Makedonska drevna medicina

5/17/2018 Makedonska drevna medicina - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/makedonska-drevna-medicina 1/116



ANGELINA MARKUS

MAKEDON SKA DR EVNA MEDICINA

Skopje, Makedonija, 2005kniga 20



Knigata vo celoste sponzorirana od

d-r @an Mitrev

Fotografija i korica:

Risto Popovski

Prepro~ital:

Kokan Stoj~ev - novinar

Daktilograf:

Zorica Kmetovska

Kompjuterska obrabotkai podgotovka za pe~at:

MAKFORM - Skopje

Pe~at:

Invest trejd - Skopje

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska bibliotekaSv Kliment Ohridski - Skopje

61(091) (497.7)

Markus, AngelinaMakedonska drevna medicina / Angelina Markus,

- Skopje: Skrb i uteha , 2005. - 116 str : 20 cm

Bibliografija: str. 112.

ISBN 9989-2213-5-9

a) Medicina - Istorija - Makedonija

COBISS.MK-ID 61232138



ANGELINA MARKUS

MAKEDONSKA

DREVNA MEDICINA



Blagodarnost

na @an Mitrev, na semejstvoto,na sorabotnicite, moite u~enici,

prijateli i site Makedonci

koi go potpomognaa pojavuvaweto

na ovaa kniga.

Angelina



PREDGOVOR

Podolgo vreme vo mojot ìvot medicinata ne me inte-resira{e. Za vreme na studiraweto, pokraj filozofskataliteratura se sretnuvav i so medicinski tekstovi koi ne mi

zna~ea ni{to. Koga se omaìv vo ruska familija, ja sretnavmedicinata doma. Svekrva mi Dusja Baranovskaja - Markus,ima{e dve medicinski diplomi od Petersburg od samiot po~-etok na HH vek. Kako lekar i kako farmacevt nevoobi~aenose griè{e, me nabquduva{e, zagleduva{e i eden den tivko mire~e: Ti ne se podgotvuva{ za majka. Ne znaev {to saka{e dami kaè sè dodeka ne se porodiv.

U{te prviot moment moeto bebe gi zaka~i vo mene mod-rite o~i i mi re~e: Ti me rodi Te{ko tebe! Se vrativdoma preporodena. Medicinata zaka~i za mene modri o~i i neme napu{ti. Od toga{ ̀ ivotot za mene dobi poinakvo zna~e-we i poinakva smisla. Aj Sokrate: Sega znam deka ni{to neznam - ne znaev da se spoznaam sebe si.

Potoa }erka mi Ana se omaì vo lekarska familija.Zetot Slav~o Stojmenski prave{e trema kaj site nas dodekapolaga{e da stane hirurg, specijalist, doktor na medicinskinauki, docent. Sekoja profesija bara cel ~ovek. Medicinatabara cel ~ovek za cel ìvot. Mi doverija grià za nivniotsin. Toa e edinstvena nagrada za celiot moj ìvot. Detetoraste{e, jas gi ~itav medicinskite enciklopedii i steknu-

vav iskustvo, spored umorot na doktorot doma, da pogodam{to se slu~uva{e vo Klini~kiot centar i kakvi sè skr{e-



nici zazdravuvale toj den. Na krajot razbrav deka medicina-

ta nema rabota samo so zdravjeto tuku so ìvotot na lu|eto.@iv ~ovek }e vidi sè, }e doìvee i lo{o i dobro, }e nadì-vee nekoe genetsko nasledstvo vo smena na generaciite. Ne-{to zasekoga{ ostanuva kako pripadnost kon familijata,kon rodot i ~ove{tvoto, kako dolg na sebespoznavaweto voeden sloèn kompleks na ìveewe.

Eden den razbrav deka eden ~ovek, eden lekar, na{, Ma-

kedonec, eden @an Mitrev napravil operacija na otvorenosrce. Vozbuda i po~it za site iljadnici lu|e koi gi operiralovde vo Skopje, vo Makedonija. Na{iot @an patuva po medi-cinskite centri vo svetot da go prenese makedonskoto isku-stvo. Patuva so Filip II - Kardiohirurgija kako {to patuvaacarskite lekari od Makedonija so Hipokratovata zakletvai farmacevstskiot znak na stapot obvien so zmija.

Po evangelieto na Marko, Isus im re~e: Prorokotdobiva priznanie od sekade, osven od svojot grad, od svoiterodnini i svoeto semejstvo. [to da pravime sega so Makedon-cite za samospoznavaweto koga i neverniot Toma bil Make-donec. ]e sorabotuvame, }e istraùvame, }e pi{uvame sèdo-deka ne go izodime trnliviot pat na makedonskata slava.

Avtorot

Angelina Markus6



NAUKATA I MAKEDONSKITEDREVNI [KOLI

Nema da trgneme od slavnite imiwa na Makedoncitekoi trgnale vo opismenuvawe na pravoslavniot svet prediljada godini. Trgnale i go ostavile Kirilskoto pismo odOhrid do Sibir i od Baltikot do Japonija. Na tie nepregled-

ni prostori, na edna pettina od zemjinata topka milioni lu-|e se sluàt so makedonsko pismo. Celi tajfi na reprezen-tativni lu|e ja {irat prosvetata. Makedoncite ni{to nepravat sami. Do niv se bra}ata, bliznacite, rodninite, naro-dot, falangata. Ako eden izostane drugite prodolùvaat igo oìvuvaat ve~noto nasledstvo. Taka e od predistorijata.ôvek do ~ovek, sèposlavni eden od drug, pravi kosmpoliti.

Vo Neolitot, vo pe~atite od Govrlevo i pismoto voOsin~ani, Vasil Iqov i Vangel Boìnovski gi prepoznaai gi pro~itaa makedonskite bukvi i zborovi stari 6 iljadigodini. Na eden pe~at so eden zbor yirnal, se otkrivaatmnogu podatoci. Vo toa vreme vo Makedonija imalo dràva,trgovija, carina i overena kontrola so pe~at za dvièwe pre-ku granica. Vo drugiot pe~at ja pro~itale slednata sodrìna:I celiot um go zede u~itelot. Zaklu~okot e deka pred 6000godini vo Makedonija imalo pismo, {koli, u~enici, u~iteli,koga nikade vo svetot nemalo obrazovanie na generaciite.Sve{tenicite, kralevite, u~itelite, filozofite, apostoli-te, Kirilovite u~enici otsekoga{ go odrùvale prosvetniotsistem za sistematsko izu~uvawe na znaewa od site oblasti

i posebno u~ewata od filozofija i medicina. Site makedon-ski kralevi i carevi vo svojata dràva organizirale filo-



zofski {koli, medicinski, voeni {koli i treninzi vo spor-

tovite za nastap na Olimpiskite natprevari. Takva organi-zacija postoela vo sekoj makedonski grad po svetot vo gradovipo ime Aleksandrii, Filipi, Antiohii, Heraklidi. Tie gra-dovi i po dve i tri iljadi godini gi nosat istite makedonskiimiwa, istite gradbi i istite carski simboli i ukrasi.Iskander, Kabul, Kandahar i Apolonija, Pela, Teba. Tamu se{irela filozofijata, medicinata, pismoto, dramite, umet-

nosta so golemo vlijanie. Taka, na primer, niz cela Evropavo zamoci, sobranija, teatri se vgradeni makedonski sonca i{titovi, no naj~esto makedonskiot cvet i palmeta. Naukiteso makedonskiot um najdobro se prifateni.

Vo IV v. pred Hr. koga filozofijata i medicinata bilena najvisoko nivo. Da nabroime nekoi od toga{nite filo-zofski {koli.

Pitagorejska {kola od ostrovot Samzavr{i na Sicilija,

Miletska {kola vo Jonskoto krajbre`je iostrovite,

Elejska {kola Ksenafon, Parmenid, Zenonzavr{ile kako i Pitagorejcite na Sicilija iEmpedokle na Etna.

Heraklit, Demokrit, Anaksagora od Efes, Abderai Akragant iako bez {koli za svoeto u~ewe

deluvale so svoite sistemi vrz site drugifilozofski {koli.

Stoi~ka {kola prodolùva i vo Rim. Epikurejskata {kola pod vlijanie na Demokrit,

vo Rim ja razviva Lukrecie Kar.

Angelina Markus8



Sofistite deluvale nasekade.

Sokratova dijalo{ka eti~ka metoda vr{ivlijanie na Evripid i Eskil za dramskototvore{tvo. Sokrat i Fidie se ubieni vo Atinai kako posledni `rtvi go ozna~uvaat padot nakulturnata kompilacija vo grad - dràvi~kata.

Platon se krie zad delata na Sokrat i Sofistite. Aristoteloviot liceum organiziran kako

filozofska i voena {kola, niz site makedonskigradovi, pretstavuva vrven dostrel voobrazovanieto. Toa e najgolema institucijavo ogledna forma {to izvr{ila vlijanievrz svetskiot obrazoven sistem.

Gimnazionat vo po~etokot sozdaden za {koluvawe naedna generacija vrsnici, poto~no za kralskite drugari na

Aleksandar, prerasnuva vo {kola za kadri potrebni za cela-ta dràva, od site profili. I pred Aristotel modelot za pod-gotvuvawe na borcite od razni plemiwa e sli~en vo opisot{to go dal Homer. Kralot rakovodi so svetili{teto, so voi-nite i so narodot. Nego go podgotvuva tim od u~iteli za dastane voda~ na ednakvo {koluvani aristokratski sinovi, {toi pripa|aat na tradicijata na sovr{enstvoto vo Makedonija.

Aristotel imal sre}a da se rodi vo bogata aristokrat-ska familija {to bila vo slu`ba na makedonskite kralevi.So generacii Aristotelovite pretci; pradedo mu, dedo mu, itatko mu bile carski lekari. I samiot Aristotel se rodil,ìveel i rabotel bogato obezbeden za istraùva~kite potfa-ti od samiot car Filip II, a podocna i od Aleksandar. Carski-

te lekari imaat dolga tradicija vo makedonskite prestolni-ni od Perdika I do Kleopatra VII i Justinijan.

MAKEDONSKA DREVNA MEDICINA 9



Carskiot lekar vo

Makedonija bil enciklo-pedist. Celokupnoto na-u~no soznanie mu bilo napokaz. Toa bilo preduslovAleksandar da bide toa{to be{e i Aristotel da

ja modelira celokupnata

nau~na misla za idninatapreku Aleksandrija. Car-skite arhitekti ja izgra-dija Aleksandrija a car-skite filozofi i dadoadu{a za da se smestat Ari-stotelovite dela i me-

todi za odrùvaweto namakedonskoto mislovnonau~no bogatstvo.

Aristotel, roden vo vremeto na vladeeweto na Amin-ta, koga tatko mu Nikola bil carski lekar vo Pela, rastelzaedno so Filip II i kako negov vrsnik moè da se smeta zakralski drugar. Olint, gradot na majka mu i Stagira, gradotna tatko mu bile dosta nesigurni, ~esto ograbuvani od atin-skite mornari - pirati. Idniot nau~en genij ne moèl da se{koluva tamu, sam, koga roditelite mu ìveele vo carskitedvorovi. Toa zna~i deka i Aristotel imal carski drugarikako Ahil ili carskite drugari na Aleksandar, na koi u~i-tel im bil Aristotel. [koluvaweto na Aristotel bilo po

bogatite carski biblioteki niz Makedonija i znaewata odprirodata i medicinata od tatko mu, prenesuvani od najrana

Angelina Markus10

Aristotel



vozrast od koleno na koleno. Vo negovo vreme filozofite

imale carsko poteklo. Heraklit, Demokrit, Empedokle, Pi-tagora, Hipokrat i mnogu drugi na monetite i statutite gigledame so carska lenta preku glava kako kaj Filip II i dru-gite carevi do Persej i bogovite: Apolon, Asklepie, Arte-mida, Orfej, Herakle. Toa ni zboruva deka Aristotel bil vodru{tvo ne samo so carevite i filozofite tuku i so bogovi-te {to mnogu zna~ele za Makedonija.

Prvoto zapoznavawe so filozofijata i prirodnitenauki ne mu bile pregledni. Formiral tim od 40 u~enici ipo~nal sistematizacija na naukite, tatkoto na site nauki.Vo site u~ebnici, u{te na prvata stranica, oddadeno mu e za-sluènoto priznanie deka ja formiral istorijata, logika-ta, filozofijata, etikata, estetikata, fizikata, biologija-ta, meteorologijata itn. Vo toa imal golema poddr{ka ne samo

od Aminta tuku i od Aleksandar II, Perdika III, Filip II i oso-beno od Aleksandar III. Site makedonski vladeteli za vremena negoviot ìvot, vo sekoj carski grad, gradele bibliotekii {koli, laboratorii, parkovi za nepre~eno odvivawe nanau~nite istraùvawa, prepi{uvawe i rasprostirawe na na-u~nite dela. Makedoncite ne rabotat sami. Im pomagat fa-miliite, drugarite, u~enicite i od po~itta kon carevite ibogovite - tie go po~nale prvoto podu~uvawe na narodot.Aristotel bil odli~en organizator. Drugari mu bile gene-ralite na Filip. Vojska od u~enici go sreduvala nau~niotmaterijal pod negovo rakovodstvo. Nau~nata sistematizaci-

ja povlekla i sinteza. Da se vidi koe so {to e srodno, {to muprethodi na toa {to e na povisoko nivo i sé da go pronajde

svoeto mesto i vo prirodata i vo op{testvoto. Na prvo mesto ja stava logikata kako nauka za misleweto i metodologijata.




Organon - sistemot na site prirodni nauki pod zaedni~ko

ime: priroda ili fizika, gi podreduva spored zaedni~kitezakoni. Interesen podatok e deka i matematikata ja oprede-luva kako prirodna nauka, brojkite gi izrazuvale predmetite.

Medicinata spa|a vo spisite Fizika. Na farmacija-ta i posvetil golemo vnimanie da go opravda Asklepieviotznak so zmijata {to Makedoncite im go dale na site aptekivo svetot. Aristotel go zadolìl Teofrat svojot u~enik i

naslednik na Aristotelovata {kola da sobere sè {to e po-znato vo farmacijata vo posebni spisi, sè za bilkite, rece-ptite, lekovite. Blagodarenie na toa Aristotelovite deladolgo bile u~ebnici vo Aleksandrija. Na tie dela nekolkustotini godini se {koluvale site lekari vo Rimskata impe-rija, se pravele prira~nici za lekuvawe vo arapskiot sveti vo original gi so~uvale Aristotelovite dela. Tie se kori-

stele i za Biblijata i za Koranot. Se pro{irile do Rim i do[panija, preku renesansata ni se vratile nam, deneska, pakda gi prou~uvame kako sega da se pi{uvani. Op{to~ove~kitevrednosti vo tie dela sekoga{ se interesni za bilo koe pod-ra~je od pi{uvanoto. Stilot, dijalo{kata forma zbienatamislovnost ja dava makedonskata karakteristika na pi{uva-we i toga{ i sega. Vo ista forma se i dramskite tekstovi isega{nite kompjuterski tekstovi. Koincidencija na kompju-terskiot jazik i Aristotelovata logika gi zatekna eksper-tite vo neznaewe za Makedonija i nejzinite drevni {koli{to postojano se aktueliziraat.

Aristotel pred sè e filozof. Gi sobral, gi podredili gi objasnil site filozofii vo eden sistem po srodnost na

temite. Ednite imaat kosmolo{ka problematika, drugiteantropolo{ka, Aristotel se nadovrzal na postoe~koto i soz-

Angelina Markus12



dal potpoln sistem objasnuvaj}i gi zakonite vo svetot kako

celina, vo prirodata, op{testvoto, ~ovekot i misleweto.Aristotelovata {kola moè da se smeta kako prototipna site vidovi {koli niz Makedonija, vklu~uvja}i gi {ko-lite od Neolitot. Prvata ku}a {to ja izgradil ~ovekot i do-prela do nas, ni gi pretstavuva kosmi~kite zakoni vgradenivo nea kako znaewa na neolitskiot ~ovek. Toj princip na gra-dewe prisuten e deneska niz Makedonija. Se po~ituva ju`na-

ta son~eva strana kako oltarite vo crkvite i starogradski-te ku}i. Vo ku}ite i palatite kade {to ìveele i ìveatmakedonskite familii e isto.

Vo Makedonija kako {to ìveele familite na bogovi-te, familiite na muzite, familiite na Asklepio, Aristoteli Hipokrat, familiite na carevite i familiite na naro-dot, taka ̀ iveele tajfite, u~enicite po {kolite i borcite

vo falangata. Toa e makedonskiot narod, {to so takov na~inna ìveewe, ja prezema duhovnosta niz generacii, ja neguva i

ja prenesuva od koleno na koleno, od dedo na vnuk, od drevnivremiwa do sega i vo idnina. Ej, Makedonecu ̀ iv i zdrav, teprepoznavame po zemjata do yvezdite. Nikoj ni{to ne ti mo-è. I koga si sam so tebe se site.

Drevnata filozofija i drevnata medicina vo osnova ja imaat kosmi~kata tradicija. Morame da ja pokaème i sli-~nosta na Aristotel i Hipokrat i principite, stilot i me-todot na nivnite dve {koli. Nivnata nau~na postavenost ekako carski {koli, vo istite gradovi i so istite makedon-ski lu|e. Ne e voop{to slu~ajno {to Hipokrat trgnuva vomedicinata od filozofskite tolkuvawa na ~etirite elemen-

ti kako i Aristotel. Istite lu|e im bile sorabotnici i prijateli.




Filozofite do Aristotel, kako osnovno bitie, su{ti-

na na svetot, gi zemaat ~etirite elementi: zemjata, vodata,vozduhot i oganot. Od niv gi izveduvaat postoeweto i struk-turata na svetot kako materijalizam. Na primer Demokritveli deka svetot e materija i prostor. Prostorot e samo us-lov za postoewe i dvièwe na atomot. Atomot e vo struktu-ra i na kosmosot i na ~ovekot i na du{ata. Atomot na du{ataso najprefineta forma e neuni{tiv kako sekoja materija vo

osnovata na celokupnata raznovidnost na svetot. Za Hera-klit ogan e ve~en princip na promeni na sè postoe~ko.

Za Protagora i drugite sofisti ~ovekot e mera za sè.Za Sokrat moralnite vrednosti na ~ovekot se najva`ni. Ari-stotel gi evidentiral razli~nite filozofski tolkuvawa zasvetot i ~ovekot i ni{to ne otfrlil od predhodnicite osvenidealizmot na Platon. Aristotel se nadovrzal na tolkuva-

weto za ~etirite elementi vo prethodnata filozofija idodal petti element narekuvaj}i go eter. Eterot ovozmoùvadinamika, dvièwe na sèpostoe~ko. Dvièweto kako usovr-{uvawe, kako razvoj vo sèposlo`na forma na kosmi~kata ma-terija do ìvata priroda i vo toa gi sogleduva edinstvotona duhovnoto i materijalnoto. Go sogleduva ~ovekot {to sera|a, ìvee i misli.

Filozofskiot sistem na Aristotel e celosen, komple-ten, kako {to e i Makedonskata dràva, izrazena preku ne-govata filozofija. Ne postoi problem, na koj{to Aristotelmu pri{ol a da ne go pretvoril vo tema i ne mu dal zadovolu-va~ko re{enie. Sistematizacijata mu ovozmoìla sinteza.Golemiot sistem vo Aristotelovata filozofija e uslov za

ogromniot op{testven napredok na makedonskata dràva sosite funkcii, vo bilo koja sfera na ìveeweto.

Angelina Markus14



Vaka izgleda toj sistem:

Ontologija bitie, su{tina postoewe na materijata. Gnosologija racionalno spoznavawe, logika, du{a. Dvièwe materijata se usovr{uva od entelehija

do forma. Antropologija ~ovekot, materijalno, fiziolo{ko

i mislovno bitie.Sociologija op{testvo uredeno so zakon,

dràva vlast. Politika ̂ ovekot kako op{testveno bitie. Eti~ki i estetski normi kako teoretski nau~ni

i prakti~ni dostreli na umetnosta i moralotna lu|eto.

Od edna strana, davaj}i odgovor na site filozofski

problemi vo sistem, Aristotel odgovoril na potrebata nafilozfijata da se smeta majka na naukite. Od druga strana,so klasificirawe na naukite gi osamostoil nivniot natamo-{en opstanok. Site nauki se povrzani i obusloveni me|u sebei filozofijata kako op{toto i posebnoto, taka i teoretsko-to i prakti~noto. Aristotel go podigna prevezot na misteri-ite i napravi naukata na posvetenite da bide dostapna zasite. Aristotel kako carski drugar, kako carski filozof,kako carski lekar kulminira so filozofskiot sistem i sodiferencirawe na naukite. So toa ovozmoì razvoj na nauki-te i medicinata so ista takva podelba i granki kakvi {to sevo sovremeniot svet. Aristotelovoto u~ewe za filozofija-ta kako najop{t zakon za prirodata, op{testvoto, ~ovekot i

misleweto ni go potvrduva edinstvoto na svetot vo celina,niz koe se potvrduva makedonskoto bitie. Toa e filozofija




vrz koja e graden sistemot na makedonskata dràva so site

funkciii za da trgne vo pohod na obedinuvawe na celiot svetza slobodno i sre}no ìveewe na ~ove{tvoto. Logoto e naukai medicina. Naukata otkriva, osoznava, a medicinata popra-va, lekuva.

Logikata ne e samo nauka za vistinitoto mislewe. Taae prva nauka na Aristotel, organ za mislewe. Toa e zborotlogos so zna~ewe zakon, zbor, poim, ogan, nauka. Logija e

zavr{en slog na site nauki. Zoologija, psihologija, biologija, kosmologija, antropologija, etnologija, teatrologija, fi-ziologija, farmakologija; site nauki {to go dobile imeto odAristotel se spomnuvaat vo makedonskiot slaven IV v. pr. Hr.,vek na vrvni postignuvawa na site podra~ja vo naukite iop{testvenoto ̀ iveewe. Logikata.

