Upload
others
View
9
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ĠSTANBUL 2015
MAKETLER VE
DENEY DÜZENEKLERĠYLE
COĞRAFYA ÖĞRETĠMĠ
TEKNĠĞĠ
REHA ÇATIKKAġLAR
1
Annem, Anneannem ve Hocalarımın Aziz
Hatıralarına Minnet ve Saygıyla…
2
İÇİNDEKİLER
SAYFA NO
– Önsöz 3, 4
– Tekniğin ve E-Kitabın kullanımıyla ilgili bilgiler 5
– Materyallerin adı ve kitapta yer aldıkları sayfa numaraları
6,7, 8, 9, 10
– Maketlerle deney düzeneklerinin yapılıĢı, farklı Ģekillerde kullanımı,
bunlarla ilgili etkinlik ve soru/değerlendirme örnekleriyle, slaytlar
11-255
– Maketler ve düzeneklerin saklanması, korunması
coğrafya öğretmenleri ve diğer zümrelerin çalıĢmalarında
kullanımıyla ilgili öneriler 256-257
– Kaynakça 258-259
3
ÖNSÖZ
Değerli meslektaĢlarım, sevgili öğrencilerim; 25 yıllık meslek
yaĢamımda ders iĢleniĢ tekniği açısından beni en çok zorlayan ve rahatsız
eden Ģey aslında arazi, gözlem ve uygulamaya dayalı coğrafyanın;
ortaöğretimde tümüyle teorik ve de sunuĢ stratejisine dayalı bir biçimde
verilmesi olmuĢtur. Bu durum belli bir süreden sonra öğrenciyi olduğu
kadar, öğretmeni de dersten soğutan ve sınıf iklimini olumsuz etkileyen
önemli bir parametredir.
Yine, Coğrafya müfredatının en az %50'ye yakın kısmı aslında
Fen Bilimleri içinde incelenen doğa olayları ve süreçlerinden
oluĢmaktadır. Bunların, en fazla Lise birinci sınıfta çok genel Ģekilde söz
konusu disiplinlerle ilgili eğitim almıĢ TM ve TS öğrencilerine layıkıyla
kavratılması, bir diğer önemli zorlanma noktasını oluĢturmaktadır.
Mesleğime baĢladığım 1990'dan sonra 2002 yılına kadar bende
klasik strateji, yöntem ve tekniklerle görevimi yapmaya çalıĢtım. Fakat bu
yıllardan itibaren rahatsızlığım iyice arttı ve yeni arayıĢlara yöneldim. ĠĢte
sizlere sunduğum çalıĢma bu arayıĢların bir sonucudur.
Adından da anlaĢılacağı gibi fiziki, beĢeri, ekonomik olaylar bu
çalıĢmada maketler ve deney düzenekleriyle görerek, yaĢayarak yani buluĢ
stratejisine uygun olarak öğrenciye aktarılmaya çalıĢılmıĢtır.
Ġçerikte yer alan 100'e yakın maket ve düzenek tümüyle
tarafımızca basit ve kolayca ulaĢılabilir malzemeler kullanılarak
geliĢtirilmiĢtir. Projemiz Coğrafya öğretiminde, aynı zamanda özellikle
ülkemiz açısından yeni bir teknik olarak değerlendirilebilir. Çünkü bir
takım denemeler varsa da kapsamları sınırlı ve standart malzemelerin
4
kullanıldığı çalıĢmalardır.
Değerli meslektaĢlarım, sevgili öğrencilerim; bu çalıĢma sadece
teori aĢamasında kalmamıĢtır. 13 yıl boyunca geliĢtirdiğim objeler,
sınıflarda farklı özellikteki öğrencilerle yaptığım derslerde kullanılmıĢ
sınıf ortamını, baĢarıyı olumlu yönde etkiledikleri tarafımca defalarca
gözlenmiĢtir. Israrla bu eseri eğitim sistemimize kazandırma gayretimde
bunların bir sonucudur.
Son 6 yıldır akıllı tahtayla ders anlatan bir öğretmen olarak Ģunu
da söyleyebilirim ki akıllı tahta içerikleri, ilgili videolar, canlandırmalar bu
çalıĢmayla aynı sonuçları vermemektedir. Çünkü onlar süreçleri
hazırlayıcının bakıĢ açısıyla görmemizi sağlamaktadırlar. En önemlisi de
öğrenci yine pasif, izleyici konumundadır.
Oysa tümüyle basit materyallerden hazırlanan bu maket ve
düzenekleri öğretmen ve öğrenci kolayca realize edip istediği Ģekil,
düĢünce ve de bakıĢ açısıyla kullanabilir. En önemlisi de pasif değil, deney
yaparak ve kitaplarda soyut olarak anlatılanları somut ve kalıcı Ģekilde
görerek.
Bu çalıĢmanın eğitim sistemimize kazandırılması aĢamasında
değerli katkılar sunan Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim
Üyeleri Sayın Doç. Dr. Meryem HAYIR KANAT ve Sayın Doç. Dr.
