1

LUẬT TỤC CỦA CÁC DÂN TỘC TÀY, NÙNG VỚI VẤN ĐỀ

QUẢN LÝ XÃ HỘI VÀ NGUỒN TÀI NGUYÊN1

VƯƠNG XUÂN TÌNH

Luât tuc, vơi y nghia la tri thưc dân gian vê quan ly công đông co vai tro lơn

trong xa hôi, nhât la xa hôi tiên giai câp. Luât tuc, co thê la thanh văn hay bât thanh

văn, co thê đươc đinh danh khac nhau như hương ươc (ơ ngươi Viêt), tâp quan

phap (môt sô vung dân tôc Tây Nguyên) hay quy ươc (nhiêu dân tôc tai miên nui

phia Băc), nhưng đêu ham chưa nhưng quy đinh liên quan tơi nhiêu măt cua đơi

sông va buôc cac thanh viên phai tuân theo. Nhưng quy đinh ây vê căn ban la đam

bao lơi ich chung cua công đông, đươc moi ngươi thông qua va cam kêt thưc hiên.

Ai lam trai luât tuc se bi xư phat hoăc bi công đông lên an, tây chay.

Như vây, luât tuc đươc sinh ra tư nôi tai cua công đông, thương đươc công

đông tư nguyên thưc hiên, thâm chi tư kiêm soat lân nhau trong qua trinh thưc

hiên. Khai niêm công đông (community) chung tôi dung ơ đây la công đông dân

cư, đươc hinh thanh tư nhiên trong lich sư, tương đương vơi cac đơn vi lang, ban,

buôn, soc ơ tôc Viêt va cac dân tôc thiêu sô khac. Vi thê, luât tuc không giông vơi

luât phap ơ chô: luât phap thuôc Nha nươc, mang lơi ich cua môt giai câp nhât đinh

va băt cac giai câp khac, nhom xa hôi khac phai tuân theo. Nhin chung vơi ngươi

dân trong công đông, luât phat la thư quyên lưc tư bên ngoai va tât nhiên,

thai đô cua ngươi dân đôi vơi luât phap vưa châp nhân nhưng cung hay đôi pho

hoăc đê phong.

Vơi công đông cua cac dân tôc ơ Viêt Nam trong qua trinh phat triên, kê tư

khi co giai câp va nha nươc, hâu như luât tuc va luât phap đêu song song tôn tai.

Nhưng co xu hương chung: luât phap ngay cang bao trum, han chê vai tro cua luât

1 Bài viêt in trong Kỷ yêu Hôi thao quôc tê: Viên Nghiên cưu Văn hoa dân gian (2000), Luât tuc

và phát triển nông thôn hiện nay ở Việt Nam, Nxb. Chính tri quôc gia, Hà Nôi, tr. 370-410.

2

tuc; tuy nhiên, không phai luc nao luât phap cung xăm xoi vao moi ngo ngach cua

cac công đông vôn đa dang nay. Măt khac, luât phap bi đôi thay theo thê chê nha

nươc, song nhiêu khia canh cua luât tuc lai kha vưng bên. Đo la ly do tai sao luât

tuc cua cac tôc ngươi ơ Viêt Nam cung như nhiêu nươc trên thê giơi vân tôn tai

va phat huy vai tro.

Đê chưng minh cho cac luân điêm trên, trong bao cao nay, chung tôi xin nêu

vi du vê vai tro luât tuc cua cac dân tôc Tay, Nung trong quan ly công đông va

nguôn tai nguyên, co so sanh vơi ngươi Viêt va môt sô tôc ngươi khac tai vung Tây

Nguyên nươc ta. Do điêu kiên tư liêu han chê nên chung tôi chu yêu đê câp tơi luât

tuc cua hai tôc ngươi kê trên ơ cac tinh Lang Sơn, Băc Giang va Ha Giang.

1. Công đông lang ban - môi trương luât tuc cua cac dân tôc Tay, Nung

Ngươi Tay va ngươi Nung chu yêu sông tai cac tinh Đông Băc va Viêt Băc

nươc ta. Theo kêt qua điêu tra năm 1989, dân sô cua dân tôc Tay la 1.190.342

ngươi - xêp thư 2 trong 54 dân tôc cua ca nươc, va dân tôc Nung, vơi 705.709

ngươi, đươc xêp hang thư 72. Ngoai net giông nhau bơi cung nhom ngôn ngư Tay -

Thai, hai tôc ngươi nay đêu phân lơn sông ơ khu vưc thung lung, nhiêu nơi con xen

ke nhau va lây canh tac lua nươc lam hoat đông kinh tê chu đao. Đây chinh la

nguyên nhân khiên cho văn hoa, trong đo co tri thưc vê luât tuc cua ho co nhiêu net

tương đông.

Ca hai dân tôc Tay, Nung đêu co nhưng bô phân sinh sông ơ Viêt Nam tư lâu

đơi, trong đo ngươi Tay cô con tham gia vao qua trinh hinh thanh cua ngươi Viêt

cô. Vơi đông bao Nung, phân lơn mơi di cư tư Trung Quôc sang khoang vai ba

trăm năm trơ lai đây. Măt khac, tai cac vung biên giơi phia Băc, nơi lich sư tôc

ngươi vơi nhiêu biên đông, con co nhưng nhom Tay, Nung mơi đên Viêt Nam

quang tư môt thê kỷ trươc. Tư sau năm 1954 đên nay, diên cư tru cua hai dân tôc

nay tai nhưng tinh thuôc vung Đông Băc, Viêt Băc ngay cang tăng lên va co môt sô

di cư vao Tây Nguyên. Tinh riêng cac tinh ơ miên Băc, trong cuôc tông điêu tra

dân sô năm 1960 sô huyên co trên 1.000 ngươi Tay cư tru la 59, đên năm 1989 la

2 Dưa theo ti lê tăng dân sô hằng năm, đên năm 1995, dân sô cua dân tôc Tay ươc tinh co

1.413.071 ngươi, Nung: 813.627 ngươi.

3

73; con chi sô tương tư ơ ngươi Nung la 44 va 53 huyên. Tai tinh Đăk Lăk - nơi

hiên nay co đông ngươi Tay va ngươi Nung di cư tư do tơi, nêu như năm 1979

chưa co huyên nao co trên 1.000 ngươi Tay hoăc ngươi Nung, đên năm 1989,

ngươi Tay đa co ơ 4 huyên va ngươi Nung co ơ 5 huyên vơi sô lương đa kê tơi sinh

sông. Cung theo kêt qua điêu tra dân sô năm 1989, qua thông kê tai 5 tinh: Ha

Tuyên, Cao Bằng, Lang Sơn, Hoang Liên Sơn, Băc Thai, đa co 1.123 xa (chiêm 82

% sô xa trong khu vưc) co ngươi Tay va 864 xa (chiêm 63,1 %) co ngươi Nung cư

tru (Không Diên, 1995, tr. 35-36).

Cac hô gia đinh Tay, Nung hay sông tâp trung theo ban. Đây la công đông

dân cư tư nhiên cua cac tôc ngươi nay, thương đươc xây dưng trên nhưng vat đât

bằng chân đôi nui, hương ra canh đông; hoăc trên nhưng go đât cao cua

thung lung, xung quanh la ruông nươc. Vi chu yêu tu cư ơ nhưng thung lung hep,

đât canh tac ruông nươc han chê nên trong xa hôi truyên thông, khi ngươi dân

thương chi trông lua môt vu vơi năng suât thâp, đa không cho phep cac ban cư tru

mât tâp. Theo môt tai liêu thông kê, vao năm 1938, trong 117 ban cua 16 xa co

ngươi Tay, Nung ơ châu Cao Lôc tinh Lang Sơn, chi co 10 ban (8,5 %) vơi trên 30

nha, 15 ban (12,8 %) dươi 5 nha; con lai, tơi 82 ban (79,9 %) co tư 5-30 noc nha

(Viên Dân tôc hoc, 1992, 152-153).

Cung như nhiêu dân tôc khac, ngươi Tay, Nung sông trong cung đơn vi cư tru

thương co môi quan hê rang buôc, bơi ho co chung cac yêu tô như sau:

Trươc hêt, chung nơi cư tru, trong đo co rưng, sông, suôi, bai chăn tha, nguôn

nươc ơ pham vi đia vưc cua ban.

Thư hai, chung tôn giao, tin ngương: Moi ngươi đêu thơ cung chung thô thân,

hoăc thanh hoang cua ban - vi thân bao hô cho đơi sông toan công đông.

Thư ba, chung văn hoa, vơi biêu hiên ro net ơ ngôn ngư va tâp quan thông

nhât.

Thư tư, chung huyêt thông: Trươc năm 1945, hâu như cac ban Tay, Nung la

công xa nông thôn, ban it cung co tư 2-3 ho, ban nhiêu co hang chuc ho. Tuy

nhiên, vân con thây nhưng ban Tay, Nung chi co 1 ho, vi du như ban Chu ơ xa

Hung Sơn, huyên Trang Đinh, tinh Lang Sơn, vơi duy nhât dong ho Nguyên (Viên

4

Dân tôc hoc, 1992, 157). Vi thê, yêu tô dong mau ơ chưng mưc nhât đinh vân co

vai tro trong đơi sông công đông.

Nhưng yêu tô chung trên đây khiên công đông phai tăng cương cô kêt, va măt

khac, tư thân môi gia đinh hoăc cac thanh viên cung luôn co nhu câu hơp tac,

se chia.

Sông trong xã hôi tiêu nông, nhât la ơ đia ban miên nui chia căt, vơi điêu kiên

thiêu dich vu xa hôi, yêu câu hơp tac va tương trơ trong lao đông san xuât, trong

đơi sông la tât yêu. Vi thê, ơ lang ban Tay, Nung xuât hiên kha nhiêu cac loai hội

(hôi đông niên, hôi lam nha, hôi đi cây, hôi chăn trâu) va môt sô nơi con co ca phe

đê giup đỡ nhau trong tang ma.

Tư lâu, xa hôi Tay, Nung ơ miên nui phia Băc đa nằm dươi sư kiêm soat cua

cac thê lưc phong kiên Viêt Nam, va sau nay, thưc dân Phap cung đăt bô may cai

tri. Trươc Cach mang thang Tam năm 1945, tô chưc xa hôi truyên thông cua vung

Tay, Nung hâu hêt chi con ơ câp ban. Tô chưc mường - thiêt chê câp trên ban con

rât hiêm hoi, như chi tôn tai ơ môt sô nơi thuôc vung cao, vung sâu cua tinh Cao

Bằng. Sau năm 1954, tai vung miên nui phia Băc, lang ban cua ho lai nằm trong

thiêt chê chinh tri cua Nha nươc Viêt Nam dân chu công hoa (sau nay la Công hoa

xa hôi chu nghia Viêt Nam). Tuy nhiên, như se phân tich ơ cac phân tiêp theo,

Nha nươc Trung ương không phai luc nao cung năm băt hoăc kiêm soat đươc tât ca

moi hoat đông ơ lang ban.

