vn bn. iu ny cng lin quan n khi nim tm n i (c H.R. Jauss xut) v nhng khi nim khc nh vn cnh, cch c, kinh nghim thm m, kinh nghim sng Mt ng gp quan trng khc ca Paul de Man cho nghin cu vn hc hu hin i l i mi chc nng thi php ca ngn ng vn hc. Chc nng thi php l khi nim quan trng nht ca thuc tnh vn hc, do R.Jakobson xut. Jakobson cho rng chc nng thi php tn ti v hot ng bn trong h thng ci biu t. Chc nng thi php khng l thuc vo chc nng thng bo, m mc ch chnh ca n l thc y ci kh nng cm nhn cc k hiu trong vn bn. Paul de Man pht trin quan im ca Jakobson, ch ra chc nng thi php tn ti ngay trong chnh bn cht ngn ng v nhim v quan trng ca gii cu trc l ch ra, di nhng dng thc khc nhau, chc nng thi php gp phn quyt nh n c th ngh thut ca vn hc: t duy tru tng thm m. Lun im ny ca Paul de Man gp phn lm r thm mt kha cnh quan trng ca cm quan hu hin i trong l thuyt vn hc, l li vit tiu lun nhiu n d. Li vit ny c xem nh mt hin tng trong trong t duy hu hin i, c gi t nhng c s l thuyt ca M. Heidegger, khi ng cho rng ngn ng th ca bng nhng lin tng m ch n khi phc li ci ngha ch thc ca ngn t khi thy [67, tr.403]. Nh vy, gii cu trc em n mt bc pht trin mi cho hot ng nghin cu, ph bnh vn hc trn tinh thn xy dng, khi cc nh ph bnh gii cu trc phi by chn tng ca ngn ng v th gii trong cc tc phm m h phn tch [19, tr.33].

34

Phn tm hc cu trc: Bn cnh nhng yu t k tha t trit hc ngn ng, t tng hu hin i cn c xy dng t nhng tin ca phn tm hc. y, chng ti ch im qua l thuyt ca J. Lacan (1901 1981), l mt trong nhng nh phn tm hc cu trc c nh hng trc tip n s hnh thnh ca l thuyt hu hin i. L thuyt ca J. Lacan gi hai vn quan trng cho nhng cch hiu mi v tn ti x hi v tn ti ngh thut. vn th nht, hc thuyt ca J. Lacan cho rng con ngi lun b cm t bi nhng tm gng ca ci biu t, ging nh ta tin vo hnh dng ca mnh trong tm gng, du c l mt tm gng d hnh ha din mo. Bn sc sinh ra t s ng nhn (mis-recognition), mt s tin tng sai lch v bn thn, n tn ti vi chng ta nh mt ci ti l tng cho ton b phn cn li ca cuc i chng ta [2, tr.90]. Th gii m chng ta sng lun tn ti mt tin gi nh l nhng trt t biu trng (symbolic order), c hnh thnh da trn nhng quan h v chng tc (huyt thng), gii tnh v ngn ng, con ngi (a tr) khi sinh ra buc phi thch ng vi trt t ny. Nhng vn l, trong trt t ca gii tnh, ch c dng vt mi biu trng cho quyn lc, do , ph n l thnh phn b loi b hon ton ra khi x hi. J. Lacan l ngi khi xng ch ngha duy dng vt (phallogocentrism). Vi nh phn tm hc cu trc, trong Lut ca cha (Law of Father), dng vt chnh l mt biu tng ch cht nhm biu trng cho quyn lc. Chnh t nhng lun im ca J. Lacan, cc nh n phn tm hc xy dng nn l thuyt n quyn hu hin i (postmodern feminism), nh mt s phn ng vi trt t th gii c thng tr bi nam gii. Ch ngha n quyn trong lch s tinh thn nhn loi c th chia lm ba giai on, trong giai on tin phong ko di t hu th chin th hai tr v trc, ni bt vi vai tr ca t mu Mary Wollstonecraft vi tc phm Minh nh v n quyn ca ph n (1792), Virginia Woolf vi tc phm Cn phng ring (1919) v c bit l Simone de Beauvoir vi tc phm Gii tnh th hai (1949). Giai on th hai ko di t 1960 n 1970, giai on th ba t 1980 n 1990, hai giai on ny ni bt vi vai tr ca nhng nh n quyn hu hin i nh Luce Irigray vi tc phm Gii tnh khng phi ch l mt (1977), o c hc gii tnh khc bit (1984) v Julia Kristeva, nh k hiu hc v phn tm hc. Chu nh hng t quan im Ph n l ci gii tnh vn khng phi l gii tnh (Women are the sex which isnt one), cc nh n quyn hu hin i xem lch s gt ra bn l n gii, hoc ch s dng h nh nhng biu tng phc v cho nam gii