Mustafa SAĞDIÇ'a ve dizgi aĢamasında katkılar sunan genç arkadaĢım
Metin GÜRÜZ'e teĢekkür ederim. ÇalıĢmanın siz meslektaĢlarım ve
öğrencilerime hayırlı olmasını dilerim.
Coğrafya Öğretmeni Reha ÇATIKKAŞLAR
5
Tekniğin ve E-Kitabın Kullanımıyla
İlgili Bilgiler
Değerli meslektaĢlarım, sevgili öğrenciler; eseri öncelikle E-Kitap
Ģeklinde hazırlamamızın nedeni, dijital ortamda da istediğiniz Ģekilde
kullanmanızı sağlamaktır. Bu Ģekilde gerektiğinde maket ve düzenekleri
bizzat yapmadan bilgisayar ya da akıllı tahta ekranından sınıfta, evde vb.
görme, gösterme, değerlendirme imkanı olabilecektir. Ama bizim için asıl
olan ve bu tekniğin amacına ulaĢmasını sağlayacak olan Coğrafi Yeryüzü
Maketi1
dıĢındaki tüm maketlerin öğretmen, öğrenci yahut öğretmen,
öğrenci grupları Ģeklinde yapılıp denel olarak kullanılmasıdır. Tüm
kullanım biçimlerinde sizlere yardımcı olmak için maket ve düzeneklerin
yapılıĢında gerekli malzemeler, yapılıĢ biçimi, kullanım yerleri, soru ve
etkinlikler kısımları bulunmaktadır.
1Coğrafi Yeryüzü Maketi, büyüklüğü ve ilgili fotoğraflarında da görülebileceği gibi üzerinde tüm fiziki, beĢeri,
ekonomik unsurları kapsaması açısından yapımı son derece zor olan bir materyaldir. Bu ders aracı, tarafımızdan
toplam 5 yıllık bir planlama ve yapım aĢamasından sonra çeĢitli kurumlardaki derslerimizde kullanılmıĢ olup
geliĢtirdiğimiz tekniğin de temel parçasını oluĢturmaktadır. DüĢüncemiz, bunun tarafımızdan yapılıp isteyen kiĢi ve
kurumlara teslim edilmesidir. SipariĢler için öncelikle [email protected] adresinden benimle bağlantı
kurmanız mümkündür.
6
Materyallerin Ad, Slayt ve Sayfa Numarası Tablosu
Materyalin Adı Sayfa No
Coğrafi yeryüzü maketi 11,12,13,14,15,16,17,18,19
GüneĢ’in yıllık hareketi maketi 22,23,24
Dünya’nın gündönümü
tarihlerindeki konumu, mevsim
oluĢumu ve aydınlanma dairesinin
konumu maketi
27
Yaz ve kıĢ mevsimlerinde
GüneĢ’in ufuk çizgisi üzerindeki
yükselim durumu ve buna göre
gölge ve aydınlık/karanlık alan
oranın değiĢimi maketi
30,31
Deprem dalgalarıyla yer
katmanlarının özelliklerini
belirleme deney düzeneği
34,35
Orojenez maket ve deney
düzeneği
39,40,41,42,43,44,45
Epirojenez ve sonuçları maket ve
deney düzenekleri (I), (II)
50,51,52,53,54
Dünya’nın eğiklik durumu ve
değiĢmeleri deney düzeneği
58,59,60
Aydınlanma çemberinin konum
değiĢtirmesi deney düzeneği
63,64,65
Karstik Ģekiller maketi 69
Erozyon ve heyelan maketi 74,75,76,77
Gökcisimleri maketi 81
Besin zinciri, madde döngüleri
maketi
84,85
GüneĢ’in günlük hareketi, yerel
saat iliĢkisi deney düzeneği
88
7
Dünya’nın eğikliğini oluĢturan
açıların değiĢmesi deney düzeneği
91,92,93
Erozyonla kıyıların dolması
maketi
96
Akarsu çığırları, baraj ve
hidroelektrik santral maketi
100,101
Plansız büyümüĢ kent maketi 106
Volkanik bölge maketi 111,112,113
Yeraltı suları ve kaynaklar maketi 117
Havanın nem taĢıma kapasitesiyle
sıcaklığı ve hacmi arasındaki iliĢki
maketi
120
Kalıcı kar, tarım ve orman
sınırının enleme göre değiĢmesi
maketi
123
GüneĢ’in konumu, yerel saat
iliĢkisi maketi
126
BuharlaĢma ve yağıĢ oluĢumu
deney düzeneği
129,130
Depremin oluĢması maket ve
deney düzeneği
135,136,137,138,139,140
GüneĢ çevresindeki harekete bağlı
olarak Dünya’nın eğikleĢmesi
