1

6.MONETARNE FINANSIJE I NJENE OSNOVE I KARAKTERISTIKE

Zavisno od istorijskog trenutka i prostora u kome je funkcionisao pojam finansije primao je različite sadržaje. Ipak, može se zaključiti da se pojam finansije upotrebljava u užem i širem značenju.

U užem značenju, finansije obuhvataju državne, odnosno javne prihode i rashode, budžet i javne krcdite.

U širem značenju, pojam finansije obuhvata izučavanje novca, kredita i bankarstva. Finansije koje imaju za predmet ovo drugo, šire značenje običnu se nazivaju monetarno-kreditnim finansijama. U okviru nastavnih disciplina studija ekonomije finansije često se objedinjuju javne i monetamo-kreditne finansije i izučavanju u sklopu nastavne discipline Finansije.

Finansije, odnosno njeni pojedini elementi pojavili su se vrlo rano, u istorijskoj prizmi, ali njihova suština i definisanost bila je u direktnoj vezi sa nivoom društveno-ekonomske razvijenosti. Ipak, odlučujući značaj imao je nastanak države.

Novac se definiše kao specifična roba, koja se u razvoju robne proizvodnje izdvojila i trajno vrši ulogu opšteg ekvivalenta. Nastanak novca kao sveopšte mjere vrijednosti roba vezan je za potrebe razmjene proizvoda. Novac se javlja već sa prvim začecima robovlasništva 6-10.000 godina prije naše ere. Potrebu za novcem su izazvale pojave privatnog vlasništva i društvena podjela rada.

Kao opšti ekvivalent se u početku javljaju: školjke, stoka, krzno, platno, žito, strijele, suha riba, pirinač, čaj, ali ih ubrzo potiskuju metali, naročito plemeniti. Osobine plemenitih metala, posebno zlata (djeljivost trajnost, lako prenošenje, kovanje, čuvanje) izdvojili su zlato kao najpraktičniju novčanu robu. Ipak, zlato je moglo postati novac samo zato što je i ono roba, tj.proizvod ljudskog rada i predstavlja odredjenu količinu ljudskog rada. Pojam bimetalizam vezan je za period kada su kao sredstvo razmjene služili metali: gvožđe, bakar, nikl, srebro i zlato (zlatni kovani novac - pojam talizam).

Iz činjenice da u prometu mogu cirkulirati i sredstva plaćanja čija stvarna vrijednost nije jednaka nominalnoj razvile su se prvo banknote ili novčanice, a zatim i papirni novac. One su se mogle u svakom momentu zamijeniti u zlatni novac odgovarajuće vrijednosti. Ovo svojstvo zamjenljivosti naziva se konvertibilitet. Novčanice su se pojavile iz potrebe prometa, naime trgovci su svoj metalni novac povjeravali bankama a ove su im izdavale potvrde, certifikate koje su na početku glasile na ime.

Onog momenta kada je princip zamjenljivosti novčanica za z1ato ukinut (sistem pokrića), tj. kada je njen imalac izgubio pravo da za njih dobije metalni novac one gube dotadašnji karakter surogata novca i postaju novac, tj. papimi novac kao zakonito i definitivno sredstvo plaćanja. Zlatno pokriće je bila određena količina zlata koja je služila kao osnova za izdavanje papirnog novca, a nalazila se u trezorima emisionih banaka. Država je odredjivala emisionoj banci odnos zlata koji služi kao pokriće i količine papirnog novca koje stavlja u opticaj. U početku je od banke traženo 100 % pokriće,ali je ubrzo napušten takav zahtjev pa je

2

tražen manji procenat, 40 %, 30 %, pa i manje. Ovaj sistem (zlatno važenje) je funkcionisao do prvog svjetskog rata.

