1

PRZESŁUCHIWANIE CUDZOZIEMCÓW W TRAKCIE POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNEGO

POLSKA

Maja TobiaszHelsińska Fundacja Praw Człowieka

Warszawa, Polska9 sierpnia 2011 r.

Raport jest częścią projektu „Praktyki dotyczące przesłuchań: prawne konsekwencje.” finansowanego przez Fundusz Wyszehradzki. Koordynatorem projektu jest Liga Praw Człowieka (The Human Rights League) reprezentująca Słowację; zaś partnerami są: Helsińska Fundacja Praw Człowieka reprezentująca Polskę, Węgierski Komitet Helsiński (The Hungarian Helsinki Committee), Organizacja Pomocy Uchodźcom (The Organization for Aid to Refugees) reprezentująca Czechy oraz Caritas reprezentujący Ukrainę.

2

SPIS TREŚCI

I. ORGANY WŁAŚCIWE DO PRZEPROWADZANIA PRZESŁUCHAŃ CUDZOZIEMCÓW W TRAKCIE POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNEGO ............ 3

a) POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NADANIA STATUSU UCHODŹCY.......................... 3b) POSTĘPOWANIE W URZĘDACH WOJEWÓDZKICH .............................................. 4

II. OGÓLNE ZASADY PRZESŁUCHIWANIA CUDZOZIEMCÓW ................................. 5III. OBECNOŚĆ TŁUMACZA PODCZAS PRZESŁUCHANIA........................................... 6

a) POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NADANIA STATUSU UCHODŹCY.......................... 6b) POSTĘPOWANIE W URZĘDACH WOJEWÓDZKICH .............................................. 7

IV. KWALIFIKACJE TŁUMACZA ......................................................................................... 8a) POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NADANIA STATUSU UCHODŹCY.......................... 8b) POSTĘPOWANIE W URZĘDACH WOJEWÓDZKICH ............................................ 10

V. ZASADY PRACY TŁUMACZA ....................................................................................... 11VI. BEZSTRONNOŚĆ TŁUMACZA ...................................................................................... 11VII.PODEJRZENIE DOKONANIA WADLIWEGO TŁUMACZENIA ............................. 12VIII. PRAWNE KONSEKWENCJE WADLIWEGO TŁUMACZENIA........................ 15

a) PRZESŁUCHIWANY CUDZOZIEMIEC ........................................................................ 15b) TŁUMACZ..................................................................................................................... 15

IX. NIEPRAWIDŁOWE PRZEPROWADZENIE PRZESŁUCHANIA ............................. 16a) BRAK WYSTARCZAJĄCYCH INFORMACJI NA TEMAT PRZESŁUCHANIA....... 16b) POSTAWA URZĘDNIKA PRZEPROWADZAJĄCEGO PRZESŁUCHANIE .......... 18c) PROBLEM TZW. ESKALACJI ZEZNAŃ....................................................................... 19

X. PROTOKÓŁ PRZESŁUCHANIA .................................................................................... 20a) POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NADANIA STATUSU UCHODŹCY........................ 20b) POSTĘPOWANIE W URZĘDACH WOJEWÓDZKICH ............................................ 20

XI. WARUNKI PRZEPROWADZANIA PRZESŁUCHANIA............................................. 20XII.REKOMENDACJE............................................................................................................. 22

3

I. ORGANY WŁAŚCIWE DO PRZEPROWADZANIA PRZESŁUCHAŃCUDZOZIEMCÓW W TRAKCIE POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNEGO

a) POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NADANIA STATUSU UCHODŹCY

Wniosek o nadanie statusu uchodźcy zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem należy złożyć do Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców (dalej: Szef UDSC) za pośrednictwem komendanta oddziału Straży Granicznej lub komendanta placówki Straży Granicznej. W postepowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy Szef UDSC ocenia, czy dany wnioskodawca spełnia przesłanki do nadania mu statusu uchodźcy (art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, dalej: ustawa o ochronie), udzielenia mu ochrony uzupełniającej (art. 15 w zw. z art. 48 ust. 1 ustawy o ochronie) lub zgody na pobyttolerowany (art. 97 ust. 1 w zw. z art. 48 ust. 1 ustawy o ochronie). Zgodnie z treścią art. 53ust. 2 ustawy o ochronie, na decyzję wydaną przez Szefa UDSC przysługuje cudzoziemcowi odwołanie do Rady do Spraw Uchodźców (dalej: RdU). Decyzja wydana przez RdU kończy postępowanie administracyjne (jest to decyzja ostateczna w administracyjnym toku postępowania), jednakże cudzoziemcowi przysługuje na powyższą decyzję skarga do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie. Na wyrok powyższego sądu cudzoziemiec może wnieść skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie. Sądy administracyjne dokonują kontroli zgodności z prawem postępowania administracyjnego przeprowadzonego przez Szefa UDSC i RdU.

Co do zasady przesłuchanie cudzoziemca ubiegającego się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce przeprowadza organ prowadzący postępowanie administracyjne w I instancji tj. Szef UDSC (wyjątki od tej zasady zostały przewidziane w art. 43 ust. 2 ustawy o ochronie). W niektórych przypadkach – po wniesieniu przez cudzoziemca odwołania – RdU przeprowadza dodatkowe przesłuchanie, lecz nie jest ono obligatoryjne. W związku z powyższym przesłuchaniecudzoziemca ubiegającego się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce może nastąpić w każdym czasie podczas całego postępowania administracyjnego. Sądy administracyjne orzekają zaś w oparciu o cały zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, a zatem także na podstawie protokołów przeprowadzonego przesłuchania cudzoziemca.

4

b) POSTĘPOWANIE W URZĘDACH WOJEWÓDZKICH

W postępowaniu o udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony na terytorium RP, zezwolenia na osiedlenie się na terytorium RP czy też zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE organem pierwszej instancji jest właściwy wojewoda1. Powyższe zezwolenia są wydawane cudzoziemcom, jeśli np. posiadają zezwolenie na pracę, prowadzą działalność gospodarczą, zawarli związek małżeński z obywatelem polskim lub studiują w Polsce. Zgodnie z treścią art. 6 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (dalej: ustawa o cudzoziemcach), wszystkie decyzje wydawane w powyższym zakresie przez wojewodę mogą być przedmiotem odwołania do Szefa UDSC. Decyzja wydana przez Szefa UDSC kończy postępowanie administracyjne (jest to decyzja ostateczna w administracyjnym toku postępowania), jednakże cudzoziemcowi przysługuje na powyższą decyzję skarga do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie. Na wyrok powyższego sądu cudzoziemiec może wnieść skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie. Sądy administracyjne dokonują kontroli zgodności z prawem postępowania administracyjnego przeprowadzonego przez właściwego wojewodę i Szefa UDSC.

Co do zasady przesłuchanie cudzoziemca ubiegającego się o udzielenie właściwego zezwolenia na pobyt na terytorium RP przeprowadza organ prowadzący postępowanie administracyjne w I instancji tj. właściwy wojewoda. W niektórych przypadkach – po wniesieniu przez cudzoziemca odwołania – w UDSC zostaje przeprowadzone dodatkowe przesłuchanie, lecz nie jest ono obligatoryjne. Wobec powyższego przesłuchanie cudzoziemca ubiegającego się o udzielenie zezwolenia może nastąpić w każdym czasie podczas całego postępowania administracyjnego. Sądy administracyjne orzekają zaś – tak jak w postępowaniu w sprawie o nadanie statusu uchodźcy – w oparciu o cały zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, a zatem także na podstawie protokołów przesłuchania cudzoziemca przeprowadzonych przez wyżej określone organy administracji.

1 W niniejszym raporcie źródłem informacji dotyczących sposobu przeprowadzania przesłuchań cudzoziemców przez Urzędy Wojewódzkie jest przede wszystkim obserwacja praktyki stosowanej w tym zakresie przez Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie.

5

II. OGÓLNE ZASADY PRZESŁUCHIWANIA CUDZOZIEMCÓW

Problem:Obowiązujące w Polsce prawo ogranicza się obecnie do nałożenia na organy administracji obowiązku przeprowadzenia przesłuchania cudzoziemca (postępowanie w sprawie nadania statusu uchodźcy) lub umożliwienia im takiego przesłuchania (postępowanie w urzędach wojewódzkich), jednak nie reguluje nawet w ogólny sposób zasad przeprowadzania tych przesłuchań. Żaden z organów administracji (tj. Szef UDSC, RdU, Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie – dalej: MUW) nie posługuje się żadnym spisanym regulaminemwewnętrznym określającym sposób i zasady przesłuchiwania cudzoziemców. Urzędnicy, którzy mają przeprowadzać przesłuchania, są zobowiązani do odbycia odpowiedniego szkolenia(UDSC), przeszkolenia przez bardziej doświadczonych kolegów (MUW) lub uczestnictwa w przesłuchaniach początkowo jedynie w roli obserwatora (UDSC, MUW)2. W RdU przesłuchania są przeprowadzane przez członków tego organu, to znaczy – zgodnie z treścią art. 89r ust. 1 ustawy o ochronie – osoby wyróżniające się wiedzą lub doświadczeniem praktycznym w zakresie problematyki uchodźców.