Aristotelovata filozofija vo potpolnost soodvet-

stvuva na makedonskoto op{testvo. Aristotelovata nauka ni ja pokaùva imanentnosta kako povrzanost na raznovidniotsvet. Toa e pojmovno i terminolo{ko ~istewe. Toa e umot {togo obogati makedonskiot duh. Od filozofijata navleze vobibliotekite, vo site Aleksandrii {to Makedonci gi izgra-dija po svetot. Ot tamu Aristotel go sretnuvame kako izvorvo hristijanstvoto i Islamot. Vo celiot sreden vek se pre-pro~ituva vo manastirite niz Evropa i gi kr{i kopjata soeretizmot i inkvizacijata za kone~no da blesne vo Renesan-sata i Romantizmot, podednakvo voodu{evuvaj}i gi drevnitelu|e i narodi. Niz site tie mileniumi medicinata i farma-cijata se veren pridru`nik na filozofijata i naukata.Medicinata nau~no napreduva no sèu{te gi primenuva prin-

cipite vo lekovite i lekuvaweto {to im bile poznati nadrevnite Makedonci.

Angelina Markus16



MAKEDONSKA DREVNA MEDICINA

Otkako postoi ~ovekot postojat bolesti i na~ini tieda se sovladaat i da se spre~at. Otkako postoi ~ovekot posto-

jat i vojnite, tie nesre}i na ~ove~kiot rod. Tie izvori nagnev i omraza, na krvna osveta, na me|usebno ubivawe za teri-torija, za hrana, za nadmo}, prisutni se i sega. Izumrele

civilizacii, narodi, lu|e od site rasi. Vrie kotelot. Se pre-turaat mrtvi od planinskite vrvovi do morskite dna. Priro-data go pravi svoeto, ~ovekot u{te pove}e. Puknuva meur odkosmosot. Site se nau~ile kako da ubivaat a ne kako da le~at.Gi nema tie sre}ni vremiwa, bogovite se umorile ili nenapu{tile. Medicinata ne e tolku silna klinka, se vra}a vodrevnosta, koristi alternativa. Vo Makedonija preìveale

~ita~i na horoskopi, bilkari, gleda~i, baja~i, pretskaùva-~i na sudbinata, lu|e so sposobnost za prenesuvawe na kosmi-~kata energija kako vo drevnite vremiwa na svetite Vra~i.Kaj istite lu|e se zdruìle i medicinskite znaewa. Kaj pre-distoriskiot ~ovek najdeni se tragi od le~ewe na zabite,bu{ewe na ~erepot, amputacii na ekstremitetite i sood-vetni instrumenti za tie intervencii. Poznavaweto na ana-tomijata i lekuvaweto bilo na visoko nivo vo sklad so filo-zofskoto i nau~noto znaewe. Vla`nite grnci fa}ale muvla,penicilin. Korata od breza ja koristele kako aspirin. Opi-umot, ne samo {to gi ublaùval bolkite tuku bil simbol napremin od svest kon nesvesnoto, umiraweto. Zatoa terako-tnite ~u{ki gi nao|ame po arheolo{kite iskopini vo grobo-

vite, da go ~uvaat mirot, no i po freskite na pove}e make-donski manastiri. Opiumot blago go opival umot i pri



poroduvaweto. Vo encik-

lopedija pi{uva deka opi-umot ili makot od Make-donija bil najkvalitetenvo svetot. Koga ve}e ima-me tolku dokazi za nego-vata upotreba vo medi-cinata od drevnosta, kako

moème da veruvame dekaopiumot vo Makedonijago donele Turcite. Da nebilo obratno? Da ne goodnela falangata make-donskiot opium vo Indi-

ja? Medicinata, od Make-

donija patuvala na istokso Argonautite i so Dinosi so Aleksandrovite car-ski lekari koi bile so-staven del od falangata istanale sostaven del odmakedonskata nauka vo me-dicinata {to se {irelapo svetot. Vo Vavilon i odEgipet do Tibet se ~uvstvu-va makedonsko vlijanievo medicinata i u{te po-ve}e vo Evropa do XVIII v.

koga od manastirite izlegla naukata od stegite na ekolasti-kata i po~nale da se pravat bolnici kakvi {to bile Askle-

Angelina Markus18

Asklepio



pijadite niz makedonskite carski gradovi vo drevnina. Bole-

stite kaj site lu|e i na site kontinenti se isti, sekoja novi-na brzo se prifa}ala. Svetskata medicina i se oddolìla namakedonskata nauka so prifa}awe na mnogu makedonski obe-le`ja. Osobeno na farmacevtskiot znak na zmijata svitkanana stapot na Asklepio i medicinskata zakletva na Hipokrit{to ja napi{al vo dvorot na makedonskite carevi kako car-ski lekar. Hipokratovata zakletva se pro{irila po svetot

od familijata na Hipokrit, sinot Tesal, Drakon i zetot Po-lib, site carski lekari vo falangata. Kako {to i Asklepioso familijata, taka i Hipokrat ja zacvrsti medicinskatazakletva, dveipol iljadi godini vo upotreba niz celiot svet.Toa {to e Aristotel za naukite i filozofijata istoto toa eHipokrat za medicinata. Toa {to Aristotel kako pripadnikna lekarska familija go napravil za medicinata, isto tolku

Hipokrat opkruèn so mnogu nau~nici ima zasluga i za filo-zofijata. Site golemi lu|e, vo bilo koja epoha se nadopol-nuvaat za pogolem uspeh na nau~nite postignuvawa. Taka bez-broj slavni lu|e sorabotuvale i so Aristotel i so Hipokrat.U{te pomnogubrojni se tie {to si go na{le mestoto vo Alek-sandrija, nau~en trezor na makedonskata kultura, poddrànaod Makedonskata carska dinastija na Ptolomei celi tristagodini.




Angelina Markus20



MAKEDONSKATA CARSKAMEDICINA I HIPOKRAT

Hipokrat roden vo Kos 460 g. pr. Hr. ìveel i rabotelniz Makedonija i po~inal vo Larisa vo 370 g. roden vo medi-

cinska familija od tatko Heraklid (blagorodnik) i majkaFenereta. Tatko mu Heraklid i dedo mu Hipokrat bile leka-

Hipokrat



ri i ja prodolìle medicinskata tradicija vo pokolenijata,

prenesuvana od koleno na koleno a isto i imiwata Hipokrati dedoto i vnukot, kako kaj Makedoncite se prenesuvale kaj ca-revite: Filip V, Aleksandar IV, Kleopatra VII, Ptolomej XIX,Konstantin XIII. Kaj starite makedonski familii i tajfi odrazni profesii lozata se protega so iljadi godini.

Hipokrat bil opkruèn so mnogu istaknati li~nosti,kako Demokrit, kade {to mu bil na gosti vo Abdera, potoa

sofistot i orator \or|ija vo Larisa. So sigurnost se znae de-ka Hipokrat prestojuval vo Pela 10 godini za vreme na Per-dika, Arhelaj, Aminta, kade {to ja pi{uval Zakletvata pome-|u 380 i 370 g. pr. Hr. Se sre}aval so istori~arot Teopomp iTukidid. Drugaruval so Evripid i Agaton, go poznaval Sokrat.Taka negovata li~nost se izgradila vo familijata, carskitesemejstva i makedonskata inteligencija od krajot na V vek do

polovinata na IV vek pr. Hr. Toj odblizu se zapoznal so Make-donija kade {to na{ol zasolni{te i uspe{na nau~na sora-botka. Se dvièl me|u carskite lu|e i gi le~el. Samiot socarsko poteklo kako i mnogu negovi kralevi filozofi imalpravo na kovawe pari so svojot lik. Pitagora, Anaksagora,Demokrit, Heraklit, Empedokle, site filozofi i nau~nicikako Hipokrat so carsko poteklo, stoele nastrana od Atinavo vremeto na Peloponeskite vojni pritoa sozdavaj}i delavo slu`ba ne samo na Makedoncite tuku dela so svetsko zna-~ewe. Da gi ̀ alime tie {to vo Atina bile ubieni kako Fidie,Sokrat, Protagora i mnogu drugi proterani, {to se spasilevo Makedonija i kako mo}ni makedonski tajfi go obogatilevekot i svetot so op{topoznatite dela od filozofijata i me-

dicinata. Hipokrat patuval po ostrovite Kos, Knid, Tasosi po gradovite Abdera, Larisa, Pela i nasekade gradel bol-

Angelina Markus22



nici Asklepijadi i vo sorabotka so lekari od familijata i

drugari od naukite gi pi{uval medicinskite knigi poznatikako Hipokratov korpus. Ne oti{ol vo Atina da go le~i Pe-rikle koj umrel od kolera. Ne oti{ol nitu vo Persija kajArtakserks da bide carski lekar vo tu|ina. Vo Makedonijaimalo najpovolna klima i za ìveewe i za rabotewe. Make-donskata dràva go organizirala i go finansirala {koluva-weto i izdava~kata nau~na dejnost na taka obemni dela i na

Aristotel i na Hipokrat. Vo sekoj makedonski carski gradbibliotekite se polnele so spisi od site nauki. U~enicitei sorabotnici so vrvna stru~nost gi prepii{uvale i dopol-nuvale delata i na Hipokrat i na Aristotel. Tie vo Make-donija odigrale golema uloga. Nezamislivo e eden ~ovek ka-ko Aristotel da napi{al tolku knigi sam bez pomo{ nasorabotnicite. Istoto pra{awe se odnesuva i na Hipokrat

i na Tukidid i na mnogu drugi istaknati li~nosti. DaliEvripid moèl da napi{e tolku drami? Nikoj ne se pra{uvadali Aleksandar moèl da izgradi stotina novi mramornigradovi. Timskata rabota stoi zad site tie slavni lu|e vo mi-leniumski periodi, kako i isklu~itelnost na darba i organi-zacija vo raboteweto na makedonskiot ~ovek. Bogovite, care-vite, heroite i narodot vo Makedonija pretstvuvaat najgolemi najdolgo postoe~ki tim, za da se objasnat i familijarnitetimovi vo medicinata. Umetni~koto tvore{tvo vo skulptura-ta, mozaicite, freskite isto taka se dolì na timska rabota,tajfata, predvodena od nadareniot ~ovek vo edna profesija isepak da go potvrdi makedonskiot bit i karakter voop{teno.

Mnogumina od nau~niot svet, se interesirale kako za

Hipokrat taka i za negovite nau~ni medicinski dela. Predsè Aristotel, negovite u~enici Menon i Teofrat, potoa




Evratosten, Soren, Galen i drugi sledbenici na Hipokrato-

vata medicina. Vo Aleksandrija, vo makedonskata nau~na pre-stolnina, se ustoli~ile celokupnite dela na Aristotel iHipokrat. Toa go napravile dolgogodi{nite bibliotekariTeofrat i Eratosten kade {to filozofijata i medicinatase ~uvale edno do drugo, so me|usebno vlijanie, kako kosmo-lo{ki nauki povrzani so lu|eto. Isto onaka kako {to bilHipokrat povrzan so golem broj filozofi. Tie vlijaele na

negovata medicina. So pravo moème da kaème deka Hipokratod eti~ka i fiziolo{ka strana se zanimaval so filozofskamedicina. Toa ni go pokaùvaat naslovite na negovite dela,metodot i sodrìnata. Zaedni~kite osnovi i mirogled nafilozofite i tatkoto na medicinata e logi~en dokaz za niv-nata zaedni~ka pripadnost. Patuvawata po istite prostorii gradovi na Herodot, Pitagora, Demokrit, Anaksagora, Em-

pedokle i drugi filozofi i nau~nici gi pominal i Hipokrat.Site tie pominale od Skitija, Egipet, Egejot preku Makedo-nija do Sicilija. Site tie go zbogatuvale iskustvoto kako pa-tuva~ki lekari i Sofistite, kako patuva~ki u~iteli filo-zofi. Gi posetuvale makedonskite {koli i bolnici i imdavale edukativna pomo{ na lokalno nivo, na pomalite nasel-bi, okolu golemite carski gradovi. Mnogu ~esto i filozofitei lekarite patuvale zaedno so makedonskite carevi po edin-stvenata makedonska dràva. Ako vo mitologijata Makedon iSkit bile bra}a, normalno e Filip II da pobara pomo{ odSkitite vo opsadata na Perint i Vizant. Normalno e i patuva-weto vo nau~ni celi na site ovie kosmpoliti od Makedonija.U{te ponormalno e vlijanieto {to go izvr{ile vo gradbite

i simbolite, artefaktite, ukrasite i oru`jeto {to gi polnatmuzeite so isti predmeti kako vo Makedonija.

Angelina Markus24



Dali Hipokrat patuval vo Skitija i zo{to toa ne se

spomnuva vo nieden podatok za negoviot ìvot? Bil, patu-val, podu~uval, le~el i ostaval prira~nici i recepti. Bili vo Ostija kade {to mu podignale bista vo IV vek pr. Hr. kojaneodamna e otkriena od arheolozite. Hipokrat sam si pra-vel spomenici preku svoite dela.Ne moèl da ne bide vo Skitija ada dava opisi so najsitni detali

od na~inot na nivnoto ìveewe iposledicite po zdravjeto. Ja pro-u~il skitskata bolest - ma{kataimpotencija i ja objasnil so gole-mite studovi, stegnatata obleka idolgoto javawe na kowi po stepi-te pri loveweto. Kosmi~kata sre-

dina, obi~aite i na~inot na ìve-ewe ako ne bile uskladeni - biladovolna pri~inata za bolesta.

Hipokrat na ~udesen na~in ja vklopil filozofijata vo medi-cinata. Go podredil sekoj poedine-~en na~in na nekoj op{t princip.Go ostavil vo potsvesta na narodotsuevereito i povrzanosta na bole-stite so razlutenite bogovi. Na le-~eweto mu prio|al racionalno vosklad so stepenot na poznatite za-koni od prirodata, {to im bile

poznati na nau~nicite vo toa vre-me. Filozofskiot stav za kosmo-


Prevrzuvawe na nozei vadewe zabi.

Sceni od ìvotot na

Skitite, IV vek pred Hristos.



lo{kata povrzanost na svetot ostavila golem vpe~atok na

Hipokrat. Negovite prijateli filozofi, so objasnuvawetona svetot vrz princip na ~etirite elementi, go inspiriralevrz istiot princip, da gi izgradi svoite medicinski tolku-vawa. So golem mlade{ki àr, zapo~nal da gi obrazloùvadvièweto na vozduhot, vodata i temepraturata vo organi-zamot kako delovi na kosmi~kite dvièwa. I ne otstapil votoa. Vrz toj princip go izgradil svojot metod i svojata medi-

cinska etika, kodeksot za medicinski postapki, poznata kakozakletva.

Vo zbirkata na dela od medicinata kaj Hipokrat gi ima50 knigi, vo koi ima bele{ki od praksa, istorii na bolesti,nacrti na temi i drug pi{uvan medicinski materijal. Nekoise izgubeni ili uni{teni za da se sokrie negovoto zna~ewe.Izgore asklepijada so bolni~ka dokumentacija i medicin-

ska biblioteka od Hipokrat vo Kos kako Aleksandriskatabiblioteka. Potoa dolgo se osporuvaat medicinskite knigi,nivnata avtenti~nost, kako i postoeweto na li~nosta na Hi-pokrat. Toa voop{to ne mu na{teti, sodrìnata na negoviteknigi go potvrdija vistinitoto. Ni{to ne smee da se primaizolirano, poedine~no, raznebiteno, tuku vo edna celina po-vrzna so uslovite, vremeto, lu|eto, celta.

Nekoi od pova`nite dela se smetaat spisot za sveta bo-lest padavica, {to nastanuva so promeni vo mozokot od ne-koi la~ewa preneseni vo krvta. Go remetat krvotokot i di{e-weto ili naru{ena ramnoteà na vodata i vozduhot vo teloto.

Vo edna druga kniga, ili kako {to toga{ se vikale spi-si Za vozduhot, vodata i zemjata, Hipokrat razvil teza za

zna~ewe na vozduhot za zdravjeto na lu|eto. Vozduhot za ~ove-kot e od vitalno zna~ewe, kako vodata za ribite. So vozduhot

Angelina Markus26



~ove~koto telo e povrzano preku di{eweto i pravilno se

dviì vo zdrav organizam. Vlijanieto na okolinata, atmo-sferskite priliki, narodnite obi~ai, bitno vlijaat vrz zdravjeto. Zatoa lekarot mora vo prognoza (se misli na dijagnoza)i le~ewe na bolesta da se zemat vo predvid klimatskite fak-tori i kvalitetot na vodata i hranata, godi{nite vremiwai vetrovite. Patuvaj}i na{iot lekar niz razni prostori gisogledal atmosferskite i antropolo{ki faktori {to raz-

li~no deluvaat i vrz bolniot i vrz zdraviot organizam akone se uskladi so kosmi~kata sredina, Koga doa|al vo nepozna-to mesto prvo pra{uval od kade duvaat vetrovite. Znael dekakolerata i drugi zarazni bolesti se {irat preku zagaden voz-duh i znael kako da ja spre~i bolesta. Gi baral pri~inite ko-ga }e gi videl pojavite na bolesta. Napi{al kniga za: Epide-miski bolesti, Prognostika, Dietetika, frakturi i edna

zbirka na aforizmi kako izraz na stegnatoto, definirano,zbieno mislewe. Lakonika. Pi{uval za lekarite so povisokstil kako posveteni spisi i pi{uval za obi~niot narod dago razbere i da go primeni le~weto. Vovel nabquduvawe nasimptomite za da moè so logi~ka analiza to~no da ja odre-di bolesta i terapijata. Hipokrat na ostrovot Tasos vr{elnabquduvawe na 42 bolni od epidemija. Ispituvani se psiho-fizi~kite konstitucii na bolni od malarijata, no}noto sle-pilo, akutnata treska i drugi bolesti i vo drugi oblasti nizMakedonija i pokrainata Tesalija. Prikazite na epidemi-skite bolesti prou~uvani vo klini~ki uslovi prestavuvaatprakti~na primena na znaewata za vozduhot i vodata vo slu`-ba na medicinata. Vo oblasta na dietetika pri vospalenie

na belite drobovi i drugi akutni bolesti najva`no za isho-dot i tekot na le~eweto e pravilnata prognoza, koristewe




na ja~mena supa, ramnoteà na hranata i aktivnostite, smi-

ruvawe so lesni ~aevi. Hipokrat za bolka prepora~uval xva-kawe na kora od breza, namesto aspirin i koristewe na muvlaod grnci ~uvani na vla`ni mesta kako penicilin.

Tri raspravi za hirurgijata se moèbi najva`nite me-|u negovite dela ili knigi, medicinski spisi. Vo niv Hipo-krat gi opi{al dijagnostikata, hirur{kiot zafat i vidotna skr{enici i is~a{uvawa. Negovite hirur{ki metodi vo

le~ewe na koskite se primenuvale pove}e od 1000 godini.Negovite hirur{ki instrumenti se upotrebuvale u{te podol-go. Tie se na pokaz niz muzeite od Epidaur do Ohrid, vo Ask-lepijadite niz site gradovi na Makedonija.

Postoela zbirka za ureduvawe na hirur{ka ordinaci- ja, instrumenti, zavoi, so eden zbor, sèod hiruru{kata tehni-ka. Takvite i drugi opisi sluèle kako prira~nici za medi-

Angelina Markus28

Instrumenti od drevnata medicina



cinskite {koli i praktika za da se ve`baat idnite lekari,

na sli~en na~in kako i dene{ntie medicinski {koli.Aforizmite kako spisi sodrèle 412 pogovorki, pode-lena po oblasti vo sedum poglavja: dietetska terapija, prog-nostika, vlijanie na vremeto i starosta, temperatura, vlija-nie na stud i toplina vrz ènskite bolesti, hirur{ki bolestii komplikacii so sporedni pojavi kaj bolnite. Aforizmitena po~etokot na knigite sluèle kako ukras - moto, kako viwe-

ta, kako po~etnite bukvi vo Evangelijata. Moèbi bile podza-glavija ili kurziv na tekstot. Na primer: Kratok e ~ove~kiotìvot... ili kako {to i deneska velime ako ima vek }e imalek. Povolnite momenti brzo pominuvaat upatuva na brzaintervencija. Iskustvoto e prevrtlivo - znaeweto e trajno.

Ima spisi za higienata i le~ewe na malite deca za medi-cinskoto znaewe i statusot na lekarite. Ima anatomski i fi-

lozofski spisi vo koi se rasprava za ~etiri telesni sokovi,{to podocna }e se klasificiraat so ~etirite temperamentikaj lu|eto. Se zboruva za vaskularniot sistem. Vo mnogu delase rasprava za gradbata na ~ove~koto telo (anatomija), so po-sebni osvrti od ginekologijata i sterilitetot, utvrduvawe nabremenost. Interesno e deka ginekolo{kata problematika setretira na sli~en na~in vo Egipetskite papirusi i Vavilon-skite plo~ki. Toa e dokaz na medicinskata i filozofskatakomunikacija okolu Belomorieto. Tie zemji nabrzo bile Ma-kedonski i se zabrzalo vlijanieto preku Aleksandrija.

Vo zbirkata za razvoj i ishranata na ~ovekot, pod vlija-nie na Heraklit, se zboruva za pulsot, sosema stru~no obraz-loèn. Ima u{te mnogu stru~ni medicinski dela, posebno

od ranite mladi godini koga Hipokrat bil pod silno vlija-nie na filozofite. Sofistite, materijalistite. Zatoa na




~ovekot mu prio|a kako na celina, nedeliva od prirodnata

okolina, u{te od predistorijata, so isti probelmi za re{a-vawe na zdravjeto na lu|eto.

