Mak 1:1 1 Mak 1:7

Mak ká Ánutu yan me pingnga uyiukJon Umi Kuháng Yámámá yá Jesu yan kálu tiyawiuk(Mat 3.1-12; Luk 3.1-9,15-17; Jon 1.19-28)

1 Náwu Ánutu Nanggená Jesu Ámna Náráwaná SonIháhá watán me pingnga álosim watá hulátek.

2Ánutu yá Nanggená me ing inán Aisaia yá me wanyonuyiuk ngá ná:“Naráng. No ámna niyá me tángga kung áwáng tátá wa

kálak suring me kuinek,watá kálu tiyawing kaminek,”*

3 wawu “man dá ále komkomá páliná muná káin ingmantáinek,

‘Táwi yan kálu tiyawineráng,kálu kándáng hánám wa táng toling mineráng,’ ”†

wáina uyiuk.4 Kulá me wa isutang gu Jon Umi Kuháng Yámámá yá

ále komkomá páliná muná káin áwángga yánuk, “Pahánhurik tángga áwáng umi kuhát tu Ánutu yá mukmurosáni wa yawonek.” 5 Wáina yánán du Judia ále káinnanme Jerusalem ámna náráwa táup hánám watá watán káinkuráng ngáyá kung mukmuro yáni meng tunggap tánggaJodan umi kinan árát Jon dá umi kuháng yámuk. 6 Jon dákutná kutnámongiuk wawu kamel rommá yá táng tolená,iná let songgo kepmá yá táng tolená watá ku pánápmáhára táng kik tángga, sungnginá yawu yotmaming tátáwiwatyot kitembong páyom tunggun yáni wa nanggiuk.7 Kulá watán me wu ná: “Nák torong káin ámna kámanáwinekwata hálángngáwu nák neháng hátek, hang ámna* 1:2: Malakai 3.1 † 1:3: Aisaia 40.3

Mak 1:8 2 Mak 1:16nák ina tá turing hang watán sendol páupmá yayaliyantárák muná. 8No ku umi hánám watá kuháng sámet, ináwatá ku Iruk Káungá watá kuháng sáminek.”

Jon dá Jesu umi kuháng muk(Mat 3.13-17; Luk 3.21-22)

9 Rám wahára Jesu wu it Nasaret ále Galili kálu áwángkung Jodanumi kinanhan Jondá umi kuhángmuk. 10RámJesu yá umi sangga kep káin árángga áwuk, wahára hánámJesu yá káuk ku alek ká ang tán Iruk ká iráp tánarámbá ina kahet hang málám hára ep tángga árán, 11 rámwaháranyon me káman alek kálu ing háuk: “Kák ku nákNanggena. No kák ka kikiná hánám naret. No kák kapahánna álosim hánám naret.”

Satan dá Jesu ingirungngingiya táuk(Mat 4.1-11; Luk 4.1-13)

12 Rám waháranyon Iruk ká Jesu suring mán álekomkomá páliná muná káin kung 13 rám 40 átuk watakinan Satan dá ingirungngingga kungga átuk. Málámsonggo páyom bá árená káin wa árán angelo yá pinnátángga áturáng.

Jesu yá disaepel hulátingga mantángga ihuk(Mat 4.12-22; Luk 4.14-15; 5.1-11)

14Kulá Jon táng it káto káin tit wata torong káin du Jesuyá Galili ále káin son kungga Ánutu yan pingnga álosimwa meng tárut tángga kuk. 15 “Kulá rám bu áwek, Ánutuyan átkuku wu enanggon áwek. Pahán hurik tánggapingnga álosim wa narángga pahán sáni káin káto tinggaátkuineráng!” ing yánuk.

16 Kulá Jesu málám umi pátum Galili wata tákto kálukungga kápuk ku Saimon yot kulaná Endruwu umben sanumi pátum kinan han átnárán, náuta yándi wu káut iháhá

Mak 1:17 3 Mak 1:27ámna. 17 Wa kápángga Jesu yá yánuk, “Áwáng nák na-surán du no sále ámna nangge iháháyan háleinemálák.”18Wáina yánánwaháranyon yándi wu umben yápmanggaJesu isutang kumálák.

19 Málám kimo hásák sim kungga kápuk ku Sebedinanggená Jeims yot kulaná Jon du bot kinan umben yándiiháng toktolik tángga átnárán, 20 málám kung ma tánghusiuk ináku háng hánám mantáng yámán, nan yándiSebedi san bot kinan ámna iháng yuwán áwuráng watyotárát, yándi wu Jesu isutang kumálák.

Jesu yá iruk wáik isutuk(Luk 4.31-37)

21 Wahára átang gu it Kapaneam káin kung wakáinátang Sabat hára Jesu yá kungga miti itná kinan hanggaTáwi yan me yánáng toliuk. 22 Rám Jesu yá wa yánángtolingga átuk wahára ámna náráwa wa narángga áturángwatá kangga hárámuturáng, náuta Jesu káuráng wawuámnakutnápálak ká ina yánáng tolingga átuk, lo yan tiksayá yánáng tolingngátaráng wáina muná.

23 Waháranyon ámna káman iruk wáik ká ep táenámiti itná wata kinan yon átuk watá mantáuk, 24 “JesuNasaret nan, rina táng námámáya áwelák? Kák ka nánhám náháng lem tátáya áwelák? Nák ku há naret kák kuwa ingga, kák ku káungá hánám Ánutu yan káinnan dááwelák!”

25 Wáina inán Jesu yá ing me táng muk, “Yolop átangámna wa sangga hang!” 26 Wáina inán iruk wáik watáámna wa muwantang manná mantángga sangga hanggakuk.

27 Wáina kangga ámna náráwa watá hárámutangyáni meme táuráng, “Náwu rina? Me náwu hurápmáhálángngá pálak! Iruk wáik me yánán watán milun

Mak 1:28 4 Mak 1:39suweráng,” ingga yáni miuráng. 28 Kulá wata pingnganáwatá sokmuná hánám Galili ále wa kung hilák táuk.

Jesu yá ilalák mara máro hánám iháng tárut táuk(Mat 8.14-17; Luk 4.38-41)

29 Kulá rám miti itná wa sangga Saimon káling Endruyan it káin kuráng, wahára wu Jeims káling Jon du kámankuráng. 30 Rám wahára wu Saimon silummá wu ilaláktángga sutná yá ángárángin kome káin átak ingga Jesuinát naruk. 31Wáina hálendu kung ketná hára tángga tángtárut tán, ilalákwatá san náráwamálám sungngi tiyawingyámuk.

32Kulá yonyon kálu káe yá kung han it tá pup táuk kálu,ámna náráwa yá ilalák mara me iruk wáik ká ep ihenáwa ihángga Jesu yan káin áwuráng. 33 It waháranan táuphánám watá áwáng it kálu mungnganá kálu tuwatangáturáng. 34Ámna náráwa táuppon áwát Jesu yá ilalák yánihulá hulá wa iháng toliuk. Hang iruk wáik ká ep ihená watáuppon yásut yámuk, iná iruk wáik ká kutná hiták mengtunggap tátá wa olet yáni máuk, náuta há naráng merángwata.

Jesu yá ále rákit káman káin sáponga táuk(Luk 4.42-44)

35Hilápmá hánám it tá páyung átuk kálu Jesu yá táru-tang it sangga ále rákit ore káman káin kung sápongatáuk. 36Átang sim bu Saimon yot nuknukngá watá sulingmuráng. 37Yáni waku kung kangga sat warán du inuráng,“Kámuk hánám kák ka sulingga átaráng!” 38Wáina inát tuJesu yá yánuk, “Wa sat nándá ku rehára kámá kunin — itkámá enang nákáin — náuta wakáin me pingnga hányonyáninet. Wata hánám bu no áwut.” 39 Wáina menggahangga Galili ále kinan átkunggamiti itná kinan Táwi yan

Mak 1:40 5 Mak 2:2me pingnga yánángga, hang iruk wáik yásut yámánggakuk.

Ámna ilalák lepra ná pálak(Mat 8.1-4; Luk 5.12-16)

40 Ámna káman ilalák lepra pálak watá áwáng tuláhára imángga hangga kiling muk, “Ko narátá álo hálenduneháng tolitá no Táwi rahálá hára rongrongngá hálin‡.”

41 Ing inán Jesu málám pahán ukuro pálak ketná kálankung tánggangga inuk, “No pahán kamet, rongronging!”42Wáina inán waháranyon ilalák lepra watá san sutná yárongrongiuk.

43 Wáina tángga Jesu yá suring mán háná kuinán táning inuk, 44 “Kándáng narinelák, ko ni kámá káman mainindalák, ináku kung sutya wa pris káman elengga kuÁnutu ya towet sing mámáya Moses yá ilalák ká álo hálenrina tátáya miuk wáina tátá ku kámá yá kahángga kuilalákngá yá álo hálek ingga kahineráng.” 45Enendu ámnawatá kuk ngáyá kung me wa raták yánáng halingga kuk.Hulá wata ku Jesu yá itná itná áturáng watán káin ratákkung áwáng tátá wawu muná, ináku ále rákit wakáin reátuk, enendu ámna náráwa wakáinnan wakáinnan watáwatán káin áwuráng.

2Jesu yá ámna ket hárammá wáik táng toliuk(Mat 9.1-8; Luk 5.17-26)

1 Rám kámá átang sangga Jesu yá it Kapaneam kinanson kung hen ámna náráwa yá wáina áwángga it kámanda kinan átak ingga naruráng. 2Wáina hálen táup hánámwatá áwáng it pahálá kinan me kep káin wa áwáng‡ 1:40: Juda yan kálu ku ing ilalák lepra pálak wawu Táwi rahálá hára kurongrongngá muná.

Mak 2:3 6 Mak 2:13tuwatang árát Jesu málám wahára Táwi yan me yánuk.3 Waháranyon, ámna káman kuratná náut wawu erekkámut hálená wawu málám re áwáwáyan muná, wata kuámna 4 yá sum tát kámuk áwuráng. 4 Áwángga káuránggu Jesu rupmá káin kung heheyan du muná náuta ámnanáráwa yá kik hánám árát, áwáng it ketnán árángga kungit hungnganá yalingga wakálu kangkang pálak sat Jesurupmá hára háuk. 5 Wáina tát Jesu yá málámba narángháting muráng wa kangga ku ket hárammá wáik wa inuk,“Nanggena, no mukmuroka wa yawondat.”

6 Wáina inán lo yan tiksa kámá wahára áturáng watákangga ku ing narángga átkiuráng, 7 “Náuta ku ámnanátá wáina menggoek? Ánutu yan kome táin ingga hámtánggoek! Ámna káman dá kátu sasayan tárák kámámuná, Ánutu yá rewe ku wáina tátáyan.”

8 Waháranyon Jesu málám pahálá yá há naruk, pahányáni káin wáina narángga átaráng ingga hálendu yánuk,“Náuta kuwáina naráng háteráng? 9 Ilalákmara inánáyandu me rina ku tiyapmá hánám ininet? ‘Mukmurokaku yawondat,’ me ‘Tárutang kangkangga tángga hanggakung’? 10 Enendu ing narineráng Ámna Nanggená watákáwak náta ketnán kátu sasa watán háláng tángga átak.”Wáina yánángga son ilalák mara wa inuk, 11 “No kanin,tárutang kangkangga tángga itya ya kung.” 12Wáina inánwaháranyon málám tárutang kangkangngá tánggatangrahán yáni hára hangga kuk. Wa kangga kámuk hárámu-tang Ánutu kutnámeng tárut tángga ingmiuráng, “Tárákkámá ing ma hánám káumán!”

Jesu yá Liwai mantáng muk.(Mat 9.9-13; Luk 5.27-32)

13 Kulá son Jesu málám umi pátum tákto kálu kunggaárán, ámna náráwa kik hánám watá áwát málám wahára

Mak 2:14 7 Mak 2:20

Táwi yan me pingnga yánuk. 14 Wahára átang sonkungga káuk ku Liwai* Alfius nanggená wu takis iháháitná hára putung átnárán kangga ku inuk, “Áwángganák nasulák,” Wáina inán Liwai málám tárutang isutangkuk. 15 Kulá rám Jesu yá Liwai yan it káin kunggadisaepelná yot sungngi nangga áturáng, wahára wutakis iháhá me “mukmuro mara” táup hánám Jesu isu-tang áwuráng watyot kámuk átang sungngi náuráng.16 Wahára tombong Farisi wata kinan nan lo yan tiksawatá kat Jesu yá takis iháhá me “mukmuro mara” watyotsungngi nangga árát, árong disaepelná wa yánuráng,“Náuta ku Jesu yá takis iháhá me mukmuro mara yotsungngi náeráng?” 17Wáina met Jesu yá narángga yánuk,“Ámna káman ilalákngá muná yá dokta yan káin makungngátak, ináku ilalákngá pálakwatá ku dokta yan káinkungngátak. No áwut wawu ámna náráwa kándáng árenáwa mantáng yámámáya ma áwut, ináku mukmuro marawa mantáng yámámáya áwut.”

Jesu yá sungngi sangga sáponga tátá wata yánuk(Mat 9.14-17; Luk 5.33-39)

18 Kulá rám káman Jon dán disaepel yot Farisi wusungngi sangga árát, ámna náráwa kámá yá áwáng Jesuinuráng, “Jon dán disaepel yot Farisi yan disaepel yá kusungngi sanggoeráng, iná kákkán du muná.”

19Wáina inát Jesu yá yánuk, “Ámna káman dá náráwakáman yot ket tántán tátáya átang nuknukngá menáwánggalát watá watyot átang sungngi álo sanggalát memuná? Wáina kámá ma árak. Rám ore watá watyotátgalát wahára wu herongnge átnát tán rám. 20 Inárám káman áwinek wahára wu ámna ni náráwa tátáya* 2:14: Liwai wawu Matyu kutná nukngá.

Mak 2:21 8 Mak 2:28

táinek wa áwáng há tángga kuineráng, wahára wu wáinanuknukngá yá sungngi sanggalát.

21 “Hang káman dá lap kátu mirak táng kakngá yahinangngá ma rákárenggim. Iná wáina tánggim wawumirak watá kakngá wa uyin hinangngá maming táwihálenggim. 22 Hang káman dá wáin mirak wa tángmeme kepmá kakngá hára ma kulinggim. Iná wáinatánggimwawuwáinmirak wata mulá yámeme kepmáwaráráhánggim, wáina tán du yayará wáin yot meme kepmáwawu yáup yándi muná hálenggalán, wáina wata ku wáinmirak wawu meme kepmá mirak háranyon kukuliyan.”

Sabat hára yáup ma táená wata Jesu yá yánuk(Mat 12.1-8; Luk 6.1-5)

23 Rám káman Sabat hára Jesu yá disaepelná yot yániwaku wit hái orek yáni kálu kunggatang disaepelná yáwit páliná wa kámá kátungga ihuráng. 24 Kulá Farisi yáwa kápángga Jesu inuráng, “Kang, náuta ku disaepelka yáSabat hára kálu wáina ma tátáya mená wa táeráng?”

25Wáina met narángga Jesu yá yánuk, “Sán kámá Devittá tombongngá yot háing yámán táuráng wa sángingngá-taráng me muná? 26 Pris táwi yáni kutná Abiata watánrám hára Devit málám kung Ánutu yan it kinan hang,másáng horengga Ánutu yan tit káungá hánám hálenáwa pris káman inán másáng wa imán náuk, wawu káluhitik táuk, pris yá re nanaya mená wa, kámá iháng imántombongngá yámángga náuráng. Devit tá wáina táuk,enendu Táwi yá kandák táelák ingga ma inuk.”

27 Waháranyon ing yánuk, “Ánutu yá ámna nanggeháláng yáyámáya Sabat táng tunggap táuk; ámna nanggeyá Sabat háláng imámáya ma táng tunggap táuk. 28Wataku Ámna Nanggená wawu Táwi, Sabat tán hányon.”

Mak 3:1 9 Mak 3:103

Sabat hára Jesu yá ámna ketná wáik táng toliuk(Mat 12.9-14; Luk 6.6-11)

1Rám káman Jesu yá kungmiti itná kinan háuk, wahárawu ámna káman ketná kámurená wakáin hányon árán,2ámna kátuwu Jesu yá tárák rina tán kangga tángmeháratinin ingga áwáng áturáng, wáina hálendu Sabat hára náámna wa táng tolin kanin ingga kangga átkiuráng. 3KuláJesu málám ámna ketná kámurená wa inuk, “Wa átarángwata kondon yáni hára wa hetang álák.”

4 Wáina inángga son wahára áturáng ngá wa yánuk,“Retá ku Sabat hára kálu kándáng hálek, álosim táinemánme wáik táinemán? Háláng yámámá me ráháng kámuttátá?” Wáina yánán wahára áturáng watá náng ingmenáturáng. 5Málám kuk hánám kárek hálengga pahán yánikáto wa kangga pahálámárawin ámnawa inuk, “Ketya wauying ráng táng.” Ing inán ketná uying ráng tán ketná yáálosimháliuk. 6Kuláwaháranyon Farisi yániwakuhanggakunggaHerot tán tombong kápángga Jesu utkámut tátáyame hulátingga hároturáng.

Urum táwi yá Jesu isutang kuráng(Mat 12.15-16; Luk 6.17-19)

7 Jesu málám disaepelná yot hangga umi pátum káinkut ále Galili nan ámna náráwa urum táwi watá yásutangkuráng. 8 Wáina wáina tánggoek ingga naruráng hárawu ámna náráwa táup táwi hánám ále Judia kálu, ityáilá Jerusalem kálu, ále Idumea kálu, me umi Jodannumkálu, hang it yáilá Tair me it yáilá Saidon kálu nandá Jesu yan káin áwuráng. 9 Ámna náráwa yá kik hánámhálen kome muná kangga disaepelná yánuk, “Bot kámantiyawing namániráng, náuta ámna náráwa yá nehángkik pásinirot.” 10 Táup hánám há iháng toliuk hálen,

Mak 3:11 10 Mak 3:21ilalák pálak watá há tángganin ingga málám hára re senginisurán tángga áwáng kik hánám áturáng. 11 Rám irukwáik ká kanggiuráng hára wu iháng hang kondolá hárakátingga ingmantánggiuráng, “Kák kuÁnutuNanggená!”12 Ingmenggiuráng, enendume kátomengga yánánggiuk,“Nák ku wa ingga ma meindaráng.”