Brak jasno określonych, dostępnych w formie pisemnej zasad postępowania osób uczestniczących w przesłuchaniach odbywających się w wyżej wymienionych organach administracji (tzn. urzędnika przeprowadzającego przesłuchanie, cudzoziemca, tłumacza, pełnomocnika cudzoziemca, psychologa, przedstawiciela UNHCR, itd.) może prowadzić do licznych naruszeń ze strony wszystkich tych podmiotów, które wynikają z niewiedzy co do celów i sposobu przeprowadzenia przesłuchania oraz zakresu praw i obowiązków tych osób. Ponadto, brak pisemnych zasad postępowania podczas przesłuchania zwiększa prawdopodobieństwo bezkarności urzędników odpowiedzialnych za jego przeprowadzenie oraztłumaczy w nim uczestniczących za dokonane naruszenia.

Rozwiązanie:Polski ustawodawca powinien uregulować ogólne zasady przeprowadzania przesłuchańcudzoziemców zarówno w ramach postępowania w sprawie nadania statusu uchodźcy jak i też w ramach postępowania w urzędach wojewódzkich. Przepisy te powinny zwłaszcza określać prawa i obowiązki urzędników przeprowadzających przesłuchania, cudzoziemców, tłumaczy oraz wszystkich innych osób upoważnionych do udziału w takich przesłuchaniach. Organyuprawnione do przeprowadzania przesłuchań cudzoziemców powinny być dodatkowo zobowiązane do opracowania i wdrożenia wewnętrznych regulaminów postępowania, charakteryzujących się dużo większą szczegółowością niż przepisy ustawowe czy też wykonawcze. Powinny być one powszechnie dostępne. Umożliwi to każdemu zainteresowanemu, a w szczególności cudzoziemcowi, który ma być przesłuchany, zapoznanie się z nimi przed przesłuchaniem. Kopia takiego regulaminu postępowania powinna być również wręczana każdemu tłumaczowi, który podejmuje pracę w jednym z wyżej wymienionych organów administracji.

Sprecyzowanie zasad właściwego postępowania podczas przesłuchiwania cudzoziemców nie tylko wpłynie na polepszenie znajomości obowiązujących regulacji wśród cudzoziemców, ale

2 Informacja uzyskana podczas spotkania w UDSC, RdU oraz w MUW ( wszystkie spotkania w ramach projektu odbyły się w marcu 2011 r.).

6

także zdecydowanie ułatwi pracę urzędników przeprowadzających przesłuchania. Będą oni mieć pewność, jak postępować w określonych w regulaminie sytuacjach (np. w kontakcie z osobą płaczącą, zdenerwowaną, przestraszoną, agresywną), jakiej metodologii zadawania pytań użyć3 i jakie pytania muszą być zadane podczas każdego przesłuchania (np. pytanie o ocenę jakości pracy tłumacza). Jeśli zasady postępowania podczas przesłuchania będą jasno sprecyzowane w formie pisemnej i ogólnie dostępne, łatwiejsze będzie również udowodnienie urzędnikowi naruszenia obowiązujących zasad postępowania i pociągnięcie go do odpowiedzialności. Tym samym wprowadzenie powyższych unormowań może doprowadzić do polepszenia jakości pracy urzędników. Ponadto obowiązek przestrzegania wyżej wymienionych zasad wpłynie pozytywnie na jakość dokonywanego podczas przesłuchania tłumaczenia4.

III. OBECNOŚĆ TŁUMACZA PODCZAS PRZESŁUCHANIA

a) POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NADANIA STATUSU UCHODŹCY

Organy administracyjne odpowiedzialne za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania statusu uchodźcy (UDSC, RdU) z urzędu zapewniają pomoc tłumacza podczas przesłuchania. Zgodnie z treścią art. 43 ust. 4 ustawy o ochronie, organ prowadzący postępowanie zapewnia podczas przesłuchania, w razie potrzeby, bezpłatną pomoc tłumacza władającego językiem zrozumiałym dla wnioskodawcy. Cudzoziemiec określa, który język jest dla niego zrozumiały, we wniosku o nadanie statusu uchodźcy, do którego wypełnienia na początku postępowania są zobowiązane wszystkie osoby chcące ubiegać się o nadanie statusu uchodźcy na terytorium RP. Cudzoziemiec jest zobowiązany wskazać w tym wniosku swój język ojczysty oraz znajomość innych języków, jeśli posługuje się nimi biegle (sekcja B, punkt 4 wniosku)5.

1. ProblemCudzoziemcy nie przykładają wystarczającej wagi do deklaracji znajomości języka zawartej we wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Przykładowo obywatele Federacji Rosyjskiej narodowości czeczeńskiej deklarują, że ich językiem ojczystym jest język czeczeński, ale zaznaczają również, iż znają język rosyjski. Następnie podczas przesłuchania w języku rosyjskim cudzoziemiec prosi o przesłuchanie w języku czeczeńskim, gdyż języka rosyjskiego uczył się jedynie przez krótki okres czasu w szkole i w konsekwencji nie rozumie zadawanych w tym języku pytań, co uniemożliwia mu udzielenie precyzyjnych odpowiedzi. Zdarza się również, iż sam tłumacz zauważa podczas przesłuchania, iż cudzoziemiec ma problemy ze zrozumieniem go lub całkiem nie rozumie języka, którego znajomość zadeklarował. W takiej sytuacji, zgodnie z treścią art. 43 ust. 4 ustawy o ochronie, przesłuchanie powinno zostać przerwane, gdyż język przesłuchania nie jest zrozumiały dla wnioskodawcy. Przesłuchanie powinno zostać wobec powyższegoprzełożone do czasu zagwarantowania pomocy tłumacza języka czeczeńskiego. Doprowadza to niepotrzebnego przedłużenia postępowania, jak również do zwiększenia jego kosztów.

3 To pozwoli na stworzenie logicznej struktury przesłuchania.4 Więcej na ten temat: V. Zasady pracy tłumacza oraz IX. Nieprawidłowe przeprowadzenie przesłuchania. 5 Wniosek jest dostępny na stronie internetowej UDSC: http://www.udsc.gov.pl/Formularze,240.html, w sekcji: „Wniosek o nadanie statusu uchodźcy” (wniosek jest sformułowany w trzech językach: polskim, angielskim i rosyjskim).

7

Rozwiązanie:Funkcjonariusze Straży Granicznej, którzy przyjmują od cudzoziemców wnioski o nadaniestatusu uchodźcy, powinni być zobowiązani do informowania wnioskodawcy o istocie i znaczeniu deklaracji znajomości języka zawartej we wniosku. Cudzoziemiec powinien być świadomy, że język, którego znajomość zadeklaruje, może być następnie językiem, w którym będzie odbywać się przesłuchanie. Po uzyskaniu takiej informacji cudzoziemiec jest w stanieocenić, czy posiada wystarczającą znajomość danego języka i nie będzie miał problemów ze zrozumieniem pytań i swobodnym udzieleniem odpowiedzi w tym języku.

2. Problem:Cudzoziemcy ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy w Polsce posługują się różnymi dialektami danego języka. Jest to najbardziej widoczne w przypadku języków angielskiego i francuskiego używanych w państwach afrykańskich. We wniosku o nadanie statusu uchodźcy cudzoziemcy posługujący się dialektami tych języków deklarują znajomość języka francuskiego czy też angielskiego nawet wtedy, gdy używany przez nich dialekt znacznie odbiega od języków używanych odpowiednio we Francji czy w Wielkiej Brytanii. Bardzo często cudzoziemcy nie mają świadomości istnienia tych różnic. Obecnie w stosunku do takich wnioskodawców UDSCjak i RdU korzystają z pomocy tłumaczy języka angielskiego czy francuskiego, jednak nie jest sprawdzany ich poziom znajomości poszczególnych dialektów tych języków6. Może to prowadzić do braku porozumienia między tłumaczem a przesłuchiwanym cudzoziemcem podczas przesłuchania, a tym samym do błędnego lub niedokładnego tłumaczenia.