Kaj Hipokrat pove}e doa|aat do izraz prou~uvawa nanadvore{nite organi, kako koskite, muskulite, {to moèleda se le~at preku hirur{ki intervencii, kaj ranetite i bol-nite so silno izrazeni telesni simptomi. Vo vrska so toa do-bro se opi{uvani rabotata na srceto, slezinata, crniot drob,no ne i krvnite sadovi, nervite, mozokot. Nemalo sekcirawe,prognozata se sostavuva, kako i istorijata na bolesta so na-bquduvawa vo bolnicite so dobra higienska organizacija.@ivotot go odrùva toplina so sredi{te vo srceto. Toa japromenuva hranata vo telesni sokovi. Toplinata zavisi oddovodot na vozduhot (kislorodot) vo krvta preku dvièwe.

Centrite za mislewe, ~uvstva, èlbi se vo mozokot, a oseti-te, naredbite za dvièwe se prenesuvaat pneumatski. Kaj Hi-

Angelina Markus30

Nadgledni sredstva od terakota vo Asklepijadite



pokrat se zabeleùva dislokacija na mozo~nata kortifika-

cija, delumno se prenesuvaat na srceto, nekoj od psihi~kitefunkcii, no pred se, zaradi prirodnata toplina, na srcetomu se prio|a kako na centar na ìvotot.

Za srceto i Aristotel ima sli~no sfa}aweBolestite za Hipokrat i negovite lekari, se objasnuva-

at vo sklad so negoviot stav za naru{ena harmonija na tele-snite sokovi, koi vo nekoi vremenski intervali, za tri ili

sedum dena, sami se stabiliziraat ako ne recidiraat. Silatai vrednosta na Hipokratskata medicina e vo klini~kata prak-tika. Bolesta se procenuva so site ~ula, individualno zavisiod konstatacijata na sekoj ~ovek. Tri faktori: bolesta, bol-niot i lekarot koga se najdat na edno mesto, bolesta }e se so-vlada, ako bolniot se bori, a lekarot pomaga da se vospostaviramnoteà na organizmot so lekuvawe.

Vo dolgata nabquduva~ka praktika napraveni se popi-si na bolesti kako pnevmonija, plevritis, malarija, tifus,tuberkuloza, sepsa, skorbut, meningitis, tetanus, paraliza,apopleksija, reuma, cisti, histerija i drugi bolesti {to odtoga{ sèu{te se sre}avaat vo Makedonija. Za site tie bole-sti postojat izvonredni opisi za nivno prepoznavawe. Nekoipojavi i do deneska go nosat imeto na Hipokrat: digiti Hipo-kratika, facies Hipokratika, mitra Hipokratika, Neo - Hi-pokratizam kako dvièwe od HH vek za taa drevna sevkupnamedicinska nauka.

Za le~ewe se spomnuvaat okolu 300 lekovi iako nivna-ta primena bila zna~itelno pomala. Fizikalnata terapijabila poizrazena. Se koristele bawi, oblogi, masaì, son~a-

we, pu{tawe na krv, slabi narkotici, lesna ishrana so supi,med, vino, mleko, dieta za zdravje.




Izvonredna bila hirur{kata terapija. Vo postopera-

tivnoto le~ewe na amputacii, otvorawe ~erep, mestewe zglo-bovi, imbolizacija i prevrski do deneska se so~uvani istitemetodi i tehniki. Toa vaì i za stomatologijata, za le~ewe-to i vadeweto zabi.

Kon taka bogatiot teoretski i prakti~no so~uvan me-dicinskiot materijal, primenuvan vo Asklepijadite pred ipo Hipokrat, ja zgolemuva va`nosta i na eti~ko podra~je, mo-

ralot na lekarite.

Angelina Markus32



HIPOKRATOVATA ZAKLETVA

Vo vremeto na Hipokrat medicinata sèu{te be{e pri-vilegija na odredeni poznati medicinski familii i sèu{te jaodrazuva{e vrskata so filozofijata. Lekarot e filozof ka-ko Hipokrat, a filozofot e lekar kako Aristotel. I dvajcatapripa|aa na lekarski familii so generacii. Vo IV v. pr. Hr. i

filozofijata i medicinata bea posveteni tajni {koli {toznaewata gi otkrivale na tesen krug rodnini i so zakletvase obvrzuvaa da gi krijat tajnite od neposvetenite. Misterii-te i tajnite od Pitagorinata {kola se prifati i se sprovedevo medicinata i vo Asklepijadite. Kako {to sodrìnata nakosmolo{kata filozofija se protna vo medicinata isto takaeti~kata problematika si najde primena vo zakletvata. Celi-

ot toj sistem na le~ewe i lekarskata filozofija kako privi-legirana profesija, nema{e da ima takov efekt ako ne be{estavena pod za{tita na makedonskite carski familii. Car-skata dinastija zastapuva{e lekarski dinastii so imenuvawena carski lekar. Moème da gi poso~ime, po ime i rod site le-kari po makedonskite gradovi na dràvata od Aleksandrijado Rim. I }e go storime toa.

Ako se zapra{ame koga i kade e pi{uvana medicinska-ta zakletva, odgovorot }e go pronajdeme ispi{uvan vo biogra-fijata na samiot Hipokrat. Od Belomorskite ostrovi Kos iKnid patuval nasekade niz Makedonija. Odbil da odi vo Per-sija. Atina po Peloponeskite vojni i tiranijata na trieset-minata ne bila mesto ni za ìveewe, a kamo li za nau~na ra-

bota. Osobeno otkako bile ubieni i proterani mnogu negovili~ni prijateli Sokrat, Tukidit, Anaksagora...



Hipokrat kako i \or|ija se naselil vo Larisa, vo bli-

zina na Makedonskite prestolnini, od kade {to i kako car-ski i kako patuva~ki lekari vr{ele rabota niz mnogu {iro-ki oblasti. Tesalija, vo toa vreme, bila makedonska oblast.Do kade {to odele i ìveele Makedoncite do tamu stasuvalai naukata i medicinata. Iskustvata niz vojnata i ranetitego zgolemuvale i medicinskoto iskustvo. Raznovidnoto ikompletno ìveewe vo Makedonija e glavnata podloga za se-

vkupnoto tvore{tvo pa i medicinskoto. Vlijanijata edni nadrugi lu|e bilo drug vid predizvik za sorabotka. Hipokratgo poznaval eti~koto u~ewe na Sokrat i bil voodu{even odnegovite moralni doblesti, {to Atina gi gubela so ubivawena tolku u~eni lu|e, dojdeni da ja prosvetuvaat. Nabrzo voMakedonija se sobrale golem broj od tie {to bile proterani.Arhelaj im dal i za{tita i uslovi za rabota. Kaj Arhelaj do-

{ol Hipokrat so seta lekarska familija, so sinot Tesal iDrakon, zetot Polib i drugite. Do{ol i ostanal pove}e odpolovina od svojot ìvot vo najplodnite tvore~ki godini,da ìvee po Makedonskite prestolnini, da gi le~i Makedon-skite carevi sèdo Aminta tatkoto na Filipa. Tuka e napi{a-na Zakletvata za potrebite na carskata Makedonska famili-

ja. Tuka se sproveduvala terapija vo bolni~ki uslovi i tuka sepi{uvani site medicinski knigi. Tuka, vo Makedonija, gustose zbieni Asklepijadite i svetili{tata kade {to bila naj-silna i prisutna drevnata tradicija na sekoj vid {koli. Po-datocite zboruvaat deka i pred Arhelaj, Hipokrat go le~eli Perdika II.

Po Aminta sinovite pokraj Aristotel ja prodolìle

profesijata carski lekari kaj FilipII

i Aleksandar. Osobe-no Tesal vo pridru`ba na falangata patuval do Indija i se

Angelina Markus34



vratil vo Pela. Po toa u{te dolgo medicinata so Hipokra-

tovata zakletva se dvièla po svetot do dene{ni denovi kakoosnovno kredo za medicinskiot moral. Zna~i izvorot za za-kletvata e makedonskata tradicija i carstvo. Makedonskatafilozofija na moralnite normi i sorabotkata na lu|e od si-te profili {to doprinele za site formi na svesta da se raz-vijat na najvisoko nivo. Filozofijata, medicinata, site nau-ki umetni~koto tvore{tvo, op{testvenite nastani, sè toa

poedine~no i voop{teno, ostavi tragi kako trajni svedo{tvaza Makedoncite. Sepak farmacevtskiot znak so zmija i Medi-cinskata zakletva gi prifati cel svet kako simboli na huma-nost od Makedonija. Ne e slu~ajno toa {to vo sekoj otkopangrad otkopuvame statui na Asklepie.

Zakletvata, takva kakva {to ja imame sega po yidovite

na ambulantite ne e onaa istata. Promeni pretrpela i medi-cinata i tekstot i moralnata zrelost na lekarite. Hipokra-tovata zakletva se neguva po svetot pove}e kako moralnaobvrska, kako sve~en ~in, a za nas Makedoncite ima istori-sko zna~ewe na filozofskoto arhe ili prapo~etok vo medi-cinata.

Sodrìnata na Zakletvata ja izgovara sekoj lekar koga ja po~nuva medicinskata praktika. Za da ja znaat site ja pri-loùvame.




Angelina Markus36

H I P O K R A T O V A Z A K L E T V A

Vo ~asot koga stapuvam me|u ~lenovitena lekarskata profesi ja sve~enose obvrzuvam deka svo jot ìvot

}e go stavam vo slu`ba na humanosta .

Kon svoite u~iteli }e pokaùvam dol`nablagodarnost i po~ituvawe .

Svo jata profesi ja }e ja izvr{uvamsovesno i dostoinstveno.

Na jgolema grià }e mi bide zdrav jetona mojot pacient .

]e gi po~ituvam ta jnite na tie

{to }e mi se doverat . So seta svo ja sila }e gi odrùvam ~esta i

blagorodnite tradicii na lekarskata profesija .

Moite ko le g i }e bidat moi bra }a.

Vo vr{eweto na dol`nostite kon bolnitena mene nema da deluvaat nikakvi obziri , vera ,nacionalnost , rasa , politi~ka ili klasna pripadnost .

Od po~etokot apsolutno }e go po~ituvam~ove~kiot ìvot .

I pod zakana nema da dozvolam moitemedicinski znaewa da se iskoristatsprotivno na zakonite za humanosta .

Ova go vetuvam sve~eno ,povikuva j}i se na svo jata ~est .



Edna varijanta na zakletvata ni zboruva tokmu za na{e-

to obrazloènie. Se raboti za zakletvata pomestena vo kniga-ta Boèstvena medicina od d-r Petar Stankovi}, pi{uva-na 1941 godina, izdadena 1988 godina vo Kultura Belgrad.

HIPOKRATOVA ZAKLETVA

- Se kolnam vo Apolon, Asklepio, Higieja, Panapkeja, nasite bogovi i boìci, povikuvaj}i gi za svedoci deka vetuvamovoj zavet spored sovesta potpolno (celosno) da go istaknam.

...- Deka svojot u~itel }e go po~ituvam kako roditel, }e

se griàm za nego ako mu zatreba, negovite potomci }e gi sme-tam za rodeni bra}a i ako sakaat }e gi nau~am na ovaa umet-

nost bez obvrski i naplata....- Deka propisite i predavawata kako i celata nauka }e

ja predavam samo na svoite sinovi, sinovite na moite u~itelii samo na onie u~enici {to so zakletvata se svrzani za lekar-skite zakoni i nikomu pove}e.

...- Deka na bolnite, kolku {to znam i moàm, najsove-

sno }e im odreduvam ìveewe za nivno najgolemo dobro i deka}e gi ~uvam od bilo kakva {teta i zlo.

...- Nikoga{ nikomu nema da mu dadam otrov duri ako za

toa me molat, nitu takva odluka }e pomagam, isto taka nema

na niedna ̀ ena da i pomagam vo plodoubivawe.




...

- Vo skromnost i ~istota }e ìveam i }e ja ~uvam svojata umetnost. Nema da vadam kamen od be{ika, toa }e go pre-pu{tam na lu|e od taa stru~nost.

...Vo koja bilo ku}a da vlezam neka bide toa za dobro na

bolnite daleku od samovolna nepravda i kako od sekoj drugporok taka i od niski èlbi prema ènite, lu|eto, slobod-

nite i robovite....- Bilo {to da vidam ili slu{nam vo vr{ewe na svoja-

ta profesija ili nadvor od lekarskata praksa, za ̀ ivotot nalu|eto, {to ne smee javno da se iznesuva, za toa }e mol~amsmetaj}i gi za tajni.

...

- Ako sovesno se dràm do ovoj zavet i ne go prekr{u-vam neka mi se dade da uìvvam vo mojot ìvot i umetnost,cenet od lu|eto zasekoga{; prekr{okot i krivokletstvotoneka bide sudeno sprotivno od toa.

So ovaa varijanta na Hipokratovata zakletva u{te voprviot stav se potvrduva zna~eweto na bogovite {to se obo-ùvani vo Makedonija i {to imaat direktna vrska so lekuva-weto na lu|eto i {to gi podu~uvaat vo lekarskiot zanaet.Zborot umetnost treba da se sfati kako umeewe, znaewe. Vozakletvata se naglasuva tajnosta, {koluvaweto i familijar-nata medicina i praktika. Povrzanosta so filozofijata segleda vo prezemaweto na moralnite principi od Sokratovi-

te vrlini i drugite {koli bliski do medicinata. Bogoviteod Olimp vo Makedonija imale svetili{ta nasekade. Apo-

Angelina Markus38



lon, Ahil, Dionis, Muzi-

te, Orfej, Hipokrat sedvièle okolu Delfi, voTeba, toa e vo Fokida, {tospa|a vo Tesalija i Par-nas, site zaedno, kako ob-lasti na Makedonija. Si-te bogovi, heroi, u~eni

lu|e imaat ista tatkovi-na, drevnata makedonskadràva.

Sepak, Asklepioso zmijata i Hipokrat sozakletvata, najdobro si

ja zavr{ile medicinska-

ta rabota vo Makedonija.Isto taka i bliznakonApolon bel, son~ev, pro-~istuvan vo Apolonovite svetili{ta i gradovi me|u prvitee {to najmnogu im pomagal na lu|eto. Koga ~uval stada sebliznele, koga se druèl so lu|eto se prosvetluvale. Mo}en,silen, ubavo graden, prototip bil i na Hipokrat vo prou~uva-we na anatomijata i na umetni~kata inspiracija za najubavi-te bisti na lu|eto. Lisip, carskiot umetnik na Aleksandargo vajal ubav kako bog, kako da e samiot Apolon.

Mestoto na Apolon vo umetnosta, vo medicinata, vo sve-tili{tata i vo ìvotot na lu|eto imal ista va`nost kakoAristotel i Hipokrat. Zakletvata e trajno vtkaena vo make-

donskoto ̀ iveewe.


Apolon



PRINCIPINA HIPOKRATOVOTO LEÊWE

Mnogu rano ~ovekot sfatil deka e del od kosmosot, delod prirodata, del od ìvotot i deka sekoj negov del ima ka-rakteristika na arhe. Toa e filozofskiot prapo~etok na ra-znovidnost preku ~etiri elementi: zemjata, vodata, vozduhot

i oganot. I ~ove~kiot organizam isto e struktuiran. Na Hi-pokrat ne mu trebalo mnogu toj princip da go vovede vomedicinata. ôvekot treba da ìvee spored principot nauskladuvawe na del kon celinata, na ~ovekot kon prirodata.Kosmi~kite branuvawa vo svoite dvièwa treba da se sklad-ni. ôvekot e zdrav duri ~etirite elementi vo te~na sostoj-ba se uskladeni. Toa e krv, sluz, òlta i crna òl~ka. Od voz-

duhot, pneumata, zavisi vdi{uvaweto i toplinata, zaedno sohranata, {to go zagrevaat teloto. So vozduhot se vdi{uvaatbolesti, se naru{uva izla~uvaweto na te~nostite se manife-stiraat simptomi na zaboluvawe.

Nabquduvaweto kako princip e osnoven pristap voHipokratovata medicina. Mora dobro da se beleàt prome-nite na izgledot za da se vospostavi to~na prognoza. Da senamali ishranata (dieta) i duri potoa da po~ne lekuvawe.

Bolnite vo Makedonija otsekoga{ imale op{testve-na grià i bolni~ko zgriùvawe. So toa niz praktikata seprifa}ale pozitivnite iskustva. Lekarite se specijali-zirale. Nekoi bile zadolèni da ja beleàt sekoja promenakaj bolnite. Taka ni ostanale mnogu precizni dijagnozi na

razni bolesti imenuvani kako prognozi. Zo{to prognoza?Toj termin se odnesuva na vremenskite promeni. Vo medicin-



skata terminologija toa vreme bilo is~ekuvawe vo promeni-

te na bolesta.Ako ~ovekot e udren so oru`je, ili kasnat od ìvotno,ili se povredil pri rabota, ako bil padnat ili napadnat, vozavisnost od izgledot, se davala prognoza. Ako pritoa pomod-ruval, za tri ili za sedum dena, lekuvaweto bilo nevozmo`no.Ako povredata bila pod koleno ili pod glu`d, se amputirado pomodrenoto mesto. Pomodruvaweto na liceto se progno-

ziralo so smrt.Makedonija so mnogute reki i ezera i mo~uri{tata

okolu niv, imala leì{ta na malarija. Eve ja prognozataspored Hipokratovite beleèwa: bolniot poòltuva, òltimu se nozete, liceto, belkata vo o~ite, ima treska, da se le~iso kinin. ]e ozdravi. Prognozata na vremenskite intervalipravena e so cel na vklu~uvawe na rezervata za odbrana na

organizamot {to sekoj ~ovek ja poseduva. Za sekoja bolestimalo lekarstva koi vnimatelno se dozirale da ne o{tetatnekoj organ.

Higienata, so imeto na boginkata Higija, imala gole-mo zna~ewe kako preventiva. Vo site makedonski carski gra-dovi otkopani se vodovodi za topla i ladna voda, odvodnikanali, bawi, higienski kujni i mnogu sadovi za odrùvawe igotvewe na hranata. Zaraznite bolesti vo Makedonija gi nose-le mornarite, trgovcite, Rimjanite, Turcite i vojskite nacela Evropa vo Balkanskite i Svetskite vojni. Zatoa Make-donija morala vo sekoe vreme da se spravi so razni nepozna-ti bolesti {to se pojavuvale na nejzina teritorija. Moralana visoko nivo da ja odrùva i higienata, bolni~koto leku-

vawe i nau~nite postignuvawa vo medicinata {to ni ostana-le vo nasledstvo od Hipokrat.




Drevnata medicina od Makedonija {koluvala dva vida

lekari. Ednite bile carski lekari, kako glavni pridru`ni-ci {to go pokaùvale ugledot na Carot, a drugite bile patu-va~ki lekari. Statusot i na ednite i na drugite visoko secenel zaradi stru~nosta i humanosta. I deneska ne e bitnoizmeneta medicinskata organizacija ni vo bolnicite ni pa-tuva~kite lekari kako Brza pomo{, nasekade po svetot. Kom-pletno se sproveduva makedonskoto vlijanie, ne samo vo far-

macijata i primenata na Hipokratovata zakletva.

Angelina Markus42



MAKEDONSKI CARSKII PATUVA^KI LEKARI

Tradicijata na carski lekar vo Makedonija kako ipatuva~kite lekari, bezprekorno se organizirale i vo osvo-enite zemji, osobeno vo Rim, kade {to pred dopirot so make-donskata medicina ne postoelo nikakvo soznanie za le~ewe.

I vo Atina nemalo nekoe vidno iskustvo. Za slabite novoro-deni deca odlu~uval sovetot na gradot naj~esto za frlawe odnajvisokite yidini.

Normalno, grad so tolku heteri ne moèl da go zgole-muva naselenieto. U{te pove}e, namesto lekuvawe go usovr-{uvale ubivaweto so otrov. Ksenofon i Platon go opi{aleSokratovoto usmrtuvawe vo Atina so kukuta. Taa gusta òlta

te~nost, pripravena od bilka, mnogu brzo mu gi zdrvila noze-te, mu go stvrdnala jazikot, mu se zamaglila svesta i sepakSokrat jasno go iskaàl svojot stav deka ne se pla{i od smrt-ta koga e sprovedena od sudii so zakon. Hipokratovata za-kletva go obvrzuva lekarot da ne dava otrov. Zakonite voMakedonija go {titat bolniot, familijata i narodot.

Patuva~kite lekari nasekade stignuvaat sami ili sosvoi pomo{nici. So sebe nosele torba so lekovi i instru-menti. Prvo gi sreduvale higienskite uslovi. Topla voda,~isti krpi, provetruvawe, ogan za sterilizacija na instru-mentite, sè bilo podgotvuvano. Principot bil ist, bolestapo zemja se {iri preku vozduh, se suzbiva so ogan se gasni iizmiva so voda. Samo poroduvaweto go vr{ela èna so isku-

stvo. Toa ne se smetalo za bolest i ne se povikuvale patuva-~ki lekari. @ena babica do skoro go vodela doma{noto poro-



duvawe po selata i gi podu~uvale mladite majki kako da za-

jaknat zaedno so porodot. Patrona`nata slu`ba otsekoga{postoela. Interesno e toa {to i na ìvotnite im se pomaga-lo od lu|e priu~eni so iskustvo, naj~esto ov~ari. Dedo mi, sonas, poln dvor vnu~iwa, ima{e sekoj den rabota. Krvarewetokoga }e se ispotepavme go zapira{e so isitnet tutun. Skr{e-nata noga ja meste{e so letva i ja zavitkuva{e so konop nato-pen vo belka od jajce. Koga se razbolev od malarija me odnese

vo mo~uri{teto na Crna Reka, kade {to leèa bivoli, za dami se zalepat pijavici, da mi ja iscedele lo{ata krv. Pone-koga{ ima{e uloga na patuva~ki lekar za sli~ni situacii.Bolnicite, lekarskite ordinacii, aptekite si ja vr{el rabo-tata vo le~ewe na bolestite kako vo najdrevnite makedonskivremiwa. Patuva~kite lekari paralelno so niv si vrvea.

Carski lekar se stanuva, pred sè od, lekarska famili-

ja, od naju~eniot, najsposobniot ~ovek, {to se dokaàl i seistaknal me|u site lekari.