Jesu yá aposelná 12 iháng tunggap táuk(Mat 10.1-4; Luk 6.12-16)

13 Rám káman Jesu málám ále yáilá káin áráng átangmálámbá niya narek wa mantáng yámán málámbán káináwuráng. 14 Málám ámna 12 iháng tunggap tánggakut aposel* yámángga yánuk, “Sán du nákkot átneráng.Rám kámá wu suring sáme Táwi yan me wa yánánggaátningguineráng, 15me háláng tángga iruk wáik wa yásutkuineráng.” 16 Ámna 12 iháng tunggap táuk wawu: Sai-mon, Jesu yá kut nukngá Pita imuk wa, 17 hang Jeims wuSebedi nanggenáhang kulaná Jon (yaránwawuBoanergesing mantáng yámuk wawu wata hulá wu punam bá inatáinemálák), 18 hang Endru, Filip, Batolomiu, Matyu,Tomas hang Jeims Alfius nanggená, Tadius hang Saimonwawu tombong káman kutná Selot† waháranan, 19 hangJudas Iskariot, wawu ámna niyá Jesu táng káyam ket yánihára tiuk wa.

Jesu yá Belsebul yot yáup táek ingga miuráng(Mat 12.22-32; Luk 11.14-23; 12.10)

20 Jesu málám it káman da kinan kung hang átnárán,ámna náráwa kik táwi watá son áwáng hiuráng, wáinahálendumálám disaepelná yot yáni re átang sungngi yáninanayan du muná. 21 Wáina tát Jesu sipmá kátu yá wa* 3:14: Kut aposel wata hulá wume tángga kungga áwángga tátá. † 3:18:Tombong Selot wawu Juda nan ámna urum kámá watá ku Rom ráhánggayásutnin ingga tángga átnándaráng.

Mak 3:22 11 Mak 3:32

naruráng hára wu “Ámna wawu hohek, wata ku kungengotang áwánin,” ing mengga kuráng.

22Hang lo yan tiksa Jerusalem kálu átang háuráng watáing miuráng, “Iruk wáik yáin yáni, Belsebul,‡ watá ep tántánggoek, hangwatán háláng hára kungga nuknukngáwayásutkoek.”

23Wáina mengga árát tu Jesu yá mantáng yámán áwátme tárák hára yánuk, “Rina tángga ku Satan dá Satanisurán kuinek? 24 Káwak káman hára árená yá yáni yonhonhoren tánggalátwawukáwakwatá kándángmaátgim.25 Hang amba káman hára árená yá yáni yon honhorentánggalát wawu amba watá kándáng ma átgim. 26 HangSatandán tombonggá yáni yonhonhoren tánggalátwawukándáng ma átgalát, tombong wawu há sáliknginggim.27 Iná ámna káman dá ámna hánghálángngá yan it kinanraták kung hang kutná kutná wakáin ma ihángga kung-gim, ináku ámna hánghálángngá wa kálak ket hárammáhárotang tingga ku wáina álo tánggim. 28 No pálipukhánám ing sánin, Táwi yá ámna yan mukmuro me sárummeme táená wawu álo yawon yáminek. 29 Iná káman dáIruk Káungá wata sárum meme táinek wawu kátuná wama sáindák, márapmánáwawu rámá rámá átang kuinek.”

30 “Ámna wawu iruk wáik ká watyot átkoek,” ing mi-uráng wata ku wa yánuk.

Jesu maming got yakukulaná yá áwuráng(Mat 12.46-50; Luk 8.19-21)

31Kulá Jesu maming got yakukula watá áwáng kep káinátang ámna káman suring mát kung it kinan Jesu inánáwáng kep káin kápápáya kung han, 32 ámna náráwa kiktáwi áwálák áturáng watá inuráng, “Mamya yot yakuku-laka wu kák ka sulingga áwáng kep káin átaráng.”‡ 3:22: Belsebul wawu Satan kutná nukngá.

Mak 3:33 12 Mak 4:8

33 Ing inát watá miuk, “Mamna me yakukulana wu ni?”34 Wáina mengga áwálák háleng sulingga wahára

putung áturáng wa yánuk, “Kaniráng! Nahára átarángsándu mamna me yakukulana! 35Niyá Ánutu yan me isu-tang átningguinek wawu nák yakukulana me yit ilomname mam ilomna.”

4Jesu yá ámna káman dá irit táulá hái káin haliuk ka me

tárákngá yánuk(Mat 13.1-23; Luk 8.4-15)

1 Son Jesu yá umi pátum tákto káin átang Táwi yanme yánáng tolingga átnárán ámna náráwa yá áwáng táuphánám tuwarát kápángga bot káman umi ketnán átukwata ketnán Jesu yá áráng putung árán ámna náráwa yááwáng umi pátum tákto káin áturáng. 2 Málám me watáwi hánám tárák hára tingga yánáng tolingga kunggaátang yánuk, 3 “Sándá narániráng! Ámna káman dá iritnátáulá halin ingga kuk. 4 Málám halingga kungngáránkámá yá kálu hára hat, iráp pá áwáng erek nang háli-uráng. 5 Iná kámá yá ále sup kárák hára háuráng watá kusopmuná hánám áráng hiuráng náuta kung káwak kinanma háuráng. 6 Kulá káe yá háliuk wahára wu kápán hároningga háuráng, náuta ráhun yáni muná wata. 7 Táulákámá yá wu ále uran kánggárángngá kinan kung háuránghálendu áruráng, enendu árángga pálin yáni sásáyantárák ku muná, náuta uran kánggárángngá watá ihángusuk. 8Hang táulá kámá yá ku káwak álosim hára háuránghálendu áráng hengga pálin yáni álo kámá hánám wasángga áturáng. Kámá yá pálin yáni táwi simsim tit, kámáyá tátáwi tit, kulá kámá yá ku maming tátáwi hánámtiuráng.”

Mak 4:9 13 Mak 4:199Hang Jesu yá ing yánuk, “Káman ni kárámanná pálak

hálendu watá me ná narinek.”10 Kulá ámna náráwa yá erek kung háliuráng, wahára

wu disaepelná 12 watyot kámá rupmá tangtang áturángwatá me tárákngá yánuk wata hulá ya ináng suliuráng.11-12 Ináng sulit tu yánuk, “Kámá kep káin átaráng wawume tárákngá kálu re yánáná wáina hálendu ‘rendá rahányáni hálengga átneráng enendupálináwumakáindáráng,me rendá narineráng enendu wata hulá hánám bu wáinaingga ma narindáráng. Wáina tángga átninggan pahányáni hurik tát Táwi yá kátu yáni saiwon.’* Iná sáni wuÁnutu yan átkuku watán me kilakngá wata hulá hánámwawu Ánutu yá sán há sáliuk.”

13 Son Jesu yá ing yánuk, “Sándu me tárákngá náwuma naráráng me rina? Rina tángga wu me tárákngánukngá wata hulá wa narineráng? 14 Ámna káman dáirit táulá halingngátak wawu káwak náta ketnán Táwi yanme halingngátak. 15 Ámna kámá wu irit táulá yá káluhára hangngátaráng wáina, rám Táwi yanme narángngá-taráng waháranyon du Satan dá áwáng me narángngá-taráng wa táng hirarán kung yámángngátak. 16 Iná kámáwu irit táulá yá sup kárák hára hangngátaráng wáina,Táwi yan me wa narángga sopmuná hánám tángga wataherongnge hánám tángngátaráng, 17 enendu ráhun yánima koená wata tángga wu rám hátetná kimo re átnárátmárapmá me tárák wáik rina rina yá Táwi ya naráng hát-ing meráng wakálu áwángngátak, wahára wu sopmunáhánám naráng hákhátik yáni sangngátaráng. 18 Hangkámá wu irit táulá yá ále uran kánggárángngá hárahangngátaráng wáina Táwi yan me wa há narángngá-taráng, 19enendu káwak kán kutná kutnáwata narángpak* 4:11-12: Aisaia 6.9-10

Mak 4:20 14 Mak 4:28tángngátaráng, me kikiná hulá hulá watá yángyárungng-ingngátak, me kutná kutná kápáng narángngátaráng.Watá iháng usán Táwi yan me watá páliná ma sángngá-taráng. 20 Iná kámá wu irit táulá káwak álosim hárahangngátaráng wáina, wata tángga Táwi yan me wanarángga tángga páliná sángngátaráng wawu kámá yápálin yáni táwi simsim tit, kámá yá tátáwi tit, kulá kámáyá ku maming hánám tátáwi tingngátaráng.”

Lam kasingga táng kilak ma tingngátaráng(Luk 8.16-18)

21 Jesu yá ing yánuk, “Káman dá lam kasingga tánggaáwánggim wawa baket kinan káin me tebol tárang káinhám tinggim? Wáina muná. Ináku tebol ketnán tinggimwatá ku álo. 22 Me kámá tum táená wawu hiták hálein-eráng, hang me kámá kilak átaráng wawu hiták mengtunggap táineráng. 23 Káman dá me nanaráyan kárá-manná pálak hálendu watá me ná narinek.”

24 Waháranyon sengsáráp tingga ku ing miuk, “Merina nareráng wa kándáng hánám wa naráng hátinggaátneráng. Tárák rina tánggoeráng wawu Ánutu yá wái-nanyon táng sámángga, wata ketnán nukngá sengsáráptáng sáminek. 25 Káman niyá me páliná watá átmekhálendu Ánutu yá wata ketnán nukngá yot tingga iminek.Iná káman niyá me páliná wa ma átmák hálen wawuisikimo rina átmek watyot imáng hutang ihinek.”

Irit tá áráng heheyan me tárák tingga yánuk26 Hang ing hányon yánuk, “Ánutu yan átkuku wawu

ing ina: ámna káman dá irit táulá káwak káin hal-ingga sangga, 27 yáungán ruhinek me káen sengsulinggaátkuinek, wahára rina rina áráng hengga árángga átarángwawu ma narángngátak. 28 Káwak málámbáyon du mukyámán árángngátaráng, hulátingga murán yáni, hang

Mak 4:29 15 Mak 4:38yumin yáni, hang yumin yáni kinandupálin yáni tingngá-taráng. 29Áráng hengga kungga pálin yáni sángga álikng-ingga árát tu pálin yáni mamaráyan rám hálengngátak,wahára wumárumá yá áwánggamarángga ihángngátak.”

Mastet táulá hára me tárák tingga yánuk(Mat 13.31-32; Luk 13.18-19)

30 Son Jesu yá yánuk, “Ánutu yan átkuku wata wu náutina ingga mengga sáninet, me tárák ku náut hára menggasáninet? 31 Ánutu yan átkuku wawu mastet táulá ina isikhánám kimo káwak kinan halingngátaráng. 32 Enendurámwatá áráng hengga tihangngátak wahára wu hái káinkutná kutná henáwa iháng hátinggamaming táwi hánámwa tihangngátak. Ketná palá tingga árán alek káin iráp pákahetang áwáng wahára tángga sek narángga yongnga yaátnándaráng.”

33 Rám máro yon Jesu yá Táwi yan me wa tárákngáwáina re tárák hára yánuk. Watá nanará yáni káin álonanaráyan kálu wahára yánánggiuk. 34Málám me kámukyánánggiuk wawu tárák hára re tingga yánánggiuk, inámáriya málám re disaepelná yot átang wahára ku wáinawáina ingga hulá yot kándáng hánám yánáng tolinggiuk.

Jesu yá iruk táwi wa inán sáuk(Mat 8.23-27; Luk 8.22-25)

35 Rám wahára it tá yonyonlingga áwán du Jesu yádisaepelná yánuk, “Umi pátum tákto numkálu kunin,”36 ing yánán disaepel yá Jesu yá bot átuk wata kinanre áráng árát ámna náráwa káwan táwi wa yápmanggakuráng, waháranyon bot kámá watyot hányon kuráng.37 Kungga átnárát, iruk maming táwi yá tán umi pátumpunggilá yá hilák singga bot ketnán hanghang tánggaárát, bot tá hála umi pátum kinan háin ingga tánggaátuk. 38 Kulá Jesu wu bot yangngá káin miung ketnán

Mak 4:39 16 Mak 5:7-8ruhángga árán disaepelná yá táng mirak tángga inuráng,“Tiksa, náni ya urák náni wa naránggoelák me? Hangsuwindemán!”

39Wáina inát, málám tárutang irukwame tángmánggaumi pátum punggilá wa yánuk, “Kilak! Yolop hánámátniráng!” Wáina yánán iruk ká san umi yá láláwinggahánám wa átuk.

40 Kulá hang disaepelná wa yánuk, “Náuta ku pitáng-goeráng? Sánda naráng hákhátik sáni wa muná hánámpuk me?”

41 Wáina yánán, yáni waku hárámutang pikpitonarángga yáni meme táuráng, “Náwu ni? Iruk kot umipátum punggilá yá watán me naránggoeráng náwu!”

5Jesu yá iruk wáik isutuk(Mat 8.28-34; Luk 8.26-39)

1 Jesu yá disaepelná yot Galili umi pátum wa hitiktángga Gerasen ále káin kung hengga, 2 rám Jesu yábot sangga háuk waháranyon ámna káman iruk wáik káep táená watá tanggán káin átang kakaya áwáng hiuk.3 Ámna wawu tanggán káin átnándak, wahára ámna ká-man dá ámna wa háthárot tán tárák ku muná, sen dáenendu muná yon. 4 Rám kámá sen dá ket hárammá kátohárotnándaráng, enendu sen uying rákrákit tángngátak.Káman dá hálángngá táng hang titiyan du muná. 5 Rámárámá káen me yáungán wawu ále yáilá káin tanggán dáátak wakáin re átang huhumenman pálak málámbáyonsutná sutná wa sup pá marángngátak.

6 Málám mulangán káin átang Jesu kangga hururungingmen kung kondolá hára tulá hára imángga han, 7-8 Jesuyá inuk, “Iruk wáik, ámna wa sangga hang!” Wáina inánnarángga hahatingga ingmen ing mantáuk, “Jesu, Ánutu

Mak 5:9 17 Mak 5:19Árená Hánám wata Nanggená, rina táng namindelák? Makeháng lem táindát ingga Ánutu rahálá hára nanáng!”

9 Ing inán Jesu yá inuk, “Kutya ku ni?” Ing inán, watámiuk, “Nák ku iruk wáik tombong hásák wata táwi yániya átnándat, wáina wata ku kutna wu Tombong Hásák.”10 Wáina inángga ále nahára ma násutnándalák inggakiling muk.

11Put urum táwi káman du ále yáilá isikimowata álatnákálu enang waháranyon sungngi nangga árát. 12Kulá irukwáik watá Jesu kiling muráng, “Suring námátá put waátaráng wata kinan kung hanin.” 13Wáina ing met, Jesuyá álo ingga yánán irukwáikwatá ámnawaháranan áránghengga kung put wa áturáng wata kinan háuráng. Putkáwan táwiwata sale yániwu2000watáhururung ingmenámuta re hangga umi máta porá isikimo hára hitanggakung umi pátum kinan hangga umi nangga kámuturáng.

14 Wáina tát, ámna put wa pin yáni táená watá wakangga pitángga kungga pingnga wa it kinan me ále watakátu káin yánát ámna náráwa yá rina tunggafek inggakakaya kuráng. 15 Rám ámna náráwa yá Jesu yá átuk káinwa áwángga káuráng gu ámna iruk wáik ká ep táená tángtoliuk wawu sutná kándáng tánggánengga, nanaráná yákándáng hálen, wahára putung árán, kangga pitáuráng.16 Kulá rendá wahára átang rahán yáni yá káuráng watáwu ámna iruk wáik ká ep táená wawu wáina wáina inggaáwuráng wa yánuráng, hang put tu wáina táeráng inggahányon yánuráng. 17Kulá me pingnga wa narángga ámnanáráwa yá ále ná sangga kung ingga sonson Jesu yoloponkiling muráng.

18 Kulá Jesu málám bot ketnán áruk wahára wu ámnairuk wáik ká ep táená táng toliuk watá káman kuniningga Jesu kiling muk. 19 Enendu Jesu yá álo ingga mainuk, ináku ing inuk, “Itya káin kung sipya kátu Táwi yá

Mak 5:20 18 Mak 5:30urákka narángga kutná táwi rina táng kamek wa wáinaingga yáninelák.” 20 Wáina inán du ámna watá kungDekapolis ále káin wáina ingga Jesu yá kutná táwi rinatángmukwa yánángga kun ámna náráwa yá wa naránggaikik hárámuturáng.

Náráwa máto kámurená yot náráwa ilalák mara ihángtárut táuk

(Mat 9.18-26; Luk 8.40-56)21 Rám Jesu yá bot ketnán umi pátum wa son hitik

tángga kung numkálu átuk, wahára ámna náráwa yá kikhánám wa áwáng áwálák táuráng. 22Wáina tát átnárán,miti itná yan ámna yáilá káman kutná Jairus watá áwángJesu kangga tulá hára imángga hangga 23 inángga paháláyot hánám kiling muk, “Uriwana máto yá kámutnándek.Ko áwáng ketya yá tánggatá álo hálengga tárutang háátnek.”

24 Wáina inán du Jesu yá watyot kun, ámna náráwatáwi hánám watá isutang kungga uying kákkárik tángmángga kuráng. 25Kulá náráwa kámanwahára átukwawuyara 12 wata kinan yipitná ya rámá rámá kungga reweátnándak. 26 Málám dokta máro hánám watán káin kunháláng imánin ingga tángngátaráng, enendu sut láwittáwi hánám imángngátaráng, me supmá kámuk hánámsáuk, enendu ilalákngá yá álo hálená ina ku ilalák watátáwi hánám wa hálengga átnándak. 27 Málám Jesu yáwáina wáina tángngátak ingga met narángga ku, sárumáya káwan táwi kungga áturáng wata kinan kung lapmáhásák hára wa tánggáuk, 28 náuta, “Na hánámá lapmáhásák káin tánggáinet wawu há álo háleinet,” ingganarángga átukwata. 29Waháranyon hánám sip pá hanggaátnándak watá sálikngin málám sutná káin naruk kusutná márawingga átnándak watá pukon sáliknginggakun, 30 waháranyon Jesu yá naruk ku hálángngá kátu yá

Mak 5:31 19 Mak 5:41sangga kun málám hurik tángga kik táwi kunggaturángwa yánuk, “Niyá nákkán lap tánggaek?”

31 Ing men disaepelná yá inuráng, “Kang, ámna náráwakik hánámkeháng rosingga koeráng, enendu ko kumelák,‘Niyá nehánggaek?’ ingga melák.”

32 Wáina inuráng, enendu Jesu málám emá re niyánehánggaek ingga áwálák hálengga kuk. 33 Jesu yá wáinatán kangga náráwa ni ilalákngá yá álo hálen naruk,málám pitángga yángyáng pálak áwáng hárammá huláhára turingga hangga wáina wu pálipuk ingga inuk.34Wáina wáina ingga inán Jesu yá inuk, “Uriwana, naránghákhátikkawatá keháng tolek. Pahán láláp hára kuinelák,iná ilalák wawu pukon kepmáek.”