Rozwiązanie:Każdy urzędnik przeprowadzający przesłuchania jako osoba odpowiedzialna za prawidłowyprzebieg tego etapu postępowania powinien być wyszkolony w zakresie istnienia dialektów języków najczęściej używanych przez wnioskodawców, których zrozumienie może być niemożliwe lub utrudnione dla tłumacza nie znającego tego dialektu. Jeśli wnioskodawcadeklaruje np. znajomość języka francuskiego, a pochodzi z Republiki Kongo, urzędnik odpowiedzialny za przeprowadzenie przesłuchania powinien w pierwszej kolejności poszukać tłumacza znającego dialekt używany w tym kraju. Tylko w sytuacji, gdy znalezienie takiegotłumacza nie jest możliwe lub wiąże się z nieuzasadnionym przedłużeniem postępowania,przesłuchanie powinno zostać przeprowadzone w języku francuskim.

b) POSTĘPOWANIE W URZĘDACH WOJEWÓDZKICH

1. Problem:Zgodnie z treścią obowiązującego prawa Urzędy Wojewódzkie nie są zobowiązane do zapewnienia w trakcie przesłuchania pomocy tłumacza. Przesłuchania odbywają się tylko w języku polskim. Wobec powyższego, jeśli cudzoziemiec nie posiada wystarczającej znajomości języka polskiego, musi sam znaleźć i zatrudnić odpowiedniego tłumacza. W myśl jednak z zasad obowiązujących w MUW tłumaczem nie może być każda osoba wskazana przez cudzoziemca. Z grupy tej zostały wyłączone następujące podmioty: członek rodziny, pełnomocnik, a także osoba, która ma jakikolwiek interes w pozytywnym lub negatywnym rozpatrzeniu sprawy. Niektórzy cudzoziemcy nie posiadają wystarczających środków finansowych, aby móc skorzystać z pomocy profesjonalnego tłumacza. Między innymi z tego powodu często proszą o pomoc w

6 Informacja uzyskana podczas spotkania w UDSC i w RdU.

8

tłumaczeniu przyjaciół a nawet obce osoby (np. przypadkowo spotkane na korytarzu w Urzędzie Wojewódzkim). MUW nie nakłada na tłumaczy przyprowadzanych przez cudzoziemców na przesłuchania obowiązku posiadania określonego poziomu znajomości języka polskiego i języka obcego używanego przez danego cudzoziemca. W praktyce oznacza to, iż osoby dokonujące tłumaczenia w MUW posiadają bardzo zróżnicowany poziom znajomości języka, a takżeumiejętności międzykulturowych czy też znajomości terminologii prawnej. To może prowadzićdo wielu nieporozumień i sprzeczności podczas przesłuchania, czyli w konsekwencji do błędnego tłumaczenia.

Rozwiązanie:Urzędy Wojewódzkie powinny być zobligowane do zapewnienia nieodpłatnej pomocy tłumacza podczas przesłuchania, tak jak UDSC i RdU (zwłaszcza w sytuacji, gdy nie są oni w stanie ponieść kosztów opłacenia pomocy profesjonalnego tłumacza samodzielnie). Cudzoziemcy jednocześnie powinni mieć prawo do skorzystania z usług profesjonalnego tłumacza wybranegoi zatrudnionego przez siebie, jeżeli taka jest ich wola (jeśli nie chcą korzystać z pomocy tłumacza z urzędu).

2. Problem:Cudzoziemcy są powiadamiani o przesłuchaniu w formie wezwania, w którym określona jest data, czas i miejsce przesłuchania. W treści wezwania zawarta jest również informacja, iż przesłuchanie będzie przeprowadzone w języku polskim i jeśli wnioskodawca nie posiada wystarczającej znajomości tego języka, powinien przyprowadzić na przesłuchanie tłumacza. Informacja wysyłana jest tylko w polskiej wersji językowej.

Wielu cudzoziemców ubiegających się w Urzędzie Wojewódzkim o legalizację pobytu na terytorium RP nie zna w ogóle języka polskiego lub nie posługuje się nim w stopniu wystarczającym do zrozumienia treści wezwania. Wobec powyższego często nie rozumieją oniinformacji zawartej w wezwaniu, na skutek czego nie stawiają się w wyznaczonym terminie na przesłuchanie lub przychodzą na nie bez tłumacza.

Rozwiązanie:Wezwania na przesłuchanie powinny być przesyłane w języku, który jest (lub powinien być) zrozumiały dla danego cudzoziemca.

IV. KWALIFIKACJE TŁUMACZA

a) POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NADANIA STATUSU UCHODŹCY

Zgodnie z obowiązującym obecnie prawem jedynym wymogiem w stosunku do kwalifikacjitłumacza w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy jest posługiwanie się językiem zrozumiałym dla cudzoziemca (art. 43 ust. 4 ustawy o ochronie). Oznacza to iż aktualnie ani UDSC ani RdU nie są zobowiązane do wymagania od osoby dokonującej tłumaczeń w tych urzędach określonego poziomu znajomości języka, ukończenia odpowiednich studiów czy też kursów, posiadania umiejętności międzykulturowych, znajomości terminologii prawnej itd. W konsekwencji urzędnik odpowiadający za przeprowadzenie przesłuchania danego cudzoziemca przed wyznaczeniem jego daty zwraca się z prośbą do pozostającego w stosunku umownym z UDSC lub RdU biura tłumaczeń o wyznaczenie tłumacza danego języka do udziału w tym

9

przesłuchaniu7. Żadne dodatkowe wymogi w stosunku do tego tłumacza nie są precyzowane. Co więcej, praktyką stosowaną w UDSC i RdU jest przeprowadzanie tłumaczenia podczas przesłuchania przez samego urzędnika (członka lub pracownika Rady), jeśli zna on język, którym posługuje się wnioskodawca. Wobec powyższego kompetencje osób dokonujących tłumaczenia podczas przesłuchań zarówno w UDSC jak i w RdU są bardzo zróżnicowane.

Nieposiadanie przez osobę dokonującą tłumaczenia w UDSC lub RdU odpowiednich kwalifikacji może prowadzić do braku porozumienia między tłumaczem a przesłuchiwanym cudzoziemcem, powstawania niejasności czy też sprzeczności w zeznaniach, nieprawidłowej interpretacji słów czy też zachowania tego cudzoziemca.

Oczywiste jest, iż osoby dokonujące tłumaczeń w urzędach powinny prezentować jak najwyższy stopień znajomości języka, najlepiej jednak by był on potwierdzony dyplomem ukończenia odpowiednich studiów czy też kursów. Mniej oczywista jest jednak konieczność posiadania przez tłumaczy umiejętności międzykulturowych czy też znajomości terminologii prawnej, dlatego poniżej zostały bardziej szczegółowo opisane właśnie te dwa rodzaje kwalifikacji tłumacza.

1. Problem:Szczególne znaczenie w dokonywaniu dokładnego i prawidłowego tłumaczenia podczas przesłuchania w UDSC i RdU ma posiadanie przez tłumacza odpowiednich umiejętności międzykulturowych. Przykładowo jeżeli tłumacz języka angielskiego zna tylko kulturę i życie mieszkańców Wielkiej Brytanii, a nie ma żadnej wiedzy o mieszkańcach Afryki posługujących się dialektem języka angielskiego, ich kulturze i zwyczajach, może on opacznie zrozumieć nie tylko słowa ale i zachowanie danego cudzoziemca. Jeśli bowiem obywatel Nigerii podczas przesłuchania mówi bardzo głośno, ekspresywnie, to może to być zinterpretowane przez tłumacza, któremu brak wystarczających umiejętności międzykulturowych, jako przejaw agresji. Może to prowadzić do powstania negatywnego stosunku tłumacza do cudzoziemca, a w efekcie nawet do niedokładnego tłumaczenia. W podobnej sytuacji tłumacz, który posiada odpowiednie umiejętności międzykulturowe, wie, że mieszkańcy Nigerii mówią bardzo głośno i ekspresyjnie, nawet w sytuacjach gdy są naprawdę spokojni i pokojowo nastawieni.

Rozwiązanie:Jednym z wymogów podczas zatrudniania tłumaczy w UDSC i RdU powinno być posiadanie odpowiednich umiejętności międzykulturowych lub przynajmniej wykazanie doświadczenia zdobytego w pracy z cudzoziemcami z tzw. państw trzecich. Tłumacze (jak i urzędnicyprzeprowadzający przesłuchania) powinni brać udział w regularnych szkoleniach w zakresie rozwoju umiejętności międzykulturowych potrzebnych w ich pracy. Świadome stosowanie wiedzy o innych kulturach podczas przesłuchania bez wątpienia zapewnia skutecznąkomunikację z ich przedstawicielami.