Muzite, nereidite i obi~nite majki Makedonki ja pra-vat vrskata me|u bogovite i lu|eto, ra|aj}i heroi i carevi,

Angelina Markus44

Apolon vo oro so Muzite



bogato obdareni za vr{ewe na boèstvenata medicina, muzi-

ka i sekoj vid boèstvena umetnost {to niz makedonskatastvarnost se pretvora vo nau~nost. Sfa}aweto deka carevitenekoga{ bile bogovi se gleda niz epovite na Homer. Okolu,vo krug na Belomorskoto krajbre`je site plemiwa gi vodatkralevi so boànsko poteklo. Agamemnon, Ahil, Odisej, Pa-troklo, Paris -Aleksandar, Hektar vodea desetgodi{na bor-ba okolu Troja za Elena, sestrata na Dioskurite Plejadi, a

yvezdi na neboto blizu do bogovite. Mnogu smrtni boèstvaZevs gi napravi bezsmrtni. Me|u niv najgolem broj se tie {togi le~ele bogovi, {to sami bile lekari i ja le~ele svojatavojska ili imale svoi carski lekari vo pridru`ba.

Mikencite Menelaj i Agamemnon gi le~el Mahaon iPolidejron, sinovite na Asklepio.

Patroklo go le~el Ahil.

Ahila go le~el Mahaon.


Ahil Odisej



Odisej nosel luzna od rana {to carskite lekari od

Parnas, vo palatite na dedo mu ja zazdravile. Povrzanostana drevnite plemiwa ja pravi i samata medicina. Isti leka-ri le~at razni kralevi. Mikencite ne se Ahajci. Tie se Ahi-lejci so zaedni~ko poteklo od Makedonskite Argivci. Make-donskata carska loza od Arg se pro{irile na Pelopones. VoNoviot Arg prodolìla makedonskata carska tradicija,najdolgo odràna, kako monarhija vo Sparta i vo Teba.

Makedoncite od Pela gi nadìveale i niv i Atina voAhaja ili Ahileja. Zaradi toa kralevite vo Ilijada imaatist carski lekar.

Potekloto na site od podno`jeto na Olimp e isto. Ma-kedonsko kaj Menelaj, Ahil, Odisej, Asteropej i Hektor.

Dolgove~nosta na prvite makedonski kralevi se dolìna dobroprimenetata medicina po kralskite ku}i. Dolgove~-

nosta na kralskite lekari e u{te pogolema. Taka Hipokrat sosvojata familija gi le~el Makedonskite kralevi Perdika II,Arhelaj I, Orest, Evrop, Pavzanie, Aminta III.

Na Aminta III pokraj Hipokrat carski lekari mu bilepretcite na Aristotelovata medicinska familija, tatkotoNikola, dedoto Mahaon, pradedoto...

Nazad vo drevnosta ovie lekari i prethodele na Hipo-kratovata medicina. Osobeno na dvorot vo Ege i Pela vo vre-meto na Arhelaj i prethodno so stotici godini nazad do prvi-te kralevi vo Makedonija. Vo ~etiri ipol iljadi godi{niotdolg carski kontinuitet Makedonskata nauka i medicina do-piraat do Mitolo{kite prestavi. Tamu, me|u prvite boè-stva lekari Apolon i Asklepio se najduvaat korenite na Ma-

kedonskata medicina. Od toga{ sekoj car si imal i carskilekar, lekarska {kola i medicinska praktika.

Angelina Markus46



Vo vremeto na Filip i Aleksandar, vo IV-tiot make-

donski vek, filozofskite i medicinskite {koli se najrazvi-eni. Cela tajfa na vrvni lekari gi le~ele ranite na Filip II

a u{te pogolema bila tajfata na carski lekari vo pridru-`bata na Aleksandar.

Lekarite od dvete najslavni lekarski familii na Ari-stotel i Hipokrat go pro{irile le~eweto na ranetite vo fa-langata i sosednite narodi na dràvata na Makedoncite. Inte-

resen e podatokot {to sinot Aleksandar prv gi izviduval ranitena Filipa i daval najdobri prognozi. -Ne ̀ ali se Filipe zaedna rana na nogata, obyrni se na uspesite na bitkite, nabrzo}e go zbodne{ kowot na pobedite, go te{el.- Aleksandar toago pravel i vo falangata. Li~no i prv gi izviduval ranite i goprepora~uval le~eweto na Tesal, Filon i drugite lekari.

Antipatar i Kasandar vo Pela gi nasledile lekarite

od Filip i Aleksandar do Filip V i Persej.Makedonskata medicina vo Aleksandrija se razvila

vrz sistemot na Aristotelovite spisi od fizika. Haldojcitei Magite od Vavilon i Egipet, koj se vikal Misir, si na{lemesto vo Aleksandriskata biblioteka, pokraj Teofrast iMenon, u~enici na Aristotel. Nivnite spisi za bilkite, le-kovite, le~eweto kako farmacevtsko znaewe, go sublimiraleznaeweto po medicina od Makedonija, ja prodolìle make-donskata tradicija vo {kolite i carskite lekari. Vo Aleksan-drija se sozdala glavna medicinska {kola {to gi sobiralalekarite od razni kraevi i ostrovi. Herofil od Hadlkedon,Erasistrat go prou~il srceto i senzitivnite nervi, Kleom-barat i Medija mu bile lekari na Seleuk I vo Antiohija.

Ptolomej go le~el Hrisip, imal svoja {kola kako i Fi-lin, Serapioni, kako Heraklid od Tarent, Apolonie od Ki-




tija, kako Ber koj rabotel za Antioh Soter vo Vavilon. Ce-

li trista godini makedonskata Ptolomejska dinastija voAleksandrija ja unapredile filozofijata, medicinata,astronomijata i drugite nauki. Nau~nici od Sicilija prekuMakedonija do Vavilon i Misir se {koluvale vo Aleksan-drija. Filon od Larisa, Ptolomej, Eurget, Antioh vnimavalekoj }e rakovodi so Aleksandriskata biblioteka. Tie bile:Teofrast, Kalimah, Eratosten, Erigon, Apoloder, Zenodot,

Aristofon, Aristarh, Kratet. Tuka se {koluvale Evklid,Arhimed, Apolonie od Pergam, Eadem, Hilen, Heron. Od Alek-sandrija proizlegle mnogu carski lekari {to podocna bilecarski lekari i vo Rim i vo Aleksandrija.

Carski lekar na Kleopatra bil Apolodar, a vospitu-va~ Nikola.

Na Marko Antonie a pred nego i na Ciceron od 124 do

60 god. pr. Hr. pridruèn lekar bil Asklepijad od Bitinija.Za vremeto na Neron, Trajan, Marko Avrelis, Komod

i drugite imperatori, lekari dobivale od Aleksandriskite{koli. Toa se carski lekari Galen, Soren, Dioklo i drugilekari.

Od Aleksandrija ne samo medicinata, se prenele imiwana rimski bogovi, no ne se izmenilo imeto na Apolon - bogotna medicinata. Od Aleksandrija so naukite vo Rim stignalapragmatikata na Dionisie od koja Varon i Marko Terencieu~ele za da go sozdadat latinskiot jazik, {to }e ostane kakoprodolùva~ na bogatata makedonska kultura. Na rimjanitene im bila poznata ni higienata, ni farmacijata ni medici-nata. Toa malku {to go dobile so Etrurcite se gu{elo. Etrur-

cite se tie {to ja sogledale bliskosta so Makedonija i prekuAleksandrija voveduvale nauka, pismo, prosveta.

Angelina Markus48



HOROSKOPOT - MEDICINSKAASTRONOMIJA

Dolgo vreme ne mibe{e jasno kako toa Hipo-krat ja vospostavuva vr-skata na kosmosot i ~ove-

kot i kako toa ~etiriteelementi se isti princi-pi i za svetot i za ~ove-kot. Potoa sogledav, kakovo neboto nad Makedonijavo soyvezdijata si na{lebesmrtni mesta mnogu

smrtni boèstva. Hera-klo so lavot.

Dioskurite vo bli-znaci, Asklepio so zmi-

ja... Uf! Pa, toa e zodija-kot i horoskopot.

Na Makedonciteim bila jasna vrskata namedicinata kako vrska na~ovekot vo prirodata i ko-smosot. Na Hipokrat iz-vr{il vlijanie Pitagoraso filozofijata na broj-

kite. Hipokrat znael zabrojkata 12, kako zna~ajno Nad neboto na Atlant se gledaatzodija~kite znaci



mesto vo mitologijata, astronomijata, astrologijata, religi-

jata i kosmosot. Toa se 12 znaci na zodijakot, 12 meseci vo godi-nata, 12 apostoli, 12 generali na Aleksandar kako 12 heroj-stva na Heraklo, 12 saati na denot, 12 godini na detstvoto,12 plemiwa {to gi obedinil Filip vo Makedonija...

Brojkata ne e samo kvantum tuku izraz na odnosi, na har-monija na silite i yvezdite koi {to deluvaat vrz zdravjeto na~ovekot. Taka mislel Hipokrat. Taa misla u{te pove}e ja ra-

zrabotile brojnite nau~nici vo Aleksandrija. Niv im bila jasna brojkata 60 - kako minuti, kako sekundi, kako denovi, po-mnoèna so 6 ni ja dava godinata, od 360 dena vo godinata kako360 stepeni od krugot, 360 crkvi vo Ohrid. Toa e harmonijatavo prirodata i brojkite. Mesecot vlijae na plimata i oseka-ta, pa kako da ne vlijae na zdravjeto na lu|eto. Vozdu{niotpritisok, son~evata toplina, veterot, do`dot, plodorodieto

na zemjata i ete ne nazad vo prapo~etok kako arhe, koga u{teprvite lu|e svrteni kon neboto gi barale znacite za opstanok.Medicinskite boèstva i medicinskata astrologija gi podu-~uvaat nau~nicite {to da prifatat za progres na ~ovekot.Znacite, brojkite, zakonite, naukite, lu|eto, site si na{lemesto vo soyvezdieto. Vo Kokino pred dve godini e otkrienadrevna opservatorija stara okolu 4000 godini. Makedonskata

civilizacija gi prou~uvala yvezdite za da napravi kalendarza vremeto za zemjodelieto. Toa se istite lu|e {to pove}e od{est mileniumi ne go izmenile svojot gen. Zatoa muzata Ura-nija se zanimavala so astronomija, astrologija i proro{tvo.

Makedonskiot horoskop si na{ol mesto vo eden mozaikza Heraklo kade {to se pretstaveni vo centralniot krug atri-butite i sverno sliki na negovite herojstva. Lavot, bikot,vetarot, hidrata, Posjedon kako vodolija, bliznaci i drugimozai~ni sliki soodvetstvuvaat na op{tiot horoskop povrzan

Angelina Markus50



so sudbinata i idninata na lu|eto vo kombinacija so bolestite.

Eve gi tie zodija~ki znaci, bukvi, vodeni, ogneni,zemni vo konstelacija so zvezdi od neboto nad Makedonija.

Oven Jason, zlatno runo oboluva glavaBik Sveta sila, krit oboluva gu{aRak Proro{tvo Delfi oboluva vareweDevica Bogorodica oboluva jetraSkorpija Asklepio(zmija) oboluva polovi organiJarec Ares oboluva kolenaRibi Belomorski delfin oboluva stapalaVodolija Sveta rena oboluva potkolenaStrelec Kentaur oboluva butoviTerezija Kosmi~ko arhe oboluva crevaLav Heraklo oboluva kolk, srceBliznaci Dioskuri oboluva ramewa, race

Pod neboto na zvezdite i zodijakot, Makedoncite izna-{le zdravi mesta za ìveewe, za sre}a i zdravje. Tuka izgra-dile svetili{ta slavej}i gi heroite na horoskopot. Izgra-dile sozvezdija na zemjata so ista svetost, od neboto i odSonceto - makedonskiot najgolem simbol.

Napravivme pregled spored imiwata vo horoskopot i

soodvetno oboluvawe na organite na ~ove~koto telo. Sekoj~ovek spored ra|aweto ima svoj znak od mitologijata vo Ma-kedonija. Sekoj ~ovek e predodreden od sudbinata na ra|awetokako horoskopska tema vo stoi~kata filozofija. Najgole-mite proroci Apolon, Orfej i Pitija im ja pretskaùvaleidninata na carevite i narodot. Timot proroci na Aleksan-dar mu go tolkuvale sekoj znak od neboto, pticite i vnatre-

{nite organi na `rtvuvanite ìvotni. Aleksandar i sam gipoznaval tie znaci za da ~ekori tolku uspe{no vo idninata.




Na Hipokrat i na carskite lekari, na magite horoskopska-ta medicina im bila pomo{no sredstvo. Makedonskata medi-cina se pro{irila od Aleksandrija niz rimskata dràva.

Iskopinite vo Pompeja ni pokaàa kako funkcioni-rale medicinskite {koli, so mnogu nagledni sredstva na ~o-

vekot, izraboteni od terakota i bolnicite so site instru-menti kakvi {to bile niz Makedonija.Sobiraweto na iskustvata, sobiraweto na opisite na

pojava na bolestite go ispolnile so dijagnozi i recepti Hi-pokratoviot korpus i u{te pove}e negovata medicina napre-duvala so mnogu sledbenici. Edno ~udo lekari, matemati~ari,astronomi, geografi, istori~ari se pojavile niz Makedonija

i niz svetot {to se {koluvale vo Aleksandrija. Toa se leka-rite Soren, Arstej, Rufo, Galen, Dioklio i dr.

Angelina Markus52

Mozaik so herojstvata na Heraklo rasporedeni vo zodijak.



HIPOKRATOVITE SLEDBENICIDO ALEKSANDRIJA I RIM

Ve}e kaàvme za rimskite carevi {to imale carskilekari. Niv gi imalo mnogu pove}e.

Askepijad od Bitinija do{ol vo Rim 91 g. da sprovedu-va fizikalna terapija. Gi sproveduval Hipokratovite prin-cipi vo medicinata za prisustvo na 4 vida sokovi vo teloto.Se potpiral i na Demokritovoto u~ewe za atomite za da goobjasni dvièweto na vozduhot niz teloto i zatopluvaweto.

Temison do{ol vo Rim za vremeto na Neron i formi-ral metodi~na {kola za da se sredi teoretskoto so prak-

ti~noto iskustvo vo medicinata. Vo isto vreme od Karijado{ol Tesal kako lekar da pomogne za spre~uvawe na epi-demiite {to ~esto izbuvnuvale vo Rim.

Soren od Efes e me|u popoznatite lekari {to proi-zlegol od Aleksandriskata makedonska medicina i do{ol voRim za vreme na Hadrijan i Trojan. Najmnogu se zanimaval soginekolo{kite bolesti iako medicinata bara sestrano obra-zovanie za polesno povrzuvawe na pri~inite za oboluvawe.

Kon pedesettite godini vo Rim pristignal od Kilikijalekarot Atenej. Ne{to podocna od Kapadokija pristignalAretej i gi primenuval knigite za pneumata kakvi {to giostavil Hipokrat vo negovo vreme.

Ruf od Efes gi imenuval imiwata na delovi na telo-

to. Lekuval bolni od bubreg i strogo se pridrùval do lekar-skata etika.



Od Pergam poznati se Asklepijad i Galen. Pergan go

formirale kako makedonski grad Aleksandrovite generali,zatoa medicinata se primenuvala vo Asklepijada kako car-ska bolnica. Klaudie Galen (vo 129 - 200 g.) od Pergam oti{olvo Aleksandrija na usovr{uvawe. Se specijaliziral za hi-rurgija i bil povikan vo Rim kako gladijatorski lekar. Tamubil mnogu cenet. Ja {irel medicinskata nauka niz predava-wa. Bil i patuva~ki lekar dodeka Marko Avrelie ne go naz-

na~il za carski lekar na sinot Komod. Ne izdràl dolgo, gonapu{til Rim i se vratil vo Pergam. Kako naslednik na Hi-pokrat pi{uva medicinski knigi sobrani vo 150 dela. Najdo-bro ja prou~il anatomijata za da bide uspe{en vo hirurgija-ta. Kako i Hipokrat smetal deka najdobar lekar e filozofposveten na lekarskata etika. Kako vo filozofijata, vo isto-rijata i vo medicinata najgolem del od delata se izgubeni pre-

pi{ani, izmeneti, dopolneti i pojaveni kaj ponovi avtori.Galen umrel vo 200 g. i dolgo vreme po nego ne moè da seutvrdi koi se negovi originalni dela i koi mu se pripi{u-vaat, isto kako kaj Hipokrat.

Vo Rim od Pergam se pojavi u{te eden lekar Onesandar(Aleksandar). Carot Julijan go pottikna za Rim, od delatana Hipokrat i Galen, da napravi enciklopedija za medicina-ta. Od vkupno 72 so~uvani se 32 knigi koi so vekovi se prepi-{uvani i upotrebuvani. Isto taka izdvoeni od medicinska-ta teorija materija sostaveni se 4 medicinski prira~nici.

Dioskurid napravil od spisite za farmakologija u~e-bnik i prira~nik za lekovi. Posle Menon i Teofrast pobarawe na Aristotel koga napravile popis na site bilki i

lekovi, ovoj prira~nik dolgo ostanal vo upotreba vo rim-sko vreme.

Angelina Markus54



Morame da go spomneme Filon vo Rim koj do{ol da pro-

poveda asketizam, duhovno o~istuvawe, pokajuvawe i drugiprincipi koi podocna od etika pominuvaat vo hristijanstvo.Site ovie mesta vo Bitinija, Karija, Kilikija, Kapadokija,Efes, Pergam, Aleksandrija vo toa vreme bile makedonski.

Se pro{iruva{e makedonskata dràva, se osvojuvaazemji, se borea vojski vo pridru`ba na medicinata. Posvete-ni dela, posveteni carski lekari i medicina za narodot vo

koja {to opstojuva paganstvoto, magiite, kletvite i po~itu-vawe na boèstvata od zemjodelskata tradicija. Makedonski-te {koli od Pergam, Aleksandrija i ostrovite dadoa golembroj lekari. Ni eden od niv ne e od Atina ni od Rim. Medi-cinata im sluè{e na site i na istok i na zapad od Make-donija.

Na istok, od Ermenija do Aleksandrija, za nekoi iljada

godini vo original se so~uvani Aristotelovite dela i tie}e stanat predmet za koristewe na medicinskite potrebi.Osobeno od Aristotelovite spisi za prirodata arapskitefilozofi i lekari sostavuvaat prira~nici za medicinata,kako {to vo Rim se pravea prira~nici od Hipokratovite me-dicinski knigi.

Avicena, Averaes i Mojmonid se vmetnata alka, drev-nata makedonska medicina, da se prefrli preku [panija vosrednovekovna Evropa. Takvata medicina se koristela i doXIX vek.

Avicena, okolu 1000 g. od novata era, od Buhara oti{olvo Persiskite emirati kako kralski sovetnik - lekar. [ireleden vid isto~en Aristotelizam, go koristel Aristotel za

islamot i Koranot. Go sostavil poznatiot prira~nik nare-~en Kanon za potrebite na medicinata vo arapskiot svet.




Mnogu rano ovoj kanon

e preveden na latinskii na ruski jazik. Medi-cinata od Kanonot na-{la i {iroka primenapo hristijanskite man-astiri koga Arapitedo{le vo Toledo.

Pokraj site pri-lagoduvawa realisti-~kata filozofska imedicinska misla go op-sluùvala celiot svetvo srednovekovieto.

Toa e makedonski-

ot pridones vo naukite,osobeno vo medicinata.

Angelina Markus56



MEDICINATA I HRISTIJANSTVOTO

Ako se ~itaat evangelijata na Apostolite vo svetotopismo od Noviot zavet, za~uduva~ki }e se iznenadime kako sina{la mesto i mitologijata i medicinata vo teologijata ireligijata na Hristijanstvoto.

Duhot na Bogo~ovekot ja poznava etikata, matematika-

ta i medicinata. Ima iscelitelna mo}. Pravi ~uda. Isus Hris-tos go poddrùva dobroto, blagoslovuva, ima pret~uvstvo zapretskaùvawe, pravi ~udesa, podu~uva i sètoa na eden nevo-obi~aen na~in, nedostapen na obi~nite lu|e i na lo{ite. Tojsi izbra 12 apostoli sledbenici, apostolska {kola. Brojot12 kako 12 plemiwa vo Makedonija so po 12.000 lu|e pravat144.000 du{i izbran narod, a ènata da se zgriì 1260 dena

ili 42 meseci ili tri ipol godini it.n. Sekako deka brojkitekrijat zad sebe mnogu posloèni odnosi, zavisnosti i pojavi,kako {to toa go pravi boèstvenata medicina i horoskopot.U~enicite na Aristotel vo filozofijata i tie na Hipokratvo medicinata se {koluvaa za da go ovekove~at znaeweto i dago prenesuvaat na pokolenijata. Apostolite, svetcite i ma~e-nicite prenesuvaa sekakvo znaewe vo {to gi podu~uva{e IsusHristos. Prototipot vo naukite, medicinata i religijata enedostièn. Sepak, Apostolite ja {irea etikata kako ~oveko-qubie i medicinata kako isceluvawe.

Ne moèa i ne treba{e da gi povtoruvaat Isusovite~uda. Samo po eden, najsposobniot, moè da poseduva takvidobra kako Aristotel, Hipokrat, Aleksandar, Isus Hristos.

Da gi pogledneme tie ~ueni sedum ~uda i da razmislime na{to nè potsetuvaat.



Isus ja pretvora vodata vo vino.