35 Jesu yá wa inángga emá me tángga átnárán, ámnakámámiti itná yan ámna yáilá watán it káinnan dá áwánginuráng, “Uriwaka wawu há kámutak. Márapmá watyottiksa ma imindalák.”

36 Wáina inát Jesu málám watán me wa kárámatinggahá naruk, enendu ámna yáilá wa inuk, “Ma narángpaktáindalák, ináku naráng hákhátik hára káto átnelák.”

37 Wáina inángga málám yánán kámá yá ma isutangkuráng, ináku Pita, Jeims hang Jon, Jeims kulaná, watyotre kuráng. 38 Yáni wu rám miti itná yan ámna yáiláwatán it káin kunghengga Jesu yá kápuk kuhuhumenmantángga kutkáyawát wa irawa hára ingmen tánggarát.39Málám kung it kinan hangga yánuk, “Náuta wu kut mehuhumenman ná tángga átkoeráng? Nangge náwu makámurak, ináku ruhángga átak.”

40 Wáina yánán watá yut mángga árát málám yánánerek ingmen kep káin hat, naning maming got disae-pelná káman áturáng wa ihángga nangge ting sat átukwakáin kung háuráng. 41 Málám hang nangge wataketná hára tángga inuk, “Talita kum” (wawu ing “Náráwa

Mak 5:42 20 Mak 6:5-6kimo, no kanet ‘Tárulák!’ ”). 42 Waháranyon hánámnáráwa máto watá tárutang kung áwáng tán kangga ikikhánám hárámuturáng. Náráwa kimo wawu yaraná wu12. 43Waháranyon málám sungngi kámá imát náik inggayánángga ku kungga kámáwáina táek inggama yáyánáyaolet yáni máuk.

6Profet tu itná hulá hára kutná árená muná(Mat 13.53-58; Luk 4.16-30)

1Kulá Jesu málám rehára átuk wa sangga itná hulá káindisaepelná watyot kuráng. 2 Rám Sabat tá áwáng hiukhára wumiti itná káin Táwi yanme yánáng tolingga árán,urum táwi wa narángga áturáng wata kinan máro hánámbá yon hárámutang me keke ing miuráng, “Ámna nátánanará wawu rekáinnan ihuk? Nanará álosim náwu niyáimuk ngáya tángga tárák hulá hulá wa hányon tánggoek?3 Náwu kapenda me náut? Náwu Maria nanggená Jeims,Josep, Judas hang Saimon wata tat yáni me rina? Hangyitná ilommá nahára nányot há átnándamán.” Wáinamengga kuk táng mángga watán me wa pálipuk ingga manaruráng.

4Wáina met Jesu yá yánuk, “It yáni hulá me málámbánhun kinanmemálámbán itná pahálá kinan rewe ku profettu kut yáni árená muná.” 5-6 Jesu málám naráng hákhátikyáni muná wa kangga hárámutuk, wata kumálámwaháraket tárák kámá táwi sim ma táuk, ináku ilalák marayarákimo wahára ketná yá ihánggápán álo háliuráng warewe. Wáina tángga Jesu málám itná itná kungga Táwiyan me wa yánáng tolingga átkuk.

Jesu yá disaepel 12 suring yámuk(Mat 10.5-15; Luk 9.1-6)

Mak 6:7 21 Mak 6:177 Málám disaepelná 12 wa mantáng yámán áwát, iruk

wáik yásusut watán hálángwa yámángga yará yará suringyámán kukuya ing yánuk, 8“Náut kámá káman káluwatánma ihindaráng ináku to rewe ihineráng. Másáng ma ihin-daráng, yák ma ihindaráng me sup kámá tumá kinan árátma ihindaráng. 9 Sendol re moneráng, iná sut tátámottán hánámá kámá ma ihindaráng. 10 It rehára ruhinerángwatá wahára re átang kungga it kapme wa sáineráng.11 Iná it káman dá herongnge ma táng sámángga masáhená yan tárák árát, me sándán me ma narát, wawuháram sáni káin káwak káhumá wa káting halit wahárahan du kuineráng, watá ku watyot me yá átak háleinek,”ingga yánuk.

12Kulá disaepel watá hangga kungga pahán hurik táin-eráng ingga ámna náráwa yánángga kuráng. 13Yáni wakuiruk wáik táuppon yásut yámángga ilalák mara táupponoel kulingga kuháng yámángga ku ilalák yáni hárananiháng tárut tángga kuráng.

Jon Umi Kuháng Yámámá wa salá ták maruráng(Mat 14.1-12; Luk 9.7-9)

14 Kulá Jesu kutná yá táwi hánám hálengga kunggaárán du King Herot tá rina rina tunggafengga átuk wanaruk. Kátu kámá yá wu ing mengga kunggarát, “JonUmi Kuháng Yámámá kámutuk watá son hám tárutukwáina hálendu ket tárák hulá hulá tátáyan háláng wawuwahára átak.” 15 Kulá kátu kámá yá wawu Elaija inggamenggaturáng, iná kátu kámá yá wu profet uláp hánámátkiuráng waháranan ina ingga menggaturáng.

16 Iná Herot tá ku wa narángga wu ing miuk, “No yáneJon salá maruráng watá son tárutuk!”

17 Jon wawu huphuráp Herot málámbá yánán kungket tángga hárotang táng it káto kinan tiuráng. Wa

Mak 6:18 22 Mak 6:25táuk wawu náuta kulaná Filip áwáná Herodias wa Herottá áwáná ya tán, 18 wata ingga ku Jon dá ing menggasonson tángga árán, “Herot ko kulakka áwáná áwákaya táulák wawu kandák.” 19 Wáina inángga sonsontángga áwán du Herodias yá pahálá kuk hánám narángmángga áwánggiuk, enendu utkámut tátáyan kálu kámáma tunggafenggiuk, 20 náuta Herot tá Jon da narángmánggiuk wawu ámna kándáng rongrongngá, wata kuJon da hányon pitáng mángga kándáng hánám pinnátánggiuk. Rám Herot tá Jon dán me naránggiuk hárawu naráng yakyawák tángga narángpak hánám tánggiuk,enendu son Jon dán me nanará ya wu kikiná naránggiuk.

21 Pukon da ku Herodias yan rám álosim káman dááwuk wawu Herot tá tunggafiuk watán rám. Wata kuumi sinak maming táwi tátáya kapman dán ámna yáinyáni me tewe ámna yáin yáni watyot ále Galili yan ámnayáilá wa iháng uyiuk. 22 Rám wata kinan du Herodiasuriwayá áwáng rahányáni hárawa táit pánáp tángga áránHerot yot ámna hulá hulá watá kangga álosim naruráng.Wáina hálendu king gá náráwa wa inuk, “Ko náuta kámánarángga naninelák wawu no há hánám kaminet.” 23 Inginángga me káto hánám mengga miuk, “Pálipuk hánámko náuta narángga naninelák wawu no há kaminet watatárákngá ku ále káwak no pinna táet wa huk tángganumkálu kamánggem wáina.”

24 Wáina inán náráwa málám hangga kuk ngáyá kungmaming inuk, “Náut nanamáya ininet?”

Ing inán maming gá inuk, “ ‘Jon Umi Kuháng Yámámáwata yáilá ya naret,’ ingga ininelák.”

25Wáina inán náráwamálám sokmuná hánám son kungking inuk, “Nák ku ko kula pálik hánám nahára Jon UmiKuháng Yámámá wata yáilá wa tera hára tingga tángáwáng naminelák ka naret.”

Mak 6:26 23 Mak 6:3626 Wáina inán king gá narángpak táwi hánám táuk,

enendu me káto hánám mengga inuk me ámna yáilásungngi nanaya áwuráng wata rahán yáni hára hálendumilunná ma yaliuk. 27 Ináku waháranyon yáup ámnanásuring mán Jon yáilá tángga áwáwáya kuk. Ámna watákung Jon it káto káin átuk wakáin salá ták marángga28 táng tera hára tingga táng áwáng náráwa wa imán watátáng kungmaming imuk. 29Wanarángga Jon dán disaepelyá áwáng tambun wa táng kung tanggán káin usuráng.

Jesu yá ámna 5000 wa sungngi sing yámuk(Mat 14.13-21; Luk 9.10-17; Jon 6.1-14)

30 Aposel kuráng watá átkut sálin áwáng Jesu rupmááwálák átang wáina wáina táumánme wáina yánáng toli-umán ingga erek ingmen inuráng. 31Rámorewaháranyondu ámna náráwa watá táup hánám kung áwáng tánggaárát tu Jesu yá aposelná yot sungngi yáni nanayantárák muná hálendu yánuk, “Sáni re hánám áwát nákkotkungga ále rákit kangga wakáin sek naránin.”

32 Ing yánángga yáni re hánám bot hára árángga álerákit káman káin kuráng. 33 Enendu táup hánám báhá kápuráng wáina hálendu wakáin koeráng ingga hánarángga it ále ore wakáinnanwatá háram kálu hururungingmen watá kálak kung hiuráng. 34 Jesu yá kung henggakápuk ku ámna náráwa táup hánám watá árát kápánggaurák yáni naruk, náuta sipsip márum yáni muná inahálendu málám Táwi yan me táwi hánám wa yánángtoliuk.

35Kulá it tá há yonyon tin kangga disaepelná yá áwánginuráng, “Nákáin du ále páliná muná káin átnáne háyonyon tek. 36 Wáina wata ku ámna náráwa álo suringyámátá it kámá káin há yáni kungga sungngi yáni kanggayungga nanggalát me?”

Mak 6:37 24 Mak 6:4637 Ingga inát Jesu yá yánuk, “Náut kámá nanayan wawu

sáni kangga yámineráng.”Ing men watá inuráng, “Ámna káman dá yáup yap 8

tángga sup ihángngátak, wáina watá ku álo kung másángyungga yámátne nanggalát.”

38 Ing met Jesu yá yánuk, “Másáng tum pa rina táátaráng ingga kaniráng.”

Ing men kungga kangga ku inuráng, “Másáng tum 5hang káut yará yá átaráng.”

39Wáina inát tu Jesu yá yánán ámnanáráwawadisaepelyá iháng urum kámá kámá tit kepang álo kámá hára waputung háuráng. 40 Kulá putung áturáng wawu urumkámá 50 kámá 100 wáina wáina re áturáng. 41Wáina árátJesu málám másáng tum 5 watyot káut yará wa ihánggaátang alek kálu hálengga Táwi yan káin sáponga tánggamásáng wa hikhuk tángga iháng disaepelná yámán ámnanáráwa ya ting yámángga kut, málám káut yará wawáinanyon tángga yámán kámuk ting yámángga kuráng.42 Wa yámát nangga kámuk hánám kawin yáni hahatin,43 disaepel yá másáng me káut káhumá áturáng wa ihángrápmám 12 wa tuwat hánám monduráng. 44 Iná ámnanáráwa sungngi wa náuráng wata sale yáni wu táuphánám, iná 5,000 wawu ámna sale yáni re.

Jesu yá umi ketnán yángyáreng kuk(Mat 14.22-36; Jon 6.16-21)

45 Kulá waháranyon Jesu yá disaepelná sokmuná ku-niráng ingga suring yámán watá kálak umi pátumnumkálu it Betsaida káin kukuya bot ketnán áránggakut, málám ámna náráwa urum wa yánán sansan tánggakuráng. 46 Watá kung hálit kápángga málám ále yáiláálatná káin sáponga tátáya áruk.

Mak 6:47 25 Mak 6:5647 Rám it tá pup táuk wakálu ku bot tá umi pátum

táitná káin kunggatuk, iná Jesu yá ku málám re áleyáilá káin há átuk. 48 Málám hálengga kápuk ku irukmaming táwi hánám hásingga árán du disaepelná yápul tángga kukuya iháng husingga árát. It háiháiyakálu málám umi ketnán yángyáreng iháng hátin inggatángngárán du, 49 disaepelná yá hálengga káuráng guumi ketnán tangtareng áwángga árán yáni wu kanggautni ingga ohok táuráng, 50náuta disaepel kámuk kanggapikpito hánám naruráng, enendu waháranyon ing yánuk,“Káto háleineráng! Náwu na áwet. Ma pitáindaráng.”51 Wáina yánángga málám árángga bot ketnán káin kunwaháranyon iruk watá sangga hang náng ingmen áránkangga ikik hánám hárámuturáng, 52 náuta nanará yániyá kándáng ma naráng rákit táuráng hálendu másáng gásambe tiuk wata wu manyon naráng hátiuráng.

53 Kulá yáni wu umi pátum wa hitik tángga Genesaretkáin kung hengga bot wa wahára puting sat átuk. 54 Kulábot káinnan dá sangga káwak káin háuráng waháranyonámna náráwa yá Jesu kangga há naráng hátiuráng.55 Wáina hálendu yáni waku hururung ingmen it yáni ityáni kungga ilalák mara wa iháng kangkang hára tinggaihánggatang Jesu yá rehára átak wa nangnaráng wakáinkunggiuráng. 56Hang ále rehára rehára kunggiuk wahárawu itná itná kámuk it yáilá me it nanggená waháranan dáilalákmara iháng áwáng urum komená yáni hára tingtingtánggiuráng. Wáina ting sat árán du kiling mát tu álo sanwatá lapmá ilungngá re kimo tánggagaya, iná niyá wáinahá tángganggiuráng wawu há álo hálenggiuráng.

7Rongrongngá yot tu rongrongngá muná ya me táuráng(Mat 15.1-20)

Mak 7:1 26 Mak 7:71 Rám káman Farisi yot lo yan tiksa yá Jerusalem káin

átang áwuráng watá áwáng Jesu kang áwálák tángga2 kápuráng gu Jesu yan disaepel kátu yá ket yáni kálakma yawolená* sungngi nangga árát. 3 Farisi me Judakámuk wawu tátáwi yáni yan kálu káman wáina isutnán-daráng wawu ing, rámá rámá ket yáni kálak yawondanggu sungngi nangngátaráng, iná ket yáni ma yawolenásungngi ma nangngátaráng. 4Rámmaket komená sanggait káin áwángngátaráng hára wawu áwáng ket yáni kálakyawondang gu sungngi nangngátaráng, me tátáwi yániyan kálu hulá hulá isurenáwa isutnándaráng. Kálu kámandu ing kap me umi kárangngá me tipot yanyawon táenáwa.

5 Wáina hálendu Farisi yot lo yan tiksa watá Jesuinuráng, “Rina tángga ku disaepelka yá tátáwi náni yankálu wa isutang ket yáni rongrongngá ma hálen sungnginanggoeráng?”

6Wáina inát tu Jesu yá yánuk, “Ámna kusákngá sándapuk hánám Ánutu yá profet Aisaia inán kándáng hánáming mengga uyiuk:‘Ámnanáráwanáwumilundá remeng tolingnamángngá-

taráng,iná pahán yáni wu nepmang kung mulangán hánám

átaráng.7Hánámá sut tá re nanáng sákngingngátaráng,

hang me mengngátaráng wawu ámna yan mengrákit mená wa rewe Táwi yan me ina yánángngá-taráng.’†

* 7:2: Rám disaepel kátu yá ket yáni ma yawolená sungngi nanggaáturángwawu Farisi yá kápát tu Táwi rahálá hára rongrongngámaháliuráng.Rongrongngá ma háliuráng wawu ket káin wata ma miuráng, ináku Judatátáwi yáni yan me páilák uyená hitik táeráng ingga wata miuráng. † 7:7:Aisaia 29.13

Mak 7:8 27 Mak 7:188 Sándu Ánutu yá meng rákit me tiuk wa sat kun du ámnanangge yan kálu wa re káto tángga átkoeráng.”

9 Hang ing yánuk, “Sándu álo kámá hánám ing táng-goeráng! Ánutu yan meng rákit me wa iháng numkálutingga ku ámna sánin kálu wa rewe isutang átkoeráng!10 Kulá Moses yá ing miuk, ‘Mam nan sáni ya tárang káinátneráng,’‡ iná, ‘Niyá naning maming me wáik yáninekwawu utkámut táineráng.’§ 11 Enendu, ket tárák sániwawu hulá kámá. Sándá ku ing mengngátaráng, ámnakáman dá naning me maming ing yánánggim, ‘Sup mekutná kutná náwu sán sámánggem, enendu Ánutu yanpingnga ingga há miut, wata ku ma sámindát,’ 12 wáinatángga ku sat naning memaming ma háláng yámángngá-tak. 13Wáina tángga ku tátáwi sáni yan kálu wa uying satáwán Ánutu yanmewa táng hang tinggoeráng, hang káluwáinanyon nukngá kámá hányon tánggoeráng.”

14 Hang son Jesu yá urum táwi wa mantáng yámánmálámbán káin áwát yánuk, “Sán kámuk nákkán me nákárámatingga kándáng hánám narineráng. 15-16 Náutkámá káman kep káinnan dá kung ámna me náráwakáman da kinan hangga watá tán mukmuro pálak mahálenggim, ináku náutá ámna me náráwa kinan káinnandá áwáng kep káin hangngátak watá tán du mukmuropálak hálengngátak.”

17Kulámáriya urum táwi áturáng wa sangga kung it ki-nan háuk, wahára ku disaepelná yáme tárákngáwa yánukwata hulá nanaráya ináng suliuráng. 18Wáina ináng sulitJesu yá yánuk, “Sánda nanará sáni muná yon me? Ing wama kangngátaráng me? Náut kámá káman kep káinnandá kung ámname náráwa sut kinan hangngátak, watá tánámna me náráwa watá mukmuro pálak ma hálengngátak.‡ 7:10: Son Ihuk 20.12; Lo 5.16 § 7:10: Son Ihuk 21.17; Pris 20.9

Mak 7:19 28 Mak 7:27

19 Náuta watá kung pahán kinan ma hangngátak, inákukung kombán káin hangga ku kámun kálu ámna nanggesut sangga kep káin kungngátak.” (Wa men du disaepelyá naruráng sungngi kámuk hánám wawu rongrongngá.)

20 Waháranyon kungga ku ing miuk, “Náutá ámna menáráwa sut kinan átang áwáng kep káin hangngátak watátán du mukmuro pálak hálengngátak. 21 Kulá ámname náráwa pahán kinan nan dá áwáng hangngátak kunanará wáik, márámamák, manek, ámna nangge utnut,náun áwán dá ámna náráwa nukngá yotmárámamák tátá,22 há árán nukngá ya mengmeng, ket tárák kandák kámáyáyále,me kusák, put ang gán ket tárák, kápángnaknarák,mengmán mengmán, kaya narátá árená háhále, hanghohonáyan ket tárák. 23 Wáina watá hánám bu pahánkinan nan dá áwáng hangga ámna me náráwa táng wáiktángngátak.”