2. Problem:Brak znajomości terminologii prawnej może również prowadzić do braku porozumienia między tłumaczem a przesłuchiwanym cudzoziemcem, a w konsekwencji do dokonania przez niego błędnej interpretacji słów cudzoziemca. Postępowanie w sprawie nadania statusu uchodźcy jest

7 Informacja uzyskana podczas spotkania w UDSC i RdU.

10

postępowaniem ściśle regulowanym przez przepisy prawa zarówno polskiego jak teżeuropejskiego i międzynarodowego. Przesłanki nadania statusu uchodźcy czy też udzielenia ochrony uzupełniającej lub zgody na pobyt tolerowany są określone w języku prawnym. Tłumacz powinien mieć odpowiednie kompetencje językowe w zakresie terminologii prawnej, aby – w razie konieczności – móc wytłumaczyć cudzoziemcowi znaczenie stosowanych przez przesłuchującego urzędnika terminów lub też przeformułować pytanie8. Problem ten najlepiej ilustruje kwestia rozumienia słowa „prześladowanie”9. Bardzo często podczas przesłuchania zadawane jest pytanie, czy dany cudzoziemiec był prześladowany w kraju pochodzenia. Zdarza się, że cudzoziemiec odpowiada na to pytanie przecząco, mimo że przed zadaniem tego pytania ze szczegółami opisał akty prześladowania, jakich doświadczył w kraju pochodzenia. Świadczy to jednoznacznie o tym, iż nie zrozumiał on słowa „prześladowanie”. W powyższej sytuacji urzędnik przeprowadzający przesłuchanie i tłumacz powinni przybliżyć znaczenie tego słowacudzoziemcowi. Niestety często w takich sytuacjach ani tłumacz ani przesłuchujący urzędnik nie tylko nie tłumaczą cudzoziemcowi znaczenia tego słowa, ale traktują jego stwierdzenie, iż nie był prześladowany w kraju pochodzenia, jako dowód świadczący o jego niskiej wiarygodności ze względu na sprzeczność składanych zeznań.

Rozwiązanie:Tłumacze powinni posiadać dobrą znajomość terminologii prawnej związanej z postępowaniem w sprawie nadania statusu uchodźcy. Powinno to stanowić jedno z podstawowych wymagańprzy ich rekrutacji. Na marginesie należy dodać, iż urzędnicy przeprowadzający przesłuchania w UDSC i RdU powinni być regularnie szkoleni w zakresie sposobów poprawnego sposobu zadawania pytań podczas przesłuchania – tzn. tak by były one zrozumiałe zarówno dla cudzoziemca jak i dla tłumacza.

b) POSTĘPOWANIE W URZĘDACH WOJEWÓDZKICH

Problem:Osoby dokonujące tłumaczeń w MUW posiadają bardzo zróżnicowane zdolności językowe. Wynika to z faktu, iż w urzędzie tym nie jest zapewniona bezpłatna pomoc tłumacza, a ponadto MUW nie nakłada na tłumaczy przyprowadzanych przez cudzoziemców na przesłuchania obowiązku posiadania ani określonego poziomu znajomości języka polskiego i języka obcego używanego przez danego cudzoziemca ani żadnych innych wymogów (poza wyłączeniem określonych podmiotów z możliwości dokonywania tłumaczenia, o czym była mowa powyżej). Słaba znajomość języka polskiego lub obcego czy też brak podstawowych umiejętnościzwiązanych z dokonywaniem prawidłowego tłumaczenia prowadzi do powstawania licznych błędów w tłumaczeniu i sprzeczności zeznań, co może nawet prowadzić do odmowy udzielenia cudzoziemcowi wnioskowanego zezwolenia na pobyt na terytorium RP.

8 Zadaniem zaś urzędnika przesłuchującego cudzoziemców jest zadawanie pytań w sposób zrozumiały dla danego cudzoziemca (inaczej bowiem należy formułować pytania wobec osoby posiadającej wykształcenie wyższe a inaczej wobec osoby niewykształconej). 9 Cudzoziemcowi nadaje się status uchodźcy, jeżeli na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju (art. 13 ust. 1 ustawy o ochronie).

11

Rozwiązanie:Urzędy wojewódzkie powinny być zobligowane do zapewnienia podczas przesłuchań nieodpłatnej pomocy tłumacza, analogicznie jak UDSC i RdU. Tłumacze ci powinni posiadać nie tylko dobrą znajomość języka obcego i języka polskiego, ale powinni również wykazywać doświadczenie w pracy z cudzoziemcami pochodzącymi z tzw. państw trzecich. Powinni takżeposiadać umiejętności międzykulturowe i profesjonalne przygotowanie do pracy w roli tłumacza.

V. ZASADY PRACY TŁUMACZA

Problem:Aktualnie obowiązujące w Polsce prawo reguluje wyłącznie prawa, obowiązki i odpowiedzialność tłumaczy przysięgłych (ustawa z dnia 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego). Udział tłumacza przysięgłego w żadnym z opisywanych w niniejszym raporcie postępowaniu nie jest obligatoryjny. Ani UDSC ani RdU nie przyjęły jako obowiązującego w tych urzędach podręcznika UNHCR z 1995 r. regulującego sposób przesłuchiwania osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy10. Żaden z opisywanych w niniejszym raporcie organów nie stworzył także wewnętrznej regulacji w formie pisemnej określającej zasady prawidłowego tłumaczenia. W efekcie, jeśli dany tłumacz nie jest tłumaczem przysięgłym, nie obowiązują go żadne zasady postępowania (poza odpowiedzialnością karną, o której będzie mowa poniżej).

Nieobowiązywanie w UDSC, RdU i MUW spisanych standardów tłumaczenia, które byłyby wiążące dla wszystkich tłumaczy biorących udział w przesłuchiwaniu cudzoziemców, może prowadzić do wielu nieprawidłowości (np. nieuważne słuchanie, zadawanie własnych pytań, poruszanie kwestii niezwiązanych z zadanym pytaniem, streszczanie wypowiedzi cudzoziemca). Wiele błędów popełnianych przez tłumaczy podczas opisanych w raporcie postępowańadministracyjnych jest bowiem wynikiem braku wiedzy, jak tego typu tłumaczenia powinny być wykonywane, a także nieświadomości konsekwencji dokonania błędnego tłumaczenia.

Rozwiązanie: Organy administracji posiadające kompetencje do przesłuchiwania cudzoziemców powinny stworzyć wewnętrzne regulacje określające prawa, obowiązki i sposób postępowania biorących udział w przesłuchaniu tłumaczy. Regulacje te powinny być ogólnodostępne, abyprzesłuchiwany cudzoziemiec mógł się z nimi zapoznać jeszcze przed przesłuchaniem. Kopia tego uregulowania powinna być również przekazana każdemu tłumaczowi, który zaczyna pracę w danym urzędzie. Sprecyzowanie zasad tłumaczenia z pewnością ułatwi pracę tłumaczy i poprawi jej jakość.

VI. BEZSTRONNOŚĆ TŁUMACZA

Osoba dokonująca tłumaczenia w UDSC, RdU lub MUW powinna być bezstronna, niepodatna na naciski urzędników (np. nalegających, by tłumacz streszczał wypowiedzi cudzoziemca, aby

10 Wysoki Komisarz ds. Uchodźców ONZ, RLD4 - Interviewing Applicants for Refugee Status, 1995, RLD4, dostępne na stronie internetowej: http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/refworld/rwmain?page=search&docid=3ccea3304&skip=0&query=RLD4 [6 sierpnia 2011 r.]

12

jak najszybciej zakończyć przesłuchanie). Bezstronność tłumacza jest gwarancją dokonania prawidłowego tłumaczenia.

Problem:Wpływ na bezstronność tłumacza ma bez wątpienia forma jego zatrudnienia. Jak już zostało wcześniej wspomniane, w UDSC i RdU11 można wyróżnić dwie formy zatrudnienia tłumaczy: tłumacze delegowani do tłumaczenia podczas konkretnego przesłuchania przez pozostające w stosunku umownym z urzędem biuro tłumaczeń oraz tłumacze będący jednocześnie pracownikami danego organu (pracownicy UDSC i RdU lub członkowie RdU12). Problem braku bezstronności może pojawiać się w stosunku do drugiej grupy tłumaczy, to jest w sytuacji, gdy urzędnik przesłuchujący cudzoziemca dokonuje jednocześnie tłumaczenia.

Przed rozpoczęciem przesłuchania urzędnik je przeprowadzający powinien zapoznać się z całą dokumentacją sprawy oraz z sytuacją w kraju pochodzenia danego cudzoziemca. W rezultacie –jeszcze zanim cudzoziemiec zostanie przesłuchany – urzędnik ten ma już pewną opinię, pogląd na sprawę. Może to sprawiać, że dokonane przez niego tłumaczenie nie będzie w pełni obiektywne. Nie można bowiem wykluczyć sytuacji, gdy urzędnik ten, nie zrozumiawszy dokładnie słów przesłuchiwanego cudzoziemca, dopowie sobie ich znaczenie, opierając się na wcześniej zgromadzonym materiale dowodowym (np. treści wniosku o nadanie statusu uchodźcy). Treść protokołu przesłuchania w żadnym wypadku zaś nie powinna być oparta na domniemanej treści wypowiedzi cudzoziemca.

Rozwiązanie:Urzędnik przeprowadzający przesłuchanie nie powinien w żadnym wypadku jednocześnie dokonywać tłumaczenia zeznań cudzoziemca (zastępować tłumacza). Zagwarantuje to poprawność i bezstronność tłumaczenia. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż dobra znajomość języka obcego przez przesłuchującego urzędnika nie będzie mimo to nieprzydatna podczas przesłuchania. Może ona bowiem służyć kontroli poprawności tłumaczenia dokonywanego przez tłumacza13.