deney düzeneği
142,143,144
IĢıklandırılmıĢ atmosfer maketi 148
IĢıklandırılmıĢ GüneĢ sistemi
deney düzeneği
151
IĢıklandırılmıĢ samanyolu
galaksisi maketi
154
Epirojenez deney düzeneği 157
Heyelan oluĢumu deney düzeneği 159
8
Atmosferin mavi renginin
nedenlerini gösteren deney
düzeneği
162
Rüzgarın soğuk yüksek basınç
alanından sıcak alçak alanına
doğru esme düzeneği
165
Levhaların manto üzerindeki
hareketi deney düzeneği
168
Atmosferin sıcaklığı koruyucu
(sera etkisi) deney düzeneği
171
Sismik dalga, levha hareketi
iliĢkisi deney düzeneği
173
YağıĢ oluĢumu ve hidrolik döngü
deney düzeneği
176
Basit bir su ısıtıcıyla yapılan deniz
sularının buharlaĢması ve nem
oluĢumu deney düzeneği
178
Havanın nem taĢıma kapasitesi ve
yağıĢ oluĢumunu gösteren deney
düzeneği
181,182
Bitki örtüsü, erozyon iliĢkisi
deney düzeneği
184,185
Hidroelektrik üretimi gösteren
deney düzeneği
188
Gece-gündüzlerin birbirini takibi
deney düzeneği
191
Ġklim, toprak, bitki, hayvan
toplulukları iliĢkisi; basınç
merkezleri, sürekli rüzgarlar
maketi
197,198,199
Mağara ve diğer karstik Ģekillerin
oluĢumunu gösteren deney
düzeneği
202
9
GeliĢmiĢ ülkelerin planlı kentleri
maketi
208
Dünya’nın geoid ve tam küresel
Ģekil maketleri
211
Volkanizma ve kaplıca sularının
oluĢumu deney düzeneği
214
Profil çıkarma maketi 217,218
YerĢekillerinin izohipslerle
gösterimi maketi
222
Rüzgar ve akıntıların sapmasını
gösteren deney düzeneği
225
Gün içerisinde GüneĢ ıĢınları
gölge boyu ve gölge yönünün
değiĢimi deney düzeneği
228
Bakı ve etkileri maket ve deney
düzeneği
232
Bir yıldız ve ona bağlı gezegeni
ve uyduyu gösteren deney
düzeneği
235,236
Termik bir alçak basınç alanındaki
yükselici hava hareketlerini
gösteren deney düzeneği
239
Hortumların oluĢumunu gösteren
deney düzeneği
242
Denizlerdeki yüzey ve dip
akıntılarının oluĢumu deney
düzeneği
245,246
Yeraltı suları ve kaynakların
oluĢumu deney düzeneği
249
10
Akarsuların eğimli yerlerde hız ve
güç artıĢından dolayı aĢındırma ve
taĢıma, eğimi az olan yerlerdeyse
hız, güç azalmasından dolayı
biriktirme yaptığını gösteren
deney düzeneği
251
Bitki örtüsünün enleme ve
yükseltiye bağlı değiĢimini
gösteren maket
254,255
11
Coğrafi Yeryüzü Maketi
Tekniğin ve E-Kitabın kullanımıyla ilgili bilgiler kısmında da
belirttiğimiz gibi 5 yılda planlanıp yapılan ve çeĢitli kurumlarda farklı
öğrencilerle kullandığımız çalıĢma üzerinde müfredatımıza uygun olarak
akla gelebilecek her türlü jeolojik, fiziki, beĢeri ve ekonomik unsurlar yer
almaktadır. Tarafımızdan alçı, ahĢap, plastik, doğal bitkiler, oyuncaklar,
boya, karton, metal, çeĢitli eĢya ve aparatlar, yani basit materyaller
kullanılarak yapılmıĢtır. 135X68 cm boyut ve 35 cm yüksekliğe sahiptir.
Biz, yapımı çok zor ve hassasiyet gerektiren bu çalıĢmamızı daha önce de
belirttiğimiz gibi sipariĢ üzerine kiĢi ve kurumlara yapmayı
düĢünmekteyiz. Teslim sırasında ayrıntılı bir kullanım ve açıklayıcı talimat
da ilgili kurum ya da kiĢiye verilecektir. Kitabımızda sizlere bu çalıĢmanın
sadece tanıtım amaçlı slaytlarını sunmaktayız. Tekniğin ve E-Kitabın
kullanımıyla ilgili bilgiler kısmında da belirttiğimiz gibi sipariĢ için bize
[email protected] adresinden ulaĢmanız mümkündür.