Fonisia náráwa yan naráng hákhátik(Mat 15.21-28)

24 Jesu yá ále wa sangga Tair ále káin kuk ngáyá kungit káman da kinan kung hangga ku káman dá Jesu wáinaátak ingga nanará watá taktak mán kilak árin ingga átuk,enendu kilak átnát tán tárákmuná. 25Kulá náráwa kámanuriwa irukwáik ká ep táenáwatá Jesu yáwáina áwek inggapingnganá narángga waháranyon áwáng hárammá huláhára tulá hára imángga turingga háuk. 26 Náráwa wawuále Fonisia Siria káwak káin tunggafiuk, iná málám wawuhun Juda waháranan muná. Watá áwáng iruk wáik káuriwa ep táená wa isurátá kuik ingga Jesu kiling muk.

27Wáina inán Jesu yá inuk, “Hulátingga hánám bu satánangge yá náuta nareráng wa kálak naniráng. Nangge

Mak 7:28 29 Mak 7:35yan sungngi wa iháng ang yáni yámátne kándáng maháleindák.**”

28 Ingga Jesu yá inán náráwawatámiuk, “Pálipuk, ámnahulá, enendu ang gu tebol tárang káin nangge yá sungngináená káhumá watá hat hányon nangngátaráng.”

29Wáina men Jesu yá inuk, “Wáina melák wata ku álokung. Iruk wáik wawu uriwaka sangga há koek.”

30Kulá náráwawawu hangga itná káin son kungga káukngá ku uriwa wu iruk wáik ká sangga kun kome hára hangpándák árán.

Jesu yá ámna káman kárámanná tungngá, mená muná watáng toliuk

31 Kulá Jesu yá Tair ále wa sangga Saidon ále kálukungga hangga Dekapolis ále kálu kungga umi pátumGalili káin kung hiuk. 32Wakáin kungngárán ámna kámankárámanná tungngá yot tu meme tátáya táng husingngá-tak wa engotang áwuráng ngáyá áwáng Jesu rupmá hárasangga ketná yá ámna wa tánggagaya kiling muráng.

33 Wáina inát Jesu málám ámna wa engotang urumtáwi wa yápmangga kep sim kungga ketná kálongngánumnum iháng kárámanná hinangngá numnum iháng-gápángga, son alupmá murán ketná káin han táng ámnawatá elákngá káin tánggangga 34 málám hálen alek káluárán pahálá yot urákngá narángga irukngá uyingga inuk,“Efata!” (wata hulá ku ing, “Yaling!”††). 35Wáina tán rámwaháranyon ámna wata kárámanná yá ruwarán elákngáyá álo hálen wahára átang gu hiták meme tánggatuk.** 7:27: Me tárákngá ‘nangge’ yamekwawu Juda ámna náráwa, iná ‘ang’ gamek wawu ámna náráwa káwak kámá káinnan. Juda yá ámna náráwa kámákáinnan wawu ‘sándu ang’ ingga yánángngátaráng. †† 7:34: Me Aramekkálu “efata” wata hulá nukngá wawu “ruwalák”.

Mak 7:36 30 Mak 8:736 Kulá wahára átang Jesu yá olet yáni káto hánám

tángga ni kámá káman ma inindaráng ingga yánánggasonson táuk, enendu ámnanáráwa yámeng isurát kunggatáwi hánám háliuk. 37 Ámna náráwa yá wa naránggaikik hánám hárámutang ing miuráng, “Kutná kutná wukándáng hánám wa tánggoek. Watá tán káráman yánitungngá yá ruwarát, me yáni muná yá meme táng-goeráng.”

8Jesu yá ámna náráwa 4000 wa sungngi sing yámuk(Mat 15.32-39; 16.1-4; Luk 12.54-56)

1 Rám ore wahára ámna náráwa urum táwi kámá yááwáng árát, Jesu yá wa kápán sungngi yáni muná hálendisaepelná mantán áwát yánuk, 2 “Ámna náráwa nátááwáng nákkot árát rám kaláhu hálek ka náut kámá kámánanayan ma átyámák, wata ku urák yáni naret. 3 Ináno hánámá hánám suring yáme kuineráng wawu káluhára hálet yángom tin háineráng, náuta kámá wu kálumulangán hánám áwuráng.”

4 Wáina yánán disaepelná yá inuráng, “Enendu náwuále rákit káin átamán, ni hánám bá ku sungngi tárák háraihángga áwán yámátne nanggalát?”

5Wáina ingga met Jesu yá yánuk, “Másáng tum ba rinatá átaráng?”

Ing yánán, “Másáng tum bu 7 dá átaráng,” ingga in-uráng.

6Wáina inát Jesumálám ámna náráwa wa yánán káwakhára wa putung hang árát, málám másáng tum ihánggaátang sáponga tángga hikhuk tángga iháng disaepelnáyámán ámna náráwa ya ting yámángga kuráng. 7 Hangkáut isikikimo yarákimo hányon árát, wata sápongahányon tángga iháng disaepelná yámán watyot ámna

Mak 8:8 31 Mak 8:19náráwa ya ting yámángga kuráng. 8Kulá ámna náráwa yánangga álo náemán ingga kátu yápmat, disaepel yá kátukátu wa iháng rápmám 7 wa tuwat hánám monduráng.9 Ámna náráwa sale yáni wu 4000 náut wáina watá árátsuring yámánkut 10waháranyonmálámbudisaepelná yotbot ketnán árángga Dalmanuta ále kálu kuráng.

11 Farisi yá áwuráng ngáyá áwáng Jesu yot me inánkanán tángga ingirungnginin ingga ing inuráng, “Alekkálunan tárák kámánáleng.” 12 Ing inát Jesumálámnaránmárawin yánuk, “Náuta ku rám nátán ámna náráwa yátárák yáyáleya nanánggoeráng? No pálipuk ing sánin,tárák káman ma hánám káindáráng.” 13Wáina yánánggakung bot ketnán árángga son umi pátum hitik tángganumkálu kuk.

Farisi yot Herot tán yis ya me tárákngá yánuk(Mat 16.5-12)

14 Rám disaepel yá bot ketnán kuráng wahára wu kalotyámánmásáng kámáma ihená kuráng, iná káman re yá kubot kinan átuk. 15Kungga átang Jesu yá yánuk, “Kándánggon átneráng. Farisi yot Herot tán yis ya háleng rákittánggatneráng.”

16 Wáina yánán yáni inán kanán tángga ku miuráng,“Náwu másáng muná wata nánek.”

17Kulá Jesumálámwáinawata pukme táeráng ingga kuyánuk, “Náuta kumásángmunáwatamená tánggoeráng?Sánda pálipuk ma kangguráng me ma naráng háting-guráng? Pahán sáni wa káto me? 18 Sándu rahán sánipálak enendu ma kangguráng, me káráman sáni pálakenenduma narángguráng. Ket tárák rina rina tángngátatwawa sánda ma naráng hátingguráng me? 19 Rám nomásáng tum 5 wa 5000 dán da hikhuk táut hára nat kátuárát rápmám rina molát tuwaturáng?”

Ing yánán “12” ingga inuráng.

Mak 8:20 32 Mak 8:2920 “Iná rám no másáng tum 7 wa 4000 dán da hikhuk

táut hára nat kátu árát rápmám rina molát tuwaturáng?”Ing yánán “7” ingga inuráng.21 Kulá Jesu yá yánuk, “Wáina kangga ku rina tángga

kámá ma re naráng hátingguráng?”Jesu yá ámna rahálá kunángngá táng toliuk

22Kulá it Betsaida káin áwáng árát ámna náráwa urumkáman dá ámna rahálá kunángngá káman engotnáwángtánggang ingga Jesu kiling muráng. 23 Wáina inát Jesumálám rahálá kunángngá wa ketná hára tángga it kapmewa sangga kep káin kung átang ámna wata rahálá káinalupmámurángga ketná yá tánggangga inuk, “Náut kámákámá hálengga káelák me?”

24 Ing inán ámna watá háleng san kun miuk, “Ámnanáráwa kápet tu káráp pá ina kung áwáng tángga árát.”

25Wáinamen Jesu yá son ketná iháng ámnawata rahálánumnum tin rahálá yá rongrongngá hánám hálenggakándáng árená wáina hálen kutná kutná wa kándángkápuk. 26 Wáina tán Jesu yá itná ya suring mán kun inginuk, “Kungga it kapme táwi káin ma átkuindalák.”

Pita yá kák ku wa ingga Jesu inuk(Mat 16.13-20; Luk 9.18-21)

27 Jesu yá disaepelná yot yáni wu kungga it yáilá SisariaFilipai watán it nanggená kinan kinan átningga ku káluhára kunggatang gu yánáng suliuk, “Nákka ámna náráwayá ni ingga menggoeráng?”

28 Ing yánán watá inuráng, “Kámá yá ku ‘Jon UmiKuháng Yámámá,’ ingga menggoeráng, iná kámá yá ku‘Elaija,’ ingga menggoeráng, iná kámá yá ku ‘profetnukngá’ ingga menggoeráng.”

29Wáina inát Jesu yá yánuk, “Iná sáni wu nákka ni ingmenggoeráng?”

Mak 8:30 33 Mak 8:38Wáina yánán Pita yá miuk, “Kák ku Ánutu yá ámna

suring mán hangga ámna náráwaná son iháháya miukwa.”

30 Wáina inán Jesu yá ni kámá kámá wáina ingga mayánindaráng ingga káto táng yámuk.

Jesu yá kámutang son tárutnek wata yánuk(Mat 16.21-28; Luk 9.22-27)

31 Kulá Jesu málám disaepelná yot átang gu ÁmnaNanggená wawu sut láwit táwi hánám narinek, me ámnayáilá, lo yan tiksa me pris tátáwi yáni watá táng keptit utkámut táineráng ngáyá rám kaláhu átang gu sontárutnek ingga wáina yánuk. 32 Málám me wa hitákhánám yánán kangga wata ingga Pita yá engot hang kepkálu átang me táng muk.

33 Enendu Jesu yá hurik tángga disaepelná kápáng-gatang Pita me táng mángga miuk, “Satan, sárumna káinkung! Kák ku Ánutu yan nanará wa ma isuralák, inákuámna yan nanará isutalák.”

34Wáina inángga ku ámna náráwa urum táwi mantángyámán áwáng disaepelná yot árát tu yánuk, “Káman dánák natnasut ta ku málámbán pahán wa sang hálinggamálámbán maripong sungga tánggatang gu nák nasut-nek. 35 Iná niyá málámbán átkuku wata narángpak táinekwawu átkukuná watá muná kuinek, iná káman niyá nákme, me pingnga álosim wata ingga átkukuná wa sáinekwawu átkukuná watá ma muná kuindák. 36 Ámna ká-man dá káwak kán kutná kutná álosim erek átmánggim,enendu átkuku sásáliná muná wa ma tánggim, waháraku kutná kutná watá ku rina hánám háláng imánggim?37 Irukngá watá átkuku tátáya narángga wata yumnakngáÁnutu náut imánggim? 38 Rám nátán ámna náráwawawu ámna mukmuro hang Ánutu ya kalot yámená. Sán

Mak 9:1 34 Mak 9:7

háranan káman dá nák me nákkán me wata reprepmátánggim, máriya rám kálu Ámna Nanggená yá Naninggán yamá hálángngá pálak wata kinan angeloná káungáwatyot áwánggim wahára wu reprepmá yon kanggim.”

91 Hang ing hányon yánuk, “No pálipuk hánám ing

sánin, kámá sán nahára átaráng wawu ma kámurenáátnárát Ánutu yan átkuku watá hálángngá pálak áwánkáineráng.”

Jesu sutná yá hulá kámá háliuk(Mat 17.1-13; Luk 9.28-36)

2Rám 6 átang gu Jesu yá Pita, Jeims hang Jon yángotangále yáilá hásák táwi káin yáni kámuk hánám wa árángáturáng. Áráng wakáin átang gu kondon yáni kálu sutnáwatá hulá kámá hánám wa hálen káuráng. 3 Kutná kutnátánggánengga átuk watá hakokowak hánám sireretnápálak háliuráng, wawu káwak ketnán ámna káman dátán wáina ma tunggafenggim. 4 Átang kangngárát tuwaháranyon Moses káling Elaija yá kondon yáni kálu watunggafengga Jesu yot me inán kanán tánggaturáng.

5 Wáina kangga Pita yá Jesu inuk, “Tiksa, nándánahára átamán wawu álosim hánám, wata ku sima kaláhuusinemán, káman kákkán káman Moses yan hang kámanElaija yan.” 6 Disaepel kaláhu wawu pikpito hánámnarángga áturáng, wata ku Pita yáwáinameinet inggamanarená hánámá miuk.

7 Wáina men átnárát mukam bá tunggafengga áwángiháng támotuk, wata kinandumekáman ing áwuk, “Náwunák Nanggena, no wata kikiná hánám naret. Watán menarineráng!”

Mak 9:8 35 Mak 9:178 Wa narángga waháranyon háleng sulingga káuráng

gu ni kámá káman yáni yot wahára wu ma árán káuráng,ináku Jesu yá re wahára árán káuráng.

9Rám ále yáilá káin átang áwáng hanggaturáng wahárawu Jesu yá me káto mengga ing yánuk, “Náut káerángwawu ni kámá káman ma hánám inindaráng, ináku árátkungga ÁmnaNanggená yá kámurená háranan tárutnek.”10Wáina yánán yáni waku rina káuráng wa sat yáni yot reárán du “kámurená háranan dá tárutnek” wata hulá yayáni inán kanán táuráng 11 ngáyá ku ing ináng suliuráng,“Náuta ku lo yan tiksa yá menggoeráng Elaija yá kálakhánám áwinek?”

12 Wáina inát Jesu yá yánuk, “Wawu pálipuk Elaija yákálak áwáng kutná kutná wa kámuk son iháng tolinek.Enendumekáman inguyená átakwahátingmárák tángganarineráng. Ámna Nanggená wu láwit táwi hánám wanarinek me wa kat hánámá háleinek. 13 No ing sánin,Elaija wu há áwuk wahára ámna yá yánin pahán isutangrina rina wa há táng muráng, wawu Ánutu yan me hárawata rina uyená wa isutang.”

Jesu yá nangge káman iruk wáik pálak wa táng toliuk(Mat 17.14-23; Luk 9.37-45)

14 Disaepel nukngá yá áturáng wakáin áwáng henggakápuráng gu ámna náráwa táwi hánámwatá iháng áwáláktánggarát lo yan tiksa yá watyot menmen tánggarát,15 ámna náráwa táwi watá Jesu yá áwáng hen kanggaku waháranyon ikik hánám hárámutang kang memeyarupmá káin hururung ingmen kuráng.

16 Kut Jesu yá yánuk, “Náuta menmen tángga átko-eráng?”

17 Ingga yánángga átnárán ámna káman urum táwiwata kinan átuk watá topmá inuk, “Tiksa, no nanggena

Mak 9:18 36 Mak 9:25

iruk wáik ká ep tángga milunná pop táená wa engotangáwet. 18 Rám rina hára watán rám hálengngátak wahárawu káto tánggatang táng san káwak hára han mátasángátin árán pululu yá áráng hekhek tángga sutná yákándáng nangga átnándak. Isutniráng ingga disaepelkayánet, enendu tát men sáeráng.”

19 Wáina inán Jesu yá yánuk, “Ámna náráwa sándunaráng hákhátik sáni muná. Sányot rám rina átkuinet?Rám rina sándá márapmá namineráng? Nangge watángga nákkán káin áwániráng.”

20 Wáina yánán nangge wa tángga Jesu yan káináwát iruk wáik watá Jesu káuk hára wu nangge wa tánhárikhárik tángga árán háting san káwak hára hanggakinkiwon tángga pululu yá máta kálu áráng hekhek táng-gatuk.

21 Wa kangga Jesu yá nangge wata naning inuk, “Rinahára hulátingga wu tárák ing tángga áwuk?”

“Nangge kimo háranyon hulátiuk,” ingga naning gáinuk. 22 “Rám kámá wu háting se káráp káin me umikáin hangga kámurik ingga tángngátak, wata ku ko álorina kámá tánggim me, urák náni narángga álo hálángnámánggim me rina?”

23Wáina inán Jesu yá inuk, “Náuta ku wáina melák, ‘Koálo me’? Káman niyá naráng hákhátik hára átnek wawukutná kutná erek álo táinek.”

24 Wáina men nangge wata naning gá waháranyonmantáuk, “Naráng hákhátikna wu átak, enendu isikimo,wata ku ko háláng namángga tátá táwi háleinek.”

25 Jesu yá káuk ku ámna náráwa táup hánám watáwakáin hururung re uyingga kut wata tángga ku málámiruk wáik wa me táng muk, “Kák ku káráman yot milunmátap yongutut watán iruk, no kanet nangge wa sangga

Mak 9:26 37 Mak 9:35

áráng hengga kungga ku son áwáng waháranyon maháindalák.”

26 Wáina inán iruk wáik watá mantáng pilinggahárikhárik táwi hánám tángga nangge wa sangga áránghengga kuk. Ámna náráwa táup táwi yá kat tambun dáina árán du nangge wawu há kámutak ingga káuráng.27 Enendu Jesu yá ketná hára tánggatang táng hip tánggasan hetang átuk.

28Wata torong hára it kinan kung hangga yáni kámukhánám átang gu disaepel yá Jesu inuráng, “Rina ta kunándá ma isurátne kuk?”

29Wáina inát Jesu yá yánuk, “Wáinawawu sápongahárare kungga ku watá áráng hengga kuineráng.”

30-31 Kulá yáni wu ále wa sangga Galili kálu kuráng,wahára wu Táwi yan me wa disaepelná re yánáng toling-gatuk, wata ku wakálu átaráng ingga káman dá nanaráwata Jesu yá taktak muk. Wata kinan ing yánuk, “ÁmnaNanggená wawu táng káyam ket yáni hára tit utkámuttáineráng, enendu rám kaláhu átang gu son tárutnek.”32 Wáina yánuk enendu disaepel yá wáina wata nánekingga ma naráng ruwat táuráng, me wata hulá ya inángsusuliya wu hányon pitáuráng.

Niyá ku máta ya átnek?(Mat 18.1-5; Luk 9.46-48)

33Rám káman it Kapaneam káin áwáng hiurángwahárawu áwáng it káman da kinan átang gu Jesu yá yánángsuliuk, “Kálu káin náuta menmen tángga áweráng?”34 Kálu káin du niyá máta átgim ingga mengga watamenmen ná tángga áwuráng, wata ku mátan ma táenááturáng.