VII. PODEJRZENIE DOKONANIA WADLIWEGO TŁUMACZENIA

Zarówno w UDSC, RdU i MUW nie istnieją żadne spisane reguły postępowania w przypadku podejrzenia dokonania błędnego tłumaczenia podczas przesłuchania. Jednakże pracownicy powyższych urzędów deklarują, iż zawsze gdy pojawia się podejrzenie wadliwego tłumaczenia, przesłuchanie jest przerywane14. Po przerwaniu przesłuchania urzędnik ustala, z jakiego powodu tłumaczenie nie jest poprawne (czy decyduje o tym brak odpowiednich kwalifikacji po stronietłumacza albo nieprawidłowy wybór języka używanego podczas przesłuchania), a następnie

11 Kwestia braku bezstronności tłumacza nie dotyczy MUW, gdyż urząd ten nie zapewnia pomocy tłumacza w trakcie przesłuchania. 12 Zgodnie z treścią art. 89r ust. 1 ustawy o ochronie, W skład Rady wchodzi 12 członków powoływanych przez Prezesa Rady Ministrów na pięcioletnią kadencję spośród osób wyróżniających się wiedzą lub doświadczeniem praktycznym w zakresie problematyki uchodźców. Co najmniej połowa członków Rady powinna posiadać wyższe wykształcenie prawnicze.13 patrz: VII. Podejrzenie dokonania wadliwego tłumaczenia, problem 2.14 Informacja uzyskana podczas spotkania w UDSC, RdU i MUW.

13

wyznacza kolejną datę przesłuchania, podczas którego zapewniona jest już pomocodpowiedniego tłumacza.

Powyższa praktyka jest słuszna i powinna być oceniona pozytywnie. Zasada przerywania przesłuchania wobec podejrzenia wadliwego tłumaczenia i reguły dalszego postępowania urzędnika w takiej sytuacji powinny być jednak spisane i umieszczone w wewnętrznej regulacji każdego z organów administracji dotyczącej sposobu przeprowadzania przesłuchania, o której była mowa na początku niniejszego raportu15. Ponadto, urzędnicy przeprowadzający przesłuchania powinni być regularnie szkoleni, jak skutecznie rozpoznawać błędne tłumaczenie. Gdy przesłuchujący urzędnik zna język, w którym przeprowadzane jest przesłuchiwanie, z łatwością zidentyfikuje on wady tłumaczenia. Problem pojawia się jednak, gdy język przesłuchania jest językiem nieznanym urzędnikowi. Wtedy konieczna staje się uważna obserwacja sposobu dokonywania tłumaczenia i wychwycenie sygnałów świadczących o jego wadliwości (np. streszczanie wypowiedzi cudzoziemca, mowa ciała cudzoziemca świadcząca o niezrozumieniu pytań itd.).

Jeśli już po przeprowadzeniu przesłuchania urzędnik (zarówno organu I jak i II instancji) zacznie podejrzewać, iż przesłuchanie zostało przeprowadzone wadliwe, może on wyznaczyć kolejne przesłuchanie danego cudzoziemca w celu wyjaśnienia wszelkich wątpliwości.

Wobec stwierdzenia przez organ II instancji, iż tłumaczenie podczas przesłuchania przeprowadzonego przez organ I instancji było lub mogło być wadliwe, decyzja organu I instancji może zostać uchylona w całości lub w części, a sprawa może zostać przekazana organowi I instancji do ponownego rozpatrzenia (art. 138 § 2 Kodeksu Postępowania Administracyjnego, dalej: KPA). Jeżeli w sprawie została już wydana decyzja ostateczna, może być ona w każdym czasie uchylona lub zmieniona przez organ administracji publicznej, który ją wydał, lub przez organ wyższego stopnia, jeśli przemawia za tym interes społeczny i słuszny interes strony (art. 154 § 1 KPA).

1. Problem: Wyżej wymienione sposoby postępowania stanowią możliwość reakcji na błędne tłumaczenie, którymi może się posłużyć jedynie urzędnik organu I lub II instancji. W obecnym stanie prawnym nie przewidziano skutecznego mechanizmu, który pozwalałby przesłuchiwanemu cudzoziemcowi na taką reakcję. Co prawda, wnioskodawca ma prawo wyrażenia opinii na temat jakości i poprawności dokonanego tłumaczenia podczas przesłuchania. Często jednak nie ma on świadomości, że takie prawo mu przysługuje16. Po przesłuchaniu cudzoziemiec jest pytany, czyma jakiekolwiek uwagi co do dokonanego tłumaczenia. Należy jednak zwrócić uwagę, że zarówno powyższe pytanie jak i odpowiedź cudzoziemca są tłumaczone przez tą samą osobę, której pracę cudzoziemiec ma ocenić. Stwarza to ryzyko manipulacji, w sytuacji gdy cudzoziemiec wyraża negatywną ocenę, a tłumacz pragnie ją zataić przed urzędnikiem (pracodawcą). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż aktualnie, jeśli cudzoziemiec już po przeprowadzeniu przesłuchania informuje o wadliwości tłumaczenia (np. w liście skierowanym do urzędu lub w treści odwołania od negatywnej decyzji organu I instancji), to jego oświadczenia są traktowane przez organy administracji jako próba manipulacji zebranym

15 Patrz: II. Ogólne zasady przesłuchiwania cudzoziemców.16 patrz: IX. Nieprawidłowe przeprowadzenie przesłuchania, pkt a.

14

materiałem dowodowym i chęć wprowadzenia w błąd polskich organów władzy. Nie można zatem uznać, iż obecnie obowiązujący mechanizm oceny pracy tłumacza przez przesłuchiwanego cudzoziemca jest skuteczny.

Rozwiązanie: Cudzoziemiec przesłuchiwany w UDSC, RdU i MUW powinien mieć możliwość skutecznego wyrażenia opinii o dokonanym podczas przesłuchania tłumaczeniu. Nie jest to możliwe, gdy ten sam tłumacz musi przetłumaczyć urzędnikowi, jak cudzoziemiec ocenia jego pracę. Tym samym konieczne jest wypracowanie przez powyższe urzędy innych mechanizmów oceny tłumaczenia.Przykładowo, cudzoziemiec może po zakończeniu przesłuchania spisywać swoje uwagi co do jakości tłumaczenia. Pismo to powinno być załączane do akt sprawy jako dowód na poprawność lub wadliwość przesłuchania. Można również umożliwić cudzoziemcowi pisemne wypowiedzenie się o do jakości tłumaczenia np. w ciągu 7 dni od daty przesłuchania. By jednak prawo to było przez cudzoziemców wykorzystywane, powinni oni być o nim informowani przed i po przesłuchaniu. Konieczne jest wprowadzenie odpowiedniej regulacji w wyżej określonym zakresie.

2. Problem:Cudzoziemiec, który uświadamia sobie, iż tłumaczenie zostało błędnie dokonane, nie ma żadnej możliwości, by to udowodnić. Podczas przesłuchania cudzoziemiec może protestować, jeślipodejrzewa, że tłumaczenie jest niepoprawne. Jednakże, jeśli przesłuchujący go urzędnik nie zna języka, w którym odbywa się przesłuchanie, to nie jest on w stanie sprawdzić, czy błędy w tłumaczeniu rzeczywiście miały miejsce, czy może protest cudzoziemca wynika jedynie z chęci przedłużenia postępowania lub zmiany swoich oświadczeń. Również po przesłuchaniu, nawet jeśli cudzoziemiec ma wątpliwości co do jakości tłumaczenia (np. po uważnym przeczytaniu protokołu przesłuchania lub zapoznaniu się z treścią decyzji negatywnej w jego sprawie), to nie ma żadnej możliwości udowodnienia, iż doszło do wadliwego tłumaczenia.

Rozwiązanie: Każde przesłuchanie powinno być nagrywane przynajmniej przy pomocy sprzętu rejestrującego dźwięk. Obecnie polskie prawo przewiduje taką możliwość w postępowaniu w sprawie nadania statusu uchodźcy. Zgodnie z treścią art. 43 ust. 5 ustawy o ochronie, organ prowadzący postępowanie może utrwalić przebieg przesłuchania za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, jeżeli wnioskodawca został o tym poinformowany i względy techniczne nie stoją temu na przeszkodzie. Aktualnie przesłuchania nie są jednak nagrywane ani w UDSC ani w RdU z powodów technicznych tj. ze względu na brak odpowiedniego sprzętu.