35

(sex, t do, ngh thut). Nhng nh trit hc nam gii, t Nietzsche cho n S. Freud, ri n J. Lacan, u xem ph n nh nhng thnh phn khim khuyt dng vt, hoc nhng ci d con rng. Julia Kristeva nhn nh: Thay v b sa ly bn ngoi ngha, ph n chnh l khng gian v kh tnh ca biu t v ngha [2, tr.98]. Nhn chung, ch ngha n quyn hu hin i l mt n lc khng phi i bnh ng gii trn phng din o c hay php l, m l quyn c tha nhn trong cc cu trc ngn ng, trong nhng kh tnh biu t ngha ca cc h thuyt. Ch ngha n quyn hu hin i ch yu c mt trong nim gii cu trc v mt ch th nm ngoi cc phm tr gii tnh c nh, nh J. Kristeva ni: Ph n theo ng ngha ca t khng hin hu. C ta ang trong qu trnh hnh thnh [2, tr.101].

Trong vn th hai, vi pht ngn ni ting: V thc c cu trc nh mt ngn ng, J. Lacan cha hn c c s tha nhn ca s ng, nhng ch t, ng buc ngi ta phi xem li nhng cch hiu v cu trc no b, tm thn b v chc nng tm l no b c din gii t S. Freud. Mt mt, n ch ra nhng iu khoa hc tm l cha ch ra c (kh nng); mt khc, l nhng iu khng bao gi ch ra c (gii hn). Quan nim ca Lacan nhc nh rng, ngn ng ch c th da vo tnh kh nng m rng cc gii hn, lm phong ph thm s thng t ca mnh, ch khng bao gi i ht c cc gii hn. Cch hiu mi v v thc ca ng l s m rng gii hn. Men theo nhng pht hin ca lch s phn tm hc, ngh thut hin i thu hoch c nhng g, v n lt mnh, ngh thut hu hin i li dng c nhng g. y l vn qu phc tp v qu kh nm bt c tnh tng th, nhng du sao, da vo nhng gi t quan nim ca J. Lacan, vn hc hu hin i to ra nhng cch din t mi m cha c tin l. hiu c quan nim ca Lacan, phi t pht ngn ca ng trong tnh trng ngn ng m con ngi c c v t ti c. Theo cch hiu ca phn tm hc trc J. Lacan th v thc l ci g tp nhp, m h, khng u khng cui, n hin, dao ng thng xuyn, lin tc trong no b con ngi. N c v nh h thm v hin th thng qua cc bn nng. Nh vy, v thc l ci c thc nhng kh v khng din t c ht. Vn hc hin i to ra cc k thut vit da vo cch hiu ny: dng thc, ng hin khng thi gian, nhn vt a nhn cch n lt mnh, J. Lacan a ra cch hiu ring v v thc v

36

c xem l bc ngot nhn bit v thc. V thc l mt phn tn ti ca hu th, ch c th c hiu nh ngn ng v thng qua ngn ng (vi cc k hiu v biu tng c tnh cm gic). Bi l, nu khng din t c qua ngn ng th lm sao bit c n l v thc. Vn hc hu hin i li dng quan nim ca J. Lacan to ra cc k thut: m ha, gii nhn cch ha, phi thi gian tuyn tnh, ngy to nhn vt (c bit l vi loi nhn vt bo thai)

Xut pht t nhng din gii ca l thuyt v thc tin ca ch ngha hu cu trc / gii cu trc, ca phn tm hc hu hin i, nghin cu ph bnh vn hc hu hin i xy dng nhng khi nim trit m c bn c kh nng thu tm c tinh thn vn hc hu hin i: i t s, Cm quan hu hin i, Lin vn bn, Hin thc thm phn, Bt tn nhn thc, Gii nhn cch ho, Ngoi bin, Ngu to, Phi la chn, Tnh nhc th, Thn r T nhng khi nim c bn ny, mt tp hp cc th php ngh thut c tru xut, to mi quan h hai chiu gia l thuyt v sng tc: Mnh v, Tng phn xuyn sut, Giu nhi, Mt n tc gi, M kp, M ha, Siu h cu, Hon v Tp hp khi nim v th php ngh thut ny gp phn quyt nh to nn khuynh hng vn hc hu hin i.