Na temelju papirnih novčanica razvio se žiralni, knjižni ili skripturalni novac koji predstavlja sva novčana potraživanja kod banaka. Vlasnik žiro-računa daje banci nalog za prenos (ili ček) i banka na osnovu toga naloga preknjižava naloženu sumu i prenosi je na drugi račun. Time je izvršio plaćanje. Žiralni novac nastaje polaganjem gotovog novca banci ili odobravanjem kredita. U savremenom svijetu žiralni novac ima vrlo značajnu ulogu i u strukturi novčane mase zauzima dominantnu poziciju. Žiralnim novcem se u svijetu vrši i preko 90 % svih plaćanja.

Banke su institucije koje se profesionalno bave uzimanjem i davanjem kredita. Glavni zadatak banke je da slobodni kapital i novčana sredstva prikupi i da prikupljena sredstva pozajmljuje drugima. Razvoj bankarstva povezan je sa nastankom i razvojem novca. Prve banke su nastale još u Babilonu oko 3000.godine prije naše ere. U Grčkoj je bio razvijen mjenjački posao koji su obavljali trapezari, a u Rimu su se zvali argentali, koji su i pozajmljivali novac.

U srednjem vijeku, u gradovima sjeverne Italije pojavljuju se bankari, (naziv banko -klupa za kojom se obavljaju ti poslovi) koji mijenjaju novac i primaju ga na čuvanje, kasnije počinju davati i kredite. Prva banka osnovana je u Đenovi 1407.godine (Casa di san Giorgio). Danas najstarija banka je Bank of England, osnovana 1694. godine.

Razvoj bankarstva doživljava procvat u velikim gradovima. Rađaju se: Amsterdamska banka (XVII vijek) koja se bavila depozitnim poslovima i trgovinom plemenitim metalima, zatim Hamburška 1619. i Štokholmska banka 1650. godine.

Prva emisiona banka je Engleska banka, formirana je 1694. godinc. Bavila se emitovanjem obveznica, primanjem depozita kao i davanjem zajmova na bazi eskontovanih mjenica.

U Francuskoj, prvu banku je osnovao Džon Lo 1716. godine ali je ona ubrzo bankrotirala. Prva francuska emisiona banka osnovana je 1800. godine.

U SAD razvoj bankarstva je bio pod uticajem evropskih zemalja, i tek 1816. godine osnovana je Narodna banka SAD kao emisiona ustanova.

U Rusiji je 1860.godine osnovana Ruska državna banka.U našim krajevima osnovana je prva banka pod nazivom Kranjska

štedionica, 1820.godine u Ljubljani, a u Bosni i Herccgovini prva banka je osnovana 1883. godine u Sarajevu.

Nauka o finansijama kao samostalna nauka novijeg je datuma; datira s početka XIX vijeka. Naučna misao o finansijskim pojavama javlja se ubrzo nakon pojave privatnog vlasništva.

Njemački ekonomista Lorenc fon Štajn (1815 -1890.g.) izučavao je finansijske pojave kao posebnu naučnu disdplinu.

Prve ozbiljne studije o finansijskim pojavama nailazimo kod antičkih mislilaca, Ksenofana i Aristotela koji su se bavili problematikom državnih prihoda i njihove upotrebe.

Toma Akvinski (1225-1274.g.) pisao je o opravdanosti poreza, pravednosti prilikom oporezivanja, o zajmovima, kamatama i zelenaštvu.

3

Ibn Haldun (1332-1406.g.), arapski filozof, bio je zagovornik trgovine i gradskih zanimanja, a protiv oporezivanja. Po njegovom tumačenju zlato i srebro su predstavljali mjeru bogatstva.

Žan Boden (1530.-1596.g), iz Francuske, imao je veliki uticaj na razvoj finansijske misli.