Tom lai, công đông xa hôi lang ban cua cac dân tôc Tay, Nung vơi nhưng

rang buôc vê đât đai, tai nguyên, tâm linh va dong mau, vơi nhu câu cân đươc

tương trơ hoăc se chia chinh la cơ sơ, môi trương chu yêu cho sư ra đơi va tôn tai

cua luât tuc.

2. Luât tuc truyền thống trước năm 1954

Luât tuc tai vung cac dân tôc Tay, Nung đươc hiêu như la nhưng quy ươc cua

công đông va trươc năm 1954, không phai lang ban nao cung co. Nhưng quy ươc

ây thương la bât thanh văn, đươc thương xuyên nhăc nhơ trong công đông va

ngươi dân tư giac thưc hiên như môt tâp quan. Vê hinh thưc, quy ươc cua lang ban

Tay, Nung khac vơi hương ươc cua lang Viêt, bơi hương ươc đươc biên soan bằng

5

văn tư. Điêu đo co thê giai thich bơi nhiêu nguyên nhân, song môt trong nhưng ly

do cơ ban la cac quy ươc đo thương đơn gian, dê nhơ; va măt khac, điêu kiên dân

tri cua hâu hêt cac lang ban cua hai tôc ngươi nay không cho phep xây dưng luât

tuc bằng văn ban. Măc du trong xa hôi Tay, Nung trươc năm 1954 đa co chư nôm

Tay va đa xuât hiên nhưng tri thưc, song sô ngươi biêt chư con it ỏi.

Môi lang ban co hay không co luât tuc thương phu thuôc vao quy mô dân cư

và môi quan hê xa hôi tai lang ban đo. Qua khao sat điên da chung tôi thây, vơi

nhưng lang co tư lâu đơi như Na Ngân hay Ban Tẳng (xa Bằng Khanh - Lôc Binh -

Lang Sơn) hoăc Sao Ha (Mai Sao - Chi Lăng - Lang Sơn), nôi dung cua quy ươc

đa tương đôi phong phu. Song vơi nhưng lang mơi thanh lâp trươc năm 1954

không lâu, sô hô gia đinh con it ỏi (như ban Na Lôc, xa Mai Sao, lâp quang năm

1930, đên năm 1954 co khoang hơn 10 hô) lai không co quy ươc, va nêu phai bao

vê hoa mau, cây côi, cac gia đinh chi cân nhăc nhơ nhau. Viêc xây dưng quy ươc la

do trương ban va nhưng ngươi gia co uy tin trong ban chiu trach nhiêm. Cac quy

ươc nay thương đươc nhăc nhơ vao nhưng dip sinh hoat công đông, va đăc biêt ơ

dip cung tho tỷ - theo cach goi cua ngươi Tay, hoăc côc ban, theo ngôn ngư cua

đông bao Nung, tưc cúng thô thân vao dip đâu năm. Tho tỷ hay côc ban, theo quan

niêm cua cac dân tôc Tay, Nung la vi thân bao vê cho cuôc sông cua con ngươi, gia

suc, mua mang trong môt khu vưc cư tru nhât đinh. Nơi cư tru ây thương chung đia

thê: môt reo đât, sươn đôi, dai đât doc ven suôi… Vi vây tai môi lang ban, co thê

chi co môt nơi thơ thô thân - nêu cac hô cung cư tru trong môt không gian liên kê;

hoăc co thê co vai nơi - nêu ho sông trong môt đia hinh bi phân căt. Chô cung thô

thân co cây côi râm rap va ngươi ta lam cai miêu nhỏ, bên trong chi đăt môt ông

hương. Đây đươc coi la nơi thiêng liêng, câm moi ngươi không đươc chăt cây côi,

lây cui, không đươc chăn tha gia suc. Theo quan niêm cua đông bao, nêu ai vi

pham se bi động thổ, nghia la sau đo cuôc sông cua dân cư trong khu vưc ây không

bình yên.

Tin ngưỡng thơ thô thân co vi tri quan trong trong đơi sông tâm linh cua

ngươi Tay, Nung. Ho cho rằng thô thân co uy lưc rât lơn, co thê giup moi gia đinh

lam ăn thinh vương song cung co thê trưng phat ho nêu vi thân nay không hai long.

Tai nhiêu đia phương, lê cung thô thân đươc tô chưc vao chiêu ngay mông môt Têt

hang năm. Cac hô gia đinh tư mang lê vât tơi (ơ vung Lang Sơn, lê vât thương co

6

môt con ga trông thiên va cac loai banh trai). Ngươi hanh lê, ơ ban dân tôc Tay la

trương thó do cac gia đinh thơ chung môt thó bâu lên. Đo la ngươi co uy tin trong

công đông, hiêu biêt phong tuc tâp quan cua dân tôc. Vi thê nhiêu khi trương thó

cung chinh la trương ban, hoăc môt ngươi đưng đâu cua nhom hô gia đinh. Khi

cung, đai diên cua cac hô ngôi ơ phia sau. Trong bai cung, trương thó đoc tên tưng

hô vơi đây đu thanh viên, đông thơi bao vơi vi thân nhưng ngươi đa chêt, nhưng

ngươi mơi chuyên cư hoăc nhâp cư trong năm. Cung xong, moi ngươi ngôi quây

quân tai nơi hanh lê cung nhau ăn banh, uông rươu (riêng con ga mang vê đê moi

ngươi cung thu hương). Song thương trươc luc ăn moi ngươi đa hop ban, nhăc lai

nhưng quy ươc, cam kêt cua lang ban (hoăc cua nhom gia đinh cung thơ chung

thó). Trương thó bao cao nhưng viêc xay ra trong năm, nhưng ai vi pham quy ươc

va co thê xem xet bô sung quy ươc.

Co nơi như tai ban Pô Lung cua ngươi Nung ơ xa Vinh Quang, huyên Hoang

Su Phi (Ha Giang), quy ươc cua ban lai găn vơi viêc thơ thô thân diên ra tai khu

rưng câm, dươi môt gôc cây to ma dân đia phương goi la cây táng lò. Nghi lê đươc

tiên hanh vao ngày 30 tháng Giêng âm lich hang năm. Lê vât gôm co ga va lơn, do

moi nha đong gop, đươc giêt thit tư dươi ban rôi mang lên rưng câm nâu nương.

Thưc ăn dung đê cung chi chê biên đơn gian bằng cach luôc. Trên chiêc ban cung

ghep bằng tre, ngươi ta đăt ga va thu lơn cung môt bat thit lơn lên đo (thit đươc lây

tư môi bô phân cua con lơn môt it). Cơm cung nâu bằng gao cua gia ban. Cac chu

hô khi tơi đây, môi ngươi mang theo môt chai rươu, the hương va năm cơm. Khi

cung, gia ban se lây cua môi chu hô vai que hương đê thăp. Trong lơi khân, ngoai

câu mong thô thân, ông con khân câu ca vua cua dân tôc La Chi (tương truyên la

ngươi đâu tiên khai pha khu vưc nay) phu hô cho dân ban. Trươc khi ăn uông, gia

ban cung nhăc lai nhưng quy ươc cua ban va viêc thưc hiên quy ươc đo trong năm.

Tai môt sô nơi, cac quy ươc không chi tôn tai trong môt ban ma co khi con

găn kêt ơ pham vi liên ban. Vơi ngươi Nung ơ xa Pô Lô, huyên Hoang Su Phi (Ha

Giang), hang năm, sau khi cac ban tô chưc lê cung tai khu rưng câm cua môi ban,

vào ngày 2 - 2 âm lich, 5 ban trong xa (trong đo co ban Pô Lung - xưa thuôc xa Pô

Lô) lai tô chưc cung ơ rưng câm chung cua cac ban nay. Muc đich cua lê đo tương

tư như lê cung tai rưng câm cua môi ban, song bao trum pham vi rông hơn. Lê vât

la môt con lơn nhỏ do cac gia đinh gop tiên mua. Tơi dư chi co đai diên cua cac

7

ban. Năm nao đươc mua, ngươi ta cung bằng trâu va tât ca cac chu hô đêu tham

gia. Trong lê cung nay, nhưng quy ươc cua cac ban vôn giông nhau lai đươc khẳng

đinh thanh quy ươc chung cua liên ban. Tuc lê ây cung tương tư như cua ngươi

Nung tai 3 ban Kim Ly, Ban Chang va Na Don thuôc xa Đôi Cân, huyên Trang

Đinh, tinh Lang Sơn. Vao ngay 4 - 4 âm lich hang năm, dân cua 3 ban tô chưc

cung thân đa (dươi gôc đa). Lê vât đươc lây tư nguôn thu cua ruông công va con do

cac gia đinh đong gop. Sau khi cung, moi ngươi cung ăn uông va ban công viêc

chung (Viên Dân tôc hoc, 1992, tr. 161-162).

Vê nôi dung quy ươc, tuy theo tưng đia phương co nhưng khac biêt, song nhin

chung thương bao gôm cac khoan chinh như sau:

- Bao vê trât tư an ninh.

- Bao vê san xuât va thuy lơi.

- Bao vê rưng va đât đai.

- Tương trơ giup đỡ nhau.

● Bao vệ trât tư an ninh: Quy ươc thương đê ra cac phương an phong chông

trôm cươp, nhằm giư gin tai san va tinh mang cua thanh viên trong công đông.

Nêu ai thây co ngươi la vao ban hoăc phat hiên co ke trôm phai bao cho moi ngươi.

Luc co trôm cươp, tât ca cac thanh viên phai hơp lưc đê vây băt va cưu trơ nhau.

● Bao vệ san xuât va thuy lơi: Co quy ươc nêu đên mua vu, tưng nhom gia

đinh canh tac gân nhau phai cung hơp sưc rao chăn bao vê mua mang. Ơ ban Na

Ngân va ban Tẳng xa Bằng Khanh (Lôc Binh) con quy đinh nhưng khu vưc riêng

tha trâu bo. Khi đên thơi vu gieo trông, nhât la luc lua mơi gieo hay đên thơi vu thu

hoach, cac gia đinh phai cư ngươi trông nom, chăn dăt trâu bo, không đươc tha

rông. Đôi vơi lơn, dê va cac loai gia câm, cac hô phai nhôt trong chuông hay rao

chăn ơ khu vưc riêng. Ai vi pham se chiu phat theo hinh thưc:

- Bôi thương thiêt hai, bằng cach trông đên, tra giông, tra sô lương thưc tuy

theo thơi vu va điêu kiên nơi trông (nơi đât tôt hoăc đât xâu).

- Phat bằng tiên (mưc đô phat ơ môi nơi co quy đinh riêng).