Isus isceluva bolen od daleku.Isceluvawe po 38 godi{na paraliza.Isus nahranuva 5000 du{i (so 1 leb)Isus odi po voda i ja smiruva burata.Isus isceluva sleporoden.Isus go oìvuva Lazara od mrtvite.Vo site ovie ~uda ima medicinska problematika. So vre-

meto, so prostorot, rastojanieto, prirodata, so svetlinata, soìvotot i smrtta se zanimavaat site religii proizlezeni odHristijanstvoto, a Hristijanstvoto od Makedonija proizlegu-va. Vo taa nulta granica, obeleàna kako era pred Hristovotora|awe i po Hrista, Makedonskite dràvi se ni{tat za da nanivno mesto se pojavat novi sodrìni na ~ove~koto ìveewe.Se ra|a nova ideologija, so postojana borba, da se so~uva najvre-

dnoto, najubavoto, najdobroto vo narodot. Kosmpolitizmot naMakedonecot povtorno }e go obedinuva svetot vrz religiskaosnova. Hristijanstvoto trgna od Makedonija so ~udesni grad-bi na crkvi, baziliki, mozaici, freski, ikoni, so svetci, siteso pismo v raka, so tradicija za prosvetuvawe, so {irewe naMakedonskata kultura, unikatna po sè{to zastapuva.

Makedoncite, makedonskiot ~ovek u{te dolgo }e seprogonuva. Go ubivaa vo Atina, go ubivaa vo Rim. Ako ne beaMakedonci, Apostolite nema{e da ja najdat smrtta vo Rim,nema{e na Kirilovite i Klimentovite u~enici tolku è-stoko da se proteruvaat. Makedonskoto vreme si trae niz soz-davawe na trajni nau~ni i umetni~ki vrednosti. Kolku polo-{o tolku podobro. I vo najlo{oto sme najdobri da opstaneme,

da ìveeme, da se istakneme kako dreven, kako bibliski, kakoslaven Makedonski narod.

Angelina Markus58



MEDICINATA NIZ MAKEDONSKITECRKVI I MANASTIRI

Ako se napravi eden istoriski pregled za site iskopi-ni od drevnosta vo Makedonija, }e se sogledaat {tetite i ogra-buvawata. Toj makedonski Eldorado gi sobiral na na{iveprostori site {arlatani, barabi, eretici, zlo~inci i lu|e

od najvisok rang i polo`ba na dràvite {to pominuvale iostanuvale niz Makedonija, so edna cel: da se prisvoi {topove}e od makedonskoto neiscrpno bogatstvo. Se otkopaaasklepijatski bolnici vo Heraklea, vo Lihnida, vo Stobi,vo Stibera i vo site prastari gradovi, {to sega se nao|aatvo drugi dràvi. Zemjata, vodata, bilkite, tradiciite, so si-te preìveani lu|e Makedonci uspeale da go so~uvaat vo iz-

vorna forma najskapoto: ~ovekot i zdravjeto so naukata.

Semejstvo na bogovi od Olimp



Po carstvoto na bogovi, carstvo na makedonskite ca-

revi doa|a carstvoto na hristijanstvo vo Makedonija, kako{kolite vo medicinata, voeni {koli, liceumi, {koli naapostolski propovedi. Toa se tri periodi na istorija, naukai umetnost. Medicinata e golemo obele`je na sekoj od ovietri periodi. Familija na bogovi, carevi, vladici so sve{te-nici kontinuirano vladeele i go predvodele makedonskiotnarod. Toj sistem na ureduvawe }e se preturi preku granici-

te na Makedonskata dràva i }e se prifati po svetot pod dru-go ime. Hristijanskiot period, samo da ne bide Makedonski,go narekuvaat Vizantiski. Se znae deka i toga{ vladeele ma-kedonski carevi i toga{ se {irelo pismo preku {koli, segradele crkvi i bolnici srede svetili{ta kako od sekoga{vo Makedonija. Ni{to ne gi zaprelo Makedoncite da gradatcrkvi, manastiri, konaci, bolnici, narodni kujni kade {to

od progoni se zasolnuval makedonskiot narod. Vo preodot odrimsko vo hristijanstvo se ukinuva ropstvoto, se osloboduva-at zarobenite, se le~at bolnite od najgolemata sozdadena si-roma{tija, se te{at o~ajnite so nekakva verba za posre}noìveewe. Vo gradovite Aleksandrija, Pergam, Carigrad,Solun, Erusalim, Ohrid, Skopje se gradat prvite crkvi vosvetot za Hristijanite. I vo toj period kako i vo vremeto naFilip II Makedoncite bea progonuvani i ubivani. Go raspnaaIsus Hristos, negovite apostoli, Makedoncite, svetci iangeli. Oslepuvale, otsekuvale carski i narodni glavi.

[to izgubija Evreite? Edna masa, sve}nik i edna tora.[to krv proleaja Makedonska. Pa kade e svetiot progonetnarod od Biblijata? Makedonskiot narod, spasot go baral

begaj}i od Carigrad na Sever do Rusija. Tamu sopre Makedon-skata kultura, kako Noev kov~eg, tamu ja rastovari svojata

Angelina Markus60



sveta riznica od um, pismo, {koli i sekakov napredok srede

skitskite plemiwa. Tamu ostana celokupnoto makedonskonasledstvo, kaj srodnite narodi i tamu vo Rusija prodolùva.Rim vo Makedonija ne dojde da gradi tuku da ograbuva i progo-nuva. Turcite samo gi prepravaa na{ite gradbi, so pomo{ napredavni~ki plemiwa, so makedonski imiwa, kako {to pra-vat i sega.

Bev vo Vodo~a da ja vidam freskata na oslepenite. Osle-

puvani carevi, voda~i, vojnici, narod i fosili. Posegaat vosvetlinata. So o~i se gleda, so um se sogleduva videnoto vosvesta {to ni zaprelo. Vo pi{uvaweto mi velat deka imalonekoj revolt {to pominuval i na niv za da bidat so mene. Odbolka }e prepukneme site ako dokraj sfatime kako so na{ lebgi hranime tie {to ne uni{tuvaat. Sami se {titime, so ponekoj Makedonec {to blesnuva, niz istorijata na na{eto

dolgo postoewe i pametewe.Carot Konstantin donese zakon za za{tita na hristi-

janite, ma~enici, pustinci, Makedonci. Vo toa vreme, majka-ta carica Elena trgna, so poddr{ka na dvorot, da gi podigneprvite crkvi i manastiri za za{tita na progonetite. Toa gostori vo Carigrad, Konstanca, Aleksandrija, Skopje. Tieprvi carski crkvi se od IV vek, naj~esto gi nosat imiwata naKonstantin i Elena, a dopiraat i do na{ive dni. Vo site ba-ziliki se preneseni istite mozaici kako vo carskite palati.Mora ne{to pozna~ajno da e storeno od nivna strana {to vosvesta na Makedonskiot narod tolku dlaboko se vreàle niv-nite likovi i dela. Pove}e od iljada i {estotini godini vosekoja crkva vo Makedonija koga se vleguva vo hramot vedna{

od levata strana ja gledame freskata na Carot Konstantini Elena. Vo novata crkva na Risto Gu{terov vo Radovi{ so-




Angelina Markus62

Hramot Sveta Troica vo Radovi{

Caricata Elena na freska



~uvana e istata tradicija. Blesnuvaat vo zlato i biseri, so

kruna i so oreol Makedonski carevi svetci. Vo Soborniothram vo Skopje freskata Car Konstatin i Elena istaknatise od nadvor nad samiot glaven vlez za da se poklonat i tie{to ne moàt da vlezat vo prepolniot hram, dvor i ulici zavreme na praznicite. Moèbi toa zna~i potsvesno ~uvawe naspomenot na prvite ktitori na Pravoslavnite svetili{taniz hristijanskiot svet. Taka se ~uva i spomenot na oboù-

vawe na Sv. Kliment Ohridski vo Rusija, koga hristijaniteza prvpat dobile hramovi, freski, evangelija na Kirilskopismo, okolu H- tiot vek i so koe sèu{te se sluàt pove}e odiljada godini. Konstantinovite i Klimentovite crkvi do-prva treba da se istraùvaat.

Vo crkvite {to dale za{tita, u~ewe, lekuvawe od ma-kedonska tradicija bile i raskolni~ki legla me|u narodite

protiv Makedonija, kako i sega. Navistina, makedonskitecrkvi i manastiri vo ograbuvawata se nekoj MakedonskiEldorado. Takva so~uvana izvorna forma na ~ovek, zdravje iumetnost nikade ne moè da se najde i da se prosleduva vomnogu dolgi vremenski periodi kako kaj nas Makedoncite.

Kultot na Golemata majka se pojavi vo u{te pogolemza{titnik vo Makedonija olicetvoren vo aktivnosta na ca-ricata Elena, na Makedonkata Lidija, na caricata Teodoravo Skopje. Tie i u{te mnogu drugi bogati ̀ eni i majki stanaasponzori na Apostolite. Site poslanija i evangelija zapi{u-vani se vo makedonski gradovi. Samo za primer, apostol Pav-le propoveda{e vo Carigrad, Filipi, Lihnida, Herakleja,Stobi, Solun, Korint. Vo site tie gradovi postoea golemiteatri, sobirali{ta na Makedonskiot narod, sega pretvori

vo milosrdni centri na novata vera, na istite svetili{ta i




le~ili{ta, pokraj sveti vodi. Crkovnite ekonomii ja obez-

beduvale hranata, higienata i lekovite od bilki. Celoto sve-{tenstvo ja prezelo bogatata makedonska medicinska tra-dicija niz evropskite manastiri i denes nudat, kako svoirecepti, razni napivki i mevlemi {to im sluèle od Make-doncite pred nekolku iljadi godini.

Patot na medicinata vo vremeto od Konstantin do Ju-stinijan vo Makedonija se odvival vo carskite ku}i i kako na-

rodna medicina po manastirite, site arhiepiskopii, vo sitemakedonski gradovi.Vo Evropa stignuva preku bogomilite do Francija i

preku Arapite do [panija. Vo antikata makedonskata dràvabila najgolema dràva vo svetot, vo ranoto hristijanstvo,isto taka so Justinijan i po Samoil, Makedoncite imale mo`-nost da vlijaat na site svetski nastani. Od Carigrad vlija-

nieto preku makedonskata carska dinastija e konstantno. Toa{to go napravila Aleksandrija za naukite, umetnosta i medi-cinata Carigrad go prodolìl i go zgolemil kako svetskiprosvetitelski centar. Ohrid go zavr{il svetskoto opisme-nuvawe.

Se {irela pismenosta preku makedonski {koli od Oh-rid i drugite gradovi, a vo isto vreme prevodi od biblija-

ta, evangelijata, ìtijata, preku niv podatoci za Makedon-cite kako slaven bibliski narod, so site svoi postignuvawa.Ni se povtoruva istorijata.

Po ubistvoto na Filip II slede{e stra{en kole` namakedonskoto plemstvo. Po raspnuvaweto na Hristos kole-òt be{e u{te pogolem. Apostolite so red se pra}aa na pogu-buvawe vo Rim. Po Kliment, po site evropski gradovi, osta-

naa koskite na makedonski velikani. Ni ostana samo duhotna ~ovekot od Petralona, eden ~erep na najstar Makedonec.

Angelina Markus64



Ni ostanaa manastirite za rekonstrukcija na ̀ ivotot od isko-

na i po nekoj silen zbor {to ne se preveduva i da se prenesuvamakedonskiot gen.Crkvite i manastirite otsekoga{ ja neguvale mana-

stirskata medicina i so medicinski {koli i so bolni~kolekuvawe vo svoite manastirski kompleksi, na sli~en na~inkako {to toa bilo vo asklepijadskite carski bolnici. Popi-sot na bolestite i bilkite i na~inot na lekuvawe ostanale

isti. Patuva~kite hristijanski lekari gi znaele i gi le~elemakedonskiot narod od istite bolesti poznati kaj Hipokrat.Toa bila malarija, treska, sipanici, kila, svetata bolest,povredi od skr{enicite, paraliza i drugi. Gi beleèle re-ceptite od istite bilki {to rastat vo Makedonija. Go pozna-vale afionot, pelinot, bosilekot, irisot, kukurekot, renot,glogot, drenot, borot, vrbata, lipata, javorot i se razbira

vinoto i medot. Mnogu lekovi narodnata medicina i farma-


Plao{nik, drevno, sloevito kultno mesto



kologija do deneska gi koristat za pravewe lekovi. [to da

re~eme za iskopanite bakarni ~a{i {to se upotrebuvale vodrevnosta za le~ewe od nastinka? I po manastirskite kona-ci i do deneska pri pogolema nastinka redewe na ~a{i se sme-ta kako siguren lek, da se izvle~e zgolemenata koli~ina navoda vo organizmot, kako {to prepora~uval Hipokrat zaramnoteà na elementite vo prirodata i teloto.

Vo Makedonija postoele golemi familii i delenici so

mnogubrojni ~lenovi {to ovozmoùvalo kolektivna grià zabolnite so narodnata medicina pokraj manastirskite bolnici.Vo IX i H vek so jakneweto na Makedonskata dràva jak-

nela ekonomskata mo} na makedonskiot narod za da sozdadenepovtorlivi dela vo makedonskoto kulturno tvore{tvo.Crkvi, manstiri, freski, pismo, rezbi, crkovno peewe. Du-hovnost. Oltar na Sv. Kliment i Sv. Naum.

Li~nosta na Kliment Ohridski na razni na~ini e po-svedo~ena. Vo negovoto ̀ itie sproed Teofilant i Homatijanse potvrduva negovata univerzalna i kosmopolitska dejnostna Makedonija. Vo tekot na IX vek vo Ohrid go sozdade prviotuniverzitet duri cela Evropa tone{e vo mrak i nepismenost.Toj e prosvetitel, pedagog, pisatel, lekar, agronom. Se zafa-til so zdravstvenite problemi na narodot. So svoite tri

iljadi u~enici go podu~uval narodot kako podobro da ìvee.Niz Makedonija bile izgradeni mnogu hramovi, u~ili{ta,bolnici. Kliment i samiot lekar, zaedno so generaciite odprvoto medicinsko u~ili{te {to go otvoril vo Ohrid gi le-~el i gi zgriùval bolnite niz cela Makedonija. So pismeno-sta ja {irel medicinskata nauka so site znaewa i praktikaod boèstvenata medicina na drevnite isceliteli i strogi-

te principi na Aristotelovata i Hipokratova {kola ~ij vi-stinski naslednik e tokmu toj, Kliment, so svoite u~enici i

Angelina Markus66



{koli. Sv. Naum, Klimentoviot sopatnik, brat i naslednik

gi poseduva istite kvaliteti i rezultati. Nivnite dva ma-nastira Sv. Pantelejmon na Kliment i Sv. Naum nad izvori-te na ezeroto i deneska se vistinski àri{ta za {irewe naznaewata na srednovekovnite Makedonci. Se obnovi Plao{-nik i so toa se pokaà veli~inata na Klimentovata bolni-ca, vo sredinata na plo{tadot na Lihnida.

Gi vidovme ubavinite na bazili~nite mozaici, krstil-

nica, rotonda, teatar, ogradeni so yidini, so kanali, so viso-ki mermerni stolbovi vo sloevi od pove}e iljadna istorijana makedonskiot narod. Go vidovme manastirot na Klimenti grobnicite na edna od manastirskite bolnici. Kade ni emakedonskata istorija na Ohridskite arhiepiskopi? Predniv doa|ale na pokrstuvawe i krunisuvawe ruskite carevi,kako kralicata Olga koga se prekstila kako Elena, po imeto

na majkata na Konstantin. Pred makedonskite arhiepiskopise krunisuvale srpski kralevi kako Carot Du{an vo Skopje.Takvo pravo imala samo Ohridskata arhiepiskopija koe pra-vo i go prenela na celiot pravoslaven svet.

Manastirite i crkvite niz cela Makedonija bile cen-tri za lekuvawe. Za toa ni zboruvaat i temite za bolestiteotslikani na freskite ne samo vo Klimentovite manastiri.

Nasekade se slavat monasi isceliteli, se pronao|aatinstrumenti i recepti za da ni raskaàt kako crkvata se gri-èla za zdravjeto na narodot. êtvorica monasi zastapuvaleist red so Kliment i Naum.

Toa se manastirite na Joakim Osogovski, Gavril Le-snovski, Prohor P~inski i Ivan Rilski. Remek dela i nagradbata i na umetnosta i so o~igledna darba na medicinatazastapena vo freskite.




Angelina Markus68

Sv. Kliment Sv. Naum

Sv. PantelejmonSv. Kuzman i Damjan



Da se naslikaat Kuz-

man, Damjan, Pantelejmon,Kliment, Naum, lekari sve-titeli, so knigi, instrumen-ti i kutii za lek, pretstavuvapove}e od poraka za edno vre-me. Toa e zapis za sostojbatana medicinskata nauka vo XI

i XII vek vo Makedonija.Da se naslikaat bolni-te od sipanici, od paraliza,slepi i nemi, da se naslikakarantin vo lekuvaweto i ve-selba na ozdravenite toa e do-kaz za eksperti po umetnost

i eksperti po medicina. Ide- jata da se ovekove~i bolnioti lekarot e samo del od boga-tiot ìvot na eden narod.

Vo Lesnovskiot mana-stir vo freskata ûdata naArhangel Mihail i iscelu-

vawe na sedum bolni kako dae enciklopediski zapis.Istoto go imame vo

freskata Isceluvawe na vo-dena bolest i Isceluvawena slep vo crkvata Sv. Ni-kita vo Bawani. Vo XIX vek

na freskata od Sv. Nikitaslepiot drì bel stap kako


Isceluvawe na bolni, motiv odfreski niz makedonskite crkvi.



simbol na sleposta. Toj stap za slepite Evropa go prifatila

duri vo HH vek. Freskata so karantin e mnogu postara od vo-veduvawe na karantin na zarazno bolnite vo Venecija vo 1374godina. Stotici godini vo Makedonija se znaelo za vakcinataod golema sipanica, za vo Anglija da se prifati vo XVIII vek.Neprocenlivo zna~ewe imaat site tie podatoci ne samo zamakedonskata, tuku i za svetskata medicina.

Preselbite na narodite, Krstonosni vojni, osvojuvawa

na teritorii, trgovijata i me{aweto na narodite zna~i i me-{awe na bolestite. Milioni Indijanci zaginaa zarazeni odtuberkuloza i sifilis od evropskite kolonisti. Nemaa vremeda stanat otporni ili da najdat sopstven lek za tu|ite bolesti.

Niz Makedonija pominuvale i tu|i vojski i tu|i bole-sti. Tradicionalnata medicina i farmacija barala brzo re-{enie vo preventiva, vo higiena, vo lekovi. Se koristelo sè

{to e na zemja i pod zemja, kako lekoviti trevi, minerali,vodi. Od bilkite se koristele listovi, cvetovi, plodovi,semki, kori, koreni i sè {to e slatko, kiselo i gor~livo. Se{koluvale lekari, se organiziralo le~ewe, se barala za{ti-ta i vo crkvata i vo narodot. Pred sè naukata, obrazovanie-to, informiranosta. Pred triesetina godini vo Belgradumrea nekolku lica od medicinskiot personal pred da ja pre-

poznaat variolata, donesena od axilak. Novi bolesti, muta-cii, infekcii ne demnat nasekade. Medicinata mora da bidepobrza od infekciite. Toa go znaele drevnite Makedonci itaka preìveale.

Makedonskata medicina go pominala patot od mitolo-gijata so ~udesijata na Asklepio do realizacija vo nauka kajHipokrat i Aristotel, obnovena vo Hristijanstvoto i razvie-

na kako narodna medicina so patuva~ki lekari i iscelitelikako Kuzman, Damjan, Kliment i niza drugi niz celata zemja.

Angelina Markus70



MEDICINATA I UMETNOSTA

Umetnosta e specifi~na stvarnost. Specifika na sve-sta, na umot, na ~ovekovoto doìvuvawe i dopolnitelno iska-ùvawe na oblikuvawe na delo so mnogu li~en stav na ~ove-kot i vremeto vo koe {to ìveel. Sekoe delo e povrzano sonekoja stvarnost i zatoa i najapstraknata zamisla ni ja ispi-

{uva ~ove~kata istorija povrzana so naukite i zakonite, soreligijata, so medicinata, so horoskopot so umetni~kotooblikuvawe. Ednostavno, sè e povrzano me|u sebe preku mi-slovnite procesi. ôvekot go pravi toa povrzuvawe kako od-raz na toa {to go obzema vo svesta i kako izraz na svojot stav.Formite na svesta se tie stavovi povrzani i potvrdeni vorealniot svet. Kolku }e go razbereme ili }e ne odu{evi ne-

koj ~ovek so toa {to go misli ili raboti, ne zavisi od nego,od nas zavisi. Kakva e preporakata i dali ima estetska merana ubavoto, na dobroto, na idealnoto i dali toa sekoga{ mo-ème da go sogledame, ne treba da se dvoumime, deka ubavotovo realnosta i ubavoto vo mislata ne vklu~uva nas site lu|eda go doìvuvame seto toa. So vreme sèpodobro sfa}ame i na-u~uvame. Ne im e dadeno na site isto. Nekoi se rodeni za ne-{to, nekoi za ni{to. Sinteti~kiot um pravi povrzuvawe,sogleduvawe, tolkuvawe na dvojnata stvarnost. Na primer,nekoi zakoni si postojat nezavisno od nas dali gi znaeme iline. Nekoi zakoni i vo samite nas ni se nepoznati. Koga Ajn-{tajn, Wutn, Kopernik, Galilej gi presmetuvale konstantni-te dimenzii i sili na nebeskite tela malkumina moèle da

gi razberat. [to da re~eme za bolestite i umetni~kite delakoi se strogo individualni kaj sekoj ~ovek so golemi otstap-



ki vo pojavnosta. Mnogu e te{ko da se najdat zaedni~ki pri-

~ini vo nivno razli~no manifestirawe. Site tie tajni voprirodata i kaj ~ovekot koga se iskaàni, definirani voformuli pak ni se nedostapni. Nikoj ne e vinoven za toa {todrugite ne go znaat. Sosema druga rabota e koga sofisti~ki nè

zaveduvaat da ne go sfatime umetni~koto.Temata e zo{to tolku e povrzana filozfijata so medi-

cinata, religijata so umetnosta i umetnosta so medicinata.