Kada se govori o osnovama finansijske nauke neophodno je pomenuti kameraliste, (ekonomski pravac - školu), koja se razvila u Njemačkoj. Kameralne nauke su finansijsku disciplinu tretirale u sklopu političke ekonomije. Slijedeći bitan korak je vezan za pojavu merkantilista. Oni razvijaju tezu da su zlato i srcbro, od kojih se pravi novac, glavni oblik društvenog bogatstva, te da država treba da usmjeri ekonomsku politiku u cilju prikupljanja što većih količina dragocijenih metala. Najznačajniji predstavnik ove škole je Džems Stjuart (17l2-1780.g.). U svom djelu „Istraživanja o načelima političke ekonomije“ raspravlja o novcu, kamati, bankama, kreditu i porezima. Bio je veliki protivnik državnih dugova.

Fiziokratska škola javlja se u Francuskoj, u drugoj polovici XVIII vijeka, kao reakcija na merkantilizam. Zastupaju stanovište o jedninstvenom porezu. Smatrali su da se produkt (proizvod) stvara samo u poljoprivredi, jer jedino ona daje čisti prinos. Predstavnik ove škole Kene (1694-l774), smatrao je da postoji samo jedan porez, porez na zamljište, koga treba da plaćaju vlasnici zemljišta u visini jedne trećine od prinosa.

Pretstavnik klasične škole Peti (1623-1687.g) u djelu „Rasprava o porezima i kontribucijama“ pisao je o državnim prihodima i najboljem načinu njihove upotrebe. Bio je pristalica opšte poreske obaveze i zalagao se za proporcijalno oporezivanje. Smit, Rikardo i Mil o djelima o političkoj ekonomiji posvećuju veću pažnju finansijama, a posebno porezima, novcu i bankama. Smit je tvorac poreskih načela i protivnik javnih kredita. Rikardo (1772-1823.g.) je pored poreza obradjivao i teoriju novca. Mil (1806-1883.g.) je razmatrao ulogu motiva i socijalnih obzira.

Njemačka istorijska škola sa predstavnicima Štajn, Šefle i Vagner (druga polovina devetnaestog vijeka) je takodje dala doprinos razvoju finansijske naučne misli.

Sociološka škola finansijsku nauku posmatra dijelom sociologije i napominje nužnost njenog povezivanja sa svim drugim društvenim naukama.

Psihološka i druge subjektivističke škole (Gracijani, Maršal, Saks i drugi) insistiraju na progresivnom oporezivanju s obzirom na teoriju granične korisnosti.

Savremeni razvoj finansija počinje sa Kejnzom (1883-1956.g.). Djelom „Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca“ obuhvatio je osnove naukc o finansijama i to finansijsku politiku, odnosno fiskalnu i monetarnu politiku.

Monetarni problemi posebno su tretirani u radovima teoretičara Fišera, Fridmana, Patikina.

Monetarizam, kao škola makroekonomske misli, javlja se krajem 40-ih i polovinom 50-ih godina zahvaljujući radovima Miltona Friedmana koji je njen najznačajniji predstavnik. Razlikujemo 5 etapa u njegovom razvoju:

a) I etapa koja se vezuje za 50 – te godine i koju karakteriše nastanak teorije permanentnog dohotka i tražnje za novcem;

4

b) II etapa je karakteristična po radovima koji su isticali značaj monetarne politike (tokom 60-ih god);

c) III etapa nastaje sa uvodjenjem adaptivnih inflatornih očekivanja i prirodne stope nezaposlenosti (od 1967);

d) IV etapa posle 1973. godine, kada monetarizam postaje dominantna ekonomska teorija;

e) V etapa koju prati novog monetarizma tj. nove klasične makroekonomije (tokom 70 –ih).

Kako je veliki broj ekonomista na sebi svojstven način doprinijeo razvoju ove škole, sve ih možemo svrstati u različite grupe te tako dobijamo sličnu hronološku podjelu monetarizma:

f) prethodnici monetarizma – tvorci kvantitativne teorije novca (Mercado, Hume, Pigov, Fisher);

g) predstavnici Čikaške škole (Simons, Viner, Knight i dr.);h) predstavnici modernog monetarizma na čelu sa

Fridmanom i njegovi sljedbenici Johnson, Meltzer, Bruner i dr.;

i) predstavnici nove Čikaške škole (Lucas, Stigler, Mundeli, i dr.).