35 Kulá putung átang gu Jesu yá disaepelná 12 wamantán áwát tu yánuk, “Iná káman dá máta átnát ta

Mak 9:36 38 Mak 9:43-44narángga wu málám táng mári pukon da tingga kámukkán yáup nangge hálengga átnek.”

36 Wáina yánángga Jesu málám nangge kimo kámantáng áwáng yáni yot ting san árán poláng mángga átangyánuk, 37 “Káman niyá nák kutna hára nangge kimo nátáng álolo táinek wawu nák neháng álolo táinek, hangkáman niyá nák neháng álolo táinek wawu nák nehángálolo ma táindák, ináku niyá nák suring namuk wata tángminek.”

Káman niyá nánda káyamma táng námindák wawu nándanuk náni

(Mat 10.42; Luk 9.49-50)38Kulá Jon dá Jesu inuk, “Tiksa, nándá káumán du ámna

káman dá kák kutya hára irukwáik yásutang árán, kanggawáina ma táindalák ingga káto táng mumán, náuta wawunándán tombong muná.”

39-40 Wáina men Jesu yá miuk, “Ma káto táng min-daráng. Káman niyá nánda káyam ma táng námindákwawu nánda nuk náni, wata ku ni kámá káman nák kutnahára ket tárákhuláhulá táinekwatá torongháranákkamekandák kámámameindák. 41Nopálipuk hánám ing sánin,káman niyá nákka narángga sáhán sán du Son IháháyanÁmna watán pingnga hálen umi kátang sáminek wawuwata yumnakngá watá ma yakyawing mindák.

Kutná kutná tán náni mukmurinemán(Mat 18.6-9; Luk 17.1-2)

42 “Hang sup maming táwi táng kák sala hára putinggasat kung táp kinan hangga há kámutgim enendu kákkánmárapmá wawu isikimo. Iná ko tátá nangge kikimonaráng hákhátik yáni nák hára átak waháranan kámandá kung mukmuro tánggim wawu kákkán márapmá wumaming hánám táwi. 43-44Hang ketya káman dá kangoránkandák tángga wu wa marángga satá kuinek. Kungga

Mak 9:45-46 39 Mak 10:2

átkuku kinan hahaya ku ketya káman re yá wu álo kámá,náuta ketya yará pálak árán kung sup pora káráp lánggopsásálinámuná kinanháilon. 45-46Hangháramya kámandákangorán kung kandák tángga wu marángga satá kuinek.Kungga átkuku kinan hahaya ku háramya káman re yá wuálo kámá, náuta háramya yará pálak árán keháng sat kungsup pora kinan háilon. 47Hang rahála káman dá kangoránkandák tánggawu rahála kámanwaholengga satá kuinek.Kungga Ánutu yan átkuku kinan hahaya ku rahála kámanre yá wu álo kámá, náuta rahála yará pálak árán kehángsat kung sup pora káin háilon. 48 Sup pora‘watán umbeng wawu ma kámutnándaráng,

me káráp lánggop wawu ma sálikngindák.’*49 Táwi yan káin towet sinin ingga ku sol tingga ku tángkáráp singngátaráng. Ámnanáráwa kámuk kuwáinanyonháleineráng.

50 “Sol tu álosim hánám, enendu rám kikngá watá sá-linekwahárawu rina tátáwu kikngá yá son tunggafeinek?Ka tátá sol yá ina átnek, me nangge nuknukka yot oreksáni hára pahán káman re átneráng.”

10Jesu yá náun áwán dá honhoren tátá wata miuk(Mat 19.1-12; Luk 16.18)

1Kulá Jesu yá ále wa sangga Judia ále kálu kungga Jodanumi wa hitik tángga kung numkálu árán du ámna náráwatáwi hánám watá watán káin áwáng het tu málámbátángngátak wáina son Táwi yan me wa yánáng toliuk.

2 Wáina tángga átnárán du Farisi kámá yá áwurángngáyá ku ingirungngingiya ináng suliuráng, “Nánin me* 9:48: Aisaia 66.24

Mak 10:3 40 Mak 10:14páilák wahára ámna káman dá áwáná isutgim wawakándáng me?”

3 Wáina inát Jesu yá yánuk, “Moses yá me páilák rinasánuk?”

4 Wáina yánán watá inuráng, “Moses wu ing miuk,‘Ámna yá papia kátu kimo sansan tátáyan uyingga náráwaimángga ku álo isurán kuinek.’ ”

5Wáina inát tu Jesu yá yánuk, “Tátáwi sáni yot sánduyáin sáni wu káto hánám, wata ku Moses yá meng rákitmewa uyiuk. 6Enendu hulátingga hánámÁnutu yá kutnákutná iháng tunggap táuk, waháranyon ‘ámname náráwaiháng toliuk.’* 7 ‘Wáina wata ku ámna yá naning mamingyápmangga áwáná yot káman hálengga, 8 yará watá sutkáman háleinemálák.’† Wáina wata ku yándin yándin maátnándamálák, ináku káman hánám re átnemálák. 9WatatánggawuÁnutu yá náut iháng tántápin táukwawu ámnayá ma káting rákit táindaráng.”

10 Kulá it kinan áturáng wahára wu disaepel yá watason Jesu ináng suliuráng. 11 Inát tu yánuk, “Kámanniyá áwáná isutang náráwa nukngá táinek wawu áwánákakngá wa pahálá táng wáik tángga málámbá márá-mamákkáluwahára kunghang átnek. 12Hangkámanniyánáulá isutang ámna nukngá táinek wawu márámamák hátáinek.”

Jesu yá nangge kikimo yápmat nákkán káin áwániráng ingmiuk

(Mat 19.13-15; Luk 18.15-17)13Rám káman ámna náráwa yá nangge kikimo ihángga

Jesu yá ihánggápik ingga watán káin áwángngárát, dis-aepel yá me táng yámuráng. 14 Wáina tát kápánggaJesu málám pahálá wáin yánuk, “Sat nangge kikimo* 10:6: Hulá 1.27 † 10:8: Hulá 2.24

Mak 10:15 41 Mak 10:21watá nákkán káin áwániráng, ma kung háting yámin-daráng, náuta Ánutu yan átkuku kinan kung haha wawuámna niyan pahán dá nangge kikimo ná ina átnekwatán. 15 No pálipuk ing sánin, káman niyá Ánutuyan átkuku wa nangge kikimo yá tángga átaráng wáinama táindák, wawu kung átkuku wata kinan ma kungháindák.” 16 Wáina yánángga hang nangge wa ihángpoláng yámángga ketná yá yáin yáni hára usáng hangtingga kuram táng yámuk.

Ámna kutná kutná ná pálak ká Jesu yot meme táumálák(Mat 19.16-30; Luk 18.18-30)

17 Jesu yá tárutang kálu hulátingga kunggatuk waháraámna káman dá hururung áwáng tulá hára imángga Jesukondolá hára hangga inuk, “Tiksa álosim, rina tángga kuátkuku sásáliná muná wa táinet?”

18Wáina inán Jesu yá inuk, “Náuta ku ámna álosim ingnanelák? Ni kámá káman álosim muná, Ánutu kámandá re ku álosim. 19 Meng rákit mená wu há narelákwa, ‘ámna ma utnándalák, márámamák ma táindalák,manek ma táindalák, nangge nukka ya me kusák mameindalák, kámá iháng yakyawák tángga kutná kutná maiháng yámindalák, hang nanya me mamya tárang káin reátnelák.’‡”

20 Wáina inán ámna watá inuk, “Tiksa, nangge kimohára átang áwáng ná átat hára wumeng rákit menáwawuerek hánám há isutnándat.”

21 Wáina inán Jesu yá kan kikinin inuk, “Kák ku náutkámá káman da re kesák táelák. Wawu kungga kutnákutná átyamek wa erek iháng yumnak tángga sup waiháng ukuro átaráng wa yámángga ku nák nasutnelák.Wáina tángga ku alek kán átkuku álosim wa táinelák.”‡ 10:19: Son Ihuk 20.12-16; Lo 5.16-20

Mak 10:22 42 Mak 10:3022 Wáina inán narángga kurákmáta yá wáik hálen

pahálá yá márawin hangga háná kuk, náuta kutná kutnáná táwi hánám átmuráng wata.

23 Watá kun Jesu yá háleng kung disaepelná kárekkápángga yánuk, “Ámna niyá kutná kutná ná táup hánámwatá kungga Ánutu yan átkuku kinan haha wawu hálánghánám!”

24 Jesu yá wa yánán narángga disaepelná yá hárámurátkápángga Jesu yá son yánuk, “Nángánanggena, Ánutu yanátkuku kinan kung haha wawu háláng hánám! 25 Samaphinangngá hára kamel yá huruk kuku watán márapmáwawu maming táwi, enendu ámna kutná kutná ná pálakká kung Ánutu yan átkuku kinan haha watán márapmáwatá wa táng hátek.”

26Wamen narángga disaepelná yá ikik hánámhárámu-tang yáni inán kanán tángga miuráng, “Kulá wáina wataku niyá hánám bu átkuku sásáliná muná wa táinek?”

27 Wáina met Jesu yá kárek hánám kápángga yánuk,“Ámna nangge yá rewe wu ma tátáyan, enendu Ánutuyá ku álo. Kutná kutná kámuk wawu Ánutu yá re ku álotáinek.”

28Wáina yánán Pita yá ing inuk, “Naráng, nándu kutnákutná náni erek hánám yápmang hálingga ku kák kasu-tumán!”

29 Wáina inán Jesu yá yánuk, “No pálipuk hánáming sánin, kámá niyá nák me, me pingnga álosim wataingga itná, yakukula, málám ilommá, maming naning,yanángánangge, me ále háiná yápmáinek, 30wata tánggaku náut yápmáinek wata topmá 100 torong hára tinggayáminek. Rám ná átang kuinemán háranyon Ánutu yáit me yakukulak, málám ilom, nan mam, nángánanggeme ále hái táup hánám wa yáminek, hang kámá yá ihángkáyam hányon táineráng. Kulá máriya rám kálu wu

Mak 10:31 43 Mak 10:37átkuku sásáliná muná wa táineráng. 31 Iná kámá rendámáta átaráng wawu mári káin háineráng, iná kámá rendámári átaráng watá máta káin kuineráng.”

Jesu yá kámutang tátárut wata miuk(Mat 20.17-19; Luk 18.31-34)

32 Kulá Jesu málám kálu máta yárengga disaepelná yotárángga Jerusalem kálu kuráng. Disaepel wu narángpakpálak kunggarát tu ámna náráwa káman kuráng wawupingpitáng kungga átkiuráng. Kulá kunggatang gu Jesu yáson disaepelná 12 wa rewe iháng kung kep sim átang gumálám hára rina tunggafeinek wata yánuk. 33 Ing yánuk,“Kaniráng, nán ná áwemán náwu árángga Jerusalem káinkuindemán, wakáin du Ámna Nanggená wawu táng prisyáin yáni me lo yan tiksa wata ket yáni hára tineráng.Watá wu táng me hára tingga utkámut tátáya me hárot-neráng ngáyá wu son táng ámna ále kámá káinnan da ketyáni hára tineráng. 34Wáina tit tu watá ku ináng kekkektángga alup yánimálámba ketnánuráhánggahonggembáutang táng kung utkámut táineráng, enendu rám kaláhuátang gu son tárutnek.”

Jeims káling Jon dá náuta narumálák wa Jesu inumálák(Mat 20.20-28)

35 Kulá Sebedi nanggená yará, Jeims káling Jon, watáJesu yan káin áwáng ing inumálák, “Tiksa, nátá rina tángnánámáya kaninemát wa isutang ko wáina hánám tángnánámáya naremát.”

36 Ingga inán Jesu yá yánuk, “No rina táng sáminet tanaremálák?”

37 Wáina yánán watá inumálák, “Ko kut táwi hánámtángga átang gu nát háranan káman táng ketya álák káluhang káman táng ketya kandák kálu náháng ting satáputung átnemát.”

Mak 10:38 44 Mak 10:4638Wáina inán Jesu yá ing yánuk, “Sán du náuta memát

ingga wuma narámálák. Sánda kap no náinet hára wa álonáinemálák, me umi no kuhinet wawa álo kuhinemálákme?”§

39 Ing yánán watámiumálák, “Nát tu álo.” Ingmen Jesuyá yánuk, “Sán du no kap náinet wahára há náinemálák,me umi no kuhinet wahára há kuhinemálák, 40 enenduketna álák kálu me kandák kálu putung átnát wawu nowáina inggamamindát, ináku komewawuÁnutu yániyantiyawiuk watán.”

41 Kulá disaepel nukngá 10 watá wa naruráng hára wuJeims káling Jon da kuk táng yámuráng. 42 Kulá Jesuyá kámuk mantáng yámán áwát tu yánuk, “Sáni há nar-eráng wa, ále kámá káinnan dán yáin yáni átnándaráng,watá ku yáni ya narát árená hálen yáin yáni hánámátnándaráng. Hang ámna hulá hulá tátáwi watá kálurina tingga táng káto tát tu ámna náráwa yá wa reweisutnándaráng. 43Wáina watá sányot ma átnándak. Niyáorek sáni hára ámna hulá átnát ta ku sándán yáup nanggeátnek, 44 hang niyá máta átnát ta ku kámuk kán yáupnangge háleinek. 45 Sándá ku no ket tárák rina sálenggaáwánggoet wáinanyon tángguineráng. Ámna Nanggenámálámbáyon áwuk wawu ámna náráwa yá yáup tánggawa háláng imámáya muná, ináku watá yáup tángga ku waháláng yámámáyamemálámbán átkukuwa ámna náráwamáro hánám wa son iháháya sáinek wata áwuk.”

Batimeus yá Ánutu yan háláng káuk(Mat 20.29-34; Luk 18.35-43)

46 Kulá Jesu me disaepelná yáni wu Jeriko hára áwánghiuráng ngáyá ámna náráwa urum táwi watyot it yáil᧠10:38: Kap me umi ya yánuk wawu málámbá márapmá suwángga láwitnarinek wata yánuk.

Mak 10:47 45 Mak 11:2wa sangga kungga káuráng gu ámna rahálá kunángngákutná Batimeus, Timeus nanggená, wawu kálu tákto káinputung átang ámna náráwa sup pa mantáng yámánggaárán. 47 Watá rám wahára Jesu Nasaret nan wawu káluwa isutang áwek ingga narángga kumantáuk, “Jesu, DevitNanggená, nákka urákna naráng!”

48 Wáina mantán du ámna táup hánám watá me tángmángga inuráng, “Yolop álák!” ing inuráng, enendu emáre hánám hahatingga mantángga átuk, “Devit Nanggená,nákka urákna naráng!”

49 Wáina narángga Jesu yá tareng kátingga yánuk,“Mantáng mát áwik.” Ing yánán mantángga rahálákunángngá wa inuráng, “Kák ka mantáek. Herongngenarángga tárutang áwáng!” 50 Wáina inát málám laphásák torong káinnan wa yalingga san kun sokmunáhánám tárutang Jesu yan káin áwuk.

51Áwán Jesu yá inuk, “No rina táng kakamáyanarelák?”Ing inán rahálá kunángngá watá inuk, “Tiksa, rahánna

háháleya naret.”52Wáina inán Jesu yá inuk, “Kung, naráng hákhátikka

yá keháng tolek.” Ing inán waháranyon rahálá yá álohálen Jesu sárummá ya isutang kuk.

11Jesu yá Jerusalem kinan ámna hulá yá ina kung háuk(Mat 21.1-11; Luk 19.28-40; Jon 12.12-19)

1 Kulá Jesu yá disaepelná yot Jerusalem tangtangále yáilá Olif káin it Betfage yot it Betani káin kungheheya átang gu Jesu yá disaepelná yará suring yámánggayánuk, 2 “Kungga it áning hára kung hengga waháranyonkáinemálák ku donki máto káman wahára puting sat átakwawu káman dá wata ketnán putung átang ma kungáwáng táená wa páupmá yaling mángga ku engotang

Mak 11:3 46 Mak 11:11áwinemálák. 3 Iná káman dá sáhángga sáninek, ‘Náuta kuwáina tánggoemálák?’ ing sánán du ing ininemálák, ‘Táwiyá wata narek, ka ku rám hátetná kimo yáup imángga kuson san áwinek.’ ”

4 Wáina yánán disaepelná yará yá kungga káumálákku donki máto wu kep káin kálu hára it kálu mungn-ganá tangtang puting sat árán, yándi wu yalinggaránkápángga, 5 ámna wahára hetang áturáng watá yánuráng,“Sán du náut tánggoemálák, donki páupmá wa yalinggarina táng mindemálák?” 6Wáina yánát yándi wu Jesu yárina yánuk wáina yánán du yápmat donki wa engotangkumálák. 7 Yándi wu engotang Jesu yan káin áwánggalap yándi hákhásák sut yándi háranan* wa yalingga ihángJesu yá putung átnát ta donki ketnán tiumálák. 8 Kuláwáina tin Jesu yá donki ketnán putung átang áwánggaátuk wahára kátu táwi watá lap yáni hásák wa yalinggaiháng kálu hára eliuráng, iná kámá yá wu kándumá inawata ilángá ále wahára árená maruráng wa iháng káluhára tiuráng. 9 Kámá máta kuráng me kámá mári isu-tang áwuráng watá ohok menman tángga mangmantángkuráng,“Táwi kutná meng tárut tánin!”“Niyá Táwi kutná hára áwek wawu Ánutu yá há táng álolo

táená watá áwek!”†10 “Nan náni Devit háranan átkuku álosim watá áwek

wawu Ánutu yá há táng álolo táená watá áwek!”“Táwi alek káin átnándak wata kutná meng tárut tánin!”

11Wáina mantángga engotang kungga árát Jesu málámJerusalem kinan hangga kungga Táwi yan it káungáhánám wakáin kuk. Málám kung háleng sulingga kutná* 11:7: Juda ámnanáráwawu kutná kutná tiringtorongmongiuráng. Wáinawata ku torong káin molená wa yalingga tiumálák. † 11:9: Kap 118.25-26

Mak 11:12 47 Mak 11:18kutná wa erek hánám kápángga sangga it tá há yonyoliukhálendu Betani ya disaepelná 12 watyot son kuráng.

Jesu yá Táwi yan it káungá hánám kinan sup yáupmátángga átnándaráng wa yásutuk.

(Mat 21.12-19; Luk 19.45-48; Jon 2.13-22)12 Kulá son tembát náya Betani sangga kungkung gu

Jesu wu háing muk. 13 Wáina narángga málám hálengkung káráp fik káman da ilángá kangga wata hulá káinpáliná pálak me muná ingga kakaya kuk. Málám hulákáin kungga káuk ku páliná ku muná ilángá re, náutawawu watá páliná sásáyan rámá muná. 14 Málám wáinakangga ku káráp wa inuk, “Son pálinya ma hánám titánáindáráng.” Wáina inán disaepelná yá me wa hánaruráng.