8

Tai ban Pô Lung, luât tuc quy đinh: nêu gia suc nhà ai pha hoai hoa mau cua

ngươi khac tơi lân thư 3, chu ruông (nương) co quyên đanh chêt con vât đo. Thit

con vât đươc chia lam hai phân, môt nưa cho chu ruông (nương) va nưa con lai cho

chu con vât bi giêt.

Vê thuy lơi, tai thôn Sao Ha (Mai Sao - Chi Lăng) con quy đinh cac gia đinh

co ruông nươc phai tu sưa, đăp đâp, khơi mương, đông thơi căt cư môt ngươi

chuyên lam nhiêm vu trông coi nươc. Khi nươc lu, ngươi nay co trach nhiêm nhâc

tâm van ngăn dong đê phân lu.

● Bao vệ nguôn nươc: Quy ươc nay thương đươc ban hanh tai nhưng lang ban

sư dung nguôn nươc mach, như ban Pô Lung. Theo quy đinh, cac gia đinh không

đươc chăt pha rưng va đôt rây lam nương ơ nhưng nơi đâu nguôn nươc; không

đươc tha trâu, ngưa, dê tai khu vưc đâu nguôn hoăc canh chô giêng đao.

● Bao vệ rưng va đât đai: Môi lang ban đêu co quy đinh ro rang vê ranh giơi,

đât đai cua lang đo. Ranh giơi phân đinh giưa cac lang thương căn cư vao sông

suôi, khe nui, manh đât, vat ruông ma cư dân trong ban đa canh tac tư lâu đơi. Co

thê co nhưng đương ranh giơi chi mang tinh ươc lê nhưng đêu đươc moi ngươi tôn

trong. Ranh giơi nay thương do ngươi gia hoăc nhưng ngươi co công khai pha

vung đât hoach đinh. Trong môi lang, moi thanh viên đêu co quyên khai pha đât

đai đê trông trot, thu hai lâm thô san. Nhưng ngươi gia con co trach nhiêm trao

truyên cho con chau biêt vê đât đai, ranh giơi cua lang minh. Cac quy ươc bao vê

rưng va đât đai cua lang ban, thương gôm nhưng nôi dung sau:

- Không đê ngươi cua lang khac xâm pham (lam rây, chăt cây, lây cui).

- Phân phôi va điêu hoa viêc khai pha đât đai. Nhưng manh rưng riêng (hôi,

tre, truc, vâu) cua gia đinh phai tư giư.

- Quy đinh viêc trông cây rưng (nhât la tre, vâu, truc) ơ khu vưc ven suôi,

hoăc tai nhưng nơi không canh tac đươc hoa mau.

- Ai chăt chôm cây, be trôm măng, đê trâu bo pha hoai bi phat theo quy đinh.

Viêc xư phat cac vu vi pham quy ươc thương do trương ban (hoăc trương tho

- ngươi đưng đâu nhom hô gia đinh) giư vai tro trong tai. Ông ta đên tân nơi đê

xem xet mưc đô thiêt hai. Nêu thiêt hai do gia suc gây nên, chu gia suc va ngươi bi

9

hai thương tư thương lương. Trong trương hơp không thương lương đươc, trương

ban se chiêu theo quy ươc đê băt ngươi co gia suc pha hoai đên bu. Cac trương hơp

ăn trôm cây côi, hoa mau cung đươc xư ly theo cach trên. Nêu trương ban không

giai quyêt nôi, đưa lên ly trương (đai diên chinh quyên câp xa) giai quyêt.

● Tương trơ giup đơ nhau trong lang ban thương đươc thưc hiên vao cac dip

cươi xin, tang ma, lam nha, hoăc khi găp hoan nan. Chẳng han, quy ươc cua ban Pô

Lung quy đinh: nêu gia đinh nao co ngươi bi chêt, cac hô phai co trach nhiêm giup

đỡ. Khi đên viêng, môi hô mang môt con ga nhỏ (5-6 lang), 1 goi banh dày, 6 ông

gao (tương đương 2,5kg), 2 ông đâu tương, 1 chai rươu, 1 bo cui, 1 the hương;

ngoai ra, con phai tham gia moi công viêc nêu đươc phân công. Dân ban cư 3

ngươi chuyên giup nhưng gia đinh co tang lo liêu cac viêc: ngươi thư nhât lo viêc

đong, đêm cac thư phung viêng; ngươi thư hai chi đao nhưng viêc như đao huyêt,

khiêng quan tai; va ngươi thư ba lo tô chưc ăn uông.

Cung liên quan tơi giup đỡ nhau trong đam ma, ơ ngươi Tay, Nung con co tô

chưc phe. Phe co thê la tô chưc cua toan ban, song co khi bao gôm môt sô hô gia

đinh găn bo vơi nhau. Như vây trong trương hơp sau, phe thương chi tôn tai ơ

nhưng ban lơn va co thê kêt nap thanh viên cua nơi khac, ban khac. Chẳng han, phe

cua ngươi Nung tai ban Kim Ly gôm ca nhưng ngươi ơ Thât Khê (cung tinh). Moi

ngươi trong phe cư ra tum phe (trum phe) đê điêu khiên công viêc. Khi môt gia

đinh thanh viên trong phe co tang, moi công viêc như đao huyêt, phat đương, sưa

nha, lây cui, nâu nương đêu đươc phe lo liêu. Cac thanh viên trong phe hop vơi

nhau môi khi co đam đê xem xet nhưng viêc đa qua va phân công viêc mơi. Kỷ

luât trong phe rât nghiêm khăc. Ai đên châm hoăc không hoan thanh nhiêm vu đêu

bi phat năng. Vơi phe cua ngươi Tay ơ Lang Sơn con co phường con ca, gôm

nhưng ngươi hat, thôi ken, mua chim phương hoang. Viêc luyên tâp cua phương

đươc tô chưc ơ nhưng căn lêu xa lang ban (Viên Dân tôc hoc, 1992, tr.165-166).

Ơ nơi không co quy ươc, như cac ban cua nhưng nhom ngươi Nung tai Sơn

Đông - Băc Giang, do đông bao mơi lâp cư hoăc nhưng ngươi trong ban thương la

anh em, ho hang vơi nhau. Vi thê, nêu co ai sai pham trong san xuât, đơi sông,

ngươi ta chi nhăc nhơ hoăc tư thương lương. Tâp quan cung thô thân tai đây cung

phô biên, song hoat đông trong ngay lê nay chi ơ linh vưc tin ngưỡng - tưc cung

10

câu phuc. Nhưng vê thuy lơi, nhiêu nơi lai rât chu trong hơp tac giưa cac hô gia

đinh. Tai ban Đa Côi, xa Giao Liêm, viêc tô chưc trong công tac thuy lơi kha chăt

che. Ngươi chiu trach nhiêm viêc nay trươc toan dân ban la khan trai - tưc trương

ban. Giup viêc trương ban co môt ngươi goi la te năm (ông coi nươc), do dân ban

bâu ra. Hê thông thuy lơi (gôm đâp va mương dân nươc) do cac hô cung hơp sưc

lam. Trương ban la ngươi quan ly va điêu hoa nguôn nươc cho cac gia đinh. Hang

năm vao vu cay cây hoăc luc năng han, trương ban phai thông bao cho cac hô va

săp xêp thơi gian đê ho dân nươc vao ruông. Dươi sư điêu hanh cua trương ban,

ông coi nươc se trưc tiêp thao nươc tư đâp vao ruông cua môi hô gia đinh.

Nhin lai luât tuc cua đông bao Tay, Nung trong xa hôi truyên thông, thây

tương đông vơi luât tuc cua nhiêu dân tôc khac, như Viêt, Ê-đê ơ khia canh: môi

trương cho vân hanh cua luât tuc chu yêu tai công đông (ban, lang, buôn). Song

luât tuc Tay, Nung chưa đươc văn ban hoa phô biên như luât tuc Viêt. Đang tiêc

cho đên nay, chung tôi chưa co môt quy ươc nao cua hai dân tôc Tay, Nung đươc

ghi bằng chư. Luât tuc cua hai tôc ngươi nay cung không mang tinh thông nhât như

luât tuc Ê-đê: tuy buôn la môi trương vân hanh, nhưng nôi dung cua luât tuc lai

kha giông nhau, đươc nhiêu công đông ghi nhân va tuân thu, truyên tung dươi dang

văn hoc dân gian đê moi ngươi dê thuôc, dê nhơ. Vê nôi dung, luât tuc Tay, Nung

không phong phu như luât tuc cua ngươi Ê-đê va ngươi Viêt. Vơi đông bao Ê-đê,

trong xa hôi truyên thông, luât tuc la công cu chinh đê điêu hanh moi hoat đông xa

hôi (Luât tuc Ê-đê, 1996); con ơ công đông ngươi Viêt, hương ươc cung thương

bao gôm kha nhiêu điêu khoan, như hương ươc cac lang Mô Trach: 30 điêu, La

Ca: 39 điêu, Đông Lư: 40 điêu, La Tinh: 51 điêu (Bui Xuân Đinh, 1998, tr.29).

Trong hương ươc cua ngươi Viêt, thâm chi co điêu khoan con ghi ti mi ca chô ngôi

nơi đinh đam, phân biêu cua nhưng ngươi thu hương. Điêu đo phan anh sư phân

hoa giai câp sâu săc trong xa hôi truyên thông ơ tôc ngươi nay.

Như trinh bay ơ phân trên, tư lâu, Nha nươc phong kiên đa can thiêp vao lang

ban vung Tay, Nung bằng hê thông luât phap; vi thê luât tuc chi giai quyêt nhưng

vân đê cua nôi bô công đông hoăc xư ly cac vi pham nhỏ. Vi du, sư tac đông cua

bô may chinh quyên cua ngươi Phap trong bao vê nguôn rưng tư nhiên trươc 1954

đa kiêm soat va han chê lơi ich cua công đông. Tai môi huyên, ho đêu đăt chưc

quan kiêm lâm va chưc nay do môt ngươi Phap năm giư. Chiu trach nhiêm vê bao

11

vê nguôn lơi tư nhiên ơ đia phân thuôc cac đia phương la ly trương. Đê bao vê

rưng, ngươi Phap nghiêm câm hoăc han chê khai thac cac loai gô quy hiêm như

lim, nghiên. Ơ huyên Sơn Đông, tinh Băc Giang, dân không đươc khai thac gô lim

lam nha. Ai xây cât nha cưa phai bao ly trương, quan kiêm lâm; va luc lam xong

ho se tơi kiêm tra. Nêu nha chưc trach phat hiên ngươi nao lam nha bằng loai gô

câm, se phat rât năng. Quan kiêm lâm cung quy đinh, nêu ai băt sông đươc cac loai

thu quy như hô, gâu phai nôp cho quan. Tai Chi Lăng, Lang Sơn, ngươi Phap cho

phep dân lam nha bằng gô nghiên song trươc khi lam phai đăng ký sô lương. Luc

lam nha xong, ho đên kiêm tra, nêu vươt sô gô đăng ky cung bi phat. Viêc khai

thac gô ban hoan toan bi câm. Ngoai ra, ngươi Phap cung nghiêm câm dân không

đươc lam chay rưng. Ơ huyên Chi Lăng (Lang Sơn), co lân quan kiêm lâm Phap đa

phat tiên ca môt ban - môi hô phai nôp 2 hao (tiên Đông Dương) vi ngươi ban nay

lam chay rưng nhưng không phat hiên đươc đich danh thu pham. Vơi săn băn thu

rưng, chi đươc dung sung kip va cac loai vu khi tư tao. Ai băn thu bằng loai sung

đan cua quân đôi se bi bỏ tu. Tât nhiên đây không chi bao vê rưng ma con co ly do

an ninh chinh tri.