Zatim sa stanovištva stabilizacione politike postoji sljedeća klasifikacija monetarističke škole:

j) Gradualisti koji se zalažu za postepeno otklanjanje inflacije;k) Predstavnici atomske škole, koji smatraju da inflaciju treba

odmah otkloniti, bez troškova koji će taj process pratiti.l)

Na osnovu inflatornih očekivanja monetarizam možemo podijeliti na: m)Monetarizam prve vrste i n) Monetarizam druge vrste.

Prvi prave razliku izmedju kratkog i dugog roka i zastupaju adaptivna očekivanja; dok drugi, ne uočavaju razliku izmđu|u dugog i kratkog roka i predstavljaju školu racionalnog očekivanja.

Kada se mislilo da će kejnzijanizam uzeti primat i da će postati makroekonomska škola, pojavili su se m o n e t a r i s t i, osporili sve stavove kejnzijanaca. Teorijski postulati i ideje monetarizma se mogu definisati na sledeći način:

Prvo, polazi se od kvantitativne teorije novca kao stabilne agregatne funkcije tražnje za novcem. Ističu da na tražnju za novcem mogu uticati brojni faktori, a najznačajniji su inflacija i permanentni dohodak.Tražnja za novcem je uvijek stabilna, održiva je čak i uslovima visoke inflacije i hiperinflacije.

Drugo, umjesto koncepta apsolutnog dohodka koji je bio zastupljen kod kejnzijanaca, uvode koncept permanentnog dohodka. Pokazuje se da se potrošnja ne kreće u zavisnosti od visine tekućeg dohodka, već zavisi od predviđanja o budućem dohodak, dohodci koji se očekuju.

Ideja o permanentnom dohotku, stabilna tražnja za novcem, mogućila je monetaristima da tvrde da je privreda stalno u ravnoteži i da se ta ravnoteža obezbjeđuje automatski preko fleksibilnih cijena i

5

slobodnog tržišta. Po njima inflacija koja nastaje kao rezultat pretjerane emisije novca, uvijek je novčani (monetarni) fenomen. Oni razlikuju kratki i dugi rok kao vremenske periode u kojem su u prvom neki inputi fiksni a u drugom se inputi mogu mijenjati odnosno varijabilni su. Tako novac, na kratak rok djeluje na društveni prihod a dugoročno djeluje na nivo cijena. Adaptivna očekivanja ugrađuju u funkciju tražnje za novcem. Takva očekivanja se formiraju na osnovu prosječnih vrijednosti, pojave koje se posmatraju u predhodnim periodima.

Takodje monetaristi uvode u teoriju pojam prirodne stope nezaposlenosti kao nivo odnosno stopu nezaposlenosti kojoj odgovara konstantna stopa inflacije. Ideja monetarista je da državnu intervenciju treba ograničiti jer ako je ona prevelika može postati uzrok inflacije i može istisnuti privatni sektor sa tržišta.

U ekonomskoj politici monetaristi polaze od ideje da je privreda uvijek u ravnoteži tj. da postoji stabilnost privrede zahvaljujući flksibilnim cijenama, slobodnoj tržišnoj igri i liberalističkoj politici.

Slobodna ekonomska politika po njima podrazumeva jednu drugačiju ulogu države. Država je ta koja po reguliše i određuje pravila igre. Fiskalna politika, po monetaristima, je neefikasna jer omogućava rast inflacije i budžetskog deficita. Monetaristi jedino vjeruju u monetarnu politiku. Monetarna politika postaje prioritetnija u odnosu na fiskalnu, a njen glavni instrument postaje upravljanje ponudom novca a ne kamatnom stopom.

Otklanjanjem budžetskog deficita ili smanjenjem ponude novca utiče se na stabilizacionu politiku.