15 Kulá Jerusalem káin kung hengga ku Jesu málámTáwi yan it káungá hánám ba kapmená káin kung hanggarendá kutná kutná tingga yungga tángga átnándarángwa yásutang tebol sup imán kamán tángga átnándarángme ámna iráp kikimo yumnak táená watán tongtong waiháng hurik tángga sungguling yámuk. 16 Wáina tánggaku kutná kutná yumnak tátáyan wa ihángga Táwi yan itkáungá hánám kapme kálu wa kung áwáng tátáya kátotáng yámuk. 17Wáina tángga ku ing yánuk, “Me ing uyenáyá átak,‘ “Táwi yan it wawuwáina árán káwakngá káwakngá watá

áwáng urum tángga sáponga tátáyan it,” inggamengguineráng,’‡

enendu sándá tát tu ‘manek mara yan ále kilakngá ina’§hálenggoek.”

18Wáina yánán narángga ámna náráwa táwi watá hárá-mutang me yánáng toliuk wa narát kikiniuk. Wáina tát‡ 11:17: Aisaia 56.7 § 11:17: Jeremaia 7.11

Mak 11:19 48 Mak 11:27-28

kápángga pris yáin yáni me lo yan tiksa watá Jesu yapitáng mángga kálu rehára kungga utkámut tánin inggakálu ya suliuráng.

19Kulá árát yonyon tin du Jesu yá disaepelná yot it yáiláwa sangga hangga kuráng.

Káráp fik ká kumkumiuk(Mat 21.20-22)

20 Tembát náya hilápmá Jesu yot disaepelná yáni wukunggatang káuráng gu káráp fik ku ulapmá káin átangkung hang ráhulá káin du kumkumengga árán. 21 Pitamálám kangga naráng hátingga ku Jesu inuk, “Tiksa,kang! Káráp fik kuip me tángmálák wawu kumkumenggaátak!”

22 Wáina inán Jesu yá ing yánuk, “Ánutu ya narángháting mineráng. 23No pálipuk ing sánin, ni kámá kámandá pahán yará hára muná ináku ‘Ánutu yá wáina táinek’ingga naráng hátingga ále yáilá ná inánggim, ‘Hiringingmen táp káinhitang,’ ingga inánggimwawuwa isutangwáina tánggim. 24 Wata ku ing sánin, náuta naránggasáponga hára Ánutu ininemán ingga narineráng wahárapálipukwáinahánáminek ingganarángga ininerángwatatángga pálipuk há sáminek. 25-26Hang rám hetang átangsáponga táineráng wahára narát nuk sáni káman yot oreksáni hára honhoren dá árán, wawu watán kátu wa sat tuNan sáni alek káin watá hányon sándán kátu wa sáinek.”

Jesu háláng wa niyá kamuk ingga ináng suliuráng(Mat 21.23-27; Luk 20.1-8)

27-28 Jesu yá disaepelná yot yáni wu son Jerusalem káinkuráng ngáyá kung Táwi yan it káungá hánám watánkapme káin sengsulingga árán pris yáin yáni, lo yan tiksa

Mak 11:29 49 Mak 12:2me ámna hulá hulá watá watán káin áwáng ináng suli-uráng, “Kák ku háláng náwu rekáinnan táng gu ket tárákhulá hulá wa tánggoelák? Háláng náwu niyá kamuk?”

29 Wáina inát tu Jesu yá miuk, “No me káman sánángsulindet, wa topmá nanát tu no niyá háláng namán watánggoet ingga sáninet. 30 Jon dá umi kuháng yámáng-giuk wawu alek kálu nan me ámna yan káinnan? Watananániráng!”

31 Wáina yánán yáni yon inán kanán tángga ku mi-uráng, “Nándá ‘alek kálu nan,’ ingga ininemán wawunáninek, ‘Náuta ku Jon dán me wa pálipuk ingga manaráng háting kuráng?’ ingga náninek. 32 Iná nándá‘ámna yan káinnan,’ ing meinemán wawu kandák náhin-eráng.” Wáina miuráng, náuta ámna náráwa kámukhánám Jon wawu pálipuk profet káman ingga há nar-eráng, wata ku pitáng yámuráng.

33Wáina mengga ku Jesu inuráng, “Nán ma narámán.”Wáina inát Jesu yá yánuk, “Nák ku wáinanyon ma

sánindát háláng wawu niyá namán du ket tárák wa táng-goet ingga.”

12Jesu yá ámna wáik ká wáin hái pinná táuráng ga me

tárákngá yánuk(Mat 21.33-46; Luk 20.9-19)

1 Kulá wahára átang gu Jesu yá me tárák hára tinggaámna náráwa yánuk. “Ámna káman dá wáin hái ká-man hingga kumbiná táng hálingga, wáin táulá yárenghikhilák tátáyan árám pingga, hang it hásák káman átangháleng rákit tátáyan tángga ku hái wa táng ámna kámáyá wahára sup yáupmá tátáya ket yáni hára sangga kumálám hangga mulangán hánám káin kuk. 2Málám wáindá páliná tená rám kálu ku yáup nangge káman suring

Mak 12:3 50 Mak 12:10mángga ing inuk, ‘Kungga wáin hái pinná tángngátarángámna wa yánátá ku wáin páliná kámá kamát ihánggaáwáng*,’ ingga inán kuk, 3 enendu ámna hái pinná tánggaáturáng watá káto tángga utang ketná páliná munáhánámá son suring mát kuk. 4 Wáina kangga son yáupámnanukngá suringmánkunghen kanggawawáinanyonyáilá hára kátingga tángwáik tát reprepmánarángga kun,5 son nukngá suring mán kuk, wawu kung hen pukonutkámut táuráng. Enendu nukngá táuppon emá re suringyámán kunggiuráng wawu kámá hánámá ráhángga kámáráháng kátkámut tánggiuráng.

6 “Kulá káman re pukon suring mámáyan dá átuk,wawu nanggená málámbá wata kikiná hánám naránggaátnándak wa suring muk wawu ing mengga, ‘Watán meálo narineráng, me watán milun álo suwineráng.’

7 “Wáina mengga suring muk, enendu nanggená watákung hen kangga ámna hái káin yáup tángga áturángwatá yáni meme táuráng, ‘Ámna wa áwek watá ku máriyananing gán kutná kutná ihinek. Áwát utkámut tángga kukutná kutná ná wawu náni ya ihinemán.’ 8Wáinamenggaárong káto tángga átang utkámut tánggamangga satwáinhái kep káin kuk.

9 “Kulá wáin hái wata márumá yá wu rina hánámtáinek? Málám áwinek watá áwáng ámna wáin hái káinsup yáupmá tángga árená wa erek ingmen ráháng kátká-mut tángga ku wáin hái wa táng kámá yá pinná tátáyaket yáni hára tinek. 10 Ánutu yan me ing uyená wa kámásángingga kangngátaráng me muná?‘It tátá yá sup wáik ingga kangga táng sat kuk,* 12:2: Israel yan kálu ku wáina: Hái kámá iháng kámá ya ket yáni hára titpin yáni tángngátaráng wawu hái watá páliná tin páliná kátu ku márumá yáihán páliná kátu ku hái pinná tátá watá ihángngátak.

Mak 12:11 51 Mak 12:17watá inggálu it hálángngá ya káto hánám átkoek.

11 Táwi málámbá wa táukwa nándá katne álosim hánám hálenggoek.’†”

12 Kulá Juda yan ámna hulá wa wáina yánán metárákngá náwu náni ya mek ingga há narángga ku rinatángga Jesu ket tánin ingga kálu ya suliuráng. Enenduámna náráwa urum táwi wata hányon pitáuráng, wáinahálendu sangga há yáni kuráng.

Takis Sisa imámá me muná?(Mat 22.15-22; Luk 20.20-26)

13Máriya ku Farisi kámá yot Herot tán tombong kámáyot suring yámát Jesu yan káin kung ingirungngitne mekandák kámá rina men kanin ingga wata kuráng. 14 Yániwu kung Jesu inuráng, “Tiksa, há naremán kák ku mekándáng re menggoelák. Kut yáni háená me árená wawume tárák káman re yánánggoelák. Me pálipuk wahára reámnanáráwaÁnutu yá tirik tárák rina ta narekwa yánángtolinggoelák. Kulá rina narelák? Takis Sisa‡ imámá wakándángmemuná? 15Álo iminemánmema imindámán?”

Wáina inát Jesu málám nangnarungngeráng ingga hánarángga yánuk, “Náuta ku nák nangnarungnging go-eráng?” Ing yánángga ku yánuk, “Sup táulá wa tánggaáwát no káin.” 16Wáina yánán sup táulá wa táng áwángimát kangga ku yánuk, “Náwu ni utniná me ni kutná?”

Ingga yánán yáni wu inuráng, “Sisa yan.”17Wáina inát tu Jesu yá yánuk, “Náut Sisa yan wa Sisa

imángga, náut Ánutu yan wa Ánutu imineráng.” Wáinayánán kangga hárámuturáng.

Tátárut rámá ya Sadyusi yá Jesu ináng suliuráng(Mat 22.23-33; Luk 20.27-40)

† 12:11: Kap 118.22-23 ‡ 12:14: Kut Sisa wawu ámna nangge kutnámuná, ináku me King wáinanyon du Rom me kálu.

Mak 12:18 52 Mak 12:27

18 Kulá ámna urum káman kut yáni Sadyusi wawuámna náráwa kámurená wu ma tárutnándáráng ingganarángngátaráng watá Jesu ináng sulinin ingga Jesu yankáin áwuráng. 19 Áwáng átang ináng suliuráng, “Tiksa,Moses yá me ing uyingga ting námuk, ámna káman dákámutang áwáná nanggená muná sáinek wawu kulanáyá náráwa wa tángga tatning gán da nangge maránggatinek. 20Rám káman tatning kukulak sewen dá átkiuráng.Átang tat yáni táwi watá áwáná káman táuk enendunanggená muná átang kámutuk. 21 Wáina hálendu sonkulaná wata hangga hára watá náráwa kawát wa táuk wawáinanyon kámurán, son wata hangga hára watá táuk wawáinanyon kámutuk. 22 Wáina re táng kung táng kungtatning kukulak sewen wa nangge yáni muná re átangkámut háliuráng, hang pukon da ku náráwa kawát yániwatá hányon kámutuk. 23 Tatning kukulak sewen wataáwá yáni háliuk, wata kumáriya tátárut kálu ku ni hánámba áwáná ku wa háleinek?”

24 Wáina inát Jesu yá yánuk, “Táwi yan me uyená meÁnutu yan háláng wa ma naráráng me rina, hálendukandák wa menggoeráng? 25 Rám kámurená yá tárut-neráng wahára wu náun áwán ma átnándáráng, inákuangelo yá alek káin átnándaráng wáina átneráng. 26Hangámna náráwa kámurená yá tárutneráng watán me wuMoses yan papia káin pingnga káman ma hám sánginggakangngátaráng. Káráp isikimo hára káráp pá ranggatukrámwaháraÁnutu yáMoses inuk, ‘Nák kuAbraham, Aisakme Jekop watán Ánutu.’§ 27 Ánutu wawu kámurená yanÁnutumuná, ináku ámna átkuku yáni pálak watán Ánutu.Iná sándá wa meráng wawu kandák hánám hálek!”

§ 12:26: Son Ihuk 3.6

Mak 12:28 53 Mak 12:34

Meng rákit mená resim bá ku táwi hánám?(Mat 22.34-40)

28 Lo yan tiksa káman áwángga naruk ku Sadyusi yáJesu yot meme tánggarát, málám naruk ku me hurikngáJesu yá álo kámá hánám yánángga árán narángga málámhang wáinanyon inuk, “Ánutu yá meng rákit mená nándáisusut ta miuk wahára ku resim bá ku meng rákit menákátu wa iháng hátek?”

29 Wáina inán Jesu yá miuk, “Táwi hánám bu ná: ‘Is-rael sán kámuk hánám narineráng, Táwi Ánutu náni wukáman re. 30 Táwi Ánutu ka wata pahála yot, irukka yot,hálángga yot me nanaráka yot kámuk hánám kikiná watanarinelák.’** 31Hang wata hangga ná ku ná: ‘Kaya kikinánarángngátalák, wáinanyon nangge nukka ya kikiná nar-inelák.’†† Me nukngá náta torong káin ma árak.”

32Wáina inán lo yan tiksa watá miuk, “Kándáng hánámmelák, tiksa. Ánutu wu nukngá kámá muná, málámkáman re ingga pálipuk hánám melák. 33Ánutu ya pahánnáni yot, nanará náni yot me háláng náni yot kámukhánám kikiná narinemán, me náni ya kikiná narángngá-tamán wáinanyon nangge nuk náni ya kikiná narinemán,watá ku kutná kutná Ánutu ya towet sing mát káráp párang hálingngátakme taha hulá hulá tingmángngátarángwa iháng hátek.”

34 Jesu yá káuk ku me wa kándáng hánám naránggatopmá inán kangga inuk, “Kák ku Ánutu yan átkuku wasang kung mulangán ma áralák.” Wáina inán kanggaku wahára átang gu ámna yá me nukngá ináng susuliyapitáng muráng.** 12:30: Lo 6.4-5 †† 12:31: Pris 19.18

Mak 12:35 54 Mak 12:41Ámna náráwa son iháhá wawu ni nanggená?(Mat 22.41—23.7; Luk 20.41-47)

35 Jesu yá Táwi yan it káungá hánám kumbiná ki-nan me yánáng tolingga kungga átang gu yánuk, “Rinata ku lo yan tiksa yá ku ing menggoeráng, ‘Ámna niÁnutu yá ámna náráwaná son iháháya miuk wawu Devitnanggená’? 36 Iruk Káungá yá Devit málámba pahálákinan átang pahálán hangga árán ing miuk,‘Táwi Ánutu yá Táwina ing inuk,

“Ketna álák kálu putung árátá,no káyamya wa ráhángga iháng hang ting se árát ko wa

iháng hátingga átnelák.” ’‡‡37 “Devit málámbá ku Táwina ingga miuk, rina tángga

ku son du nanggená?”Wáina men ámna náráwa urum tái áturáng watá

narángga herongnge hánám naruráng.38 Wáina mengmeng gu yánuk, “Lo yan tiksa wa

kándáng kánggápáng átneráng. Lap hákhásák táng-gánengga sengsulingga átning kungngátaráng, hangnáhángga meng tárut táng námániráng ingga maketálele wa átning kungngátaráng, 39 me umi sinak táenákáin me miti itná káin kome máta káin átnin ingganarángngátaráng. 40 Hang yáni wu náráwa kawát wayángyárungngingga it yáni náut wa yáni ya ihángngá-taráng, hang náhániráng ingga sáponga wawu hásákhánám wa tángngátaráng. Máriya rám kálu ámna wái-naná wawu márapmá táwi hánám wa ihineráng.”

Náráwa kawát tá tahaná Ánutu ya ting muk(Luk 21.1-4)

41 Jesu málám Ánutu yan sup titi komená tangtangputung átang gu áwáng sup tingga kungkung tángga árát‡‡ 12:36: Kap 110.1

Mak 12:42 55 Mak 13:6tu wa kápángga átkiuk. Sup yáni pálak ámnamáro hánámbá yon áwáng sup tátáwi yon tingga kunggiuráng. 42Kuláwaháranyon ukuro kawát káman dá áwáng sup isikimoyará tárákngá wu wan toea ina wa tiuk.

43 Wa kangga Jesu málám disaepelná mantán áwátyánuk, “No pálipuk hánám ing sánin, náráwa kawátukuro watá ku sup táwi hánám wa kátu iháng hátinggaÁnutu yan pingnga tek. 44 Kátu táwi wawu há átyámekháranan kátu re ihángngáwáng teráng, iná wa wawukámá málám háláng imán átnát wawu muná, pukon duwa tángngáwáng tek wa rewe.”

13Rám bá sáliknginek wahára tárák ká kolem hulá hulá

tunggafeineráng(Mat 24.1-51; Luk 21.5-36)

1 Rám Jesu yá Táwi yan it káungá hánám wa sanggaháuk, waháranyon du disaepelná káman dá Táwi yan itkáungá hánám táená wa kangga inuk, “Kang, tiksa! Itálo kámá hánám ba kápáng! Hang it rámán yáni ya supmaming tátáwi hánám tingga árángga koená ya kápáng!”

2 Ing inán Jesu yá inuk, “It tátáwi kápelák watán supkáman dá nukngá ya ketnán ketnán du ma átnándáráng,ináku erek táng hirarát háineráng.”

3 Wáina yánángga Jesu yá disaepelná yot kungga áleyáilá Olif káin kung hengga putung átang Táwi yan itkáungá hánám wa kangga átang, kulá Pita, Jeims, Jonhang Endru watá kilakon ináng suliuráng, 4 “Nán nánángrina hára ku kutná kutná watá tunggafeineráng? Metárák kolem bu rina rina tunggafengga kungga ku watátunggafeineráng?”

5Wáina inát Jesu yá yánuk, “Kándáng hánám kangkangátneráng, kámá yá áwáng sángsárungnginirot. 6 Kámá

Mak 13:7 56 Mak 13:14yá ku áwáng nák kutna mengga ku ‘Nák ku wa,’ ingmengga ámna náráwa máro hánám wa sángsárungngin-eráng. 7 Hang kun erawák tát me kun erawák kániruk me wa narángga ku hárámutang ma pitáindaráng.Ále márapmá watá álo tunggafeineráng, enendu rám básálikngingi wa ma hálená átnek. 8 It kámá yá it kámá yoterawineráng, me king tombong kámá yá king tombongkámá yot erawineráng. Hang kánggáning gá it káwakkámá kámá káin táinek, me sungngi kesák tunggafeinek.Wawu náráwa yá kawin átang nangge tátáya hánámáuláng yámángngátaráng wáina.

9 “Háleng rákit tángga tiyawingga átneráng. Sáhángámna yáilá yan káin me hára tineráng, me miti itnákinan honggem bá sáráhineráng. Me nákka ingga tánggasáháng kapman táwi me king rahán yáni hára tit hetangátang me pingnga álosim yánineráng. 10 Iná Táwi yanme pingnga álosimwawuwa kálakmeng isurát káwakngákáwakngá erek kung hilák táinek. 11 Kulá rám rina hárasáháng kung me hára titiya sáhángga kut wawu rinameinemán ingga narángpak ma táindaráng. Ináku rámwaháranyonÁnutumálámbá rina sáminekwameineráng,náuta wawu sáni ma meindáráng ináku Iruk Káungá watámeinek.