Sè odi zaedno i me|usebno usloveno i povrzano so edna zaed-ni~ka makedonska osnova.Hipokrat veli vo medicinskata zakletva: Vo skrom-

nost i ~istotata }e ìveam i }e ja ~uvam svojata umetnost.Za kakva ~istota se zboruva? Ne e higiena. Na kakva umet-nost se misli? Za medicinska umetnost, ili ume{nost, ilidarba ili znaewe {to ne moè sekoj da go stekne. Muzite

upravuvaat so duhovnoto tvore{tvo i zatoa medicinata naHipokrat e umetnost. Vo toa vreme vo Makedonija medicina-ta se stava vo redot na umetni~kite dela. Ne zaradi teìna-ta i po`rtvuvanosta na profesijata tuku za isceluvawetoprosledeno so kanonski ceremonii rakovodeni od prvosve-{tenite sveti vra~i. I ne znaeme {to e postaro, le~ewetoili slaveweto, {to e prvo {to istovremeno. Filozofijata

e prethodnica na bilo koja razmisla. Kako obedinuva~ka nacelokupnata svest ni gi pokaùva zaedni~kite koreni vo na-stanuvaweto na site nauki, umetnosta, medicinata, obredite.Znaeme deka celoto pleme slavi, igra, pee koga bolniotozdravuva. Ne znaeme dali znaele da se veselat i prethodno.Bolesta, zdravjeto, slaveweto, ukrasuvaweto, amajliite, tera-kotite, bistite, mozaicite, freskite imaat zaedni~ki kore-

ni i naj~esto zaedno se manifestiraat na edno mesto, kult-no mesto i hramovite niz Makedonija.

Angelina Markus72




Falanga na voini, angeli i apostoli vo sekoja makedonska crkvai manastir



Kultnite mesta vo Makedonija ne treba da se baraat.

So sekoe zagleduvawe gleda{ edno od pette iljadi arheolo{-ki registrirani nao|ali{ta, gusto zbieni nasekade okolunas. Makedonski kultni mesta se Dion, Ege, Pela, Herakleja,Pergam, Aleksandrija, Carigrad, Ohrid, Skopje... Kultnomesto e koga vo makedonskite gradovi }e se najdat na edno me-sto teatri, {koli, crkvi, muzei, stadioni, bolnici i grobovi.Princip na makedonski gradbi ra{ireni po svetot. Vo pote-

sen smisol na zborot kultno mesto e hram so spoj na ~ovekova-ta duhovnost. Koga Makedonec }e zastane pred svetite dverivo bilo koj hram go obzema vozvi{enost i smirenost. Po-kaàna e golema umnost so sobiraweto na site umetnosti naedno mesto. Arhitektura, scena, peewe, govor, rezba, mozaik,sliki, svetlina. Ne znaeme kako i koga crkvata gi sobralasite umetnosti vo svoj kanon i ne znaeme koga i kako tie izle-

gle od nejzinite porti vo samostojno egzistirawe. Va`no edeka celata umetnost so mileniumi e prisutna vo du{ata namakedonskiot narod. Po yidinite na makedonskite hramovi

ja ~itame i biblijata i istorijata vo freskoìvopis.Od oltarot se pojavuva vladika so kruna kako Makedon-

ski car. Pee molitva, drì Biblija i sve}a kako svetec sosvetlina. Osvetluva falanga na apostoli i falanga na ange-li, ikoni - freski so makedonski likovi od narod vo vojni,vo isceluvawe i veselba. Sè e smiruva~ko. Leb i vino. Pri-~est. Duhovno ~istili{te. Vrska so narodot i naukata, medi-cinata, umetnosta i boèstvata. Se preto~ila Golemata maj-ka vo Bogorodica, generalite i borcite vo angeli, narodotvo 40 ma~enici, isto onaka kako {to bilo niz istorijata na

Makedoncite. Vo hramovite seto toa e prikrieno so religi-ozen prevez za da preìvee ovekove~en vo freska. Kako na{i-

Angelina Markus74



te freski i ikoni od pred iljada godini, so takva trajna sve-

ìna i ubavina, nema nikade po svetot. Me obzemaat likovitena Arhangel Mihail, Gavril, Sv. \or|ija, Sv. Dimitrija...site ubavi, zdravi, hrabri predvesnici i za{titnici na ko-wi, so {tit i kopje, kako nivnite prethodnici Dioskurite.Ja ubivaat lamjata za da ̀ ivee simbolot na zmijata na stapotna Asklepie prv me|u bogovite isceliteli.

Do niv se ispravile Kuzman, Damjan, Pantelejmon, Kli-

ment, Naum so lekovi i instrumenti vo race kako carskitei patuva~kite lekari niz Makedonija. Medicinata vo ~ekorso umetnosta si na{la mesto vo manastirskite ikoni, fres-ki, rezbi, ovekove~uvaj}i ja anatomijata i ubavinata na Ma-kedonskiot ~ovek. Temite so gradbi, vojni, le~ewe, ne moàtda se izdvojuvaat. Tie odat zaedno kako bliznaci vo paralelaili tajfi {to gi sozdavale korenite na Makedonskata civi-

lizacija.

Filozofite, lekarite, carevite, astrolozi-

te, hristijanite, umetnicite zaedno tvorele

vo {kolite za lekari, zografi, vajari, kopa-

ni~ari nadopolnuvaj}i se vzaemno, vgraduvaj}i

debeli i dlaboki temeli na Makedonska neuni-

{tiva civilizacija.

Vo Trojanskite vojni, vo Filipovoto carstvo, vo Alek-sandrovata imperija, vo Kleopatrinata slava i bogatstvo,vo Aleksandriskata nauka, na Hristijanskoto mesijanstvo,Konstantinovoto pokrstuvawe, Justinijanovite tvrdini i

zakoni, Samoilovoto obnoveno makedonsko carstvo, Marko-vite juna{tva, vo sèova ima ne{to cvrsto tkaeno, zaedni~ko




kontinuirano postoewe na Makedonija so dlaboki karakte-

ristiki svojstveni samo na Makedonskiot narod. Isto takaima edna op{ta linija na site neprijateli {to sakaat da nè

uni{tat.Izvr{en e kole` na decata na Filip i vr{ena e gole-

ma potraga po decata na Kleopatra za tie da se ubijat. Nasli~en na~in toa se pravi i vo Vitleem, vo Hristovoto vre-me, da se ubijat site deca za da ne ostane nieden od posveteni-

te, odbranite. Taka se oslepeni Makedonskite vojnici vovreme na carot Samoil, ispoklani vo tursko i masovni grob-nici vo site sosedni zemji na Makedoncite kade {to se vode-le tu|i vojni. Se proteraa decata od makedonski ogni{ta odBelomorieto. Celiot ovoj progon na Makedoncite se praviso cel da se uni{ti genot na ovoj svet i bibliski narod.Imeto, sonceto, zdravjeto, umot i svetosta ve~no nè {titat.

Nostradamus vo proro{tvata go potvrdi toa. Sudbinata isre}ata ve~no neka ni se nakloneti da go so~uvame toa {tosme: Makedonci.

Angelina Markus76



PRAPOÊTOK

ARHE

So formiraweto na son~eviot sistem so devet plane-ti i po nekoj satelit, zemjata ne prestanala da se oformuvai da se razviva vo beskrajnite kosmi~ki prostori me|u dru-gite nebeski tela: yvezdi, meteori, kometi vo mle~niot pati drugi galaksii. Zemjata, vodata, vozduhot se uskladuvaat vo

fizi~ka smisla na prirodnite zakoni. Samo oganot ostanalkako vnatre{na sila vo centarot na zemjata. Vulkanite odvreme na vreme go otvoraat ognenoto grlo, za da ni isfrlatpo nekoja tajna od sredi{teto na zemjata. ôvekot polesnodopira so satelitite i do najoddale~enite planeti, otkolkudo strukturata vo centarot na zemjata. Tamu dopre samo fanta-zijata na @il Vern. Najgolemoto otkritie ne e preokupacijata

na site drevni filozofi so ~etirite elementi: zemjata, voda-ta, vozduhot i oganot i ako toa e najvisoko za objasnuvawe nastrukturata na sè postoe~ko. Predimstvo na materijata iliduhot, poto~no nivnoto edinstvo vo sèìvo e isto tolku va`-no. Sepak, najva`no od sèe samiot ~ovek. Gi imame najstarite~erepi od ~ovek, od tri razli~ni mesta, od tri kontinenti.êrepot od Petralona, od Makedonija, od Evropa pretstav-nik na belata rasa. Go imame ~erepot na Mongolot od Kina,od Azija i ~erepot na Negroidot od Afrika. Makedonecot,beliot ~ovek, ja unapredil belata rasa koja se rasprostirapo site kontinenti. Potekloto na Makedoncite od Sredozem-

jeto kako da imalo najpogodni uslovi za sozdavawe, na svoja-ta prva i najstara civilizacija. Dali lu|eto i rasite se sozda-

deni u{te koga zemjinata topka bila edna celina? Ako e takatolkavi razliki me|u niv ne moàt da se objasnat.



Angelina Markus78

Od arhe do najnoviot makedonski gen



Pred razdeluvaweto na kontinentite, pred potopot

ili pred Atlantida, zemjinata topka visela vo vselenata ka-ko eden meur obvitkan so atmosferata i so ìvot identi~ennasekade no vo primitvna forma. Razvitokot na vidovite inivnata specifika ni go pretstavuva dene{niot rastiteleni ìvotinski svet vo postojano usovr{uvawe.




Metalite, karpite, atmosferata i vidlivata vselena

zadràle konstantnost na postoewe vo ramnoteà so kosmi-~kite sili. Milioni godini kako ni{to da ne se promenilona zemjata. I najmalo pridviùvawe, ete ni katastrofa, zem-

jotresi, vulkani, uragani i mnogu `rtvi na prirodata i ì-votot. Neskrotlivi xinovi ne drmaat, a ~ove~kiot rod gi de-li opasnostite i odi napred kon osoznavawe. ôvekot kakosostaven del na prirodata se postavuva nad nea i ja menuva.

Gradi gradovi, kanali, ezera, po{umuva, lovi i uni{tuva. Gomenuva likot na zemjinata topka i gi prilagoduva usloviteza podobro ìveewe. Sozdava sintetika, motori, sateliti,atomska energija, kontrola na neboto, oru`je, klonirawe isètoa so umot i svesta. Uspeh na belata rasa. O~ove~uvawe odhomenoidi do lu|e. Makedoncite od najstari vremiwa znaelesè{to e poznato vo naukata i filozofijata denes. Mnogu po-

mladi narodi se pritaile zad Makedocnite i ~ekale da japretstavat makedonskata kultura kako svoja. Mnogu narodi,za mnogu arheolo{ki naodi, si zemaat ekskluzivno pravo (li-cenca) da go prestavuvaat makedonskoto kulturno drevno na-sledstvo kako svoe. Nè ~eka obemna rabota, kontinuirano,niz mileniumite da go pokaème svoeto, makedonskoto posto-ewe vo centarot na prapo~etokot.

Ni pretstoi povrzuvawe na makedonskata istorija soprapo~etokot na svetot. Prapo~etok izrazen vo neolitot nizMakedonija. Pred nas se {irum otvoreni porti na golem kon-centrat neolitski naodi {to treba da go povrzeme so prvototvore{tvo, na prvite lu|e niz Makedonija, bliski do priroda-ta, so svrten pogled kon neboto za ~itawe na kalendarot na

zemjodelieto, za ~itawe na horoskopot kako sudbina na lu|etoi za bogotvoreweto na terakotite od zemja oblikuvani.

Angelina Markus80



Makedonija vo neolitot

Neolitot niz Makedonija, ìv primer, raskaùva zaneolitskata ku}a, izloèna vo muzejot vo Prilep, so sitepredmeti upotrebuvani pred 6-7 mileniumi. Naodite vo Go-vrlevo, tumbite niz Pelagonija, temelite na otkopuvaniteanti~ki gradovi izobiluvaat so stari predmeti. Toa se: obli-kuvawe na kremenot, grn~arija, pe~ati so pismo, Golemata

Majka, Adamot, gradbite, prou~uvani od Vasil Iqov, VangelBoìnovski, Milo{ Bilbija, Meri Anicin, Radivoje Pe{i}.Arheolo{kata karta na Makedonija, so nekolku iljadi loka-cii, ni kaùva kako na{ite pretci od damnina ìveele i mi-slele niz dolgoto ~ekorewe i sozdavawe na toa {to i denes-ka go imame. Imame {to da kaème i {to da pokaème.

Radivoje Pe{i}, vo istraùvawata za Vin~a, se izja-

sni i za Govrlevo so naodi postari od 6.000 godini. Toa se Go-lemata Majka, keramika, pismo, dva pe~ata so pismo postarood Sumerskoto, Vin~anskoto, Etrurskoto. Vo Makedonija eklu~ot na svetskata kultura. Toa ja pomesti geografijata nasvetot dvièj}i ja kon istok. Porano ne se razmisluva{e zazna~ewe na makedonskiot Neolit, nema{e merila, sporedbi,site gi imame kako kultura od Vin~a, preku Govrlevo do Hal-kidik i Krit. Toj centar Aleksandar go pomestuva{e kon Va-vilon i Aleksandrija za da se dobie isto takov centar od Ma-kedonija do Gibraltar i od Makedonija do Indija.

Principot na gradewe na makedonskata neolitska ku}ae primer na Makedonskata imperija kako edna dràva, so edencar, eden Bog, edna religija za cel svet. Toa e obedinuva~kata

ideja koja ja sproveduvaat Makedoncite. Golemata majka gopretstavuva matrijarhatot. Pretstavuva ku}a. Boèstvo.




@ena. Rodilka. Svet vo malo duhovno energetsko tvore{tvo,

svrteno na istok kon sonceto za da gi sledi i koristi pozitiv-nite kosmi~ki sili. Pokriv so sonce. Golemata Majka ja ~u-va ku}ata kraj ogni{teto. Racete i se {iroko potpreni nakolkovite. ̂ etvorna ̀ ena. Ja kontrolira statikata na ku}a-ta i organizamot. Zdravje. Sre}a. Sigurnost. Gleda i slu{a.Ni{to ne zboruva, nema usta. Doterana, natavrena, nakitena,frizirana kako sekoja èna Makedonka, ni raskaùva za du-

hovnoto ìveewe. GolemataMajka od Govrlevo simboli-zira plodnost. Taa e trudna.Proletna. Zadovolniot izrazna liceto nèpotsetuva na ra-|aweto. Sekoe ra|awe e boè-stveno. Krikot ne e pla~. Toa

e molitva, ̀ ivot i radost.Vo grn~arijata, orudi-

jata,oru j̀eto, crteìte neo-litot od Makedonija ni gopretstavuva ~udesniot svetna narodot obdaren za tvore-{tvo i preìvuvawe, go sla-vi sonceto za da odredi koor-dinati na povolni mesta zaìveewe i gradewe. Toj narod gi poznava zakonite na svetotkako edinstvo na bogovite, carevite, heroite, obi~aite, naro-dot. Vrskata soneboto i zemjata obezbeduva hrana, zdravje, mir.

Epot za Gilgame{, pi{uvan na glinenite plo~ki, bara

besmrtnost za ~ovekot. Neolitot vo Makedonija pokaàl be-smrtnost so simnuvawe na bogovite me|u lu|eto. Homer pro-

Angelina Markus82

Prva makedonska boìca.Golemata majka.



dolìl da ja opi{uva vrskata na carevite i heroite so sudbi-

nata na bogovite i narodite. Na Ahil i Odisej im pomagaatZevs, Apolon, Atina, Herakle, muzite, legendite. Toj pre-min od lu|e vo heroi, vo boèstva i bogovi od makedonskiotOlimp e op{to poznat po svetot kako ras~istuvawe na patotna Makedonskoto carstvo. Zatoa i Golemata Majka od Make-donija pretstavuva sinonim za Kibela, Artemida (~itaj nao-paku Demetra) Tiha, Hera, Afrodita i mnogu drugi boginki.

Tie otekoga{ ja {titele Makedonija so seto bogatstvoi ubavina. Makedonija so kontrast na poliwa, dolini, reki,ezera i ridovi, planini, {umi obrabena so moriwa ni davatip na domorodno naselenie svrzano so zemjodelie, plodorod-no, metalokovawe, klepawe na orudija za rabota i odbrana.Dobrata ishrana na Makedoncite im ovomzoìle sovladuva-we na golemi klimatski razliki, ekonomska osnova za dràva

i uslovi za spokojno nau~no i umetni~ko tvore{tvo. Vozne-miruvawata gi pravat doselenici, grad dràvi~ki, lesno pod-vi`ni dinami~ni demokrati, koi {to namesto da proizve-duvaat, se zanimavale so razbojni{tva i doseluvawe na tu|izemji za trguvawe so toa {to e ograbeno, prisvoeno. Anti~ka-ta istorija e prepolna so sudiri na dva tipa narodi: starose-delci proizvoditeli i doselenici razgrabuva~i.

Slaveweto na plodorodieto, ìtoto, vinoto, razniproslavi na bogovi i carot kako duhoven voda~ na narodot,sozdavaat tradicija za slavawe praznici i misterii vo Make-donija kako vo Lemno, Dion, Samotraki, Teba, Delfi, Hera-klea. Na~inot na ìveewe na Makedoncite ja sozdava carska-ta dinastija, dràvata, mitologijata, narodnite obi~ai i

veruvawata. Osvojuva~kite narodi gi osvojuvale i gi prisvo- juvale i duhovnite vrednosti od Makedonija. Zatoa do denes




im e ist folklorot, jazikot i veruvawata. Toa ne e asimila-

cija. Toa surogatot se oddale~uva od svoeto poteklo.Vistinskoto, izvornoto se nao|a vo dlabokite korenina starosedelskiot narod vo Makedonija. Toa jasno ni go po-tvrduva kasmogonijata i antropologijata. Jasno e kako ritua-lite, misteriite, mitologijta navlegle vo sferata na lu|e-to vo Makedonija okolu Belomorieto i od tamu vo celiotevropski svet. Po horizontite na razni izohipsi se ra{irile

olimpiskite bogovi i si ja izvr{ile svojata rabota za potre-bite na Makedoncite. Makedoncite pak vo svojata mitologi-

ja, kako vo svoite edinstveni mozaici, kamen po kamen doda-vaat gradej}i gi svoite prekrasni likovi i motivi. Da serazbere makedonskata mitologija zna~i da se otkrijat sitetajni poraki ostaveni so mileniumi. Slaveweto na bogoviteso igri i pesni ni dava odgovor na nepoznatoto vo vrska so

ìvotot, zdravjeto i smrtta. Zatoa sekoj bog ima posebna ulo-ga. Narod kako makedonskiot ja videl povrzanosta na hrana-ta kako boèstven dar, kako odraz i izraz na celokupnoto ̀ i-veewe. Taka, kako {to ìveel taka gradel, se borel, veruvali se odrùval vo sklad so svoite sposobnosti. Mnogu interes-no povrzuvawe postoi na bogovite i le~eweto. Makedonskiot~ovek izloèn na opasno ìveewe, vojuvawe, lovewe imalpotreba od zazdravuvawe i le~ewe. Koga gradel ku}a ja imalGolemata Majka kako za{titni~ka. Koga gradel gradovi tukabila Tiha so rogot na izobilie. Koga lovel go pridruùvalaArtemida. Koga se veselel toa go pravel so Dionis. Koga peeli svirel go pridruùval Orfej. Koga igral na oro se fa}also Muzite. Koga se borel mu pomagal Heraklo so herojstvata.

Koga se le~el, Asklepio pomagal so cela lekarska familija.Zevs, Apolon, Ilion (Sonce) Ares i u{te mnogu bogovi za se-

Angelina Markus84



koja prilika imale Makedoncite. Pa, kako da ne bide svet na-

rod koga trgnal vo pridru`ba na site bogovi da go prosvetu-va svetot. Makedonskiot svet narod, od Biblijata.Od nego site u~ele i gi prezemale negovite bogovi. Pa-

ralelni svetovi, paralelni bogovi i mnogu sli~ni so makedon-skite svetski nastani.

Bogovite, medicinata i makedonskiot narod.Vo makedonskata istorija i mitologija ~esto naiduva-

me na vklu~uvawe na celi familii i rodnini vo odredeniprofesii. Toa se bliznaci, bra}a, tajfi i kaj bogovite i kajlu|eto. Zaedni~ko im e pismoto, le~eweto, son~evata energi-

ja, duhovnosta, tvore{tvoto.

Familii i tajfi od Makedonija

Prvi takvi boèstveni bliznaci se Apolon i Arte-mida. Bliski so prirodata, sonceto i lu|eto, tie pomagale,le~ele, podu~uvale. So ista namena se i bliznacite Diosku-ri, Plejadi Kastor i Polidevik. Bliznaci se i nivnite se-stri Elena i Klitemnestra. Ima u{te mnogu bra}a, rodni-ni, lekari, u~iteli so zaedni~ka timska rabota i kaj bogovitei kaj narodot. Takvi se Petre i Pavle, Damjan i Kuzman, Ki-ril i Metodie, Kliment i Naum, bra}ata Miladinovci i ce-li familii vo tajfi {to podu~uvale i le~ele. Familii naAsklepio, Hipokrat, Aristotel, filozofskite {koli, apos-tolite, rezbarite, ikonopiscite, site slavni lu|e od Make-donija, poznati vo svetot, od praistorijata do deneska. Sitetie vo eden dolg kontinuitet pridonesuvale i za Makedon-

cite i za site lu|e vo svetot. Site spomenati lica gi pametimeso pismo vo raka i blagost na licata zaradi pomo{ vo zazdra-




vuvawe i lekuvawe, pro-

ro{tvo i isceluvawe. Ine e toa samo medicinskaprosvetna tajfa. Imalo iima graditelska tajfa, narezbari, skulptura, prepi-{uva~ka tajfa na evange-lija i tajfi na site zana-

eti na makedonskite lu|e.Tie svoite znaewa gi pre-nesuvale od koleno na ko-leno na svoite pokole-nija, zaedno so tajnosta igenetskata nadarenost dase sozdavaat trajni vred-

nosti.Nakratko i poedi-

ne~no ako gi pretstavimespomnatite imiwa }e japotvrdime nivnata va`-nost. Taka Artemida solakot i strelata, elenotdo nea, gi izrazuva potre-bite za lov i ra|awe, plo-dorodie i talkawe niz{umite. Makedoncite vosite svetili{ta podi-gale statui i nejze i na

brat bliznak Apolon,rodeni od Leta i Zevs.