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Güneş'in Yıllık Hareketi Maketi
Gerekli Malzemeler
– Maketin seçilmiĢ boyutuna göre sert mukavva taban
– Taban büyüklüğünde çizgisiz kağıt
– Taban uzunluğunda ve dairesel kapak geniĢliğinde lastik bir
Ģerit
– Maketin boyutlarına uygun dairesel plastik bir kapak
– Sarı renkli bir eliĢi kağıdı
– Taban uzunluğunda ve ortalama 1 cm yüksekliğinde sert
mukavvadan bir Ģerit
– Kapağın kalınlık ve uzunluğuna eĢit sert mukavvadan bir taban
– Sıvı yapıĢtırıcı
– Tel zımba
– Siyah pilot kalem ve cetvel
– Dairesel kapağın yarısı uzunluğunda ve 3-4 mm geniĢliğinde
kağıt bir Ģerit
Maketin YapılıĢı
Çizgisiz kağıt, tabana kenarlardan tel zımbayla sabitlenir.
Kağıdın uzun kenarının tam ortasına kalem ve cetvel kullanılarak
bir çizgi çizilir, üzerine ekvator yazılır.
Ekvator çizgisine eĢit uzaklıkta ve ona paralel iki çizgi daha
çizilerek bunlardan birine yengeç, diğerine oğlak dönencesi yazılır.
Taban uzunluğu ve 1 cm yüksekliğindeki Ģerit, mukavva parçaları
kullanılarak tel zımbayla tabana sabitlenir. (Tabana dik Ģekilde)
Sarı eliĢi kağıdından kapak büyüklüğünde bir parça kesilir ve sıvı
yapıĢtırıcıyla kapağa yapıĢtırılır.
3-4 mm geniĢliğindeki kağıt Ģerit, bir ucu kapağın tam merkezine
gelecek Ģekilde yapıĢtırılır.
Kapağın kalınlık ve uzunluğuna eĢit sert mukavvadan taban 3-4
mm'lik Ģeride dik Ģekilde dairesel kapağın altına yapıĢtırılır.
21
Son olarak da lastik Ģerit kapağın üst kısmına gelecek Ģekilde
yerleĢtirilip iki ucu ana tabana zımbayla sabitlenir.
Maketin Kullanımı
GüneĢ'i ifade eden dairesel kapak yengeç ve oğlak dönenceleri
arasında iki parmağımızla lastiğin kaymaması için üst kısmından tutarak
hareket ettirilir.
Kapak üzerindeki Ģerit belli bir tarihte GüneĢ ıĢınlarının dik
geldiği enlemi gösterirken; GüneĢ ıĢınlarını ve gelme açılarını gösteren
lastik, GüneĢ belli bir enlemdeyken yarımkürelere ıĢınların gelme açısını
ve GüneĢ hareket ettikçe ıĢınların yarımkürelerde nasıl eğikleĢip
dikleĢtiğini göstermektedir.
Aynı zamanda eğikleĢen ıĢınların yolunun uzadığı, dikleĢen
ıĢınlarınsa yolunun kısaldığı da görülmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Yapılabilecek en doğru etkinlik; öğrenci ya da öğrenci grubuna
maket, performans ödevi olarak verilerek kullanmalarının sağlanmasıdır.
Dijital ortamda eğitim yapılan kurumlardaysa maketle ilgili
slaytlar akıllı tahtaya aktarılarak da kullanılabilir.
Öğrenciler gerektiğinde bilgisayar ekranından da maketle ilgili
çalıĢmaları gerçekleĢtirebilirler.
Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
Öğrenci ya da öğrenci grubundan maket üzerinde çalıĢılıyorsa
Ģunları yapmaları istenilebilir;
– Öğretmenler öğrencilerden maket üzerinde yarım kürelerin ve
Türkiye'nin yerini bulmalarını isteyebilir.
– “x” yarımküresinde, “x” mevsiminin baĢlaması/bitmesi için
GüneĢ'in hangi konumda olması gerektiğini maket üzerinde göstermelerini
isteyebilir.
– Öğretmen GüneĢ'i belli bir konuma getirerek öğrencilerden
GüneĢ bu konumdayken Dünya/Türkiye'de gerçekleĢen coğrafi olayları
yazmalarını/söylemelerini isteyebilir.
– Öğretmen GüneĢ'i belli bir konuma getirerek bu konumda
maketten gözleyerek GüneĢ ıĢınlarının yarımkürelere nasıl geldiğini
22
öğrencilerin söylemelerini/yazmalarını isteyebilir.
– Aynı Ģeyler akıllı tahta kullanımında slaytlar kullanılarak
gerçekleĢtirilebilir.
23
24
25
Dünya'nın Gündönümü Tarihlerindeki Konumu,
Mevsim Oluşumu ve Aydınlanma Dairesinin Konumu
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 4 adet makette görülen boyutlarda plastik model küre
– 1 adet makette görülen özellikleri taĢıyan plastik çanta
– 1 adet ampul
– 1 adet makette görülen özellikleri taĢıyan üçlü priz
– 1 adet ampul yuvalı priz
– Uygun boyutta kesilmiĢ, üzerine bilgisayarda gündönümü
tarihleri isimleri yazılmıĢ 4 adet kağıt
– Siyah renk kalın keçeli kalem ve bıçak
– Sıvı yapıĢtırıcı
Maketin YapılıĢı
Çantanın arka yüzünde sağ tarafa yakın Ģekilde üçlü priz ve
ampul yuvasının sığacağı kadar bir bölüm ile çantanın yan yüzünde üçlü
prizin ucunun sığabileceği kadar bir bölüm bıçakla kesilir.