Warto jednak zauważyć, iż zakup powyższego sprzętu nie tylko wpłynie na poprawę sytuacjiprzesłuchiwanych cudzoziemców, którzy będą mogli na każdym etapie postępowania skutecznie udowodnić wadliwość tłumaczenia, ale także przyniesie korzyści polskim organom władzy. Przyjęcie jako obligatoryjnej zasady nagrywania przesłuchań przyczyniłaby się do wykrywania przestępstw. Organom administracji znane są bowiem sytuacje, gdy tłumacz proponował przesłuchiwanemu cudzoziemcowi w trakcie przesłuchania – za odpowiednią zapłatą – korzystne dla tego cudzoziemca przedstawienie powodów ubiegania się przez niego o nadanie statusu uchodźcy (w taki sposób, by były one zbieżne z przesłankami nadania statusu uchodźcy określonymi w Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźcy z 1951 r.). Nagranie przesłuchania i późniejsze przetłumaczenie słów tłumacza i cudzoziemca przez drugiego

15

tłumacza (w razie powstania wątpliwości co do poprawności tłumaczenia) pozwoliłoby na wyeliminowanie takich nieuczciwych tłumaczy z grona osób zatrudnianych przez urzędy. Ponadto, nagranie może stanowić dowód na poprawność przeprowadzonego przesłuchania lub tłumaczenia, w sytuacji gdy cudzoziemiec bezpodstawnie oskarża urzędnika przeprowadzającego przesłuchanie lub tłumacza o nieprawidłowe zachowanie. Nagrywanie przebiegu przesłuchania poprawi również jakość postępowania administracyjnego. Biorąc pod uwagę fakt, iż każde nieprofesjonalne zachowanie może być w każdej chwili ujawnione poprzez odtworzenie nagrania, należy domniemywać, iż zarówno urzędnicy przeprowadzający przesłuchanie jak i tłumacze będą bardziej zdeterminowani, by unikać jakichkolwiek nieprawidłowości podczas przesłuchania.

VIII. PRAWNE KONSEKWENCJE WADLIWEGO TŁUMACZENIA

a) PRZESŁUCHIWANY CUDZOZIEMIEC

W większości przypadków dokonanie wadliwego tłumaczenia oświadczeń cudzoziemca możeprowadzić do wydania przez organy administracji decyzji o odmowie udzielenia ochrony na terytorium RP lub wnioskowanego zezwolenia. W konsekwencji może to się również przyczynić do wydalenia danego cudzoziemca z terytorium Polski. Każda nieścisłość, sprzeczne zeznania, niejasności, a nawet ogólnikowość stwierdzeń przesłuchiwanego cudzoziemca są interpretowane na jego niekorzyść i podważają jego wiarygodność. Cudzoziemcy często powtarzają, iż powyższe nieścisłości są wynikiem błędów podczas tłumaczenia, i twierdzą, iż nigdy nie wypowiedzieli słów zapisanych w protokole przesłuchania. Jak już zostało wcześniejpodkreślone, udowodnienie, iż to tłumacz popełnił błąd i to on jest odpowiedzialny za nieścisłości, a nie cudzoziemiec, jest obecnie znacznie utrudnione.

b) TŁUMACZ

Odpowiedzialność prawna tłumacza została uregulowana w art. 233 § 4 Kodeksu Karnego (dalej: KK). Zgodnie z treścią tego przepisu, kto, jako tłumacz, przedstawia fałszywą opinię lub tłumaczenie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jednakże zgodnie z § 5 tego przepisu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli fałszywe tłumaczenie dotyczy okoliczności nie mogących mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy lub sprawca dobrowolnie sprostuje fałszywe tłumaczenie, zanim nastąpi, chociażby nieprawomocne, rozstrzygnięcie sprawy.

Tłumacze przysięgli podlegają ponadto odpowiedzialności zawodowej zgodnie z treścią art. 21 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego. Nie wszyscy jednak tłumacze świadczący usługi podczas przesłuchań odbywających się w UDSC, RdU i MUW są tłumaczami przysięgłymi.

16

IX. NIEPRAWIDŁOWE PRZEPROWADZENIE PRZESŁUCHANIA

a) BRAK WYSTARCZAJĄCYCH INFORMACJI NA TEMAT PRZESŁUCHANIA

Cudzoziemcy nie są świadomi swoich praw i obowiązków, jakie przysługują im podczas przesłuchania. Tymczasem zgodnie z treścią art. 8 KPA, organy administracji publicznej prowadzą postępowanie w sposób budzący zaufanie jego uczestników do władzy publicznej.Ponadto zgodnie z treścią art. 9 KPA, organy administracji publicznej są obowiązane do należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania administracyjnego. Organy czuwają nad tym, aby strony i inne osoby uczestniczące w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, i w tym celu udzielają im niezbędnych wyjaśnień i wskazówek.

Również w ustawach szczegółowych dotyczących cudzoziemców uregulowano obowiązki informacyjne organów administracji. Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o cudzoziemcach, organy prowadzące postępowania w sprawach o wydanie lub przedłużenie wizy, udzielenie zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zwanego dalej "zezwoleniem na pobyt rezydenta długoterminowego WE", oraz o wydalenie z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pouczają cudzoziemca w języku dla niego zrozumiałym o zasadach i trybie postępowania oraz o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach. Obowiązki organów odpowiedzialnych za przeprowadzenie postępowania w sprawie nadania statusu uchodźcy są bardziej szczegółowo opisane. Zgodnie z treścią art. 29 ust. 1 pkt 6 ustawy o ochronie, właściwy organ informuje wnioskodawcę, w języku dla niego zrozumiałym, o zasadach i trybie postępowania w sprawie nadania statusu uchodźcy, przysługujących mu prawach, ciążących na nim obowiązkach i skutkach prawnych ich niewykonania, możliwości wyrażenia zgody na udzielanie przedstawicielowi Urzędu Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców informacji o przebiegu postępowania oraz przeglądanie akt sprawy i sporządzanie z nich notatek i odpisów, oraz o organizacjach, do których zadań statutowych należą sprawy uchodźców.

1. Problem:Obecnie nie obowiązuje jednak żadna szczegółowa regulacja precyzująca, jakie dokładnie informacje powinien otrzymać każdy cudzoziemiec przed rozpoczęciem przesłuchania. Urzędnicy przeprowadzający przesłuchanie nie są zobligowani do przekazania przed rozpoczęciem przesłuchania odpowiednich informacji (wiążą ich jedynie powyższe, bardzo ogólnie sformułowane przepisy prawa). Jedyną informacją, która obligatoryjnie jest przekazywana cudzoziemcowi na początku przesłuchania, jest pouczenie, iż jest on zobowiązany do mówienia prawdy, gdyż w przeciwnym razie może być pociągnięty do odpowiedzialnościkarnej. W konsekwencji treść informacji przekazywanych cudzoziemcowi na początku przesłuchania jest bardzo zróżnicowana (jest zależna od tego, kto przeprowadza przesłuchanie).

Brak informacji na temat praw i obowiązków przesłuchiwanego cudzoziemca może prowadzić do licznych problemów podczas przesłuchania. Często cudzoziemcy nie mają nawet podstawowej wiedzy w tym zakresie. Na przykład, cudzoziemcy zgłaszający się do Helsińskiej

17

Fundacji Praw Człowieka przyznają, iż nie wiedzieli, że mogą poprosić o przerwę w przesłuchaniu. Nawet gdy pilnie potrzebowali skorzystać z toalety, czekali na zakończenieprzesłuchania. W rezultacie, przez ostatnią godzinę przesłuchania nie potrafili się skoncentrować na zadawanych pytaniach.

Rozwiązanie: Obowiązek przekazania przez urzędnika ściśle określonych informacji cudzoziemcowi przed rozpoczęciem jego przesłuchania powinien wynikać z treści wewnętrznej regulacji dotyczącej sposobu przesłuchiwania cudzoziemców obowiązującej w każdym z urzędów opisanych w niniejszym raporcie17. Każdy cudzoziemiec powinien otrzymać taki sam zestaw informacji. Jednocześnie informacje te powinny być dostosowane do cech danego cudzoziemca (np.informacja przekazywana małoletniemu będzie różniła się od tej przekazywanej osobie dorosłej). Cudzoziemiec powinien otrzymać informacje dotyczące jego praw i obowiązków, a zwłaszcza powinien być poinformowany, że przysługuje mu prawo do przerwy oraz że może on poprosić o szklankę wody.