Angelina Markus86

Sv. Petar i Pavle

Sv. Kiril i Metodij



Gi povrzuvaat bogovite i narodot za da im pomagaat i podu-

~uvaat. Rodeni na ostrovot Del osvetile sèokolu sebe. Apo-lon imal streli so koi seel bolesti i smrt za neprijatelitea lekuval, sovetuval i pretskaùval sudbini i nastani zanarodot, heroite i carevite. Svirel na gitara napravena odèlka i rogovi na jarec. Site svoi kvaliteti gi prenel nabrojnoto potomstvo rodeni so muzi i obi~ni èni od naro-dot. Toa se Orfej, Asklepio, Lin, Aristej. Site ja nasledile

ubavinata, ukrasuvaweto, muzikata, le~eweto, svetili{tata,kade {to se peele odi na sve~enite proslavi. Apolon go ~uvaldobriot tvore~ki duh na narodot nasekade niz Makedonija iprivrzanosta kon bolnite i ìvotnite. Posveteni mu bile{umite, neboto i moriwata. Negovi simboli bile lovorot,orelot, lebedot, ~avkata, delfinot pokraj lirata i strela-ta, isto kako i kaj lu|eto. Me|u site tie boèstva postoi i

familijarna povrzanost, isto kako i kaj lu|eto. Zatoa, trebada se zapra{ame koj na kogo vlijael; Bogovite na Makedonci-te ili obratno. Vo site zemni problemi vme{ani se bogovi iboèstva. Najinteresno e toa {to i bogovite pokaùvale ~o-ve~ki karakteri. Na navreda reagiraat so odmazda. Koga Niobase pofalila deka rodila 12 deca, a Leta samo dve, toga{ Apo-lon i Artemida gi pogodile so smrtonosni streli site 12 Nio-bini sinovi i }erki. Ne ni e dadeno da im sudime na bogovitetuku da gi prifatime nivnite aktivnosti za sre}a i zdravjevo oboàvawe na lu|eto.

Toa moème da go sledime i kaj bogovi u{te pobliskido lu|eto. Taka Orfej gi nau~il lu|eto da svirat na lira i ka-val do tanc na bahatskite proslavi. Muzite igrale pod ekstaza

na zvucite na lirata po poliwata vo Pierija, pod Olimp, voMakedonija, rodnoto mesto i na muzite i bogovite. Taka se




formiral makedonski-

ot talent za pesni i ig-ra. Na Orfej mu bilodadeno proro{tvo, ka-ko i na Apolon i Pi-tija, preku koe se vr{idu{evno smiruvawe, le-~ewe, kako {amatizam.

Site bogovi go krepe-le duhot na Makedon-cite. Takov e i Dionis,bog na proslavite, te-atrite, vinoto i lozata,kako loza na bogovi, lo-za na carevi, loza na na-

rodi. Sinot na Semelai Zevs gi sobral okolusebe muzite, menadite,Silen, horot, maskira-nite igra~i i narodotvo dolga povorka nizcelata zemja da ja razbu-dat prirodata na pro-let i da go soberat ro-dot na esen. Bezbrojstatui, mozaici, fres-ki, sadovi za vino sogrozdovi i vinovi lisja

gi ukrasuvale makedon-skite gradbi. Piele i

Angelina Markus88

Orfej

Dionis



carevite i narodot i Dionosiskite povorki vo ritualnoto

proizvodstvo na vinoto. Vinoto {to Makedoncite go pro{i-rile vo svetot kako pri~est. Praznici za bogovi, svetci i Ma-kedonci so bibliski imiwa ima vo site denovi, vo site godi-ni, na site mesta niz Makedonija i ve~nosta.

Herakle, predok na Makedoncite - Heraklidi bil po-vrzan so rodot, lozata na Makedonskata dinastija odlikuvanaso herojstvata na bestra{niot bog, car, heroj. U{te od dete

po~nal da gi izvr{uva 12 herojski dela. Nametnat so koàtana Nemejskiot lav, kakva {to e i frizurata na Aleksandarso lavja griva na monetite od Makedonija se {irele po sve-tot makedonskata legenda za nasledenata boànska bestra-{nost. Herakle ja po-kaùval i svojata silai svojot um kako edin-

stveno oru`je. Lakot istrelata, stapot tirsi odranata koà na la-vot mu se nerazdelnipomagala koga go spa-sil Prometej, ja ubilhidrata, gi zadavildvete zmii, gi svrtilrekite da gi is~isti{talite i u{te mnogunastani so negovite po-stojani patuvawa i pra-vewe dobri herojski

dela. Polubog, heroj sonenadminata sila ì-


Heraklo



votot go pominal me|u lu|eto, me|u Makedoncite, za da se pre-

seli na neboto me|u bogovite.Nat~ove~kite dela heroite od vtorata generacija, (sobrakovi od zemni lu|e), se bogotvorat. Toa ne e slu~aj samo soHeraklo, Dionis, Apolon tuku i so Ahil, Odisej, Aleksandari mnogu lu|e kako i Isus Hristos. Angelite i Ma~enicite sina{le mesto me|u bogovite i narodot, kako takvi gi slavime.

Bra}ata bliznaci yvezdi Plejadi Kastor i Polidevi

niz Makedonija bile mnogu slaveni. Nivniot kult kako ko-wanici ~esto se sretnuva i vo svetili{ta i nadgrobni steli.Toa se bra}ata na Elena koja od yidinite na Troja ne moè-la da gi sogleda vo vojskite. Tie ve}e go predvodele nebes-kiot odred na boèstva, heroi i carevi podednakvo slavni izaslu`ni za svoite dela izvr{eni me|u lu|eto. Plejadite,zaedno so sinovi na bogovi kako Orfej, Heraklo, Pelej, Te-

lamon, prorokot Mops, site hrabri lu|e, bogovi i carski dru-gari na Jason, kako Argonauti, gi obikolile moriwata popotraga na zlatnoto rudo do Kolhida. U{te toga{ se praveleprobi za zapoznavawe na podale~nite zemji okolu Belomorie-to so srodni narodi. Taa, legenda lesno mu uspeala na Alek-sandar. La|ata, izgradena od svetoto drvo dab od Dodona, giizdràla site prepreki od prirodata i od lu|eto, kako zamki,koga zloto demne i od zemjata i od vodata, od vozduhot i odognot. Mudrite lu|e koga se zaedno so bogovite gi sovladuva-at site pre~ki vo patuvawata.

Bra}ata Dioskuri posebno se istaknale na brodot Argso soveti od site zanaeti. Tie ne samo {to im pomagale nalu|eto, imale iscelitelna mo} i mudrost, da im ja vra}aat na

lu|eto ubavinata i mladosta. Zatoa u~estvuvaat vo site borbii sve~enosti, za da bidat pobliski do lu|eto. Interesno e {to

Angelina Markus90



Dioskuri ima i vo Indiskata mitologija. Toa se A{vini, pri-

jateli so Surja (sonce) i Agni (ogan) boèstvo na ognot. Za-edno se vozat po neboto. Na{iot Zevs sam gi frla molwite.Mnogu boèstva od indiskata mitologija se sovpa|aat so ma-kedonskoto tolkuvawe za sozdavaweto na zemjata do slavewe-to na bogovite. Makedonija kloni kon realnosta, naukite,filozofijata, umetnosta i medicinata brzo pokaàle prak-ti~nost i brzo se oslobodile od mitolo{kite primesi. Vo

spomen na preodniot period sè u{te se zadràle nekoi imi-wa i tolkuvawa. Toa e boèstvenosta na makedonskiot narod,gi ~uva vo se}avawe legendite za bogovite i carevite.

Asklepio, sinot na Apolon i Koronida, poznat kakolekar i bog na medicinata, poznat e po toa {to niz legendar-noto poteklo gi sozdal site principi vo lekuvaweto. Negovtim ili tajfa e celata negova familija, dvata sina Podajle-

ron i Mahaon poznati se kako lekari od Ilijada i Odiseja.Tie go le~ele i Heraklo pred Troja, }erkata Higija sekoga{go pridruùvala Asklepio so zmija vo racete. Ubava, zdrava,so podignata raka na smiruvawe i gotova da dade lek. Pana-keja poznata po toa {to le~i sè, isto taka e pridru`nik natatkoto. Akeso e lek, a Lako go izrazuva samoto le~ewe. Le-gendata zboruva deka Koronida bila neverna i so nerodeniotsin na Apolon se podgotvuvala da se omaì za drug. Koga ~av-kata mu go kaàla toa na Apolon bila pretvorena vo crna ikako takva go pridruùva Apolona. Apolon go grabnal svo-

jot sin Asklepio i go odvel kaj Kentaurot Hieron koj go vo-spituval kako i Dionis i Ahil i Jason i mnogu drugi lu|e ipolubogovi. Hieron go nau~il da le~i so trevki. Asklepio

i od svoite pretci nosel medicinski geni. Svetel so aura po-silna od tatko mu Apolon. Koga se ras~ulo za negovite spo-




sobnosti, deka le~i od bolest i rani, doa|ale lu|e od sekade.Nabrzo po~nal i mrtvite da gi oìvuva. Zevs se ispla{il ilu|eto da ne stanat bezsmrtni, go usmrtil Asklepio so mol-wa. Gilgame{ gi molel bogovite za besmrtnost, bez uspeh.Me|u yvezdite i horoskopot od Makedonija ima smesteno be-smrtni i po ime i po znaci. Asklepie e smesten vo soyvezdie-to zmija, vo znak na zmijata obvitkana okolu stapot. Vo sitesvetili{ta gi ~uval pitomite zmii, kako ku}ni zmii, {togo pomagaat le~eweto. Vo IV pr. Hr. vo site makedonski gra-

dovi otkopani se asklepijadi (bolnici) statui i steli soAsklepio i negovite deca posveteni na medicinata. Od Epi-

Angelina Markus92

Semejstvoto na Asklepio



daur do Dion, Stobi, Stibera, Herakleja, Lihnida, Filipi,

Sv. Vra~ (Sandanski) Pergam do Aleksandrija, do kaj {toìveele Makedoncite, nasekade postoele svetili{ta boga-to ukraseni so statui na bogot na medicinata. Vo tie svetili-{ta, {to gi podigale makedonskite carevi, so iljadnici go-dini se sobiraat lu|e, prespivaat, sonuvaat i gi beleàtpretskaùvawata baraj}i lek, zdravje i sre}a.

Koga Filip II vo 344/3 godina se spu{ti preku Termo-

pilite i Korint vo Peloponez go izgradi Epidaur kako stra-te{ko mesto od kade {to makedonskata flota pobrzo }e sti-gne do Persija, otkolku po kopno od severnata strana, kako{to napravi Aleksandar.

Filipovite gradbi vo Epidaur go nosat pe~atot na setamo} na makedonski gradbi so rasko{ i funkcija.

Teatarot, palatite, stadionot, pati{tata, bolnicata,

seto toa, Atina go ~uva kako makedonski kult. Medicinskiotkompleks kako muzej denes vo Epidaur raskaùva za sè ona{to im bilo poznato na drevnite narodi od meicinskite po-stigawa. Recepti, instrumenti, sadovi za lekovi, mevlemi inapivki, seto toa i toga{ a i sega e isto. Noìci, pinceti,igli, skalperi zaedno so higienata odrùvana spored Askle-pievite principi prisutni se nasekade.

Zmijata {to gi ~uvala svetite izvori za ritualno pro-~istuvawe ne poteknuva samo od Asklepie. Ja gledame vo ra-cete na site bogovi i vo kosite na menadite. Mo}en simbol eizrazen preku nakitot i site predmeti od Trebeni{kite car-ski grobovi. Lekot kako i zmijata i le~i i ubiva. Zmijata sozastra{uva~ka energija. Zmijata se rvela so Zevs, so Kadmo,

so Apolon, so Heraklo, kone~no da go zazeme trajnoto mestona simbol vo farmacijata. Site apteki vo svetot go koristat




simbolot na zmijata obvitkana na stapot na Asklepie. Toj

medicinski farmacevtski simbol ima svoe poteklo, svojadolga istorija vo nastanuvawe od mitologija do edinstvena-ta dràva na Makedoncite. Asklepie ja prenese darbata odbogovi na lu|eto, na Makedoncite, kade {to vladeele bogo-vite, boèstvata i carevite i zaedno so lu|eto gi pravele le-kovite i gi le~ele bolnite, ranetite, nesre}nite. Vo Epida-rium e so~uvan receptot od makedonskiot IV vek.

Eden ~ovek onemel. So denovi leèl vo Asklepijada-ta. Lekarite go uspale so opium. Koga se razbudil mu pokaà-le edna koska od sliva i mu objasnile deka toa bila pri~inaza gubewe na govorot. Sugestijata pomognala i ~ovekot oslo-boden od psiholo{kiot gr~ prodolìl da zboruva kako ni{toda ne bilo. Ramnoteà na duhot, na prirodata i ishranata goodrùvale makedonskiot narod, svetiot bibliski narod.

Od Makedonija vo Rim se preselile mnogu bogovi poddrugo ime. Asklepio go slavele kako Eshulap. Na ostrovotvo Tibar bila izgradena Asklepijada na ~ie mesto do den de-nes ima bolnica i se razbira se {iri znakot zmijata na sta-pot na Asklepio. Toa e istiot onoj ostrov na Tibar so pala-tata izgradena za Kleopatra koga go posetila Rim za da gopokaè sinot Heraklid. Cezar ne gi razbira{e makedonski-te raboti. Rimjanite go prifatija makedonskoto proro{tvoi svetata zmija na Asklepio, po sovet na Sibilskite knigi,za da go spasat Rim od kolera vo 293 g. pr. Hr. Higienata be{espas, zatoa makedonskite gradovi ne stradaa od kolera. Izgle-da medicinskata mitologija i medicinskata nauka vo Makedo-nija, kako da se me|usebno isprepleteni i obusloveni. Vo su-

{tina, tie se dve {ini na ista pruga, ni mnogu daleku nimnogu blisku - to~no se znae {to e na medicinata, {to na bo-

Angelina Markus94



govite. So mileniumi tie ~ekorat zaedno. Tri klu~ni momen-

ti od ìvotot na sekoj ~ovek ne moàt ni bez medicinata nibez crkvata. Toa e koga se ra|a ~ovek, koga pravi svadba i kogaumira. Toga{ e potrebno kr{tevawe, pa veselba i na kraj ute-ha. Toj pat e neminoven i vo zavisnost od sudbinata, razli~nose doìvuva. Nekoi mitolo{ki aspekti vodat do teologija ivera, a ponekoga{ do religiski rituali, kako teorija i prak-tika, {to zavisi od lu|eto. Mislovniot razvoen proces vodi

do paganstvo, preku mitologija do religija. Toj proces e ne-promenet do deneska i se praktikuva vo site stadiumi, kaj si-te narodi. Toa se dviì vo paralela so znaewe do kade se pro-stira sferata na vlijanie i nadopolnuvawe i do kade vodi~ovekovoto sueverie. Izborot e sloboden i nepre~en.

Apolon, Artemida, Dioskurite, Heraklo, Dionis, Ask-lepio direktno zadiraat vo medicinskata problematika.

I bez niv i daleku pred niv i pred Golemata Majka, za~uvu-vava~ki se otkritija za postignuvawata na medicinata nizMakedonija.

Hristijanstvoto vo svoite kanoni gi prezela ritualiteod makedonskite sve~enosti. Posvetenosta kako pokrstuvawe.Kr{tevaweto kako o~istuvawe vo svetite reki so imiwa nabogovi kako Erigon Pozvezduvawe, Aksion Osnaùvawe. Te-tida go iskapala Ahil za da dobie besmrtnost, zaboravja}i naAhilovata petica, kako medicinski termin ostanal vo nauka-ta. Postot {to zavr{uva so pri~est, nafora i vino, so blago-slov za dobro zdravje. Bogo~ovekot Asklepio gi oìvuva{emrtvite kako voskrenuvaweto na Hristos. Bespolnoto zabre-menuvawe preku son~eviot zrak {to go prave{e Zevs i se slu~i

i na Marija. Toa deneska na{iroko se praktikuva kako bes-polno zabremenuvawe. Slepite ozareni od svetlina se isce-




luvaat. Laserot denes

uspe{no go vra}a vidot.Se rodilo dete so bo`jiznak. @ig ili tetova-à. Blesnala Bogoro-dica Trora~ica trans-plantacija. Vo bo`jatarabota pri sozdavawe

na svetot i ~ovekot imaklonirawe i modeli-rawe na trite rasi

~isti narodi. Gospod,angelite, boèstvata imakedonskiot narod sebeli, svetli mo}ni.

Pokraj svetiot makedonski narod se transportiraat idrugi narodi. Medicinata deneska moè toa da go dokaè. Akone drugo za da se objasni dolgiot proces na sposobni lu|e sopoteklo od Makedonija. ûdata na Hristos, rabotata na apo-stolite, pravoslavnoto sve{tenstvo, svetcite, isposnicitevo crkvite i manastirite, 2000 godini se vo slu`ba i za{titana narodot. Medicinskata tradicija od Asklepijadite vo drev-nina se neguvala po manastirite. Kuzman i Damjan, Pantelej-mon, lekari isceliteli, nasekade niz Makedonija gi gledamena freskite so kutii za lekovi i medicinski instrumenti voracete isti takvi kakvi {to gi gledame na skulpturite naAsklepievata lekarska familija. Istite instrumenti u{tesluàt po medicinskite ustanovi. Bogovite, hramovite, pri-

~esta, lekuvaweto, sme go prenele nasekade po svetot i toa voista forma kako {to se praktikuvalo vo odredeni periodi

Angelina Markus96

Persej. Otsekuvawe glava na meduzatakoja {to povtorno se regenerira.



niz Makedonija. Pred nekoja godina se vozobnovi eden od

hramovite vo Ohrid na Plao{nik ili Plo{nik, na polskitoa zna~i plo{tad. Na plo{tadot so stolbovi od vremeto naIV vek pr. Hr. so baziliki, rotonda, teatar. Klimentovite3.000 u~enici si na{le Liceum i Asklepijada. Hramovi,{koli, bolnica i grobi{ta. Vo vremeto na Sv. Kliment iNaum koga masovno se prosvetuva Evropa so pismo Kirilskovo centarot na Ohrid se iskopani grobovi na Makedonci.

Lu|e spored kosturite, visoki pove}e od dva metra im pripa-|ale na Makedoncite {to {irele kultura preku Ohridskiotuniverzitet, {to ja primenuvale medicinata na najvisokonivo i ja so~uvale makedonskata tradicija na pogrebuvawe.Otkopan e nepresu{en izvor i za medicinsko i za genetskoistraùvawe. Otkopano e makedonskoto pogrebuvawe so zlat-ni maski i zlaten nakit srede carskiot makedonski grad ukra-

sen so razni umetni~ki predmeti, gradbi i mozacii. Se otko-puva Lihnida i kako vo site dosega otkopani drevni gradoviniz Makedonija, koj znae po koj pat, se sretnuvame so razno-vidni medicinski pomagala, i instrumenti, sadovi kako dokazza makedonskata drevna medicina.

Toa za medicinskite otstapki niz bibliskite tekst-ovi dobro im e poznato na site. Proro{tvata, kletvite, ka-znite se podzaskrivaat vo religioznoto pi{uvawe prepokri-eno so eti~ki normi. Homer, vo opisite za Trojanskata vojnana pokaz gi iznesuva site na~ini na medicinsko intervenira-we za spas na bolnite i ranetite. Kolerata se spre~uva so go-rewe na mrtvite i korabite. Ranite se prema~kuvaat so mevle-mi od trevki da ne zaìveat. Pred toa Mahaon gi izviduva

ranite, gi prevrzuva otkako ja vadi strelata ili kopjeto, gozapira krvareweto. I ne samo lekarite tuku i bogovite i ca-




revite se izve`bani za

brzo pomagawe vo vojni-te. Ima crte ̀na koj Ahilgo prevrzuva Patrokloso vkrstuvawe na zavojotna laktot. Isto onaka ka-ko {to se prevrzuva i de-nes. Pred pove}e od tri

iljadi godini vo Ilijadadadeni se opisi za meste-we na zglobovi, ublaù-vawe na bolkite, le~ewena skr{enici i mnogu po-sloèni hirur{ki zafati. Odej}i vo vojna Filoktet naostrovot Lemno go kasnala zmija i deset godini ne zarasnala

ranata i bolkata. Li~no Mahaon i Podalejron go izlekuvaleso serum za da vojuva vo Troja. Da se sovlada stravot i stresotod uàsot na vojuvaweto i toa e grià i podotvenost na leka-rite. I borcite bile dobro obu~eni da gi pogodat osetlivitemesta na teloto. Vrven opis na rakuvaweto e koga kopjeto goprobiva pancirot i dlaboko se zariva vo plu}ata. [ikti penaizme{ana so krv i go sokriva vrvot na kopjeto {to mora brzoi precizno so eden poteg da se izvadi i ranetiot da preìvee.Takvo ranuvawe preìveal i Aleksandar, predvodej}i ja voj-skata na ~ie ~elo prv vleguval so sudir, kako {to vojuvale sitemakedonski carevi nosej}i gi luznite po bitkite i pobedite.

Makedonskiot narod koj {to minal niz tolku vojni, nesamo niz opisite na Homer, tuku niz site vojni osvojuvawa i

preselbi, sobiral medicinsko iskustvo i go {irel medicin-skoto znaewe i le~ewe me|u drugite narodi.