Üçlü prizle ampul yuvası yerleĢtirilir ve ampul takılır.
Plastik yerküreler makette görülen Ģekilde konumlandırılarak
zemine yapıĢtırılırlar.
Yerkürelerin yanına çantanın uzanıĢına paralel Ģekilde üzerinde
gündönümü tarihleri yazılan kağıtlar da yapıĢtırılır.
Keçeli kalemle zemin üzerine Dünya'nın elips yörüngesi çizilir ve
hareket yönünü belirtecek Ģekilde ok iĢaretleri eklenir.
Yörünge üzerine 3 Ocak ve 4 Temmuz tarihlerinin konumları da
makette görüldüğü Ģekilde eklenerek yapım aĢaması tamamlanmıĢ olur.
Maketin Kullanımı
Maket perdeler çekilerek mutlaka karanlık bir ortamda
kullanılmalıdır.
Ampul yakıldığında yarımkürelerde aynı anda farklı mevsimlerin
26
yaĢandığı, kutupların 21 Haziran ve 21 Aralık'ta tümüyle aydınlık ya da
karanlık olduğu 21 Haziran ve 21 Aralık'ta kuzeye ya da güneye doğru
gidildikçe gece ve gündüzün uzaması ve aydınlanma dairesinin konumuyla
21 Mart ve 23 Eylül'de gece-gündüz eĢitliği durumu görülmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Yapılabilecek temel etkinlik öncelikle, öğretmen ya da
öğrencilerin maketi yaparak denel olarak kullanmasıdır.
Performans ödevi olarak da çalıĢma hazırlatılabilir.
Akıllı tahta uygulamasında slayt tahtaya yansıtılarak
değerlendirmeler yapılabilir.
Yine öğrenciler kurum içi ya da evdeki çalıĢmaların da bilgisayar
ekranında slaytı inceleyerek yararlanabilirler.
Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler, birbirine belli bir konumda
yarımkürelerde/Türkiye'de hangi mevsimin yaĢandığını sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden maket/slayt üzerinde çeĢitli
konumlarda aydınlanma dairesini göstermesini isteyebilirler.
– Öğretmen/ öğrenciler, birbirine farklı konumlarda, farklı
mevsimlerin yaĢanmasının nedenlerini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden maket/slayt üzerinde belli bir
konumda hangi yöne gidildiğinde gece/gündüzün uzadığını/kısaldığını
göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden hangi konumda kuzey/güney
kutbunun tümüyle aydınlık/karanlık olduğunu söylemelerini isteyebilirler.
27
28
Yaz ve Kış Mevsimlerinde Güneş’in Ufuk Çizgisi Üzerindeki
Yükselim Durumu ve Buna Göre Gölge ve Aydınlık/Karanlık
Alan Oranının Değişimi Maketi
Gerekli Malzemeler
– 2 adet ikili priz
– 2 adet ampul takılmıĢ yuvalı priz
– Dikdörtgen Ģekilli birkaç cm yüksekliğinde plastik ya da ahĢap
tabanlık
– 2 adet plastik ya da ahĢap 1x1 cm “L” biçimli 25 cm
uzunluğunda çubuk
– 1 adet 1x1 cm, 12-13 cm uzunluğunda plastik ya da ahĢap
çubuk
– Japon yapıĢtırıcısı
– 1 adet siyah keçeli kalem
Maketin YapılıĢı
2’li ve ampul yuvası takılmıĢ prizlerden biri, tabanlığın size göre
sağdaki kısa tarafına makette görüldüğü gibi yapıĢtırılır.
Hemen önüne prize paralel olarak “ufuk çizgisi” yazılır.
Çizginin hemen önüne uzun çubuklardan biri yapıĢtırılır.
Diğer uzun çubuk da aynı hizada 15 cm ileride tabanlığa
yapıĢtırılır.
Yuvasına ampul takılı prizlerden diğeri priz gözünden çubuğa
yapıĢtırılır ve kordonu biraz gevĢek bırakılarak diğer çubuğa yapıĢtırılır.
Kısa çubuk, ucunda ampul olan çubuğa makette görüldüğü gibi
çapraz gelecek Ģekilde 6-7 cm uzağa sabitlenerek maketin yapımı
tamamlanmıĢ olur.
29
Maketin Kullanımı
Makette tepedeki ampulün yanması yaz durumunu, yani GüneĢ’in
ufuktan daha fazla yükselimini ve ıĢınların dikleĢme ve yollarının
kısalması durumunu ifade eder.