2. Problem: Jedynym źródłem informacji dla cudzoziemców na temat przesłuchania mającego miejsce w trakcie postępowania w sprawie nadania statusu uchodźcy jest wysyłana do wszystkich wnioskodawców wraz z wezwaniem na przesłuchanie18 broszura „Informacja dla osób, które otrzymały wezwanie na przesłuchanie w sprawie przyznania statusu uchodźcy”19. Zawiera onajedynie podstawowe informacje na temat przesłuchania tj. stwierdzenie, iż „Zasadą jest, że z każdą osobą, która złożyła wniosek o nadanie statusu uchodźcy - wnioskodawcą, przeprowadzana jest rozmowa (przesłuchanie)”, „Wszystkie informacje przekazane przez wnioskodawcę w trakcie postępowania, także w czasie wywiadu statusowego, są poufne i są chronione przez polskie prawo.” oraz „Wnioskodawca ma obowiązek podać podczas przesłuchania wszystkie informacje, które będą potrzebne do rozpatrzenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy. Udzielanie szczegółowych odpowiedzi na zadawane pytania jest korzystne dla wnioskodawcy. Wnioskodawca ma również obowiązek przekazać posiadane dowody (np. dokumenty, zaświadczenia, kasety VHS itd.), które potwierdzają informacje podane we wniosku o nadanie statusu uchodźcy”. Ponadto w informacji zaznaczono, iż „Informacje podane podczas przesłuchania oraz udostępnione dowody są bardzo ważne dla rozpatrzenia wniosku o nadanie statusu uchodźcy”, określono, jak należy postępować, gdy po przeprowadzeniu przesłuchania pojawią się nowe, ważne okoliczności w sprawie albo nowe dowody, oraz poinformowano o formie zakończenia postępowania.

Powyższą praktykę wysyłania wraz z wezwaniem na przesłuchanie do każdego wnioskodawcy odpowiednich informacji w języku dla niego zrozumiałym dotyczących przesłuchania należy ocenić pozytywnie i co do zasady można ją zarekomendować urzędom wojewódzkim. Broszura wysyłana przez UDSC jest jednak niekompletna. Nie wspomniano w niej m.in. o prawie żądania zmiany tłumacza czy prawie zmiany języka przesłuchania, jeśli jest on niezrozumiały dla

17 Patrz: II. Ogólne zasady przesłuchiwania cudzoziemców.18 Informacja jest wysyłana w 8 wersjach językowych: polskiej, angielskiej, rosyjskiej, francuskiej, arabskiej, armeńskiej i wietnamskiej (informacja uzyskana podczas spotkania w UDSC). 19 Informacja dostępna jest także na stronie internetowej UDSC w języku polskim (http://www.udsc.gov.pl/Przesluchanie,1361.html), w języku rosyjskim oraz w języku angielskim.

18

cudzoziemca. Ponadto warto zaznaczyć, że obecnie w wezwaniu na przesłuchanie nie określa się języka, w jakim będzie przeprowadzone przesłuchanie.

Brak wiedzy wśród przesłuchiwanych cudzoziemców na temat zasad obowiązujących podczas przesłuchania może prowadzić do licznych problemów. Przykładowo, aktualnie cudzoziemiecprzed rozpoczęciem przesłuchania musi podpisać zgodę na przesłuchanie w danym języku. Jeśli po przesłuchaniu wnioskodawca stwierdza, iż język użyty podczas przesłuchania był dla niego niezrozumiały, urzędnicy oznajmiają, iż sam zainteresowany zgodził się na przesłuchanie w tymjęzyku. Skoro zatem na samym początku nie zakwestionował języka przesłuchania, to znaczy, że język ten został prawidłowo wybrany. W praktyce jednak wielu cudzoziemców nie ma świadomości, że ma prawo protestować przeciwko dokonanemu wyborowi języka.

Rozwiązanie: Do treści „Informacji dla osób, które otrzymały wezwanie na przesłuchanie w sprawie przyznania statusu uchodźcy” powinny zostać dodane informacje dotyczące tłumaczenia podczas przesłuchania, a w szczególności powinno zostać określone co następuje: Informacja o języku, w którym ma się odbyć przesłuchanie danego cudzoziemca, Prawo do zmiany języka przesłuchania, jeśli nie jest on dla cudzoziemca zrozumiały, Prawo do odmowy podpisania zgody na przesłuchanie w danym języku, Prawo do zmiany tłumacza podczas przesłuchania, jeżeli tłumacz nie jest obiektywny, omija pewne fakty, nie tłumaczy słów cudzoziemca w sposób dokładny itd.O posiadaniu powyższych praw powinien zostać ponadto poinformowany przez urzędnika każdy cudzoziemiec przed rozpoczęciem przesłuchania (patrz: problem 1).

Zwiększenie świadomości cudzoziemca co do przysługujących mu podczas przesłuchania praw wpłynie na zmniejszenie liczby skarg na wybór języka przesłuchania i poprawi jakość tłumaczenia.

b) POSTAWA URZĘDNIKA PRZEPROWADZAJĄCEGO PRZESŁUCHANIE

Problem:Cudzoziemcy zgłaszający się do Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka często informują, iż podczas przesłuchania urzędnicy byli nieuważni, okazywali znudzenie i brak zainteresowania opowieścią cudzoziemca, a także zmierzali do jak najszybszego zakończenia przesłuchania (np. często przerywając cudzoziemcowi, mówiąc, żeby się streszczał itd.). Powyższy brak należytej staranności podczas wykonywania obowiązków służbowych może prowadzić np. do pominięcia przez cudzoziemca istotnych szczegółów dotyczących prześladowania go w kraju pochodzenia. Jeśli zaś cudzoziemiec będzie chciał o nich wspomnieć już po zakończeniu przesłuchania, informacje te będą postrzegane przez organy administracji jako nieprawdziwe, zmyślone na potrzeby postępowania w celu wprowadzenia ich w błąd.

Rozwiązanie:Każde przesłuchanie powinno być nagrywane co najmniej przy pomocy sprzętu rejestrującego dźwięk. Nagrywanie przesłuchań wpłynie na poprawę ich jakości, jako że każde nieprawidłowe zachowanie urzędnika przeprowadzającego przesłuchanie będzie mogło być z łatwością wykryte, a pracownik pociągnięty do odpowiedzialności. Czas trwania przesłuchania powinien być

19

ustalony w taki sposób, by urzędnik przeprowadzający przesłuchanie miał odpowiednią ilość czasu na wysłuchanie historii cudzoziemca w całości.

c) PROBLEM TZW. ESKALACJI ZEZNAŃ

Szef UDSC i RdU wyrażają w niektórych decyzjach pogląd, że oświadczenia cudzoziemca zawarte we wniosku o nadanie statusu uchodźcy są bardziej wiarygodne niż jego zeznania złożone podczas przesłuchania przeprowadzonego w UDSC lub siedzibie RdU. Organy te podkreślają, iż zeznania składane podczas wypełniania wniosku o nadanie statusu uchodźcy są spontaniczne, co zwiększa ich wiarygodność. W związku z powyższym zdaniem tych organów informacje, które zostały pominięte przez cudzoziemca podczas składania wniosku o nadanie statusu uchodźcy, są nieprawdziwe, wymyślone na potrzeby postępowania tylko po to, by wprowadzić organy administracji w błąd. UDSC i RdU określają powyższą sytuację jako „eskalację zeznań”.

Powyższa ocena wiarygodności zeznań cudzoziemca w zależności od momentu ich złożenia jest nieprawidłowa, gdyż nie bierze pod uwagę realiów składania wniosku o nadanie statusu uchodźcy w Polsce. Wiele wniosków składanych jest w jednostkach Straży Granicznej znajdujących się na granicy RP, szczególnie w Terespolu, a także w Warszawie. Czasami napływ cudzoziemców składających wniosek o nadanie statusu uchodźcy w Polsce jest bardzo duży, wobec czego funkcjonariusze Straży Granicznej nie mają wystarczająco dużo czasu, by dokładnie zająć się każdym wnioskodawcą. W przypadku bardzo dużego napływu uchodźców proszeni są oni o spisanie na kartce papieru, jakie są powody ubiegania się przez nich o status uchodźcy w Polsce. Kartka ta jest tłumaczona i załączana do wniosku o status. Funkcjonariusze Straży Granicznej nie są zobowiązani do informowania cudzoziemców o istocie składanych przez nich na granicy oświadczeń. Co do zasady nie poucza się ich, że mają obowiązek szczegółowo przedstawić powody ubiegania się o ochronę w Polsce, że nie powinni pomijać żadnego dowodu, zdarzenia, które świadczy o ich prześladowaniu w kraju pochodzenia, bo może to być wykorzystane przeciwko nim. Co więcej, warto zwrócić uwagę na fakt, iż cudzoziemcy składający wniosek o nadanie statusu uchodźcy w jednostce SG znajdującej się na granicy są przeważnie zmęczeni po podróży, zdenerwowani, zestresowani, a czasami nawet chorzy. Te wszystkie czynniki mogą znacznie wpłynąć na jakość i dokładność składanych przez nich zeznań.

Biorąc pod uwagę powyższe uwagi, należy wskazać, iż Szef UDSC i RdU powinni zaprzestać interpretowania zeznań składanych podczas wypełniania wniosku o nadanie statusu uchodźcy jako oświadczeń bardziej wiarygodnych niż te złożone podczas przesłuchania w UDSC lub siedzibie RdU. Organy administracji powinny bowiem uwzględniać wszystkie wyżej wymienione czynniki, które mogą znacznie wpływać na jakość i dokładność składanych przez cudzoziemca zeznań.