Ngn ng nh phn: Mt vn ht sc quan trng ca ngn ng thi hu hin i m chng ta khng th khng bn n, v n c xem nh sn phm ca ngn ng hu hin i: ngn ng lp trnh my tnh. Nhn t nh ca s vn ng x hi loi ngi, th con ngi ngy nay ang sng trong mt hon cnh vn ha mi vn ha hu hin i. c trng ca nn vn ha ny l tnh ph cp v tnh tng tc c tnh bng giy, c to nn bi cng ngh in t vin thng. Ht nhn giao tip ca cng ngh ny l h ngn ng lp trnh my tnh, c gi l ngn ng nh phn. Ngn ng nh phn trong vn ha, vn hc hu hin i c bt u t xu hng vin thng ha, mt qu trnh bin i quan nim ca con ngi, dch chuyn t nim v hin thc khch quan tr thnh nim v thc ti o (virtual reality). T ch ch l nhng pht minh n thun v khoa hc k thut, cc phng tin vin thng tng bc ln t tri thc vn ha truyn thng, tr thnh khng gian v kh tnh ca vn ha hu hin i. U. Eco a ra nhn thc v mt nn vn minh c nh hng bi hnh nh xut hin. Nhn loi ang chng kin vic con ngi ang di c vo mt khng gian tn ti mi: khng gian o c kin to t th gii mng. Trong cng trnh Hon cnh hu hin i ,

37

J. Lyotard nhn xt v s chuyn dch ca tri thc theo hng cng ngh ha: Trong s bin i chung ny, bn tnh ca tri thc khng th no cn nguyn vn c. N ch c th chuyn qua cc knh mi v vn hnh c khi kin thc c th c dch ra thnh cc khi lng thng tin [85, tr.62].

C th xem cc nn vn ha t hin i tr v trc l nn vn ha dng ngn ng k t (cc bng mu ch ci), cn vn ha hu hin i l nn vn ha c lp trnh (vi hai k t 0-1). nh danh ngn ng lp trnh my tnh (computer) l bi, i vi nhng phng tin truyn thng k thut s, mt h m ch dng hai k t l 0 v 1 (h nh phn) nhm biu t mi n v tnh, v nhm ti hin nn ton b th gii (o). T h nh phn (0-1) , my tnh v nhng phng tin k thut s khc c th ti to ra mt th gii ngh thut k v, m cha mt thi i no c chng kin [3, tr.615]. Ngn ng nh phn thc s khi u cho mt thi i mi ca tiu thuyt. Vic nm r quy tc ca ngn ng nh phn gip cho con ngi c kh nng tip nhn y hn cc biu gi tr thm m c th ca vn hc hu hin i. Bi v ngn ng nh phn trong thc tin i sng vn hc hin nay khng ngng to ra nhng kh nng sng to mi, trc ht l dng vn bn mi vi mi quan h nh vn vn bn ngi c; tip theo l th hin tnh ring bit ca t duy ngh thut vi thi i nh vn bn phm (ch dng ca L Huy Bc). S xut hin ca ngn ng nh phn lm bin i i sng vn ha nhn loi, tc ng su sc n cc loi hnh ngh thut truyn thng, m vn hc cng l mt nn nhn ca n. thi im giao thi ny, chng ta cha th tin liu ht v tng lai ca vn hc trong khong ba mi nm ti, nhng ch t cng nhn thy nhng bin i t trong lng ca n.

Du luyn tic, nhng chng ta buc phi tha nhn, vi s xut hin ca ngn ng nh phn, s tn ti ca nhng hnh thc ngh thut truyn thng, trong c vn hc, b m ha dn theo thi gian. Tc phm vn hc tng bc b hon i t trong hnh thc: mt th gii o, vi nhng nhn vt o, nhng biu trng cho nhng quan nim v gi tr ca con ngi thc ti, c vit nn t ngn ng nh phn.