Nhưng quy đinh va cach thưc thi luât phap như thê tao nên phan ưng trong

nhân dân, như len lut, vung trôm, bao che đê khai thac nguôn tai nguyên bi câm.

Trong khi đo, nhưng điêu khoan cua luât tuc lai thương đươc cac thanh viên

trong công đông tuân thu nghiêm ngăt.

3. Luât tuc trong giai đoan 1954 - 1986

Sau khi hoa binh đươc lâp lai ơ miên Băc Viêt Nam (1954), dân sô cua cac

dân tôc Tay, Nung tai nhưng điêm khao sat vân chưa đông va môi ban trung binh

trên dươi 20 hô gia đinh. Vi thê, ngươi dân canh tác ruông nươc là chinh. Chẳng

han tai xa Giao Liêm, huyên Sơn Đông (Băc Giang), ngươi Nung chu yêu trông lua

nươc. Ho cung lam nương, song chi phat môt sô manh ơ chân đôi quanh khu vưc

cư tru. Nhưng ngon nui bên canh cac thôn Đa Côi, thôn Rem bây giơ, cây rưng vân

râm rap và ho co thê khai thac gô lam nha, thu hai rau rưng, săn băn luc cân thiêt.

Tinh trang đo cung tương tư ơ cac ban thuôc xa Mai Sao huyên Chi Lăng. Cư dân

Tay, Nung cho biêt, luc ây ho vân thương xuyên dung cam bây, sung kip đê diêt

trư muông thu pha hoai mua mang.

12

Tư nhưng năm 60, như nhiêu nơi khac, hơp tac xa nông nghiêp đươc thiêt lâp

ơ vung đông bao Tay, Nung. Luc đâu môi ban la môt hơp tac xa, sau chuyên lên

hơp tac xa bâc cao, ban trơ thanh đôi san xuât. Do điêu kiên cu thê ơ môi đia

phương, mưc đô tôn tai cua hơp tac xa cung khac nhau: co nơi duy tri liên tuc, co

nơi như ơ xa Bằng Khanh (Lôc Binh) luc hơp luc tan. Bô may hơp tac xa đam

nhiêm vai tro điêu hanh trong lang ban. Nhưng hoat đông cua no vưa co chưc năng

cua cơ sơ san xuât, vưa đam bao nhiêm vu hanh chinh (thu thuê, thương phat). Vi

thê, môt sô luât tuc, nhât la luât tuc găn vơi san xuât, bao vê rưng va nguôn tai

nguyên thuôc sơ hưu tâp thê bi tiêu vong. Tin ngưỡng thơ thô thân tai môt sô nơi

cung bi bai trư.

Đê bao vê nguôn tai nguyên, theo chu trương cua chinh quyên Trung ương,

môt sô hơp tac xa (như ơ xa Giao Liêm - Sơn Đông), quan ly nghiêm ngăt viêc lam

nương riêng cua hô gia đinh. Hô nao muôn co nương thêm ngoai phân ruông

nương cua hơp tac xa, chi đươc lam ơ nơi quy đinh - thương la khu vưc chân đôi

nui hoăc rưng cỏ tranh. Môi mua lam nương, can bô Phong Nông nghiêp cua

huyên cư ngươi xuông cac xa đê kiêm tra viêc thưc hiên quy đinh lam nương đung

hay không. Tai xa Mai Sao - Chi Lăng, cac hơp tac xa con phân chia đia vưc sông

suôi đê sư dung. Kem theo, co nhưng quy đinh bao vê viêc đanh băt ca va bao vê

nguôn nươc (câm đanh ca bằng min, bằng thuôc đôc). Môi hơp tac xa đêu co tô

bao vê. Nhiêm vu chinh cua tô la bao vê hoa mau cua hơp tac xa. Trong thơi kỳ

nay, cac hơp tac xa đêu câm moi ngươi tha rông gia súc. Nêu gia đinh nao đê gia

suc pha hoai hoa mau cua hơp tac xa se bi phat. Trươc khi phat, hơp tac xa đêu cư

môt tô binh xet mưc đô thiêt hai (tô nay thương co đai diên ban quan tri, tô trương

va môt thanh viên trong đôi bao vê, đôi trương san xuât cua đôi co hoa mau bi

mât va chu gia suc). Cach phat va mưc phat ơ môi nơi cung khac. Tai xa Giao

Liêm, căn cư vao mưc đô thiêt hai, se quy ra thoc va ngươi bi phat phai tra bằng

thoc. Con ơ xa Mai Sao, gia suc pha hoai thư hoa mau gi, chu nuôi phai đên hoa

mau đo.

Bên canh bao vê hoa mau cua hơp tac xa, con co bao vê hoa mau cua cac gia

đinh trông trong vươn, ơ bai hoăc nương khai pha thêm. Nêu gia suc pha hoai, chu

gia suc vân phai đên bu theo phương thưc truyên thông.

13

Viêc bao vê rưng ơ môi đia phương theo nguyên tăc thuôc trach nhiêm cua

chinh quyên, song thương co sư phôi hơp giưa chinh quyên vơi hơp tac xa. Môi xa

đêu co ban bao vê rưng va trương ban thương la xa đôi trương dân quân. Xa Mai

Sao - Chi Lăng quy đinh: nêu xa viên cua đôi san xuât nao lam nương vao khu vưc

rưng gia, đôi trương san xuât phai bao cho ban bao vê rưng (thơi gian nay chưa co

trương thôn). Sau năm 1954 va trong thơi kỳ hơp tac xa, nhưng nơi như huyên Sơn

Đông, Chi Lăng đa cho phep dân lây gô lim va gô nghiên đê xây dưng nha cưa

hoăc đong đô dung. Tai huyên Sơn Đông, vao đâu nhưng năm 90, kiêm lâm cua

huyên đên cac nha dân đê kiêm tra viêc sư dung gô lim va căn cư vao lương gô sư

dung đê đanh thuê. Riêng tai huyên Lôc Binh, do phong trao hơp tac xa không

đươc bên vưng nên tinh trang pha rưng tư nhiên lam nương diên ra phô biên hơn.

Cư dân Tay, Nung ơ xa Bằng Khanh thương lên tân nui Mâu Sơn (cach 5-7km) đê

phat rưng lam nương. Song nhin chung, tai hai huyên Sơn Đông va Chi Lăng, rưng

tư nhiên vân đươc bao vê kha tôt.

Trong thơi kỳ nay, truyên thông sơ hưu rưng va nhưng cây trông tư thơi ông

cha vân đươc chinh quyên va công đông tôn trong. Nhưng nguyên tăc kê thưa rưng

va cây rưng ơ cac hô gia đinh đươc tuân thu theo quy ươc truyên thông. Tai cac gia

đinh ơ Sơn Đông, Chi Lăng, co môt sô loai cây đươc ngươi dân trông nhiêu hơn

trươc đây, như tre hoăc cây ăn qua. Nguyên nhân khiên ho trông tre nhiêu bơi tre

ngày càng khan hiêm trong rưng tư nhiên. Tre đươc trông ơ nhưng nơi đât hoang

quanh ban, ven bơ suôi. Nguyên tăc bao vê măng tre đê không bi mât trôm, không

bi trâu bo ăn vân tuân thu theo cach thưc cô truyên.

Kê tư sau cuôc chiên tranh biên giơi năm 1979, rưng tư nhiên va ca rưng cua

cac hô gia đinh ơ huyên Lôc Binh bi tan pha năng nê. Luc nay, co môt lưc lương

lơn bô đôi va dân công đong quân tai đia phương. Cây rưng bi đôn chăt nhiêu, vưa

phuc vu cho nhiêm vu quân sư (lam hâm, băc câu da chiên), vưa đap ưng nhu câu

cui đôt va thâm chi, môt sô ngươi con lơi dung đê mang vê vung đông bằng. Vi thê

chi trong vong vai ba năm, rưng cua Lôc Binh đa bi pha trui. Nguyên nhân chu yêu

do chiên tranh, song cung con do hơp tac xa luc hơp luc tan, bô may quan ly thiêu

hiêu qua, trong khi cac quy ươc truyên thông không đươc phat huy.

14

4. Vai trò cua luât tuc trong giai đoan hiện nay

Tư năm 1986 - thơi điêm mơ đâu công cuôc Đôi Mơi do Đang Công San Viêt

Nam khơi xương va lanh đao, dươi sư tac đông cua cac chinh sach Khoan 10, Luât

Đât đai va viêc cung cô bô may câp thôn ban, công đông cua hai dân tôc Tay,

Nung cung như cac dân tôc khac đa co nhiêu biên đôi. Hô gia đinh nông dân, trong

thơi kinh tê quan liêu bao câp chi giư vai tro cung câp nhân lưc cho hơp tac xa, nay

lai trơ lai vi tri là cơ sơ san xuât. Cung vơi qua trinh chuyên đôi ây, vi tri cua hơp

tac xa nông nghiêp ngay cang han chê, song lai đăt ra nhu câu mơi trong tô chưc

san xuât và điêu hanh xa hôi ơ nông thôn.

Giai đoan Đôi Mơi cung la thơi kỳ lang ban Tay, Nung đa nay sinh nhưng

vân đê, thach thưc mơi. Dươi tac đông cua gia tăng dân sô, kê ca tăng tư nhiên va

tăng cơ hoc, quy mô lang ban vươt trôi so vơi trươc đây. Theo kêt qua điêu tra cua

chung tôi, vao khoang đâu nhưng năm 90 tai vung Tay, Nung ơ huyên Lôc Binh

tinh Lang Sơn, trung binh môi lang ban co tư 40 - 50 hô va không hiêm cac ban co

tơi hang trăm hô gia đinh. Như vây nêu so vơi đâu thê kỷ nay, quy mô lang ban ơ

đây đa tăng lên gâp đôi. Dân sô tăng khiên binh quân ruông đât ngay cang giam.