12 “Ámna náráwa kámá yá tatning kulak me tatningyit iháng káyam ket yáni hára tit ráháng kátkámut táin-eráng, hang nanan yáni yá nángánangge yáni wáinanyontáineráng, hang nangge yá nan mam yáni iháng káyamtángga kámá yánát ráháng kátkámut táineráng. 13 Menákka ingga tángga ámna táup pá hánám bon sándataktak yáminek. Enendu niyá káto árán kungga rám básáliknginek kálu wawu Ánutu yá iháng kung málámbánpingnga tinek,” ingga Jesu yá miuk.

14 Kulá niyá me ná sánginek watá kándáng hánám

Mak 13:15 57 Mak 13:23narinek. Jesu yá ing miuk, “Sándá káineráng gu ‘náutkámá wáik maming táwi hánám’* watá ále káungá árenáwa áwáng táng lem tángga táng wáik wáik pukon hánámtáng san árán, wahára wu niyá Judia ále hára átnerángwawu pitángga ále yáilá káin kuineráng. 15 Ni kámákáman dá itná hungnganá ketnán átnek watá itná pahálákinan hangga náutná kámá káman ma tángga kuindák.16 Hang ni kámá káman dá háiná káin átnek watá sonkung itná káin sutná tánggáneneyan lap hásák wa matáindák. 17 Rám wahára náráwa kawin pálak me nanggekongakngá muk yámángga átneráng wata ku urák yáninarinet. 18 Sáponga tángga árát tu rám watá kotkotná meále rámá kálu ma tunggafeindak, 19 náuta rám wawu rámwáik hánám wata. Hulátingga Ánutu yá kutná kutná mentunggafiuráng wahára átang áwáng rám nahára wáinakámá ma tunggafiuk, hang rám wáik wa tunggafeinekwata torong káin máriya rám wáinanyon kámá ma tung-gafengguindák. 20 Iná Táwi yá ‘Rám wa ma táng hátettáin,’ ingga miuk iná wu ámna náráwa káman kámá maátgim, enendu ámna náráwa málámbá nakán ingga hákangaliuk wata narángga ku ‘Rám wa táng hátet táin,’inggamiuk. 21Rámwahára ku ni kámá káman dá sáninek,‘Kaniráng, ámna Ánutu yá málámbán ámna náráwa soniháháya miuk wawu nákáin ná átak’, me ‘Áning káin átak’ingga sánát tu pálipuk ingga ma narindaráng. 22 Kámáyá áwáng gu ing sángsárungngineráng, ‘Nák ku Ánutu yámálámbán ámna náráwa son iháháya miuk wa’, me ‘Nákku profet káman,’ ing mengga ket tárák kolem hulá hulámet tunggafen Ánutu yá ámna náráwa nakán ing menggakangaliuk wa wáina álo tánin ingga álo iháng yakyawáktánggalát. 23Wata ku kándáng hánámháleng rákit tángga* 13:14: Daniel 9.27; 11.31; 12.11

Mak 13:24 58 Mak 13:34átneráng, rina rina tunggafeinek wawu há sánáng háletwa.

24 “Iná rám wáik tunggafeinek wata sárumá káin du‘káe yamá watá páyung tin

yap pá yamá ma máindák.25Kulá alek káin hitung gá sohingga hat

alek kán kutná kutná watá yángyáng táineráng.’†26 “Rám wahára ámna náráwa yá káineráng gu Ámna

Nanggená yá mukam kinan ulihálángngá yot sireretnámangga áwinek, 27 ngáyá angeloná suring yámán ámnanáráwa málámbán pingnga ingga kangaliuk wa kámon-eráng, káwak tákto numnum ánuta ámuta wata ore kinanámna náráwa kámuk hánám kámoneráng.

28 “Sándá wu káráp fik wahára tárák tingga narineráng.Pan yáni hára puto tingga kungga iláng yáni mirak kááráng hekhek tát kangga ku káe rámá háleindek ingganarángngátaráng. 29 Wáinanyon ále watá tunggafenkangga ku Ámna Nanggená wu áwáng hálingga kálumungnga káin átak ingga narineráng. 30 No pálipukhánám ing sánin, ámna náráwa rám ore nátán watámanyon kámurená árát tu ále watá kámuk tunggafeinek.31Alekme káwak wawu sáliknginek, iná nákkánmewawuma sálikngindák.”

Káman dá Jesu yá áwáwáyan rám bu ma narák.32 “Ni kámá káman dá hulá hulá wa tunggafeinekwatán

rám wa ma narák, alek káin angelo me Nanggená wamanyon naráráng, ináku Nan málámbá re narángga átak.33 Tiyawingga hálengga átneráng! Náuta sándu rám rinahára wu rám watá tunggafeinek wawu ma naráráng.34 Wawu ing ina, ámna káman dá itná sangga kálu mu-langán káin kukuya yáup horengga yáup ámna yánin† 13:25: Aisaia 13.10; 34.4

Mak 13:35 59 Mak 14:5yánin yámángga ku ámna kálu mungnga pinná tátá wakándáng hánám hálengga átnelák ingga inánggim wáina.

35“Wata ku rámá rámá sándu hálengga átneráng, náutarina hára it márumá yá son áwinek wawu sándu manaráráng. Yonyon kálu me yáung táitná me hurák kámantángga árát wahára me hilápmá hánám wawu manaráráng. 36 Kámá emá re ruhángga átnárát sopmunáhánám áwángga sáhiwon. 37 Me rina sán sánet wawuámna náráwa erek hánám wa yánet, wata ku háleng rákittángga átneráng!”

14Náráwa káman dá Jesu yáilá káin oel kuliuk(Mat 26.1-16; Luk 22.1-6; Jon 12.1-8)

1 Angelo yá Iháng Hátiuk hang Israel yá Másáng YisnáMuná Náená watán rám káungá wata naráng hátinggaumi sinak tátá watán rám yará yá árán du pris tátáwi yánime lo yan tiksa watá kálu rekálu kilakon Jesu ket tánggautkámut tánin ingga suliuráng. 2 Enendu ing miuráng,“Rám umi sinak rámá hára muná náuta ámna náráwa yánáhángga kuk tángga kun táng hilák tánirot.”

3 Wahára wu Jesu wu it Betani káin ámna Saimonhuphuráp ilalák lepra tángga átkiukwatán it káin sungnginangga átnárán, náráwa káman áwuk watá máruk kámansup álosim hánám kutná alabasta watanan dá táng tolenáwata kinan oel mungnganá kikiná ále kánang kutná nadwata uminá yá táng tolená yumnakngá táwi hánám báyuyuwáyan tárák wa táng áwáng kátingmárák tángga oelwa Jesu yáilá káin kulin háuk.

4 Wáina tán kangga ámna kámá wahára áturángháranan watá pahán káráp hára yáni meme táuráng,“Náuta ku oel álo kámá wa táng lem tánggoek? 5 Oelwata supmá yá yara ore káman ni ukuro árená álo háláng

Mak 14:6 60 Mak 14:13yámámáyan tárák. Nándá wa táng yumnak tángga supmáwa iháng ni ukuro wa yámátne ku kándáng hálenggim,”wáina mengga náráwa wa me káto inángga me tángmuráng.

6 Wáina inát kangga Jesu yá yánuk, “Sat árik, náutaku pahán márap imánggoeráng? Watá nák álo kámáhánám neháng tolek. 7 Ni ukuro wawu rámá rámá sániyot átneráng. Rina háláng yáminán du rám kámá wuwáina háláng yámineráng. Iná nák ku rámá rámá sányotma átnándát. 8 Náráwa nátá álo tátáyan wawu wa táek.Watá oel sutna káin tek wawu árám kinan rám rina átnátwata tiyawing namek. 9 No pálipuk hánám ing sánin,káwakngá káwakngá Táwi yan me pingnga álosim mengisurát rehára rehára kuinek wawu náráwa nátá rina táekwa hányon mengga narángguineráng.”

10Wáina yánáng hálin du disaepelná 12 wata orek yániháranan Judas Iskariot watá pris tátáwi yáin yáni yan káinJesu táng yámán ket tátáya hangga kuk. 11 Pris yáin yániyá Judas yan me wa narángga herongnge hánám tánggasup kaminemán ing inuráng. Kulá Judas málámbá kuwahára átang gu kálu rekálu ku Jesu táng ket yáni háratin ingga kálu ya suliuk.

Jesu yá disaepelná yot sungngi náuráng(Mat 26.17-30; Luk 22.7-23; Jon 13.21-30; 1 Ko 11.23-26)

12 Kulá Israel yá Másáng Yisná Muná Náená watánrám hulátitiná wahára wu sipsip nanggená utang singgaAngelo yá Iháng Hátiuk wata naráng hátingngátaráng,wahára wu disaepel yá Jesu inuráng, “Nándá rekáinkungga ku rám táwi watán sungngi tiyawitne ku nanayanarelák?”

13 Wáina inát tu Jesu yá disaepelná yará suringyámángga yánuk, “Sán du it yáiláwata kinan kunghanggakáinemálák ku ámna káman dá umi kátang tánggatang

Mak 14:14 61 Mak 14:22áwáng kálu hára sáháng tunggap táinek, wa isutangkuinemálák. 14 Kungga it reta kinan han kangga ku itwata márumá ininemálák, ‘Tiksa yá ing mek, “Nákkánit pahálá ku re, wahára ku no disaepelna yot sungnginangga Angelo yá Iháng Hátiuk ngá rám wata naránghátinemán?” ’ 15Wáina inán du it pahálá táwi torong káinkutná kutná wakáin erek tiyawená wa sálen du wakáinsungngi náni nanayan wa tiyawinemálák.”

16Wáina yánán disaepel yará yándi wu kumálák ngáyáit yáilá kinan káin wa kungga káumálák ku kutná kutnáwu Jesu yá yánuk wáina hánám re há tunggafen kanggaku yándi wu sungngi wa há tiyawing háliumálák.

17 Kulá it tá pup táuk wahára ku Jesu yá disaepelná12 watyot áwáng hiuráng. 18 Kulá rám sungngi nanggaáturáng wahára ku Jesu yá yánuk, “No pálipuk hánám ingsánin, káman nahára sungngi nangga átamán orek nániháranan káman dá ku nák neháng káyam ket yáni háratin ket nehineráng.”

19 Wáina yánán disaepelná yá narángga pahán yániyá márawin yáni káman káman inuráng, “Nákka hámmelák?”

20 Wáina inát, Jesu yá yánuk, “12 sán háranan ká-man. Másáng iháng rápmám kinan nákkot satne háinekwata orek sáni háranan káman. 21 Ámna Nanggenáya sutná hára rina tunggafefeya uyená wawu wáina hátunggafeinek. Iná ukuro hánám bu ni ámna yá ÁmnaNanggená táng káyam ket yáni hára tinek wa, watánmárapmá wawu táwi tái hánám, iná maming gá ámna wama táng tiuk iná wawu álo kámá,” ingga yánuk.

22 Kulá rám sungngi nangga áturáng wahára ku Jesuyá másáng táng Ánutu yan káin sáponga tángga hikhuktángga disaepelná yámángga yánuk, “Ná ihániráng, náwunák yánumna.”

Mak 14:23 62 Mak 14:3123 Wáina yánángga son hang wáin kap tángga Ánutu

yan káin sáponga tángga yámán wahára erek nang hálittu 24 yánuk, “Náwu nák sipna ámna náráwa máro hánámbá Ánutu yot pahán káman háháleyan kule háek. 25 Nopálipuk hánám ing sánin, no wáin son ma náindát, inákumáriyaÁnutu yan átkukumirak káin duwáin hurápmáwanáinet,” wáina ingga yánuk.

26 Kulá hang kap káman mantángga sangga ku hanggaále yáilá Olif káin kuráng.

Jesu yá oleinelák ingga Pita inuk(Mat 26.31-35; Luk 22.31-34; Jon 13.36-38)

27 Jesu yá disaepelná yánuk, “Sán erek hánám naránghákhátik sáni yá han pitángga kuineráng, náuta me inguyená yá átak,‘No pin yáni tátá utkámut táe

sipsip pá hánghánáng táineráng.’*28 Enendu máriya tárutang sangga ku no kálak Galili káinkuinet.”

29 Wáina men Pita yá miuk, “Iná kátu kámuk watanaráng hákhátik yáni yá han kepmáineráng hálen, nák kuma kepmáindát.”

30 Wáina men son Jesu yá Pita inuk, “Pálipuk hánámkanin, kula yáungnahárahurák ká rámyarámamantáenáárándukohánámpuk ‘nák Jesumanarángmát’ ingga rámkaláhu meinelák,” ingga inuk.

31 Enendu Pita yá táng hángháláng tángga sonson ingmiuk, “Nák ku kákkot álo kámutnet. Kák ka ma narángkamát inggamameindát,” ingmen disaepel kámuk árongwáina re miuráng.

Jesu yá Getsemani káin sáponga táuk(Mat 26.36-46; Luk 22.39-46)

* 14:27: Sekaraia 13.7

Mak 14:32 63 Mak 14:4132Kulá ále kutná Getsemani káin kuráng ngáyá ku Jesu

yá disaepelná yánuk, “Nahára putung átnárát no kungsáponga táin.” 33 Wáina yánángga ku kátu yápmanggaPita, Jeims yot Jon wa re ihángga málám bot kunggatangpahálá yá káto hálengga márawiuk. 34 Wáina hálenduyánuk, “Irukna yá táwi hánámmárawinwatamárapmánáyá hála nutnándek. Nahára átang gu háleng rákit tánggaátnárát.”

35Wáina yánángga Jesu málám isikimo kungga sim butáng hang káwak hára kátingga sáponga táuk, wawu kálukámá átak hálendu rám wáik watá táng háháti wáinata. 36 “Aba†, Nanna,” ing miuk, “ko rina rina wawu álotánggim re. Nák háramárapmáwa táng satá kuik. Enenduko nákkán pahán ma isutnándalák ináku kakán pahánisutnelák.”

37 Kulá son málám hurik tángga disaepelná yan káináwángga kápuk ku ruhángga árát, Pita inuk, “Saimon, kákka ruhángga átkoelák me? Rám hátetná kimo ma hálengrákit tángga átgim me? 38 Hálengga sáponga tánggaátneráng watá ku ingirungngi hára ma háindáráng.Pálipuk, pahán dá ku álo táinemán ingga narángngá-taráng, enendu sut tá ku hálángngá muná.”

39 Wáina mengga Jesu málám kung sáponga wanyonson táng hálingga sangga, 40 son áwángga kápuk kurahán yáni yámárawin ruhángga árát, málám iháng táruttáuk wahára wu wáina ininemán ingga kámá ma naránghátiuráng.

41Málám son kuk ngáyá rám kaláhuná hára son áwukwahára wu yánuk, “Sánda emá re ruhángga sek naránggaátkoeráng me? Álo ruheráng! Rám bu áwek. Kaniráng,† 14:36: Me Aramek kálu ‘Aba’ wawu ‘Nan’.

Mak 14:42 64 Mak 14:50Ámna Nanggená táng mukmuro ámna ket yáni hára tin-deráng. 42 Tárurát kunin! Nák neháng ket yáni hára titiwawu ná áwek ná.”

Judas yá Jesu táng káyam ket yáni hára tiuk(Mat 26.47-56; Luk 22.47-53; Jon 18.2-11)

43 Emáme yánángga átnárán du disaepelná 12 hárananJudas yá waháranyon há áwáng hiuk. Pris tátáwi yáni,lo yan tiksa me ámna hulá hulá watá suring yámát ámnatombonghásák táwiwatá ket yánin du kápik honggembotihángga watyot áwáng hiuráng.

44 Ámna Jesu táng yámámáya tiyawiuk watá ku táráking táinet ingga huphuráppon ing há yánuk, “Ámnakáman no kang kumeinet wawu Jesu ku wa, ket tánggapinná kándáng tángga ku tángga kuineráng.” 45 KuláJudas málám sopmuná ingmen Jesu rupmá káin kungga,“Tiksa!” ing inángga árong há kang kumiuk. 46 Wáinatán kangga ámna tombong táwi watá ket tángga kátotáuráng. 47Kulá ámna káman enanggon hetang átuk watáárongkápikngáuyingga táukngáyámanggapris táwi yániyan yáup ámna hára kátin kápik ká kárámanná numkálusating san háuk.

48 Kulá Jesu yá wáina yánuk, “Nák ku tewe ámnatombong káman da máta yáreng yámámá hám, wáinahálendu sándá kápik kot honggem bot ihángga átang gunák ket nehángga kunin ingga áweráng? 49Rámá rámáwusáni yot há átkoet, Táwi yan it káungá hánám bán kumbikinan me sánáng tolingga átninggoet, wakáin du ket maneháng kuráng. Enendu Ánutu yan me yá rina mek watákungga kándáng re háleinek,” ing yánuk. 50 Kulá waháraátang gu disaepelná yá erek hánám sangga hárátiuráng.

Mak 14:51 65 Mak 14:61

51 Rám wahára wu ámna máto káman lap káman resutná hára tawángga Jesu isutang kungngárán, wa árongket tángngárát 52 lap wa sangga muláng pitákngá kuk.

Ámna hulá rahán yáni hára Jesu táng me hára tiuráng(Mat 26.57-68; Luk 22.54-55,63-71; Jon 18.12-14,19-24)

53 Jesu ket tángga sat warán tánggatang pris táwi yániwatán káin kut pris tátáwi yáni me ámna hulá hulá melo yan tiksa watá kámuk áwáng háwuru táuráng. 54 Pitamálám Jesu isutang kuk, enendu kungmulangán simátuk.Málám kung pris táwi yáni yan it kumbiná kinan káinkungga it pinná tátá yá káráp singga elengga árát tuwatyot putung átang kárápmá elengga átuk.

55 Kulá pris tátáwi yáni me kaunsel kámuk watá hulárehára kungga ku Jesu utkámut tánin ingga hulá ya suli-uráng, enendu hulá ya sulit men sáuráng. 56 Ámna márohánám watá áwáng me kusák wa iháng tingga miuráng,enendu me yáni iháng áwáng miuráng watá kámá kámáháliuráng.

57 Kulá kámá yá ku tárutang Jesu ya me kusák ingmiuráng, 58 “Ing men narumán, ‘No ámna yá Táwi yanit káungá hánám táená wa káting márák tángga son rámkaláhu kinan re nukngá táng tárut táinet wawu ket tá matáindát.’ ” 59 Enendu me yáni iháng áwáng miuráng watáwáinanyon kámá kámá háliuráng.

60 Kulá pris táwi yáni watá kaunsel rahán yáni háratárutang Jesu inuk, “Me hulá hulá kák ka menggoerángwa rina? Kák ka me topmá kámá meinelák me muná?”ingga inuk. 61 Enendu Jesu yá me topmá kámá ma yánuk,ináku náng ingmen átuk.