Bulunduğumuz yeri ifade eden kısa çubuğun olduğu yerde
tabanlığın boĢ ucuna doğru gölge oluĢmadığı ve aydınlanan yer oranının
daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durum yaz döneminde gündüzün
daha uzun olduğunu da öğrenciye gösterecektir.
Yerdeki ampulün yanmasıysa kıĢ durumunu, yani GüneĢ’in
ufuktan yükseliminin azaldığı ıĢınların eğikleĢip yollarının uzadığı durumu
göstermektedir. Bu durumda tabanlığın sol tarafına doğru gölgelerin
uzadığı ve karanlık oranının, aydınlık oranından fazla olduğu, yani gecenin
daha uzun olduğu görülmektedir.
Bu makette aynı zamanda gölge yönünün GüneĢ’in konumuna,
yani mevsime göre değiĢtiği de görülmektedir. Örneğin, yaz durumunda
kısa çubuk ve ucunda ampul olan çubuğun gölgeleri yerdeki ampul
tarafına doğru düĢerken, kıĢ durumunda tam tersi görülmektedir. Aynı
zamanda öğrenci dokunarak dikleĢme (yaz) durumunda ıĢınların kayıp
oranı azaldığından sıcaklığın arttığını, diğer durumdaysa sıcaklığın
azaldığını belirleyebilir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Diğer çalıĢmalarda olduğu gibi çeĢitli amaçlarla öğrenci ve
öğretmen doğrudan yaparak kullanabilir veya akıllı tahta ve bilgisayar
ekranında slaytlar aracılığıyla değerlendirmeler yapılabilir.
Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine GüneĢ ıĢınlarının eğikleĢip
dikleĢmesinin nedenlerini sorabilirler.
– Bir iple öğrenciler bulunduğumuz noktada ıĢınların yazın
dikleĢip yollarının kısaldığını, kıĢınsa ıĢınların eğikleĢip yollarının
uzadığını belirleyebilirler.
– Bulunduğumuz yeri (kısa çubuk) Türkiye veya Arjantin olarak
düĢünürsek, yaz ve kıĢ durumlarının hangi tarihlere karĢılık geldiği
öğrenci/öğretmen tarafından sorulabilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine yine bulunduğumuz yerin
30
Türkiye ya da Arjantin olmasına bağlı olarak yaz-kıĢ durumunda
kutupların yerini tabanlık üzerinde göstermelerini isteyebilirler.
31
32
Deprem Dalgalarıyla
Yer Katmanlarının Özelliklerini Belirleme
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Altında dairesel çizgiler olan derin ve Ģeffaf plastik kap
– Dairesel madeni bir kütle
– Granit ve alçıtaĢı parçaları
– 3 adet dairesel, üzerinde manto, çekirdek ve yerkabuğu yazan
kağıt
– Japon YapıĢtırıcısı
– Volkan figürü haline getirilmiĢ kırmızı renkli küçük kağıt
parçası
– Üzerine bina figürü çizilmiĢ rasathaneyi temsil eden kağıt
parçası
– Ġnternetten alınmıĢ deprem dalgaları ve sismograf resimleri
– Yeterince su
– Suyu dalgalandırmada kullanılacak bir obje
Maketin YapılıĢı
Yerkabuğu yazısı büyük kabın elle kabı tutmamızı sağlayan üst
yüzeyinin altına, manto ve çekirdek yazılarıysa makette görüldüğü gibi
kabın altına yapıĢtırılır.
Yine kabın dikey üst kısmına rasathane figürü ve iki yanına
deprem dalgalarıyla sismograf resimleri yapıĢtırılır. Aynı yüzey üzerine
volkan figürü de yapıĢtırılır.
Kabın içine, granit ve alçı taĢı uzunluğunun 2/3’ü kadar su
doldurulur.
Kabın tam ortasına katı iç çekirdeği temsil eden dairesel madeni
kütle ve yanına da granit ve alçıtaĢı kütleler yan yana yerleĢtirilerek
maketin yapım aĢaması tamamlanır.
Maketin Kullanımı
Daha önceden tedarik edilen objeyle su dalgalandırılır. Bunlar
yeraltında oluĢan deprem dalgalarını temsil ederler.
33
Bu sırada granit kütle çok az sallanırken, alçıtaĢının çok fazla
sallandığı görülecektir. Bu durum deprem dalgalarının farklı katmanlardan
geçerken farklı titreĢtiğinin kanıtıdır. Böylece bu farklı titreĢimlerin
sismograflarla alınıp yerin içyapısının belirlendiği öğrenciye kavratılmıĢ
olur. Deprem dalgaları ve sismograf resimleri, tamamlayıcı unsurlar olarak
kullanılabilecektir. Ayrıca oluĢan bir deprem dalgasının her tarafa
yayıldığından çok uzaklarda da belirlenebildiği de görülmektedir.