Tai thôn Phiêng Quăn (xa Luc Thôn) - nơi gân thi trân huyên, co tơi 96 % sô hô co

binh quân ruông đât dươi mưc 2 sao/ngươi; con thôn Ban Chu (xa Khuât Xa) -

thuôc vung xa huyên lỵ, chi sô tương tư la 48 %. Nêu tinh binh quân theo hô, ơ

Phiêng Quăn co 52 %, Ban Chu co 58,9 % sô hô chi co tư 15 - 25 sào/hô (Viên

Dân tôc hoc, 1993, tr. 178-179). Đât canh tac ruông nươc han chê khiên ngươi

nông dân phai tăng vu va tăng cương diên tich nương rây. Đăc điêm chung vê

ruông đât cua cac hô gia đinh Tay, Nung la thương xen ke nhau. Ngay đât rưng

đươc giao hiên nay cung trong tinh trang xen ke bơi khi giao, hâu hêt đêu dưa trên

nhưng manh nương ma cac hô canh tac tư lâu. Đăc điêm xen ke trong canh tac dân

tơi nhu câu mơi vê bao vê hoa mau va cây trông. Măt khac, do chuyên đôi cơ chê,

nhât la tư khi thưc hiên Khoan 10, khiên tinh trang tranh châp ruông đât diên ra

phô biên. Tai huyên Lôc Binh, tư đâu năm 1989 đên thang 5 - 1990 co 189 vu

tranh châp, vơi diên tich 80,7 mâu, chu yêu diên ra tai khu vưc cua ngươi Tay,

Nung (Viên Dân tôc hoc, 1993, tr. 180). Đo con chưa kê nhiêu vu tranh châp khac

đươc ca nhân hay công đông tư giai quyêt.

15

Cung vơi phat triên kinh tê thi trương va xu hương đô thi hoa, tinh hinh an

ninh, trât tư ơ cac lang ban Tay, Nung cung ngay môt phưc tap, nhât la cac ban ơ

ven thi trân hoăc ven quôc lô. Nan trôm căp, cơ bac, nghiên hut, đanh chưi nhau co

chiêu hương gia tăng. Trong khi đo, viêc xư ly cua chinh quyên không thê bao quat

va chưa hẳn luc nao cung kip thơi.

Tư đăc điêm nêu trên, đăt ra nhu câu tiêp tuc liên kêt giưa cac hô hoăc nhom

hô gia đinh, va nhu câu cân môt quy ươc mơi phu hơp vơi điêu kiên hiên nay ơ

công đông lang ban, nhằm đam bao an ninh va quan ly xa hôi.

Trên thưc tê trong môt thâp kỷ qua, viêc tai lâp quy ươc đa diên ra tai nhiêu

lang ban Tay, Nung. Hiên tương nay cung giông như ơ lang ngươi Viêt tai đông

bằng Băc Bô. Tuy nhiên trươc khi quy ươc cua công đông đươc tai lâp, đa co

nhưng tiên đê va qua trinh chuân bi.

Trươc hêt, ơ linh vưc canh tac: do tái lâp vai tro cua hô gia đinh trong san

xuât nên môt sô cach thưc bao vê hoa mau truyên thông đươc khôi phuc va phat

huy. Trong công đông, thương co sư tư kiêm soat lân nhau đê bao vê mua mang.

Ngươi ta thương thông tin cho nhau biêt ke gây hai hoăc gia suc pha hoai. Viêc

giai quyêt hâu qua pha hoai hoa mau giưa cac hô thương tuân theo cach thưc cu.

Mưc thâp, ngươi gây thiêt hai chi xin lôi ngươi bi hai, nêu thiêt hai không nghiêm

trong hoăc giưa hai gia đinh vôn co quan hê ho hang, thân cân. Khi phai bôi

thương, mưc bôi thương chi tương đương như mưc thiêt hai.

Viêc tô chưc bao vê luc đâu chu yêu do cac hô gia đinh tư lo liêu: co thê lam

choi, lêu, lan trai đê canh giư hoa mau hoăc thương xuyên thăm nom. Thương khi

trông nhưng loai cây co gia tri kinh tê nhưng dê bi lây trôm như dưa, mia, ho phai

lam lêu ngay tai ruông đê canh vao dip săp thu hoach. Nêu xây dưng trang trai xa

nha, ngươi ta phai lam lan đê môt vai ngươi trong gia đinh chuyên coi giư. Tai cac

đia phương cua huyên Lôc Binh, đê bao hiêu cho ngươi chăn trâu bo biêt môt đam

ruông (nương) mơi gieo hat hoăc mơi trông cây, ngươi ta vân dung dâu hiêu truyên

thông: căm cây nêu lam bằng môt que dai (trên đâu que có treo tum la hay tơ giây)

ơ ngay đam ruông (nương) đo.

Do cung sông trong công đông làng ban co nhiêu môi quan hê rang buôc nên

moi ngươi ngai va cham, đăc biêt nhưng va cham dân tơi cai co, thu ghet nhau,

16

trong đo co viêc tranh pha hoai hoa mau, cây côi cua nha khac. Bơi thê, cac bâc

cha me thương xuyên nhăc nhơ con cai khi chăn tha gia suc phai trông coi cân

thân, không đươc trôm căp hoa mau cua moi ngươi. Tât nhiên trong làng ban

không thê không co môt vai ngươi thiêu trach nhiêm hoăc tre hư, nhưng vơi nhưng

ngươi nay, bao giơ cung bi công đông lên an, theo doi. Bơi vây, trươc sưc ep cua

dư luân, cac hanh vi xâu kê trên cung bi han chê.

Mưc đô cao hơn cua lên kêt giưa cac hô gia đinh sau khi thưc hiên Khoan 10

la sư phôi hơp trong canh tac va bao vê hoa mau. Điêu đo vưa la nhu câu, vưa kê

thưa truyên thông trươc đây. Vê phôi hơp trong san xuât, co thê kê tơi cac hiên

tương: nhưng hô co ruông cung môt xư đông cung nhau lam thuy lơi va bao vê

nguôn nươc tươi (ngươi Tay ơ thôn Sao Ha, xa Mai Sao - Chi Lăng); mươn hoăc

thuê đât cua nhau trong môt vu đê trông mau; cung thư nghiêm môt loai giông mơi

hay cây trông mơi (cac thôn Na Ngân, Ban Tẳng cua xa Bằng Khanh - Lôc Binh).

Chinh sư phôi hơp nay đa khiên cac hô cang quan tâm va bao vê thanh qua lao

đông cua nhau: ho giư gin quyên lơi chung đê không bi xâm pham; báo cho nhau

biêt nêu co ngươi khac gây thiêt hai; cung kêt hơp trông coi hoa mau (cac hô trông

dưa ơ Lôc Binh). Tai môt sô nơi, trong thơi gian chưa tai lâp quy ươc, ngươi dân

đa vân dung nhưng tâp quan truyên thông trong tô chưc bao vê hoa mau. Chẳng

han ơ các thôn Na Ngân, Khon Kheo xa Bằng Khanh - Lôc Binh, Na Lôc - xã Mai

Sao - Chi Lăng, nhưng hô ơ gân nhau thơ chung thô thân, trach nhiêm bao vê cây

trông, vât nuôi cua nhau cang ro rêt. Hang năm vao ngay cung thô thân, trươc hoăc

trong luc ăn uông, ngươi ta đêu nhăc nhơ không đê gia suc, con tre pha hoai hoa

mau cua nha khac. Thâm chi co thôn như Khon Kheo, do ca thôn chi co môt thô

thân nên trong ngay đo, viêc bao vê cây trông, vât nuôi cua thôn cung đươc nêu ra.

Như vây, nhu câu bao vê mua mang cua cac gia đinh va nhom hô gia đinh la

tiên đê cho viêc tai lâp quy ươc cua nhiêu lang ban Tay, Nung hiên nay. Măt khac

trong nhưng năm qua, môt sô dư an trông rưng, xây dưng hê thông thuy lơi, trông

cây ăn qua đươc triên khai tai vung nay cang đăt ra nhu câu co quy ươc trong công

đông nhằm bao vê thanh qua lao đông cua ngươi dân. Vi thê, tai nhiêu thôn ban đa

tiên hanh xây dưng quy ươc mơi. Điêm khac biêt cua quy ươc nay so vơi quy ươc

truyên thông la chi chu trong vân đê bao vê san xuât và an ninh trât tư, và đêu ghi

thanh văn ban, đươc chinh quyên câp xa phê duyêt. Như vây, vai tro cua câp xa là

17

theo doi viêc soan thao quy ươc cua thôn co phu hơp vơi luât phap hay không; lam

trong tai trong xư ly phat cua câp thôn khi co vi pham cua ngươi bên ngoài. Khác

vơi quy ươc truyên thông, môi trương vân hanh cua quy ươc mơi la thôn, không

phai ban. Trong cơ câu tô chưc hanh chinh hiên nay, xa tuy la câp cơ sơ, nhưng

vân con cac chân rêt, đo la cac thôn. Trên thưc tê, thôn co thê tương đương như

ban trươc đây, song co khi do vai ban hơp thanh. Trong trương hơp sau, môi

trương cua luât tuc mơi không phai la công đông dân cư tư nhiên ma la công đông

hành chính. Cac trương thôn đêu la uy viên uy ban (hoăc hôi đông) nhân dân xa,

đươc hương phu câp hang thang. Trương thôn co trach nhiêm bao vê đia giơi cua

thôn minh, thu thuê, giư gin trât tư an ninh. Đê soan thao quy ươc, môi thôn cư ra

môt ban trong đo co đai diên cua Đang, chinh quyên, đoan thê.

Vê nôi dung quy ươc mơi, qua tham khao quy ươc cua cac thôn Đa Côi - xã

Giao Liêm (Sơn Đông, Băc Giang), thôn Ban Tẳng - xa Bằng Khanh (Lôc Binh,

Lang Sơn), chung tôi thây cac quy đinh chu yêu liên quan đên bao vê hoa mau va

trât tư, tri an. Măt khac, môt sô điêu khoan con chưa cu thê va thiên vê hinh phat

mà ít chú ý giáo duc y thưc bao vê mua mang, tai nguyên trong công đông. Viêc

phô biên quy ươc thương chu yêu thông qua cac cuôc hop thôn va it găn vơi hoat

đông tin ngưỡng. Co thê noi, nhưng quy ươc nay chưa kê thưa tinh hoa cua quy

ươc truyên thông. Nhin chung, quy ươc mơi vân chi phat huy ơ pham vi thôn ma it

co tac dung ơ môi trương rông hơn. Vi thê viêc tham gia cua ngươi dân trong kiêm

soat va bao vê nguôn tai nguyên quôc gia trên đia ban ho cư tru chưa hiêu qua. Tuy

nhiên, sưc sông cua cac quy ươc mơi cân phai co thơi gian kiêm nghiêm.