Wáina árán pris táwi yáni watá son inuk, “Kák kuámna Ánutu yá ámna náráwaná son iháháyamiukwame?

Mak 14:62 66 Mak 14:68Ánutu nándá ináng sákngingngátamán wata Nanggenáme?”

62Wáina inán du Jesu yá miuk, “Wawu nák. Hang káin-eráng gu Ámna Nanggená wu Ánutu Uliháláng Márumáwata ketná álák kálu putung átnek ngáyá alek kánmukamwata ketnán áwinek.”

63Wáina men narángga pris táwi yáni watá sutná káinlapmá tánggánengga átuk wa ráráhángga‡ miuk, “Náutaku me nukngá met nanaráya háleinemán? 64 Táwi yankome tángga me mukmuro hánám wa há men naremánwata ku rina nareráng?”

Wáina yánán kámuk hánám miuráng, “Me muk-muro hánám mek wata álo kámá ku kámurán sá-liknginek.” 65 Wáina mengga ku alup yáni málámbaketnán uráhángga lap pá rahálá pop tángga hárot kik tángsat árán, ket yáni mukátang utang gu inuráng, “Profet memeng, niyá nutak ingga!” Kulá waháranyon du it pinnátátá yá táng kung hányon uturáng.

Pita yá Jesu ma naráng mát ingga yánuk(Mat 26.69-75; Luk 22.56-62; Jon 18.15-18,25-29)

66 Pita málám it ámang kálu kumbi kinan káin átangkáráp elengga átnárán, pris táwi yáni yanyáupnáráwaká-man dá wahára áwuk ngáyá 67 Pita kárek ingmen kanggaku ing inuk, “Kák ku Jesu Nasaret nan watyot hányonátningngátalák.”

68 Ing inán Pita yá oleng mángga inuk, “Pálipuk hánámko náuta melák wawu nák ma narát.” Ingga inánggasangga málám kumbi kálu mungnganá tangtang kunwaháranyon hurák káman dá mantáuk.‡ 14:63: Juda yan káluwu rám ámna káman dá pahánmárap tángga kuwatalapmá ráráhángngátak. Jesu yá ‘Nák ku Ánutu Nanggená’ ingga men du pristáwi yáni watá pahán márap tángga lapmá ráráhuk.

Mak 14:69 67 Mak 15:569 Kulá son yáup náráwa watá káuk ku wahára árán,

kangga ku ámna álewahára hetang áturángwa son yánuk,“Ámna náwu Jesu yan tombong.” 70 Wáina men Pita yáson olengga, “Nák muná” ing miuk.

Kulá isikimo átang simbu ámnawahára hetang áturángwatá Pita inuráng, “Pálipuk kák ku Jesu yan tombong,náuta kák ku Galili nan yon.”

71Wáina inát tu Pita yá yánuk, “Pálipuk hánám Ánuturahálá hára met, nák Jesu ma naráng mát! Kandák mehálendu Ánutu yá álo neháng lem táinek. Ámna wamenggoeráng wawu nák ma naráng mát!”

72 Wáina yánángga árán waháranyon hurák ká sonmantáuk. Kulá Pita yá Jesu yá me rina inuk wa naránghátiuk: “Hurák ká rám yará ma mantáená árán du ko nákwa ma naráng mát ingga rám kaláhu meinelák.” Kuláwahára wu Pita yá pahálá utang táwi hánám wa kutuk.

15Jesu tángga Pailat tán káin kuráng(Mat 27.1-2,11-26; Luk 23.1-5,13-25; Jon 18.28—19.16)

1 Kulá hilápmá hánám pris tátáwi yáni me ámna huláhulá me lo yan tiksa hang kaunsel kámuk watá urumtángga rina tátá wameng tolingga sat warán Jesu páup páhárotang tángga kungga táng Pailat ketná hára tiuráng.

2Wáina tát tu Pailat tá inuk, “Kák ku Juda yan kingme?”Ing inán watá miuk, “Wa melák wáina,” ingga inuk.3Kulá wahárawu pris tátáwi yáni watáme hulá hulá wa

metne Jesu yá márapmá há suwik ingga miuráng.4 Wa met Pailat tá son inuk, “Me kámá meinelák me?

Kang, me wu rina kámá ingmen meng sat áwáng kákkánkálu átak.”

5Wáina inuk, enendu Jesu yá me topmá kámá ma inánPailat tá hárámutuk.

Mak 15:6 68 Mak 15:176 Kulá wahára wu Pailat tán kálu káman ing isutnán-

daráng, Angelo yá Iháng Hátiuk rám wahára wu Pailat táámna náráwa yan milun isutang it káto kinan nan ámnakáman ni yáni kutná met tu wa yaling mán kep káinhangngátak. 7Rám wahára wu it káto kinan ámna kámankutná Barabas yot tu nuknukngá niyá Rom bán kapmanyot honhoren tángga ámna kámá yot erawángga ráhángkátkámut táuráng watá árát, 8 ámna náráwa urum táwiwatá áwáng Pailat inuráng, “Álo ka tángngátalák wáinatáinelák me?”

9Wáina inát tu Pailat tá yánuk, “Juda yan king ná sáekuinek ka nareráng me rina?” 10Wáina yánuk náuta watáku há naruk pris tátáwi yáni watá Jesumálámbán yáup pakalán yon táng áwáng ketná hára tiuráng. 11 Enendu pristátáwi yáni watá ámna náráwa pahán yánin hangga yánáttu Barabas ya re miuráng.

12 Wáina met tu Pailat tá yánuk, “Kulá Juda yan kingingga sáni menggoeráng náwu rina táng minet?”

13 Wáina yánán, “Maripong hára kátiti!” ingga man-táuráng.

14Wáinamantát Pailat tá yánuk, “Wawunáuta? Kandákrina táuk ka?” ing yánán narángga hahatingga hánám ingmantánggaturáng, “Maripong hára kátiti!”

15 Kulá ámna náráwa urum táwi watá herongnge na-naráya wu Barabas yalingmánwatán káin kun tewe ámnayánán honggem bá kálak Jesu urát tu maripong hárakátitiya sang yámuk.

Tewe ámna yá Jesu ináng kekkek táuráng(Mat 27.27-31)

16 Kulá tewe ámna yáni waku Jesu engotang kapmandán it álosim kumbiná kinan kung hang átang tewe ámnaáturáng wa erek ingmen mantát áwát tu 17 lap sipsipmáhásák káman táng tánggáneng mángga páup rimrim ina

Mak 15:18 69 Mak 15:26táng áwáng king gán kálaháng ina yáilá yan tárák mangpondang yáilá káin sat hang átuk. 18Wáina erek ingmentánggáneng máng sat árán du me kekkek sonson inginuráng, “Juda yan king, kák ku kutya árená hánám!”19Wáina inángga ku sonson ingmen honggem táng yáiláhára wa kátingga alup yáni málámba ketnán uráhánggaáturáng. Yáni wu tun yáni hára imángga hangga in-áng sákngingiya ina táuráng. 20 Wáina tángga inángkekkek tánghálingga ku lap sipsipmá tánggánengmurángwa yaling mángga ku málámbán hánám wa iháng sontánggáneng mángga ku maripong hára kátitiya engotangkuráng.

Jesu maripong hára kátingga táng áráng tiuráng(Mat 27.32-44; Luk 23.26-43; Jon 19.17-27)

21Ámna káman it yáilá Sairini nan kutná Saimon wawuAleksenda káling Rufus nan yándi. Watá it yáilá Jerusalemkinan kung háin ingga tángngárán inángga suring mátJesu yan maripong wa táng mángga kuk. 22Wáina tánggaku Jesu wu engotang ále káman kutná Golgata wakáinkuráng (kut wata hulá wu yáin kuratná watán ále). 23Kuláwakáin kung gu wáin táng kuram nukngá sut táng láláptátáyan watyot táng yawák táená wa imuráng, enenduJesu yá wa ma náuk. 24 Wáina tán du táng maripong hákátená wahára ránam ting sat árán piring gá kátiuráng.Iná sut tánggánene wawu iháng horengga ting sat árándu kakarák laki wa tángga niyá ku náut ihinek wa kanggaiháháya táuráng.

25 Jesu táng piring gá kátiuráng wawu rám bu hilápmá9 kilok hálengga árán, 26 hulá resim hára táng me háratiuráng wa uyingga táng maripong hára kátiuráng wawuing:

Náwu Juda an King.

Mak 15:27-28 70 Mak 15:3527-28 Rám wahára wu manek mara yará yot iháng wái-

nanyon maripong hára kátiuráng, káman ketná álák káluhang káman ketná kandák kálu. 29 Iná rám Jesu wa kátingsat átuk wahára ámna náráwa niyá kálu wakálu áwánggakanggiurángwawume keke inángga yáin yáni kahondanggumenggiuráng, “Kulá! Kák kuTáwi yan it káungáhánámkáting márák tángga rám kaláhu kinan re son táng táruttátáyamiulák. 30Kulá kayon ka háláng imánggamaripongsangga hang,” ingga inánggiuráng.

31 Iná pris tátáwi yáni me lo yan tiksa watá wuwáinanyonme keke ingmengga yáni inán kanán táuráng,“Kámá háláng yámángngátak, wáinanyon málámbámálámbon háláng imámáyan du muná! 32 Pálipuk Ánutuyá ámna náráwaná son iháháya san áwuk, me pálipukIsrael yan king hálendu, maripong hára káting sat átakwa sangga han kangga ku nándá pálipuk ingga narángháting minemán.” Ing met ámna yará Jesu inanyonkáting sat átumálák watá wáinanyon ináng kekkek kontángga átumálák.

Jesu yá kámutuk(Mat 27.45-56; Luk 23.44-49; Jon 19.28-30)

33Kulá 12 kilok hálengga árán du ále káwakwatá kámukpáyung tingga árán kungga yonyon kálu 3 kilok háliuk.34 Hang 3 kilok hálengga árán du Jesu yá hahatinggahánám ing mantáuk, “Eloi, Eloi lama sabatani?” Watahulá wu ing, “Ánutuna, Ánutuna, náuta nepmáelák?”*

35 Wáina mengga mantán narángga ku kámá enang-gon wahára hetang áturáng watá ku ing miuráng,“Narániráng, Elaija ya mantáng máng tek ka†.”* 15:34: Kap 22.1 † 15:35: Aramek me kálu kut Eloi me kut Elaijawawu hála tárák yándi káman re wáina wata ku ámna náráwa yá Jesu yá rinamantáuk wa kándáng ma narená ‘Elaija’ ing mek ingga naruráng.

Mak 15:36 71 Mak 15:4436 Kulá ámna káman dá ku hururung ingmen kung

matres kátu ina táng wáin hára tin pumen táng kári hárayuwingga táng Jesu yá nanaya imángga ku miuk, “Satmálám re árán kanin, Elaija yá áwáng táng san háinekhám,” ingga miuk.

37Kulá Jesu yá hahatingga hánámmantángga ku kámu-tuk.

38 Kulá Táwi yan it káungá hánám kinan lap mamingtáwiwatá ku torong káin átang kung tárang káin panahukingmen ráráhángga numnum kuk. 39 Iná tewe ámna táwiyáni wu Jesu kondolá kálu wahára átang Jesu yá mantáukwa naruk me rina kámutuk wa kangga miuk, “Pálipukhánám ámna náwu Ánutu Nanggená!”

40 Hang rám wahára wu náráwa kámá hányon áwángmulangán sim hetang átang kangga áturáng. Orek yánihára wu Maria it Makdala nan, hang Maria ámna mátoJeims káling Joses mam yándi, hang káman du Salome.41 Huphuráp Galili káin du náráwa urum watá hánám buJesu isutang átningga ku hahaná rina hálenggiuk wawuwatá háláng imánggiuráng. Iná náráwa kámá waháramáro yon áturáng wawu Jesu málám bot Jerusalem káinwa áwuráng watá áturáng.

Jesu táng kung tanggán yáni sup hinangngá káling tolenáwata kinan tiuráng

(Mat 27.57-61; Luk 23.50-56; Jon 19.38-42)42 Kulá rám tembát tu Sabat ingga ku tiktiyawik tátá

rámáwáina hálendu yonyonháhálen kangga ku 43 Josep itArimatea nan wawu málám bu kaunsel me ámna náráwayá ámna álosim ingga há naráng meráng, iná málámwawu Ánutu yan átkuku wata hálengga átnándak. Joseppu ma pitáuk ináku Pailat rupmá káin kung hengga Jesuyan káwak sutwanamáng ingga inuk. 44Wáina inán Pailattá Jesu wu há kámutak wa narángga hárámutang gu tewe

Mak 15:45 72 Mak 16:6ámna táwi yáni wa mantán áwán inuk, “Jesu wa pálipukhá kámutak me?” ingga inuk. 45 Kulá Pailat málámtewe ámna táwi yáni watán káin pálipuk ingga kándángnarángga sangga ku káwak sut wa álo táinelák ingga Josepinuk. 46Wáina inán Josepmálám lap hásák káman yunggatáng kung Jesu tambun wa táng hang lap watá kámukpondang táng kung sup hinangngá káling tolená wakáintingga, árong sup táwi káman kiwolán áwáng hinangngáwa pop tángga átuk. 47 Kulá Maria it Makdala nan meMaria Joses maming wawu há átang gu Jesu tambun tángrehára teráng ingga wawu há kápumálák.

16Jesu yá son tárutuk(Mat 28.1-10; Luk 24.1-53; Jon 20.1-23)

1 Sabat hára sek nanará rámá watá sálin du Maria itMakdala nan, Maria Jeims maming hang Salome watákutná kutná mungngan yáni kikiná wa yungga ihánggakung Jesu sutná káin kuháng mámáya tiyawiuráng.2 Sonda hulátitiyan rám hulátiuk wahára wu káe yá áránghenwaháranyon tanggán káin kuráng. 3Kálu káin kunggaátang gu yáni inán kanán táuráng, “Tanggán hinangngáhára sup táwi wawu niyá kiwolán kuinek?”

4Wáina mengga kung hengga tanggán hinangngá hárahálengga káuráng gu sup maming táwi wawu há ki-won hong tená. 5 Kulá tanggán hinangngá hára kunghangga káuráng gu ámna máto káman lap hásák hakngatánggánená watá ket álák kálu putung árán kangga ikikhárámutang pitáuráng.

6 Wáina tát kápángga watá yánuk, “Ma pitáindaráng.Sán du Jesu Nasaret nan táng maripong hára kátiurángwata suleráng. Wawu son há tárutang koek! Nahára maárak. Áwángga táng tiuráng ngá komená wata kaniráng.

Mak 16:7 73 Mak 16:167Kulá kungga ku Pita yot disaepelná nukngá yánineráng,‘Jesu wu watá kálak Galili káin koek. Málámbá me rinasánuk wa isutang Galili káin kungga káineráng.’ ”

8 Wáina yánán nanará yáni yá yakyawin yángyángpálak náráwa kaláhu wawu hangga tanggán wa sanggahururung ingmen kuráng ngáyá kung pikpito naránggani kámá káman ma inuráng.

9 *Rám sonda hulátitiná hára ku Jesu yá son táru-tang kungga hulátingga hánám bu Maria it Makdala nanwatán káin kálak tunggafiuk. Náráwa wawu huphurápJesu yá iruk wáik 7 yásut muk wa. 10 Náráwa málámkuk watá kung nini Jesu yot átninggiuráng watá pahányáni márapmá narángga kutang átkuráng wa ing yánuk,11 “Jesu ku son tárutak, no há káet,” ingga yánuk, enenduwatán me wawu kusák ingga naruráng.

12Kulá máriya ku Jesu yá málámbán tombong hárananámna yará yá Jerusalem sangga kálu hára kungga átnárántárák kámá hálengga watán káin tunggafeng yámuk.13Wáina kangga ámna yaráwatá son áwángwáina káemátingga nuknuk yándi wa yánumálák, enendu watán me wakusák kon ingga naruráng.

14Máriya ku Jesu yá disaepelná 11 dá sungngi nanggaátnárát watán káin tunggafeng yámángga, naránghákhátik yáni káto muná hang kámutang son táruránhá káemán ingga yánát kusák ingga naruráng wata metáng yámuk.

15 Málám ing yánuk, “Kuineráng watá kunggakáwakngá káwakngá erek ingmen kung hálinggaámna náráwa erek ingmen me pingnga álosim náyánángga kuineráng. 16Ámna náráwa niyá nákka naráng* 16:9: Nanará ámna kámá yá ing naráng átaráng, lain 9 kung 20 hárasálikngek wawu Mak málámbá ma uyiuk. Ámna kámá yá uyiuk.

Mak 16:17 74 Mak 16:20háting namángga umi kuhinek wawu Ánutu yá son tánmálámbán pingnga hálinek. Iná niyá nákka ma narángháting namindák wawu Ánutu yá isurán átkuku wama táindák. 17 Kulá Ánutu ya naráng háting mánggaátneráng wawu tárák ing tát kápineráng: Nák kutna hárairuk wáik yásut yámángguineráng, me nukngá kámáma narená wa álo me tángguineráng, 18 kunap ket yániyá ihángguineráng, náut kámá ámna iháng lem tátáyannáineráng enendu watá ma iháng lem táindák, hangket yáni yá ilalák mara ihánggápát ilalák ká álo hálengyámángguinek.”

19 Táwi Jesu yá me wa yánáng hálingga árán du Ánutuyá tángga árángga alek káin kungga ketná álák kálu tingsan putung átkoek. 20 Kulá wahára átang gu disaepelyá hangga itná itná erek ingmen kungga me pingngaálosim wa yánángga kuráng. Táwi málámbá disaepel yotátang háláng yámángga me menggiuráng wa táng kátotáng yámámáya ket tárák hulá hulá wata ket yáni hárátánggiuk.

75Miti yan Papia

Ruth, Mark, Luke, and Acts in the Nukna Language of Papua NewGuinea

Buk Baibel long tokples Nukna long Niuginicopyright © 2013, 2017 Wycliffe Bible Translators, Inc.Language: NuknaTranslation by: Wycliffe Bible TranslatorsThis translation is made available to you under the terms of the Creative CommonsAttribution-No Derivatives license 4.0.Youmay share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format,provided that:

You include the above copyright and source information.You do not make any derivative works that change any of the actual words or

punctuation of the Scriptures.Pictures includedwith Scriptures and other documents on this site are licensed just forusewith those Scriptures and documents. For other uses, please contact the respectivecopyright owners.2017-11-24PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 11 Jan 2020 from source files dated 11 Jan2020a89ec59a-f2e8-504d-b0fa-4fd1a6687573