Makette ayrıca kap katı yerkabuğunu, su eriyik manto ve dıĢ
çekirdeği; madeni dairesel kütleyse katı iç çekirdeği göstermektedir. Yani
çalıĢmayla öğrenciye ana katmanların genel özellikleri de belirtilebilir.
Ayrıca volkanların kaynağını mantodan aldığını kırmızı renkli figürle
göstererek volkanik materyalden yararlanarak da yerin içyapısının
belirlenebileceği söylenebilir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Diğer çalıĢmalarda olduğu gibi öğretmen ve öğrenci doğrudan
yaparak kullanabileceği gibi, akıllı tahta ve bilgisayar ekranında slaytlar
aracılığıyla da değerlendirmeler yapılabilir.
Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğrenciler granit ve alçıtaĢı kütlelerin ağırlıklarının farklı
olduğunu elleriyle belirleyebilir ve farklı sallanma oranlarının bu
farklılıktan kaynaklandığını anlayabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine önbilgilerinden yararlanarak
farklı katmanların ortaya çıkma nedenlerini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine rasathanelerin önemi vb.
faydalarını sorabilir ya da öğretmen bununla ilgili bir ödevlendirme
yaptırabilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine makette yeryüzünün yerini
göstermelerini isteyebilirler.
34
35
36
Orojenez Maket ve Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Ġstenilen boyutlarda dikdörtgen mukavva ya da plastik kutu
– Kırmızı karton
– Aynı boyutta 3 adet plastik, sert kapaklı defter
– Sert ve mavi renkli karton
– Mavi, açık kahverengi ve siyah suluboya
– 2 adet çizgisiz dosya kağıdı
– Ağaç ve çimen figürleri
– 1 adet iri baĢlı toplu iğne
– 1-2 avuç toprak
– 2 adet yassı granit parçası
– 2 adet yassı granitlerden biri uzunluğunda dar ve yüksek granit
parçası
– Alt çeperi geniĢ, yan çeperi daha dar “L” biçiminde bir plastik
çerçeve (dar ve yüksek granit parçasının sığabileceği geniĢlikte)
– Sıvı yapıĢtırıcı ve kapağı
– Açık kahverengi ağaç kabuğu figürlü duvar kağıdı
– Maket bıçağı
Maketin YapılıĢı
Kırmızı kartondan kesilen geniĢ bir parça (makette görüldüğü
gibi) maketin sizin bulunduğunuz taraftaki uzun dikey çeperi boyunca
yapıĢtırılır.
Defterlerin çevresi duvar kağıdından kesilen uygun boyuttaki
Ģeritlerle kaplanır. Defterlerden ikisi kutunun iki ucuna, kutunun kartonla
kaplanan tarafından yapıĢtırılır. Diğer defter de sağdakine bitiĢik
yerleĢtirilir. Bu defterin altına 1 adet dosya kağıdı uçlarından yapıĢtırılır.
OluĢturulan bu mekanizmayla sol tarafa yapıĢtırılan defter arasında 1-1,5
cm’lik bir uzaklık kalmasına dikkat edilir.
Bir dosya kağıdından kesilen iki parçaya birbirinden uzaklaĢıcı ok
Ģekli verilerek bunlar ortadaki defterle sağ taraftaki defter arasındaki hattın
altında kırmızı yüzeye yapıĢtırılır. Defterlerin üzeri ve ortadaki deftere
yapıĢtırılan dosya parçasının üzeri ıslatılan toprakla sıvanır. Bu iĢlem
37
sırasında sol ve ortadaki defter üzerinde akarsu yatakları yapıĢtırılan
dosyaya bakacak Ģekilde oluĢturulur.
Toprak ıslakken çimen ve ağaç figürleri yerleĢtirilir ve akarsu
yatakları maviye boyanır.
Yassı granitlerden biri, sol taraftaki defterin üzerine makette
görüldüğü gibi yerleĢtirilir.
Sert ve mavi renkli karton da orta ve sol defterleri birleĢtirecek
boyutlarda kesilerek hazırlanır.
Ortadaki defter, soldaki deftere doğru hareket ettirilir. Ortadaki
deftere iliĢik kağıtta kıvrılma belirgin bir hal alınca durulur ve orta defterle
sağ taraftaki defter arasında oluĢan çukurluk siyaha boyanır. Maket
bıçağıyla ortada bir ana yarık ve ona dik yarıklar oluĢturulur. Kırmızı
kartondan alınan dairesel bir parça ana yarık üzerine yapıĢtırılır.
Yine kırmızı kartondan kesilen parçalarla 4 adet üç boyutlu
volkan figürü oluĢturulur. Soldaki defterin ön yüzüne yerleĢtirilen volkan
figürünün kırmızı yüzeye doğru bir uzantısı olmasına dikkat edilir.
Uzantısı olmayan diğer figürlerden biri yine soldaki defterin üzerinde,
defterin sağ bitim çizgisine yerleĢtirilir. Bir diğer figür ise gerektiğinde,
siyaha boyanan çukurluktaki dairesel kırmızı yüzey üzerine yerleĢtirilir.