5. Kết luân

Trong xa hôi truyên thông, luât tuc cua cac dân tôc Tay, Nung la nhưng quy

ươc do công đông lang ban xây dưng va đươc cac thanh viên tư nguyên châp hanh,

co vai tro nhât đinh trong quan lý xa hôi va bao vê nguôn tai nguyên. Nhưng ban

không co quy ươc do dân sô it va môi quan hê gia đinh, dong ho chiêm vi tri chu

đao. Nôi dung cua quy ươc thương thiêt thưc, trong tâm la bao vê hoa mau, vât

nuôi, nguôn tai nguyên; xây dưng va giư gin hê thông thuy lơi, phong chông trôm

căp, giup đỡ, tương trơ nhau trong tang ma hay luc hoan nan. Sư vân hanh cua luât

18

tuc thương găn vơi hoat đông tin ngưỡng - tuc thơ thô thân. Môi trương đê thưc thi

luât tuc chu yêu la công đông lang ban, song cung co khi ơ pham vi liên ban.

Qua luât tuc truyên thông cua cac dân tôc Tay, Nung, chung tôi thây nôi lên

nhưng gia tri co thê kê thưa va phat huy như sau:

Thứ nhât, luât tuc bao lưu nhưng kinh nghiệm quan lý cộng đông. Các quy

ươc va viêc thưc hiên quy ươc đươc nêu trong nhưng lang ban không nhằm muc

đich trưng phat ngươi sai pham ma chu yêu khơi dây y thưc, trach nhiêm cua ngươi

dân trươc công đông. Ý thưc va trach nhiêm ây đươc biêu hiên ơ ca hai phương

diên: ho vưa la ngươi thi hanh, vưa giam sat công đông thi hanh. Vi thê, quy ươc la

cua môi ngươi, ơ trong công đông, không phai tư ngoai đưa tơi. Cac quy ươc đươc

tuân thu nghiêm ngăt, hiêm thây ngươi vi pham cang sang tỏ vân đê nay.

Thứ hai, luât tuc bao lưu nhưng gia trị văn hoa tộc người. Vơi viêc nhăc nhơ

va kiêm điêm thưc hiên quy ươc vao dip lê hôi, cung thô thân đâu năm, hoat đông

cua luât tuc trên thưc tê đươc gắn kêt vơi sinh hoat văn hoa. Đây cung la ly do vi

sao luât tuc dê đươc công đông châp nhân. Qua xem xet nhưng điêu khoan cua luât

tuc, co thê hiêu đươc môt sô khia canh văn hoa tôc ngươi, nhât la vê tô chưc xa

hôi, môi quan hê va sư phân hoa xa hôi.

Nhưng gia tri nêu trên vân co thê phat huy trong sư nghiêp phat triên nông

thôn hiên nay, nhât la trong xây dưng cac lang văn hoa. Song chung ta kê thưa va

phat huy vân đê gi ?

Nhin lai, luât tuc truyên thông ro rang chi phu hơp trong điêu kiên môt xa hôi

thuân nông. Vơi bôi canh hiên nay khi nên kinh tê thi trương phat triên, xuât hiên

nhiêu hinh thưc kinh doanh, thanh phân dân cư trong môt sô thôn ban phong phu

hơn (nông dân, tiêu thương, thơ thu công), nhưng nôi dung va cach thưc triên khai

thưc hiên quy ươc se biên đôi. Viêc xây dưng quy ươc mơi nên kê thưa yêu tô tôt

đep cua quy ươc truyên thông, đo la tinh cộng đông (moi ngươi cùng tham gia xây

dưng va châp hanh), tinh nhân ban và hơp lý (đê cao trach nhiêm, hinh phat co ly

co tinh); han chê măt yêu cua quy ươc la chi tac dung tôt trong pham vi môi thôn

ban, va đưa vao quy ươc vân đê bao vê rưng, nguôn tai nguyên quôc gia có trên đia

bàn cua đia phương.

19

Tai liệu tham khao

1. Không Diên (1995), Dân sô va dân sô tộc người ở Việt Nam, Nxb. Khoa hoc

xa hôi, Ha Nôi.

2. Phan Đai Doan (1992), Lang Việt Nam - Một sô vân đề kinh tê - xã hội, Nxb.

Khoa hoc xa hôi, Ha Nôi.

3. Địa chi Ha Bắc (1982), Ty văn hoa va Thư viên tinh Ha Băc.

4. Bui Xuân Đinh (1998), Hương ươc va quan lý lang xã, Nxb. Khoa hoc xa hôi.

5. Diêp Đinh Hoa (Chu biên) (1990), Tìm hiểu lang Việt, Nxb. Khoa hoc xa hôi,

Ha Nôi.

6. Lưu Hung (1994), Buôn lang cổ truyền xứ Thương, Nxb. Văn hoa dân tôc, Ha

Nôi.

7. Kiên thuc ban địa cua đông bao vùng cao trong nông nghiệp va quan lý tai

nguyên thiên nhiên, Nxb. Chinh tri Quôc gia, Ha Nôi, 1996.

8. Luât tuc Ê-đê (tâp quan phap), Nxb. Chinh tri Quôc gia, Ha Nôi, 1996.

9. Rita Liljestrom, Eva Lindskog, Nguyen Van Ang and Vuong Xuan Tinh (1998),

Profit and Poverty in Rural Vietnam, Curzon.

10. Ha Văn Thư - La Văn Lô (1984), Văn hoa Tay - Nùng, Nxb. Văn hoa, Ha Nôi.

11. Viên Dân tôc hoc (1978), Cac dân tộc it người ở Việt Nam (cac tỉnh phia Bắc),

Nxb. Khoa hoc xa hôi, Ha Nôi.

12. Viên Dân tôc hoc (1992), Cac dân tộc Tay Nùng ở Việt Nam, Nxb. Khoa hoc xa

hôi, Ha Nôi.

13. Viên Dân tôc hoc (1993), Những biên đổi về kinh tê - văn hoa ở cac tỉnh miền

nui phia Bắc, Nxb. Khoa hoc xa hôi, Ha Nôi.

14. Viên Dân tôc hoc (1994), Những biên đổi về kinh tê - xã hội ở cac tỉnh miền nui

phia Bắc, Nxb. Khoa hoc xa hôi, Ha Nôi.

20

Phu luc

Luât tuc cua môt số làng ban Tày, Nùng

Ban Sao Ha (xã Mai Sao huyện Chi Lăng - Lang Sơn)

Sao Ha nằm ơ phía Tây Nam cua xã Mai Sao, hiên có 73 hô gia đinh, cư tru

doc theo con suôi Sao đô ra sông Thương. Dân sô cua ban tinh đên năm 1996 co

398 ngươi, hâu hêt là dân tôc Tày (chi có 3 hô vơi 16 nhân khâu la ngươi Nùng).

Ban hiên có 400 ha diên tích tư nhiên, trong đo co 38 ha canh tac va 15 ha đât

trông mau. Trươc năm 1954, ban Sao Ha thuôc xã Mai Sao, tông Quang Lang,

huyên Ôn Châu - Lang Sơn. Vao khoang năm 1954, ban mơi có 20 hô gôm toàn

ngươi Tày. Các hô lúc ây cư tru thanh 3 chom, vơi chom đông nhât là 12 hô. Đây

là ban đươc lâp tư lâu đơi. Ho Vi có công lâp ban, sông ơ đât nay đươc 15 đơi, tưc

cach đây quang 300 năm.

Bao quanh khu cư tru cua Sao Ha có ca nui đât va nui đa, song diên tích núi

đa nhiêu hơn. Rưng tư nhiên ơ Sao Ha trươc đây co nghiên, đinh, sên là loai cây gô

quý và các loai này chi moc ơ nui đa. Diên tich nui đât chiêm ti lê it hơn, tư lâu đơi

la nơi đông bao canh tac nương rây. Dòng suôi Sao tư bao đơi là nguôn nươc ăn,

nươc sinh hoat, dung đê tươi tiêu, cung câp cho ngươi dân nguôn lơi thuy san. Doc

hai bơ suôi, các hô gia đinh trông tre và vâu. Ngoai ra xưa kia, môt sô gia đinh

cung co vươn trúc riêng, trông ơ nhưng thung lung nhỏ gân nơi cư tru.

Trong xã hôi truyên thông, ban đa co nhiêu quy ươc, nhât là trong bao vê rưng

và tài nguyên. Ban quy đinh: moi thành viên phai co nghia vu bao vê lãnh thô cua

ban, không đê ngươi khác xâm pham. Cac gia đinh phai tuân thu quy đinh vê sư

dung đât đai va bao vê hoa màu, gia súc. Cu thê gôm các nôi dung sau:

Câm không đươc chăt cây hoăc đê trâu bò phá cây côi ơ nơi thơ thó tỷ. Nêu

ai vi pham ma năm ây trong ban có dich bênh, hỏa hoan đên mưc phai mơi thây

cúng vê cúng giai han, ngươi đo phai chiu hoàn toàn phí tôn cho lê ây.

21

Câm không đê cháy rưng. Ai làm cháy rưng phai chiu toàn bô sô tiên phat

cua ca ban vơi quan trên (quan kiêm lâm quy đinh: làng nào làm cháy rưng, môi hô

bi phat 2 hao, tương đương 100kg thoc).

Chô đât nào căm nêu (đoan cây dai, trên đâu có gài cành lá), tưc chô đo đa

có chu, không ai đươc tư ý xâm pham.

Vào dip đâu năm, cac gia đinh trông thêm tre, vâu quanh khu đât mơi khai

pha đê đanh dâu quyên sơ hưu.

Khi cày cây, gieo trông, nhà nào có trâu bò phai cư ngươi chăn dăt. Nêu

trâu bò phá lúa non, chu trâu phai cây lai. Trâu bo ăn lua săp găt phai đên bằng

thoc; ăn ngô đa trô băp, cư đêm gôc rôi tính ra sô băp đê tra.

Phai nhôt lơn trong lúc mùa vu, chi đươc tha rông tư thang 11 đên tháng 2

(âm lich) - luc đa thu hoach xong.

Ai ăn trôm tre, vâu cua nhà khác, nêu bi băt lân đâu phai kiêm điêm trươc

dân ban. Nêu tái pham, bi phat gâp đôi gia tri cua thư lây trôm. Ai ăn căp măng, se

tính môi gôc măng đên môt cây tre (vâu). Trâu bo ăn măng cua ngươi khác phai

đên bằng tiên, tương ưng vơi giá tri cua cây măng ban ơ chơ.

Vê nguôn nươc: Đoan suôi tư ban Sao Thương đên ban Nà Lôc thuôc quyên

quan lý cua Sao Ha, câm dân các ban khac không đươc đanh băt tôm cá. Câm dân

ban không đươc dùng thuôc đôc đanh băt cá. Ai vi pham, phat bằng tiên tương ưng

vơi giá tri sô cá ơ suôi bi chêt bơi cach đanh băt đo va tiên phat se sung công quỹ.

Nêu ngươi hoăc trâu bò nhà nào làm hỏng đương dân nươc vào ruông bằng tre,

vâu, chu gia đinh phai làm lai.