20

X. PROTOKÓŁ PRZESŁUCHANIA

a) POSTĘPOWANIE W SPRAWIE NADANIA STATUSU UCHODŹCY

Zgodnie z treścią art. 43 ust. 1 ustawy o ochronie, organ prowadzący postępowanie przesłuchuje wnioskodawcę w celu wyjaśnienia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy oraz przekazuje mu kopię protokołu przesłuchania. Cudzoziemiec ma prawo otrzymać taką kopię nieodpłatnie.

Problem:W UDSC i RdU nie wprowadzono obowiązku sporządzania protokołów przesłuchania na komputerze. W związku z powyższym urzędnicy cześć protokołów sporządzają odręcznie, zwłaszcza w UDSC. Czytelność protokołów jest zatem zróżnicowana.

Rozwiązanie:Wszystkie protokoły przesłuchania powinny być sporządzane na komputerze.

b) POSTĘPOWANIE W URZĘDACH WOJEWÓDZKICH

Problem: Zgodnie z aktualnie obowiązującym prawem, Urzędy Wojewódzkie nie są zobowiązane dowydania cudzoziemcowi kopii protokołu jego przesłuchania. W MUW istnieje możliwość otrzymania tej kopii, ale cudzoziemiec musi przedstawić pisemne uzasadnienie prośby o kopię i za nią zapłacić. Warto jednak podkreślić, iż cudzoziemiec ma prawo na każdym etapie postępowania zapoznać się z materiałem dowodowym zgromadzonym w sprawie, w tym z protokołem przesłuchania. Może zatem zrobić zdjęcia zebranej dokumentacji bez dodatkowych kosztów.

Protokoły są sporządzane w MUW odręcznie bądź na komputerze.

Rozwiązanie: Urzędy Wojewódzkie powinny być zobowiązane do nieodpłatnego wydawania kopii protokołu przesłuchania cudzoziemcom bez obowiązku przedstawienia uzasadnienia potrzeby posiadania takiej kopii.

Wszystkie protokoły przesłuchania powinny być sporządzane na komputerze.

XI. WARUNKI PRZEPROWADZANIA PRZESŁUCHANIA

1. Problem i rozwiązanie:Zarówno w UDSC jak i w siedzibie RdU przesłuchania są przeprowadzane w oddzielnych pokojach. W siedzibie RdU pokój, w którym odbywają się przesłuchania, jest wyposażony w szklaną ścianę oddzielającą przesłuchującego urzędnika i tłumacza od cudzoziemca. W praktyce jednak niektórzy przesłuchujący urzędnicy nie korzystają z możliwości oddzielenia od

21

cudzoziemca20. Takie rozwiązanie należy ocenić pozytywne. Ściana ze szkła powinna zostaćusunięta jako tworząca sztuczne bariery w komunikacji.

2. Problem:W MUW przesłuchania są przeprowadzane w dwóch salach. W każdej z nich równocześnie mogą mieć miejsce cztery przesłuchania. Poszczególne stanowiska są oddzielone jedynie ścianką działową. Podczas przesłuchania cudzoziemiec może usłyszeć zarówno pytania jak i odpowiedzi innego przesłuchiwanego cudzoziemca. Opisane warunki mogą mieć negatywny wpływ na jakość przesłuchania, ponieważ cudzoziemiec może być zdekoncentrowany, co może w konsekwencji prowadzić do pomyłek, niejasności czy też sprzeczności w treści protokołu przesłuchania. W powyższych warunkach złożenie wyczerpujących i rzetelnych wyjaśnień w sprawie jest bardzo utrudnione. Ponadto, należy zaznaczyć, iż w obecności osób trzecichprzesłuchiwany cudzoziemiec jest zmuszony do wyjawiania nawet najbardziej intymnych szczegółów swojego życia (szczególnie w sprawach związanych z ubieganiem się o legalizację pobytu na terytorium RP na podstawie zawarcia związku małżeńskiego z obywatelem polskim).

Rozwiązanie: MUW powinien zagwarantować cudzoziemcom odpowiednie warunki podczas przesłuchania,tzn. zapewniające swobodę wypowiedzi i poszanowanie prawa do prywatności Przesłuchanie powinno odbywać się w oddzielnej sali jedynie w obecności przesłuchującego urzędnika i tłumacza.

20 Informacja uzyskana podczas spotkania w RdU.

22

XII. REKOMENDACJE

Należy zarekomendować następujące rozwiązania:

Organy władzy ustawodawczej powinny:1. uregulować ogólne zasady przeprowadzania przesłuchań w UDSC, RdU i MUW dotyczące zwłaszcza praw i obowiązków wszystkich podmiotów biorących udział w przesłuchaniu, a mianowicie przesłuchiwanego cudzoziemca, tłumacza, urzędnika przeprowadzającego przesłuchanie oraz każdej innej osoby upoważnionej do udziału w przesłuchaniu,2. wprowadzić do ustawy o cudzoziemcach przepis, na mocy którego zostanie zapewniona nieodpłatna pomoc profesjonalnego tłumacza podczas przesłuchania w urzędach wojewódzkich,3. stworzyć skuteczny mechanizm prawny oceny tłumaczenia dokonanego podczas przesłuchania cudzoziemca w UDSC, RdU i MUW,4. wprowadzić do ustawy o cudzoziemcach przepis, na mocy którego cudzoziemiec przesłuchiwany w urzędzie wojewódzkim miałby możliwość otrzymania kopii protokołuprzesłuchania, nieodpłatnie i bez obowiązku uzasadniania potrzeby posiadania tej kopii,5. umożliwić nagrywanie przebiegu przesłuchania przy pomocy sprzęty rejestrującego dźwięk lub obraz przez Urzędy Wojewódzkie poprzez wprowadzenie do ustawy o cudzoziemcach odpowiedniej regulacji.

UDSC, RdU i MUW powinny:1. stworzyć i wdrożyć wewnętrzne regulaminy przeprowadzania przesłuchania cudzoziemców precyzujące zasady i sposób postępowania podmiotów biorących udział w przesłuchaniu, 2. stworzyć i wdrożyć wewnętrze regulaminy tłumaczenia podczas przesłuchania, 3. nagrywać przebieg przesłuchania przynajmniej przy pomocy sprzętu rejestrującego dźwięk,4. sprecyzować w wewnętrznych regulaminach, jakie informacje powinny być przekazywane cudzoziemcowi przez przesłuchującego go urzędnika na początku przesłuchania,5. planować czas przesłuchania w taki sposób, by cudzoziemiec mógł złożyć wyczerpujące i pełne zeznania, 6. sporządzać protokoły przesłuchania na komputerze.

UDSC i RdU powinny:1. organizować cykliczne szkolenia urzędników przeprowadzających przesłuchania obejmujących problematykę:

istnienia dialektów danego języka i ich zrozumiałości dla tłumaczy danego języka, rozwoju umiejętności międzykulturowych, znajomości terminologii prawnej.

2. organizować cykliczne szkolenia tłumaczy w dziedzinie: umiejętności międzykulturowych i terminologii prawnej.

23

3. przeprowadzać przesłuchania w zrozumiałym dla cudzoziemca dialekcie danego języka, chyba że jest to niemożliwe lub powoduje nieuzasadnioną zwłokę w przeprowadzeniu przesłuchania,4. zatrudniać jedynie tłumaczy, którzy posiadają odpowiednie kwalifikacje językowe, prezentują dobrą znajomość terminologii prawnej, a także umiejętności międzykulturowe lub doświadczenie w pracy z cudzoziemcami z tzw. państw trzecich.5. wprowadzić zasadę, że urzędnik przeprowadzający przesłuchanie nie może byćjednocześnie tłumaczem,6. uzupełnić broszurę„ Informacja dla osób, które otrzymały wezwanie na przesłuchanie w sprawie przyznania statusu uchodźcy” o informacje określone w niniejszym raporcie,7. odstąpić od praktyki uznawania oświadczeń cudzoziemca złożonych podczas wypełniania wniosku o nadanie statusu uchodźcy za bardziej wiarygodne niż zeznania złożone w siedzibie UDSC lub RdU.

Urzędy wojewódzkie (MUW) powinny:1. wysyłać cudzoziemcom wezwanie na przesłuchiwanie w języku dla niego zrozumiałym,2. zagwarantować cudzoziemcom godne warunki przesłuchiwania, zapewniające swobodę wypowiedzi, z poszanowaniem jego prywatności. Przesłuchanie powinno odbywać się w oddzielnym pokoju jedynie w obecności przesłuchującego urzędnika i tłumacza.3. dostarczać każdemu przesłuchiwanemu cudzoziemcowi kopię protokołu przesłuchania, nieodpłatnie i bez obowiązku uzasadniania potrzeby posiadania tej kopii.

Funkcjonariusze Straży Granicznej powinni:1. Informować cudzoziemca, iż język, którego znajomość deklaruje we wniosku o nadanie statusu uchodźcy, może być językiem, w którym później zostanie przeprowadzone jego przesłuchanie.