Nh vy, khoa nghin cu vn hc hin nay ang ng trc nhiu th thch trong vic lm mi l thuyt ca n. Thc tin sng to vn hc ang vn ng rt nhanh trong tinh thn hu hin i, v thm ch cn i trc c l thuyt. Cn phi

38

xem xt v t nh li ton b l thuyt nghin cu vn hc cng trong tinh thn hu hin i. Cng vic ny phi c bt u t gc, v ci gc chnh l trit hc ngn ng, ngn ng nh phn v phn tm hc cu trc. iu ny nhiu nh nghin cu vn hc vn cha thc c y . Bi v, chng ta cn khch quan tha nhn, rng mt h hnh vn ho ngh thut mi ang hnh thnh. H hnh ny c to nn bi qu trnh h hnh ho cc thnh t x hi v t con ngi trung tm. Trong nhng ci lm nn din mo ca thi i mi ny, th trit hc ngn ng, ngn ng nh phn v phn tm hc cu trc gi mt vai tr c tnh quyt nh lun.

Trit hc v khoa hc v cc hc thuyt mi v t nhin: C th ni, t tng ca ch ngha hu hin i c hnh thnh da trn hai chn c bn, nu trit hc v ngn ng (philosophy of language) cung cp mt phng thc mi nhm tip cn nhng gi tr tinh thn (t ngn ng), th trit hc v khoa hc (philosophy of science) cung cp nhng nhn thc lun mi v hin thc v t nhin. Chnh v vy, trong cun Hon cnh hu hin i, ngoi du n ln ca Wittgenstein, Lyotard cn chu nh hng su sc bi nh trit hc Thomas Kuhn (ngi M, 1922 1996), mt trong ba khun mt ln nht ca trit hc khoa hc th k XX. Nm 1962, T.Kuhn cng b cng trnh trit hc quan trng nht ca mnh l Cu trc cc cuc cch mng khoa hc (The structure of scientific revolutions). T.Kuhn khng xem lch s ca khoa hc l qu trnh thay th v ph nh gia nhng tri thc mi vi nhng tri thc c, m c chuyn ng di tc ng ca nhng cuc cch mng, tc l chp nhn nhng s t on hoc r ngot c tnh t bin. Nhng nhng cuc cch mng ny c tnh cht nh nhng din ngn, s thay th ca nhng din ngn khng lin quan n hin thc, hoc s minh nh chn l ca bn thn n, m ph thuc vo tnh hp thi v s tn nim ca x hi no c ly lm th gii quan [70,tr.14]. Nh vy, T.Kuhn xo nha gia ranh gii ca s khch quan v ch quan, gia chn l vi din ngn, gia khoa hc vi phi khoa hc.

Theo Trn Quang Thi trong Ch ngha hu hin i, t tng hu hin i c pht trin trong mt bi cnh cc ngnh khoa hc chng kin nhiu pht minh to ln, i km vi n l cc quan nim v hc thuyt mi v khoa hc. Mt s hc thuyt mi nh L thuyt tng i, C hc lng t, nh l bt ton, L thuyt tai bin, L thuyt hn n, L thuyt phc hp, iu khin hc, Hnh hc Fractal [114,tr.15]. Trong , l thuyt hn n l hc thuyt do Edward Lorentz

39

pht hin. Trong qu trnh tnh ton n nhng sai s trong lnh vc d bo thi tit, E.Lorentz chng minh c trong mt thi gian d bo cng di, th sai s cng tng ln. L thuyt hn n nhn chung lun thuyt v nhng nguyn nhn tiu vi ban u trong vn ng hc, c th gy nn nhng hu qu khn lng v sau. Chnh v th, hiu ng con bm (butterfly effect) chnh l mt cch biu trng hnh tng v s kt ni t nhng s kin rt nh c th dn n nhng h qu ln lao, khi ch mt ting p cnh ca mt con bm tn rng gi Amazon li c th gy nn mt trn bo New York. Nhn chung, bn cht ca l thuyt hn n l n lc chng gii v s bt nh trong mi s vn ng ca vt cht. T tng ny l mt trong nhng tin ca l thuyt vn hc hu hin i.