Trươc năm 1954, chinh quyên cua ngươi Pháp nghiêm câm khai thác gô quý

(đinh, lim, sên) đê bán. Có lân, trong ban co ngươi xe lâu loai gô nay đê bán, bi

quan kiêm lâm phat 30 đông bac trăng tương đương 2 con trâu. Khi lam nha, tuy

không đươc khai thác gô vươt sô lương đăng ky, song vân co ngươi vi pham.

Trong thơi kỳ hơp tác xã, Sao Ha chi có môt đôi san xuât cua hơp tác xã hơp

nhât (gôm các ban: Sao Thương, Sao ha, Tin Đeo, Na Muôn, Khun De, Nà Lôc). Ơ

giai đoan này, ruông do tâp thê quan ly, con nương do cac hô tư khai pha. Nương

đươc làm ơ khu vưc nui đât, diên tích khai phá do kha năng cua môi gia đinh. Tuy

22

nhiên, khu vưc rưng già vân bi câm lam nương. Viêc bao vê hoa màu ơ ruông

thuôc trách nhiêm cua đôi bao vê hơp tác xã. Nêu trâu bò nhà nào phá hoai hoa

màu cua tâp thê se bi phat bằng công điêm va đên cuôi vu, sô công điêm ây đươc

quy ra thóc. Trâu bò phá hoai hoa màu cua gia đinh trông trên nương, giưa các hô

tư thỏa thuân và xư lý; nêu không xư ly đươc, phai nhơ ban quan tri hơp tác xã can

thiêp. Thơi kỳ này, nan trôm căp tài san, hoa màu ít xay ra.

Vào khoang nhưng năm 70-80, rưng vân còn nhiêu. Ngươi dân Sao Ha vân

khai thac đươc nhưng nguôn lương thưc, thưc phâm tư rưng, như cu mài, cây báng

(lây bôt đôn cơm), măng, rau rưng. Tư tháng 3 - 4 âm lich, phai tơi 1/3 sô hô trong

thôn đi đao cu mai. Ngươi nao đao đươc nhiêu, đươc quãng 10kg/ngày. Môi năm

vao mua khô, thôn thương tô chưc săn tâp thê (săn sơn dương) tư 1-2 lân. Nêu năm

nào có nhiêu thú lơn (khi, gâu) vê phá hoai hoa màu, hơp tác xã hoăc đôi san xuât

huy đông lưc lương dân quân đi băn. Thôn còn tô chưc đanh cá tâp thê ơ suôi vào

mua nươc rút. Vân theo tâp quán truyên thông, dân cua thôn ban khac không đươc

đanh băt cá ơ khúc suôi cua Sao Ha. Hơp tác xã nghiêm câm đanh băt bằng thuôc

đôc và mìn vì sơ cá chêt nhiêu, ô nhiêm nguôn nươc. Song vào thơi gian này, viêc

làm nhà bằng gô không bi giơi han và có môt vài hô đi xe gô ban cho cac gia đinh

khac trong vung đê lam nha hay đong đô đac.

Đên nay, cac gia đinh đa lây lai ruông cu. Viêc giao đât rưng cho các hô đêu

dưa trên cơ sơ nhưng manh nương ho đa canh tac tư lâu. Vân đê bao vê hoa màu

do các hô tư lo liêu. Nêu trâu bò phá hoai hoa màu, giưa hai gia đinh tư thương

lương, giai quyêt va phương thưc đên bu cung linh hoat: có thê bằng chính loai hoa

màu bi phá hoăc đên bằng tiên. Ơ linh vưc san xuât cung nay sinh nhu câu hơp tác

giưa các hô gia đinh. Chẳng han, có 22 hô gia đinh co ruông cùng xư đông đa hơp

lưc làm thuy lơi và bâu môt ngươi có trách nhiêm chuyên trông coi nươc. Ngươi

coi nươc đươc các hô tra công theo mưc 3 kg thoc tươi/1 sao/năm.

Rưng tư nhiên ơ khu vưc Sao Ha cung như xa Mai Sao noi chung chi bi tàn

phá năng nê tư đâu năm 90 trơ lai đây. Nguyên nhân tan pha la do dân khai thac gô

và khai thác than cui bưa bãi. Hiên nay, trong thôn co hơn 10 hô gia đinh sông chu

yêu bằng nghê khai thác than cui. Đây cung la nhưng hô đoi ăn quanh năm. Ho

chăt nhưng loai gô tôt như nghiên, sên, tau đê đôt và u than. Giá than tai thôn là

23

600đ/kg, khi đăt có thê tơi 800đ/kg. Nguôn lơi tư nhiên cua dòng suôi cung đang bi

tàn phá năng nê. Môt sô ngươi trong thôn và ca ơ thôn khac đa đanh ca bằng điên,

bằng thuôc đôc (cua Trung Quôc) làm cho cá chêt hàng loat. Xưa kia suôi rât nhiêu

cá và các loai thuy san khác, nay chi con ca mương nhỏ. Hơn thê, nguôn nươc ô

nhiêm năng, khiên ngươi tăm nhiêu khi bi mân ngưa. Môt sô gia đinh dư kiên đao

giêng khơi nhưng kho thưc hiên vi đât ơ đây nhiêu đa va phai đao rât sâu mơi có

nươc. Đên nay, các câp chính quyên vân chưa co cach giai quyêt vân đê phá rưng

và huy hoai môi trương.

Ban Pố Lũng (xã Vinh Quang, huyện Hoàng Su Phì - tỉnh Hà Giang)3

Pô Lung la ban thuôc xã Vinh Quang, ơ phía tây băc huyên Hoàng Su Phì.

Vao năm 1995, ca ban có 29 hô gia đinh, trong đo co 25 hô la ngươi dân tôc Nùng

(nhóm Nùng U) và 4 hô dân tôc Hoa. Cư tru trên lưng chưng núi, ơ đô cao khoang

800 m so vơi măt biên, cư dân ban này chi làm ruông bâc thang va lam nương. Vao

thơi điêm chúng tôi khao sát, luât tuc vân giư vai trò quan trong vơi ngươi dân Pô

Lung. Luât tuc không ghi thanh văn ban, song hang năm đêu đươc nhăc lai trong lê

cúng ơ khu rưng câm.

Vào ngày 30-1 âm lich hang năm, ngươi ta đêu tô chưc lê cúng tai khu rưng

này. Khu rưng ơ phía băc cua ban, có diên tích chưng hơn 1 ha. Goi là rưng câm,

bơi ngươi ta câm không cho chăn tha gia suc va không đươc chăt cây côi, hái cui ơ

nơi đây. Song viêc câm chăt cây chi còn thưc hiên khoang mươi năm trươc đây,

sau đo, ban cho phép chăt môt sô cây dung đê xây dưng lơp hoc trong ban.

Theo tin ngưỡng cua ngươi Nùng, rưng câm la nơi tru ngu cua thô thân - vi

thân bao trơ cho cuôc sông toàn dân ban. Lê cung đươc tô chưc hàng năm, trươc

hêt nhằm câu phúc cho moi ngươi, như câu lam ăn đươc mùa, tránh bênh tât. Bên

canh đo, ngươi ta còn cam kêt thưc hiên nhưng quy ươc vê giup đỡ nhau, bao vê

rưng, bao vê mùa màng.

3 Trích dich môt phân viêt cua tác gia trong tác phâm: Rita Liljestrom, Eva Lindskog, Nguyen

Van Ang and Vuong Xuan Tinh (1998), Profit and Poverty in Rural Vietnam, Curzon, p.200-

2001.

24

Ngươi tô chưc nghi lê hang năm la gia ban. Môi hô, ca ngươi Nùng và ca

ngươi Hoa phai góp 10kg thóc. Sô thoc đươc dung đê mua con lơn nhỏ và môt con

gà. Vào ngày lê, các chu hô đêu tâp trung tai rưng câm. Ngoài dân Pô Lung, con co

các hô thuôc ban Đông Dìu (xã Pô Lô) tham gia, bơi trươc đây Đông Dìu và Pô

Lung vôn cùng ban, cùng hơp tac xa. Như vây, dâu sau này hai ban bi chia căt vê

hành chính, song vân thông nhât trong tin ngưỡng và luât tuc.

Tôi đa theo ông Den Sân Sán - Chu tich Hôi nông dân cua ban lên thăm nơi

hang năm diên ra nghi lê thiêng đo. Lân theo con đương dôc quanh co phu ca tâng

dày lá cây khô, chúng tôi lên tơi nơi ây - môt dai đât chi rông chưng 30 m2, có gôc

cây to ma ngươi dân đia phương goi là cây táng lò. Dâu tích cua lân cúng trong

năm 1995 vân còn: chô đăt bêp nâu nương am khoi đen va nhưng mâu tre ghép

thành bàn thơ sau khi cung xong đươc dỡ ra, xêp gon thanh đông. Ông Sán cho

biêt, gà và lơn - lê vât dung đê cúng do moi nhà góp tiên mua, đươc giêt thit tư ban

rôi mang lên đây nâu nương. Thưc cúng chi đươc chê biên thành món luôc. Trên

chiêc bàn cúng ghép bằng tre, ho đăt gà và thu lơn cùng môt bát thit lơn (thit lây tư

môi thư cua con lơn môt it, như it thit vai, thit mông, tim, gan). Cơm cung nâu

bằng gao cua già ban. Các chu hô gia đinh khi tơi đây, môi ngươi mang theo môt

chai rươu, môt the hương va môt năm cơm. Khi cung, gia ban se lây cua môi nhà

vai que hương đê thăp. Trong lơi khân, ngoài câu mong thô thân, ông còn khân câu

ca vua cua dân tôc La Chí phù hô cho dân ban. Lúc này các chu hô đêu thành kính

đưng sau ông.

Cúng xong, moi ngươi ngôi quây quân và già ban nhăc lai nhưng quy ươc cua

ban đê moi nhà ghi nhơ thưc hiên. Trong quy ươc, có môt sô điêu khoan như sau:

Giúp nhau trong tang ma. Ban quy đinh, nêu gia đinh nao co ngươi chêt,

các hô khác phai có trách nhiêm giup đỡ. Khi viêng, môi hô mang đên giúp tang

chu môt con gà nhỏ (5-6 lang), 1 gói bánh dày, 6 ông gao (tương đương 2,5kg), 2

ông đâu tương, 1 chai rươu, 1 bó cui, 1 the hương; ngoai ra, moi ngươi còn tham

gia công viêc nêu đươc phân công. Ban cư ra 3 ngươi chuyên giúp viêc cho tang

chu. Nhưng ngươi đo co nhiêm vu: 1. Đong đêm các thư đươc mang đên phúng

viêng; 2. Chi đao moi ngươi làm nhưng viêc trong đam tang như đao huyêt, khiêng

quan tài, nâu nương; 3. Tô chưc ăn uông. Trong năm 1995, ba ngươi đươc giao

25

nhiêm vu là các anh: Tai Sèo Phin, Lù Sì Bê (ban Pô Lung), va Then La Cheng

(ban Đông Dìu).