Yassı granitlerden birinin yüzeyine diklemesine, dar uzun granit
parçası yapıĢtırılır. Plastik “L” yüzeyin geniĢ parçası, yassı granitin altına
yapıĢtırılır. OluĢturulan oluğa, diğer dar uzun granit parçası yerleĢtirilir.
Yassı granit yüzeyin üzerine son volkan figürü yapıĢtırılır. Yüzeyin bir
kısmına sıvı yapıĢtırıcı dökülüp kuruyunca açık kahverengine boyanır.
YapıĢtırıcının kapağı hareketli parçayla yüzey arasına konarak, bu parçanın
yapımı tamamlanmıĢ olur.
Son olarak duvar kağıdından 3-4 mm X 7-8 cm’lik bir Ģerit
kıvrılan kağıda yapıĢtırılır ve altında kırmızı yüzeye batırılan toplu iğneyle
desteklenir ve böylece maketin yapım aĢaması tamamlanmıĢ olur.
Maketin Kullanımı
Makette kırmızı yüzey magmayı buradaki oklar uzaklaĢıcı
konvansiyonel akımları, üstte yapıĢtırılan defterler karasal yerkabuğu
levhalarını, ortadaki çukurluk üzerindeki mavi karton eski jeosenklinali
üstü ince toprakla sıvanmıĢ kağıt parçası buradaki sedimentleri, akarsu
yataklarıysa bu tortulları taĢıyan akarsuları, yassı granit parçası eski masif
kütleleri temsil etmektedir. Ġlk aĢamada makette bu unsurlar yer alacak ve
38
öğrenciye tanıtım bu Ģekilde yapılacaktır.
Ġkinci aĢamada, önce mavi kapak kaldırılarak ortadaki levha
hareket ettirilip jeosenklinal yerinde kıvrımların ortaya çıkması ve aynı
zamanda okyanusal levhanın mantoya dalması ve arkada tabanı volkanik
bazaltla oluĢan okyanusun ortaya çıkması izletilir. Bazaltın yüzeye çıktığı
okyanus ortası sırtı gösterilir ve bu hat boyunca yığılmayla Ġzlanda örneği
gibi volkanik adaların oluĢabileceğini kanıtlamak üzere denizaltı volkanını
temsil eden kırmızı dairesel levha üzerine volkan figürü konulur.
Orta levhanın sıkıĢtırdığı (dalma-batma zonu boyunca) eski yapılı
levha üzerinde kırılmaların olduğunu göstermek üzere daha önce tarif
edildiği gibi volkan figürleri yerleĢtirilir. Yassı blok granit kütle yerinden
kaldırılarak onun yerine horst, graben (fay) sistemini ifade eden parça
yerleĢtirilir. Bu değiĢtirme granit gibi sert kütlelerin kırıldığını
gösterecektir. Volkanik kütle ve kükürtlü kaplıca sularını ifade eden
sarımsı yüzeyde kırıklı yapının diğer göstergeleri olarak öğrenciye ifade
edilmelidir. Faylı bölgelerde yerkabuğunun hareket halinde olduğunu ise
oluĢturulan oluk içinde ileri-geri gidebilen parça gösterecektir. Tam buraya
yerleĢtirilen kapağın hareket sırasında devrilmesiyse depremi ve bununla
yıkılan bir Ģehri temsil edecektir. Kullanım sırasında mutlaka duvarda
Dünya fiziki haritası da asılı durmalı anlatılan olay ve unsurların
karĢılıkları anında gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bu maket, daha zorlu bir çalıĢma gerektirdiğinden grup
çalıĢmasına son derece uygundur. ÇeĢitli parçalar farklı gruplarca
gerçekleĢtirilebilir. Daha önce de söylediğimiz gibi akıllı tahta ve
bilgisayar aracılığıyla da mevcut slaytlar üzerinden değerlendirmeler
yapılabilir.
Maket Üzerinde GerçekleĢtirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine orojenez öncesi ve sonrasında
görülen yer Ģekillerinin neler olduğunu sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine bütün bu süreci ortaya çıkaran
temel etkenin ne olduğunu sorabilir ve bunu maket üzerinde göstermelerini
isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine kıvrımlı yapıyı göstermek için
kağıt, kırıklı yapıyı göstermek içinse granitin neden kullanıldığını
39
sorabilirler.
– Öğretmen öğrencilerden anlatımdan bir süre sonra Türkiye ve
Dünya’da ilgili yer Ģekillerini haritada göstermelerini, çizecekleri haritada
iĢaretlemelerini ya da kompozisyon halinde yazmalarını isteyebilir.
– Anlatım sonrasında Dünya haritası üzerinde levhaların
yaklaĢma ve uzaklaĢma alanları ve bu hareketlerin sonuçları
değerlendirilebilir.
40
41
42