Nm 1972, nh ton hc ngi Php Rene Thome trnh by l thuyt tai bin trong cng trnh Tnh n nh cu trc v nguyn hnh hc (Structural Stability and Morphogenesis). R.Thome a ra lun thuyt v tn ti tnh lin tc c th c hnh thc ho ton hc gia cc trng thi trong mt h ng hc cho d c nhng gin on ng k gia cc trng thi ny [114, tr.16]. Nh ton hc xem nhng tai bin (cc kt qu c tnh t bin) ch l mt phn tt yu ca h thng trong qu trnh vn ng, iu m hon ton c th vit phng trnh nhm tnh ton. Tai bin, nh th ch l mt yu t vn ng c bit, ch khng phi s suy tn hoc kt thc ca h thng. L thuyt tai bin lun n lc chng li nhng m hnh c tnh tin , mang tham vng ph qut mi yu t nh hnh hc Euclide. R.Thome tin rng, qua ri thi i ca nhng ci ton th v n nh, thc ti vn d y ry nhng ngu nhin v c th. Nhng mt h thng vn ng ch thc lun cn, v lun hm cha nhng ci ngu nhin v c th nh th.

L thuyt phc hp li bin gii v tnh h thng ca th gii. Nhng th gii khng n thun ch gi gn trong mt vi h thng, m l v hn cc h thng c tnh t t chc. L thuyt ny vp phi nhiu s phn ng t nhng ngi c xu hng chng phng php quy np khoa hc vo cc h thng, tuy nhin, trong ngnh khoa hc my tnh, hc thuyt ny li to ra nhng kh nng ng dng mi. L thuyt phc hp to ra v cng c cho nim tin c th xc lp mt s tng ng gia cc ngn ng, biu tng nh phn trn my tnh vi i sng hin thc. Bng chng l ch vi hai k t 0-1, my tnh hon ton c kh nng ti hin mi vn ca hin thc: mu sc, m thanh, con ngi, loi vt y l l thuyt tin

40

Baudrillard vit cc tc phm nh Hon i biu trng v s cht (Simbolic Exchange and death 1976), Ngu to (Simulations 1983) [114, tr.20].

iu khin hc ra i nm 1946, vi cng lao ca Norbert Wiener, mt nh ton hc. iu khin hc ly chnh c ch hot ng ca no ngi lm i tng nghin cu, xem no b nh mt c ch x l thng tin, ri thc hin vic m ho thnh nhng k hiu ca ton hc. iu khin hc to c s vng chc nhm to ra tr thng minh nhn to cho my tnh, nhng n cng gp phn xo m ranh gii gia t duy con ngi vi t duy my mc, gia thc ti hin thc vi thc ti o, gia giao tip vi giao tip mng. Mt khi, mt my tnh bnh thn lm th, nh c v thm ch k chuyn cho con ngi mt cch hon ho hn bt c nhng chuyn gia v nhng vn .

Hnh hc Fractal l mt trong nhng pht minh lm thay i nhiu vn v nhn thc t nhin, do nh ton hc ngi Php B. Mandelbrot khi xng trong cng trnh Hnh hc gy khc ca t nhin (1977). B. Mandelbrot khng quan tm n nhng hnh hc c tnh m hnh kinh in nh tam gic, ng trn, m ng ly chnh nhng hnh hc t nhin ca cc vt th thc nh rng ni, ra lnh th, m my lm i tng. y c xem l mt trong nhng cuc cch mng trong lch s hnh hc. Trn nhng phng din khc, l thuyt tng i, nh l bt ton v c hc lng t chng minh v tnh ngu nhin, t bin, hn n l thuc tnh tt yu ca thc ti. y l nhng tin nhn thc quan trng trong l thuyt hu hin i, v mt hin thc mnh on v bt ton.

Nhn chung, nu nh trit hc v ngn ng to lp cho nhn sinh quan hu hin i mt cch nhn c tnh dn ch, bao dung v nhng ci khc, ci ngu nhin, th trit hc v khoa hc to lp cho th gii quan hu hin i mt cch quan nim khc v thc ti. Thng qua trit hc v khoa hc v nhng l thuyt c bn ca n, mt thc ti vi y ry nhng bt nh, s hn n v tng i c xc minh l c thc. iu ny trc tip tc ng n nhn thc, ng thi gi m cho cc nh vn hu hin i cch tip cn v trnh by thc ti trong nhng chiu kch mi.

Nhng iu kin kinh t x hi, vn ha ngh thut iu kin kinh t x hi: Nn kinh t th gii, sau hai cuc i chin, dn

dn hi phc. Ti cc nc Phng Ty, kinh t c nhng bc pht trin mnh m,

41

nh chin lc kinh t hp l thng qua chnh sch u t tin t, cng vi s pht trin ca khoa hc cng ngh. V phng din pht trin kinh t trn quy m ton th gii, t trng ca khi t bn ch ngha chim u th vi 3/5 sn xut cng nghip v 2/3 thng mi, trong M dn u vi vic chim 1/3 sn xut cng nghip ca ton th gii [114, tr.8].