Bao vệ nguôn nươc. Cac gia đinh không đươc chăt phá rưng va đôt rây làm

nương ơ nhưng nơi đâu nguôn nươc; không đươc tha trâu, ngưa, dê ơ khu vưc đâu

nguôn hoăc nơi co giêng đao.

Bao vệ ruộng nương. Không đươc đê gia súc phá hoai hoa màu cua ngươi

khác. Nêu đê gia súc phá hoai, phai đên cho ngươi bi mât. Gia súc cua ai phá hoai

hoa màu cua ngươi khác tơi lân thư 3, chu ruông (nương) co quyên đanh chêt con

vât đo. Thit cua con vât se đươc chia làm hai phân: môt nưa cho chu ruông (nương)

và nưa còn lai cho chu gia súc.

Bao vệ rưng. Đây la điêu khoan mơi đươc đưa ra trong mây năm gân đây,

khi các vat rưng tư nhiên dân bi đôn trui và ý thưc sơ hưu vê rưng tư nhân ngay

càng manh. Bên canh câm tư tiên chăt cây ơ rưng ngươi khác, luât tuc còn quy

đinh: không đươc be măng hoăc đê trâu ăn măng cua nha ngươi. Ai vi pham, se

phat 5kg thóc/1 chiêc măng.

Khi nhăc lai nhưng điêu cua luât tuc xong và có thê trao đôi thêm môt sô

công viêc khác (căt cư lai nhưng ngươi điêu hành công viêc trong đam ma, rut kinh

nghiêm nhưng viêc đa lam trong năm trươc), ngươi ta ăn môt bưa cơm công cam.

Thưc ăn đươc đăt lên nhưng tàu lá chuôi trai trên măt đât. Tưng nhóm 7-8 ngươi

ngôi quây quân môt mâm. Ho vưa ăn uông vưa trò chuyên vê gia đinh, lang ban, vê

thơi tiêt, mùa vu. Tóm lai thông qua ngày này, môi quan hê giưa ho càng thăt

chăt hơn.

Như vây, luât tuc đươc nhăc lai vào ngày 30-1 hang năm, đươc moi ngươi

trong ca hai ban Pô Lung va Đông Dìu thưa nhân. Tôi hỏi ông Sán: "Trong nhưng

năm qua, co ai vi pham quy ươc hay không ?’’. Ông cho biêt, quy đinh và mưc

phat như thê song không ai vi pham ca.

Nhưng luât tuc vưa nêu không chi thưc hiên tai ban Pô Lung va Đông Dìu

ma con đươc khẳng đinh ơ pham vi toàn xã Pô Lô. Trươc năm 1982, ban Pô Lung

vân thuôc xã này và ơ Pô Lô hâu hêt chi có dân tôc Nùng sinh sông. Hang năm,

sau khi các ban tô chưc lê cúng tai khu rưng câm cua môi ban, vào ngày 2-2 âm

lich, 5 ban trong xã lai tô chưc cúng ơ khu rưng câm chung. Muc đich cua lê cúng

26

nay cung tương tư như lê cúng ơ ban, song bao trùm pham vi rông hơn. Đên dư,

thương chi có già ban đai diên. Chiu trách nhiêm trong lê cúng là già ban chung

cua 5 ban (trong năm 1995, ngươi đo la ông Tao Lao Khao thuôc xã Pô Lô). Lê vât

cung thương là môt con lơn, do các hô gia đinh gop tiên mua. Theo ngươi già kê

lai, xưa kia năm nao đươc mua, ngươi ta cúng bằng trâu và chu hô cua tât ca các

gia đinh đêu dư. Năm 1994, ngươi ta cung đinh mô trâu đê cúng, song không thưc

hiên đươc. Như vây trong lê cúng này, nhưng quy ươc cua các ban vôn giông nhau

lai đươc khẳng đinh thanh quy ươc chung cua liên ban.

Ban Nà Ngần (xã Bằng Khánh, huyện Lôc Bình - Lang Sơn)

Ban Nà Ngân ơ vi trí trung tâm cua xã Bằng Khánh, các hô gia đinh ơ theo

cum, rai doc ven quôc lô 4. Năm 1996, ban có 53 hô gia đinh, trong đo co 39 hô

ngươi Nùng và 14 hô ngươi Tay. Đây vôn là thôn gôc cua ngươi Nùng (nhóm

Nùng Phàn Sình), còn các hô Tày chi đên xen cư trong mươi năm trơ lai đây.

Ngoài ra, ban con co 4 ngươi Kinh, song toàn phu nư ơ vùng khác vê làm dâu. Tuy

sông gân đương quôc lô, nhưng hoat đông kinh tê cua ban chu yêu là canh tác nông

nghiêp. Ngoài trông lua va cây lương thưc, dân ban còn trông thêm các loai rau

như khoai tây, su hao, cai băp đê bán. Tư khoang năm 1994, môt sô gia đinh

chuyên sang trông dưa vi cây trông này giá tri hơn.

Nà Ngân là ban có tư lâu đơi. Ngươi Nùng ơ đây hâu hêt tư huyên Cao Lôc di

cư vê. Trươc năm 1954, rưng còn nhiêu song hâu hêt rưng quanh ban la vươn rưng

cua hô gia đinh. Vươn rưng có thê do ông cha chiêm hưu tư lâu đơi rôi truyên lai

cho con cháu hoăc mua lai. Rưng ơ Nà Ngân cung như nhiêu làng ban khác tai Lôc

Binh đêu đươc thưa kê. Nguyên tăc thưa kê la chia đêu diên tích cho các con trai,

còn nêu chia hôi thì tính gôc. Cách thưc chia như vây đên nay vân đươc duy trì.

Ban Nà Ngân có luât tuc tư lâu. Xây dưng quy ươc chung do trương ban,

nhưng ngươi già có uy tín và toàn thê chu hô gia đinh. Nôi dung cua cac quy ươc

bao vê hoa mau cung như ơ ban Sao Ha. Quy ươc co điêu câm tha rông trâu bò

trong mùa vu: nêu thây nơi nao căm nêu (dâu hiêu cua đam đât mơi trông cây hay

gieo hat) phai chu y, không đê trâu bo đên gân. Ai đê trâu bò phá hoai hoa màu,

viêc phat cung căn cư vào tưng loai cây trông, mưc đô đang sinh trương cua cây.

27

Đên mùa vu, khi đươc thông báo, các hô phai cư ngươi đê cùng dân ban tu sưa

mương mang, lam lai đâp nươc. Điêu tiêt nươc vào ruông cho các hô thuôc quyên

trương ban. Quy ươc câm không đươc làm bân nguôn nươc ăn cua ban. Rưng cua

các hô gia đinh, ngươi khac không đươc tư tiên chăt phá. Nêu ai thiêu gô làm nhà,

đươc chu cho phép lây cây trong vươn rưng cua ho, chi đươc khai thác vào mùa

khô. Ai lây trôm hôi, bi phat gâp 3 lân. Vơi khu rưng ơ nơi thơ thô thân, ai chăt cây

hoăc đê trâu bò phá cây côi ma năm đo lang bi dich bênh, nhiêu ngươi ôm đau phai

đi mơi thây cung, ngươi ây phai chiu hoàn toàn phí tôn trong cúng bái. Nhưng quy

ươc nêu trên, ngoài viêc đươc nhăc nhơ chung trong toàn ban, khi cúng tai các thó

tỷ (ban có 3 thó tỷ) con đươc moi ngươi nhăc lai.

Do phong trào hơp tác xã ơ đây không phat triên manh, khi hơp lúc tan nên

trong thơi kỳ này, nhưng quy đinh cu vân đươc duy tri. Đên nay, ngươi dân Nà

Ngân còn giư môt sô quy ươc truyên thông trong bao vê rưng và tài nguyên.

28

Tóm tắt nôi dung

Luât tuc, vơi y nghia la tri thưc dân gian vê quan lý công đông đươc sinh ra tư

nôi tai công đông va đươc các thành viên tư nguyên, tư kiêm soát lân nhau trong

quá trình thưc hiên. Ai làm trái luât tuc se bi xư phat hoăc bi công đông lên án, tây

chay. Vơi các dân tôc Tày, Nùng, luât tuc tôn tai dươi dang nhưng quy ươc, liên

quan tơi nhiêu măt đơi sông xã hôi.

Như nhiêu tôc ngươi khác, môi trương vân hành cua luât tuc truyên thông

Tay, Nung thương là công đông dân cư tư nhiên - các làng ban; va đôi khi con ơ

pham vi liên ban. Cư tru chu yêu tai vung thung lung hep cua miên nui Đông Băc

và Viêt Băc, trươc năm 1954, ban cua hai tôc ngươi này không lơn, trung bình chi

trên 20 hô gia đinh. Môi ban có hay không có luât tuc phu thuôc vào thơi gian lâp

ban, quy mô dân sô và môi quan hê xã hôi trong ban. Nôi dung cua luât tuc thương

gôm nhưng điêu khoan bao vê hoa màu, xây dưng hê thông thuy lơi, bao vê nguôn

nươc, giư gìn trât tư an ninh va tương trơ giup đỡ nhau, nhât là trong tang ma. Viêc

vân hành cua luât tuc còn găn vơi hoat đông tin ngưỡng: vào dip cúng thô thân đâu

năm, ngươi ta đêu nhăc lai nhưng quy ươc và thưc hiên quy ươc trươc đông đu các

chu hô gia đình trong công đông. Quy ươc truyên thông thiên vê đê cao trách

nhiêm cua các thành viên và dâu có phat thương hơp lý hơp tình.

Trong thơi kỳ hơp tác xã, viêc bao vê hoa màu, gia súc, tài san cua tâp thê

thuôc trách nhiêm cua hơp tac xa. Thay vi quy ươc truyên thông, hơp tac xa thương

đưa ra cac nôi quy, và viêc xư lý vi pham mang tính chât hành chính. Tuy nhiên,

do cac gia đinh con canh tac thêm nương rây, lam vươn va chăn nuôi gia suc nên

môt sô tâp quán bao vê cây trông, vât nuôi trong truyên thông vân đươc nhân dân

duy trì.

Sau năm 1986 - băt đâu thơi kỳ Đôi Mơi, vơi viêc xác lâp vi trí cua kinh tê hô

gia đinh va vai tro cua thôn ban, tai nhiêu đia phương, luât tuc đang đươc khôi

phuc. Song khi xây dưng quy ươc mơi cân phát huy măt tích cưc cua quy ươc

truyên thông, đo la tinh tư giác (moi ngươi cùng tham gia xây dưng và châp hành),

tính nhân ban và hơp lý (đê cao trách nhiêm, hình phat có lý có tình); han chê măt

yêu cua quy ươc truyên thông - chi tác dung trong pham vi thôn ban, bằng cách

đưa vao quy ươc vân đê bao vê rưng, bao vê nguôn tài nguyên quôc gia nằm trong

khu vưc cua đia phương.