Angelina Markus98

Ahil go prevrzuva Patroklo



Vo preminot od mitologijata do hristijanstvoto, celi

familii na bogovi se ustoli~eni vo nebesno carstvo, sli~nona ~ove~koto, kade {to bogovite ja imaat ulogata i funkcija-ta da upravuvaat vo odredeni oblasti na ist na~in kako {totoa go pravat i lu|eto na zemjata. Na{iot interes ovoj patse svede na istaknati li~nosti me|u bogovite, svetcite i lu-|eto, {to se zanimavaat so pismoto i obrazovanieto, kako iso medicinskoto isceluvawe. Asklepio so zmijata kako far-

macevtski znak, Kuzman i Damjan so medicinskite instrumen-ti po freskite vo sekoja crkva niz Makedonija. Ili Kirili Metodij, Kliment i Naum so pismoto v race. Stanuva zborza kontinuirano {irewe na naukata, medicinata i umetno-sta niz specifi~na forma {to mu odgovara na makedonski-ot narod, so doza na potsvesno deluvawe i sugestija da se sfa-tat ~udesijata kako ostvarliva realnost. Reinkarnacijata,

kloniraweto, transplantacijata, regeneriraweto, transfu-zijata, nagovestuvani so iljadnici godini, duri sega se ostva-ruvaat. Od rebroto e sozdaden ~ovek. Od koàta na Bramasozdaden e Brigu-klon. Glavata na Gorgona se regenerira.Borcite ja pijat krvta na `rtvite. Go jadat srceto na voinotza sila. Lekarot vr{i reanimacija kako bogovite {to oìvu-vale lu|e. Narodot lekarite gi stava na povisok red na po~i-tuvawe. Od nivnite prsti treba da se spasi ìvotot koga visina tenok konec.

Semejstvata na bogovite, na boèstvata, na muzite, ca-revite i lu|eto vo ist svet se sretnuvaat pod ista kosmi~karamnoteà na silite opstanuvaat. Ne e dozvolena gre{ka naneznaewe. Treba sè poblisku do vistinata na postoeweto da

sme, sè

podobro zakonite da gi znaeme, znaewe da poseduvame,da u~ime i u~eweto kako svetlina da go pro{iruvame.




Nikoj ne snosi vina za neznaeweto za ulogata na Make-

donija vo svetskiot sistem na obrazovanie. Tie {to pravatzbrka ne vredi da se razubeduvaat. Nivnite skromni mislovnisposobnosti li{eni se od logikata. Na{e e da go sledime ida go branime svoeto i koga go smetaat za nivno.

Makedonskite angeli te`neat kon besmrtnost i zdru-èni so medicinata se griàt za zdravjeto i du{ata na lu|e-to. Isceliteli, blagovesnici, za{titnici i patroni na imi-wa, slavi, crkvi i gradovi.

Angelina Markus100

Arhangel Mihail Arhangel Gavril

Sv. \or|i Sv. DimitrijaSv. Dimitrija



OD ISTORIJATA NA MAKEDONSKATADREVNA MEDICINA

Golemata Majka od Makedonija 6500 g. pr. Hr. Apolon prv iscelitel od mitolo{kiot period. Muzite - darba za umetnost

Dioskurite, Orfej, Heraklo boèstva so lekarska darba. Asklepio lekarska familija so simbol na farmacija. Mihaon i Polidejron lekari vo Ilijada od 1230 g. pr. Hr. Ahil i Odisej heroi i kralevi so medicinski znaewa. Temen period trista godini po Trojanskata vojna Asklepijadi so carski lekari vo

makedonskite prestolnini. Medicinski podem za vreme na Arhelaj vo V vek. Aristotelovata familija Nikomak dvorski lekari

na makedonskite carevi vo V i IV v. pr. Hr. Hipokrat so familijata vo Makedonija 490-370 g. pr. Hr. Hipokratovata zakletva pi{uvana vo Pela i

medicinskite dela vo Hipokratoviot karpus. Filip II i svetili{ta so bolni~ko lekuvawe. Aristotel tatko na site nauki 384-322 g. pr. Hr. Mekin i Teofrast gi sistematizirale

medicinskite spisi. Tesal, Filon, Polib, carski lekari na Aleksandar

so pohodot na istok. Aleksandrija, makedonska svetska prestolnina

i àri{te na Makedonizmot. [koluva carskii patuva~ki lekari za narodite pove}e od 500 godini.



Pergan Antioh, ostrovite nau~ni i medicinski centri

vo period od 320 g. pr. Hr. do rimsko zavladuvawe. Filip, Heraklid, Aplonie, Ber, lekari vo

makedonskite carstva na Ptolomej, Antioh, Seleuk,Aleksandrovi generali.

Antipatar i Kasandar vo Pela vo sorabotkaso Aleksandrija do krajot na starata era.

Apolonie, Galen, Soren, Dioklo lekari od

Aleksandrija gi le~ele Marko Antonie, Ciceron,Neron, Trajan, Mirko, Avrelis, Komod od I v. pr. Hr.do III vek na novata era.

Kleopatra imala cel tim lekari rakovodeniod Apolodor i u~itelot Nikola.

Isus Hristos i Apostolite vo po~etok na novata eraobeleàna so isceliteli, medicina i vera.

Car Konstantin i caricata Elena vo 306-337 g. pr. Hr.ozakonuvawe na Hristijanstvoto so socijalnai medicinska za{tita. Nikejskiot sobir.

Justin I, Justinijan i Justin II, site od Taor, od Skopjevo V i VI v. po Hr. so izgradba na gradovi, tvrdini,episkopii i manastiri go so~uvale makedonskiot bit.

Sv. Sofija remek delo na ktitorot - Justinijan voCarigrad sovremen svedok za makedonskiot kontinuitet.

Kuzman i Damjan Pantelejmon Sv. Vra~i od II veki freski so lekovi i medicinski instrumenti.

Kiril i Metodij so pismoto od Makedonija ja {iratbibliskata medicina vo IX vek.

Carot Vasilie, Nikola, Samoil gi poddrùvaat

makedonskite gradbi i bolnici vklu~enivo Pravoslavna vo IX i X vek.

Angelina Markus102



Bogomilite kako socijalno dvièwe za kanonizirawe

na siroma{nite. Kliment i Naum so site u~enici ja so~uvale drevnata

Makedonska tradicija vo nauka pismo i medicina. Crkvite i manastirite vo Makedonija od XI do XIII vek

ìva istorija i trezor na makedonskata duhovna sila. Freskite vo Makedonija od Krale Marko do XIX vek

so mnogu temi od medicinata.

Balkanskite i svetskite vojni vo Makedonija vo XX vek ja pokaàa potrebata od medicina za ranetite i narodot.

Medicinata vo Makedonija deneska e na svetsko nivo.Vrvni lekari vraboteni po site kontinenti.Samo @an Mitrev se vrati za da ja sozdadeKardiohirurgijata Filip II, kako nov Apolon.

Andreja Mitkovski - hirurg, presadi otkinata raka Vo SAD, Makedonec otkri DNK, tri milijardi kodovivo slu`ba na kloniraweto

Vo Avstralija d-r Cvetko Sinadinovski go obrazloìzemjotresot i cunamito kako negova posledica






Recenzija

ALEKSANDAR BIL I LEKAR!

Anti~kite Makedonci operirale slu~ai te{kii za sovremenata medicina

Na malkumina im e poznato deka Aleksandar Makedon-ski bil i lekar! Mi se ~ini deka i qubovta kon medicinatana Aleksandar mu ja vnu{il Aristotel. Aleksandar ne samo{to ja sakal medicinata, tuku i im ukaùval pomo{ na svoi-te bolni drugari, odreduvaj}i im lekuvawe i na~in na ìve-ewe, kako {to toa moè da se vidi od negovite pisma. Toj popriroda ja sakal naukata i bil qubopiten (citat od Plutarh,

Sporedbeni ìvotopisi - Aleksandar, 8). Aleksandar bilranet najmalku 10 pati, a pri najte{kata rana, probieni gra-di na desnata strana od strela dolga dva lakti, od koja odbelite drobovi izleguvala krv i àburki od vozduh, i samiotsorabotuval so lekarite, t. e. so glavniot hirurg Kritobul,ispla{en od ranata na carot. Kritobul, vladeej}i so visokoiskustvo na lekar, pri dadeniot teòk slu~aj se pla{e{e dase zafati za ranataCarot mu re~e: [to tegavi{ i ne meoslobodi{ vedna{ od stradawata mene, nesomneno osuden nasmrt? Ili ti se pla{i{ da ne ispadne{ vinoven {to jas do-biv neizle~iva rana? Toga{ Kritobul, sovladuvaj}i go svo-

jot strav ili skrivaj}i go stravot, po~na da go ubeduva carotda dozvoli da go vrzat dodeka toj go vnesuva ostriloto, bidej-

}i moè da bide opasno i najmalo dvièwe na teloto. Carot,otkako kaà deka ne treba da go vrzuvaat, go prepu{ti svoe-



to telo na lekarot i, kako {to mu be{e ukaàno, preleà

sovr{eno nepodvi`no. Taka, ranata be{e ras{irena i, kogabe{e izvadeno ostriloto, krvta blikna vo potok(Citat odKvint Kurtij Ruf, Istorija na Aleksandar Makedonski,kniga 9, glava 5, 25-28, Izdateqstvo Moskovskogo univerzi-teta, 1993). Spored opisot od K. K. Ruf, vrvot na strelata bilso recki i ne moèl da se izvadi bez pro{iruvawe na ranata.Takva operacija e te{ka i komplicirana denes, za sovremena-

ta medicina, so najmoderni sredstva i lekarstva, a onaa vrzAleksandar e izvr{ena vo polski uslovi, pod {ator. Ona{to e za~uduva~ko i za voshit e faktot {to Aleksandar brzozazdravel i, vo sedmiot den od opercijata, se pojavil pred voj-skata za da vidat Makedoncite i neprijatelite deka e ìv.Vo dene{ni uslovi bi bil vo {ok soba ili na intenzivna ne-ga, smetaat nekoi na{i lekari. Kakva li medicina bila taa

drevna makedonska?Knigata na Angelina Markus, profesor po filozo-

fija, psihologija i logika, nema za cel da ja raskaùva isto-rijata, tuku da vlijae vrz direktrisata na razmisluvawetona ~itatelite. Taa nafrla kupi{ta razmisluvawa, mno{tvozbunuva~ki tvrdewa, bezbroj poso~uvawa so hipoteti~nostili izri~nost, no i mnogu za~nuvawa kako predizvik na oniekoi, sekoj vo domenot na svoite znaewa i specijalnost, bi mo-èle da se nafatat so sopstveni istraùvawa i li~en pri-stap, ignoriraj}i gi bezbrojnite interpretacii od tu|inci.Na primer, za bolesta od koja po~ina Aleksandar, nikoj Ma-kedonec ne ja procenil dijagnozata spored izvornite opisi.Na{i lekari raskaùvaat {to pro~itale od stranski avto-

ri, koi imaat hipoteti~ki tvrdewa - tu go otrul ovoj ili onoj,tu se isto{til od piewe, tu go sovladala malarija. Vo vero-

Angelina Markus106



dostojnite izvori (Kvint Kurtij Ruf, Arijan, Plutarh, Dio-

dor i Justin) moàt da se sretnat mnogu detali za ramisluva-we, vklu~uvaj}i i za toga{nata medicina. Spored opisot,Aleksandar izvesno vreme imal dijarea, a padnal v postelapo edna sedenka, na koja se pielo vino. Se pielo vino od sre-bren pehar od koj se crpelo i za drugite, no nikoj ne padnal bo-len. Zna~i, otpa|a otrov poradi taa okolnost i poradi srebre-niot pehar i srebrenite ~a{i vrz koi otrovot brzo ostava

tragi. Na Aleksandar mu se uslo`nila sostojbata na ~etvrti-ot den, a na sedmiot po~inal, pri svest re~isi do posledniotmig koga na generalot Perdika mu go predal prstenot. Da neslu~ajno se raboti za prsnat ~ir? Makedonski pogled nema.

Pred edna decenija pri slu~ajna sredba so porane{enpoliciski inspektor, Stamen, stana zbor za negovoto ime.Se pofali deka toa e staroslovensko i zna~i ne{to stameno,

cvrsto, kameno Otkako razbra deka Stamen se vikal Make-donecot kogo Aleksandar go postavil za gradona~alnik naVavilon, na{iot Stamen iznapro~ita se {to mu padna do ra-ka za toa vreme i, od aspekt na eks-inspektor po droga, prv po-so~i na eden opis na drogiranost. Na svoj tro{ok organizirafudbalski turnir vo ~est na rodendenot na carot Aleksandari traga po simboli i zapisi na arheolo{ki nao|ali{ta.Bra}ata Kalinikov (lekar i novinar) ne malku bea iznena-deni za korenot na nivnoto prezime od Aleksandrovo vreme,koga imalo Stefan, Timotej, Damon i sli~no so naznaka Ma-kedonec. Ta{ko Bel~ev i Vasil Iqov bi izna{le etimolo-{ka podloga na dene{noto Tole od Ptolemaj, brat na Alek-sandar od druga majka, osnovopolo`nik na makedonskata

vladetelska dinastija na Ptolemeida (Egipet) od 322 do 60godina pr. Hr. Parapsiholozite denes bi se zaprepastile




koga }e pro~itaat deka Makedoncite vo stroj so vperen po-

gled ja zadrùvale tolpata neprijateli otsprotiva!I samata Angelina Markus, kako diplomiran filozof,se vpu{ti vo prepro~ituvawe na Diogen Laercij i od nego pi-{uvawata za anti~kite filozofi, delej}i gi spored sprotiv-stavenite filozofski misli, mestoto i vremeto na ̀ iveewe.Taa ima{e doblest da im se izvini na svoite u~enici od 35gimnaziski generacii za toa {to, spored propi{anite metod-

ski edinici, nerimskite filozofi po inercija gi definira-la so odrednica gr~ki. Demokrit, Aristotel i plejada drugi,so materijalisti~ki pogled na svetot se makedonski, a onieso idealisti~ki pogled na svetot se gr~ki. Demokrit eosnovopolo`nik na atomskata fizika, Aristotel tvorec napettata dimenzija (eter, energija, zgusnata energija-materi-

ja, t. e. na duhot). Za Aristotel e prostornata dimenzija vsele-

nata i Sonceto, a za idealistot Platon yidinite na Atina voramkite na koi se stremi kon ideal: pravdina. Gr~kite polisinikoga{ ne izlegoa od svoite yidini i ne sozdadoa svoja zaedni-~ka dràva sè do 1832 godina! Od taa 1832 godina otpo~nagr~koto prigrabuvawe na makedonskite veli~ini so grubifalsifikati, prifa}ani od srpskata, a preku nea od jugoslo-venskata, vklu~uvaj}i ja i makedonskata, nauka. Neodamna, sosvojata kniga Makedonski jazol, srede MANU, porane{niotgermanski ambasador vo Makedonija, Hans Lotar [tepan, iudri {lakanica na makedonskata istoriska nauka. Ve~erta,na{iot edinstven istori~ar, ~len na MANU, akademik IvanKatarxiev go demantira Germanecot, nedovetno izjavuvaj}i nanepostaveno pra{awe na MTV deka nie sme ovde 1.500 godini

(i toa dvapati go naglasi!). ôvekot, inaku, e specijalist za20 vek i pred edna decenija, isto taka na MTV, na pra{awe

Angelina Markus108



{to misli za anti~kite Makedonci, Aleksandar i nie, odgo-

vori deka toa e romantizam, toa se gluposti, kakva vrska ima-me nie so niv! Utredenta li~no go pokaniv da dojde vo drugar-stvoto Aleksandar Makedonski da odrì predavawe zaanti~kite Makedonci, Aleksandar i nie, na koe, pred 15 minamol~elivci pred telefon vklu~en na interfon, prizna: Pa

jas pojma nemam! Izgleda be{e vo napliv na iskrenost, a tie15 mina graknaa vo smea.

Knigata na Angelina Markus sekako }e pridonese dase zgolemi interesiraweto za na{ata drevnina na mnozinavo domenot na nivniot predmet na interesirawe i specijal-nost, so nu`na kriti~nost i neophoden somne` za vistinito-sta na doskore{nite tvrdewa {to ne se plod na makedonskipristap i sopstveni istraùvawa. Makedonija do skoro be{evo ~etiri svetski blokovi: SR Makedonija vo Jugoslavija so

nevrzanite pod presija da ne se karame so sosedite; Grcija,so egejskiot del na Makedonija, vo NATO be{e stolb na ju-`noto krilo i i be{e progleduvano niz prsti poradi ver-nost na odbranata na Zapad i strategiskite pomorski pati-{ta od Istok; Bugarija, so pirinskiot del na Makedonija,be{e najverniot sojuznik vo Var{avskiot dogovor i be{edozvoluvano da da go prikaùva makedonskoto prosvetitel-stvo od Samoilovo vreme za svoe, pa i mnogu pove}e, kako na-grada; Albanija, so makedonskiot del pod nejzino vladeewe,be{e sojuznik so Kina i totalno izolirana od svetot pri {tobe{e prepu{tena nejzinata nauka na nekriti~no fantazira-we bez strani~en korektiv, a so samopovikuvawe na sopstvenipi{uvawa. No, padnaa blokovskite podelenosti i nastapi

21. vek, vo koj nikako ne sakaat ili ne moàt da vlezat mnoguna{i od porano vidni li~nosti, verojatno za da ne si plukaat




samite vo svoite magistraturi i doktorati pod opredeleno

mentorstvo.Angelina Markus vo kontinuitet gi izbira i gi izlo-ùva biserite od na{ata drevnina navamu, sogleduvaj}i gi isimbolite kako pe~at na makedonskata tvore~ka ostav{tina,po koi taa e prepoznatliva.

Ako se najdat barem eden Stamen ili edna Angelina

sebesi po ime ili predmetna problematika, knigata e uspe-

{na. Taa, vro~em, se nadovrzuva na prethodnite nejzini ne-kolku knigi. Angelina Markus tri ipol decenii ja predava-{e Aristotelovata (formalna) logika i vo svoite trudovipoa|a od nea so Hegelovski pristap, analiti~ki otfrlaj}igo logi~ki nemo`noto. Moèbi ima po ne{to {to bi treba-lo da podleì na logi~ka selekcija kako nenu`no ili nepo-tvrdeno so nau~na aparatura, no toa vo momentov ne e bitno.

Bitna e porakata da se pristapi pomasovno vo razmisluvawepoinakvo od diriìranoto, no bez predrasudi, a so pedago{kiprincipi sprema baranoto (ne kako nekoi so nedopu{tlivpriod: dali Aleksandar bil Grk; dali anti~kite Makedoncibile Grci; dali anti~kite bogovi bile gr~ki; dali anti~katamedicina bila gr~ka? Itn.), sli~no na sugestivnoto pra{awekoga Slovenite se doselile (so tvrdewe deka se doselile, asamo pra{aweto e koga) namesto prvo: dali se doselile?

Vsu{nost, otvora mnogu pra{awa za koi mnogumina mo-àt da se angaìraat, sekoj onolku kolku {to moè segmen-tarno da istraì za da imame dovolno {tof za kroewa iresla, neophodno gradivo za integralna istorija.

18.04.2005 Spase [uplinovski

Angelina Markus110



BELE[KA ZA AVTOROT

Angelina Markus,profesor po filozofijavo penzija, rodena e vos. Topol~ani kraj Prilep.Poznata e po prou~uvawetona razni kulturni nastanisvrzani so Makedonija.

Toa go opi{uva vo knigite:

Po tragite na SlavniteMakedonci - 1998 g.;

Makedonski drevnivrednosti - 2001 g.;

Poemi za Makedonskite

carevi - 2003 g.; Makedonijana Makedoncite - 2004 g.;

Filip II Makedonecot - 2004 g.



LITERATURA

1. Medicinska enciklopedija vo 12 toma -Zagreb 1957 g. Leksikografski zavod

2. Medicinski prira~nici i kongresni materijaliod hirurgija

3. Spotot na @an Mitrev...Bidi svoj.. bidi Makedon...

4. Biblijata - Noviot Zavet5. P. Stankovi} - Boèstvena medicina6. Homer - Ilijada i Odiseja7. Aristotel - Poetika i Politika8. Mi{ulin - Istorija na stariot svet9. Justin - Filipova istorija

10. J. Korvisi~ - Filip II

11. S. Osvald - Gr~ka i rimska filozofija12. M. \uri} - Istorija na elinska umetnost13. Plutarh - Slavni anti~ki likovi14. Kosidovski - Koga sonceto be{e bog15. Laercis - @ivot i misli na golemite filozofi16. Kosturski, Popovski - Aleksandar Makedonski17. Markus, Popovski - Filip II Makedonecot18. K. Balaban - Lekarski motivi vo srednovekovno

slikarstvo vo Makedonija.19. P. Bojaxievski - Zdravstvoto vo Bitola

niz vekovi.20. A. Markus - Makedonski drevni vrednosti - 2001 g;

Poemi za makedonskite carevi - 2003 g.;Makedonija na Makedoncite - 2004 g;Po tragite na slavnite Makedonci - 1998 godina.

21. InteraktivniCD

-a za Kardiohirurgija

FilipII

na d-r @an Mitrev



SODR@INA

Predgovor................................................................................................................................................5

Naukata i medicinskite drevni {koli................................................................7

Makedonska drevna medicina........................................................................................17

Makedonska carska medicina........................................................................................21

Hipokratova zakletva............................................................................................................33

Principi na Hipokratovoto le~ewe..................................................................40

Makedonski carski i patuva~ki lekari...........................................................43

Horoskopot medicinska astronomija...................................................................49

Hipokratovi sledbenici do Aleksandrija i Rim..................................53

Medicinata i hristijanstvoto.....................................................................................57

Medicinata po makedonskite crkvi i manastiri.............................59

Medicinata i umetnosta......................................................................................................71

Prapo~etok - Arhe.....................................................................................................................77

Pregled na pova`ni nastani

od makedonskata medicina.............................................................................................101

Recenzija.............................................................................................................................................105

Bele{ka za avtorot................................................................................................................111

Literatura........................................................................................................................................112





Documents

Makedonska drevna medicina