Chnh s phc hi v pht trin nhanh chng v kinh t, m tp trung ch yu cc nc t bn pht trin nh M, c, Anh, Php, , Cannada, Ty Ban Nha, lm xut hin li sng tiu dng i chng, mc tiu dng tng ln, c cu tiu dng thay i, trn quy m rng ln hn l s hnh thnh x hi tiu dng [114, tr.9]. Nhn chung, mt x hi hu cng nghip (post industrial society) c hnh thnh, vi nn vn minh k tr chim u th. Ch ngha t bn ton cu lc ny dn bc sang ch ngha t bn mun (thut ng ca E. Mandel).

Xt v phng din x hi, ch ngha hu hin i hnh thnh trong giai on thng tr ca ch ngha t bn tiu dng, n ln t, chi phi ton b i sng x hi ng i. Nhng iu ny dn ti s bt n, l him ha lun lun l lng khng ch i vi x hi m n xm nhp vo hu ht mi gia nh, d l nhng nc pht trin hay nhng nc ang pht trin, lc hu. Nhng tng trng chng mt v kinh t, m u tin hng u l kinh t tiu th, thc y vic to ra nhng hng ha mi v s thay i lin tc v hnh thc v cht lng hng ha, hnh thnh mt li sng d d v vt cht, to nn tm l hng th mang tnh ton cu. iu ny lm cho quan nim v nhn thc ca con ngi v cuc sng ngy cng b n gin ha v l thuc, thiu kh nng ng ph. Trong thc t, n to ra hai chiu tm l nghch / khng ng thun, tn ti an xen trong x hi : Thi k tng trng, pht trin ca ch ngha t bn to nn tm l t tin, lc quan. Thi k suy thoi, khng hong to nn nhng hiu ng tri ngc, s nh mt nim tin, lo u, s hi, thi bi quan, v bao trm ton x hi[114, tr.12].

iu kin vn ha, ngh thut: F.Jameson phn tch lch trnh v s pht trin ca vn hc ngh thut gn vi ba giai on pht trin ca phng thc sn xut t bn ch ngha. Giai on th nht l ch ngha t bn th trng, t th k XVIII n cui th k XIX Ty u v M cng cc khu vc chu nh hng, c th thm m ca n gn vi ch ngha hin thc. Giai on th hai l ch ngha t bn c quyn, t cui th k XIX n gia th k XX, c th thm m gn vi

42

ch ngha hin i. Giai on th ba l ch ngha t bn a quc gia hay l ch ngha t bn tiu dng, c th thm m tng ng vi n l ch ngha hu hin i.

Nhn chung, xt v mt vn ha, ch ngha hu hin i ra i trong giai on m ngh thut truyn thng b ch ngha tiu dng ln t mt cch mnh m. Ch ngha tiu dng y gi tr tin t ca cc tc phm ngh thut ln mt mc khng khip. iu ny khng phi nh vic khi gi nim am m ngh thut hay kh nng cm th ni cng chng ngy cng c nng cao, m l vic bin tc phm ngh thut thnh vt trang sc, thng qua cng ngh qung co, lng x. Mt bc ha ca Leonardo de Vinci hoc ca Van Gogh d dng c cc phng tin k thut in thnh cc bu thip (postcard), hoc c ch bn vi kch thc v hnh thc nh tht, c by bn nhan nhn trn ng ph. V iu ng suy ngh l ch, cng nhiu bn sao c in ra, v bn sao cng ging tht, th bn gc cng c nng gi. Cng nhiu ngi bit n tc phm, th mc gi ca n li cng cao. Nhng k u c vn ha thc hin tham vng chim dng bn gc vi mc ch s hu s ni ting, ch khng phi thng thc ngh thut : Mt vng ho quang ca ch ngha tiu dng gi y vn ti bt c th g c nh lp lnh ca di vt : no qun lt ca Marilyn Monroe hay chic xe Pontinac ca Al Capone, hay bt c th g c gi tr hoi c nh radio thi xa, in thoi thi k u, hp bnh quy bi chng l k nim v nn sn xut ngy xa [2, tr.49].

Nh vy, ci thc ti thm phn (hyper reality, c ch dch l ph i) do ngnh cng nghip marketting to ra, a con ngi vo trong mt th gii ngh thut m vn d , ci c ti to (bn sao) v ci phc ch cho nhng g mt (di vt) li c t cao hn gi tr thm m, mt khi bn gc li c quyt nh gi tr t nhng bn sao (c bn ra). X hi ngy mt b thng tr bi cc thit ch truyn thng v qung co. Con ngi ngy cng b ph thuc vo mi quan h gia bn thn vi cc gi tr o, ch khng phi bi gi tr ca chnh mnh. Do , t trong tm thc su thm ca n, con ngi ngy cng tr nn c n, ci cm gic i din vi h v ngy cng hin r.

2.1.2. Cc quan nim v ch ngha hu hin i Khi nim ch ngha hu hin i c xem l mt h thng l thuyt c

xy dng thi k hu hin i. N ra i khi ch ngha hin i ht vai tr ton

43

tr, bin thnh cc i t s: Hu hin i l s hoi nghi i vi cc siu t s. N hin nhin l kt qu ca s tin b ca cc khoa hc; nhng s tin b ny n lt n li tin gi nh s hoi nghi . Tng ng vi s gi ci ca c ch siu t s trong vic hp thc ho l s khng hong ca nn trit hc siu hnh hc, cng nh s khng hong ca thit ch i hc ph thuc vo n. Chc nng t s mt i cc hnh thc mang chc nng: cc anh hng ln, cc him ha ln, cc chuyn hi hnh ln v mc ch ln. N tan ra thnh tng mng cc yu t ngn ng mang tnh t s, nhng cng l tnh s th, tnh ch th, tnh miu t, v.v v mi th mang ch theo mnh nhng tr s dng hnh (valences pragmatiques) sui generis (c th). Mi ngi chng ta sng ng t ng hay ni giao nhau ca nhiu yu t . Chng ta khng nht thit to nn nhng kt hp ngn ng n nh, v nhng thuc tnh ca nhng kt hp m chng ta to nn khng nht thit l c th tng thng vi nhau c [85, tr.54].

Nh vy, khi nim ch ngha hu hin i l mt khi nim m. V vy, ngoi vic xc nh lch s ra i ca n, th mt trong nhng iu quan trng na l phi xc nh ni hm ca khi nim ch ngha hu hin i. Trong thc t, c rt nhiu quan nim v ch ngha hu hin i, thm ch l i ngc nhau. Nhn nh v ch ngha hu hin i, Linda Hutcheon nhn mnh: Ch ngha hu hin i l mt hin tng y mu thun [159]. Hin trng ny do nhiu nguyn nhn khc nhau cng cng hng li. Th nht, hu hin i khng n thun l mt tro lu trong mt phm vi ca mt lnh vc no , m mi ngnh li c mt quan nim ring v hu hin i, thch ng vi ni dung v tin trnh vn ng ca n: Ch ngha hu hin i l mt tro lu lin ngnh, khng da trn mt bn th lun theo cch hiu ca trit hc truyn thng, ni cch khc n thiu mt c s lm nn tng cho mi l lun [114, tr.134]. Chnh v tnh lin ngnh, bao qut mt ngoi din qu rng, t lch s n kinh t, t kin trc n vn hc, t iu kin n tm thc lm cho hu hin i tr thnh mt khi nim c tnh nguyn hp v c iu kin (trong nhng hon cnh c th). Ngay bn thn cc tc phm ca Lyotard cng ch xem xt vn iu kin hu hin i, ch khng c tham vng hon thin mt h l thuyt trong tnh hon chnh, t bn th lun n nhn thc lun. Steven Seidman nhn xt, mt khi lnh vc m chng ta quan tm l g, th s tn ti mt cch hiu hu hin i tng ng. Th hai, bn cht ca

44

hu hin i l gii khu bit ho, gii hp thc ho cc h hnh l thuyt c tnh cht i t s. V vy, l thuyt hu hin i cao tnh hn n, bt nh v phi trung tm ho, v c m hc hu hin i cng ch trng gii thm m ho.

V phng din trit hc: J. Lyotard trong cng trnh Hon cnh hu hin i (1979) coi hu hin i l s n lc chng li cc i t s (tc cc l thuyt ph bin) ca ch ngha duy l thi Khai Sng cng cc di sn