Cilj monetarista nije smanjenje socijalnih izdataka već i smanjenje troškova radne snage.Monetaristi se zalažu za aktivnu ulogu monetarne politike, za slobodnu tržišnu igru i slobodno formiranje cijena, fleksibilni devizni kurs.

U slučaju privrede u depresiji, u kojoj dolazi do pada cijena roba, rasta društvenog bogatstva i rasta agregatne tražnje i povećanja društvenog proizvoda. Prema tome, monetaristi su dokazali da slobodno tržište automatski obezbedjuje prevazilaženje krize.

Najveće neodobravanje monetarističkih ideja i osnovnih načela dolazi od strane kejnzijanaca.One se obično odnose na tražnju za novcem, koncept permanentnog dohodka, teoriju inflacije, adaptivna očekivanja, ekonomsku politiku i slično. Ističe se da permanentni dohodak nije adekvatno definisan i da ga je teško empirijski utvrditi da on nema toliki značaj na tražnju za novcem kao što to tvrde monetaristi.Brojne kritike su upućene na koceptu prirodne stope nezaposlenosti. Tvrdi se da adaptivna očekivanja treba zamijeniti racionalnim, da je aktivna politika moguća i u dugom roku.

Ukratko o Miltonu Friedmanu

Milton Friedman je najznačajniji makroekonomista 20.vijeka i utemeljivač monetarizma.

Rodjen je 1912 godine.

6

Bio je profesor Univerziteta u Čikagu i osoba koja je svojim mnogobrojnim radovima omogućila nastanak nove škole i jačanje njene pozicije.

Uz Johna Mavnarda Kejnsa, Friedman je nesumnjivo najznačajniji i najuticajniji makroekonomista 20. vijeka. Tokom 30-ih godina Friedman je magistrirao u Chicagu i bavio se empirijskim istraživanjima u Nacionalnom birou za ekonomska istraživanja (NBER). Na Univerzitet u Chicagu se vratio 1946. i doktorirao sa radom Revenue from Professional Practising. Profesor ekonomije postao je 1948. sa 36 godina i te godine objavio rad A Monetarv and Fiscal Framework for Economic Stabilitv koji predstavlja prvi značajan otklon u odnosu na kejnzijansku ekonomiju.

Zalagao se da moć vlade bude ograničena, isticao da prevelika državna intervencija svakako nije produktivna, da je slobodna tržišna konkurencija djelotvornija od državne intervencije, isticao prednosti privatne svojine.

U članaku “THE QUANTITU THEORY OF MONEY “ gdje se suprostavlja Kejnsovom konceptu preferencije likvidnosti i sa kojom je svakako usavršio kvantitativnu teoriju novca. U daljim radovima donosi zaključke koji su potpuno suprotni kejnzijanskim stavovima. Uvodi koncept permanentnog dohodka, te ističe da je velika kriza iz 1929 – 1933 nastupila kao posljedica vodjenja pogrešne monetarne politike

Najznačajniji teorijski napad na Kejnzijanizam i postavljanje teorijskih osnova nove škole uslijedilo je sa člankom The Quantitu Theorv of Money: A. Restatement. U ovom članku osporava se Kejnsov koncept preferencije likvidnosti i uvodi stabilna funkcija tražnje za novcem.. Godine 1957. uslediće rad A Theory of the Consumption Function u kome se uvodi koncept permanentnog dohotka i napušta kejnzijanska funkcija potrošnje. Najznačajnije Friedmanovo djelo pojavilo se 1963. u saradnji sa Annom Schwartz: A Monetary Historv of the United States, 1867-1960.

Autori su istakli da: odnos između monetarnih i ekonomskih promena je stabilan, promjene u ponudi novca prethode promjenama u stopi inflacije i društvenom proizvodu, ponuda novca ima egzogeni karakter, a velika depresija iz 1929-1933. je posljedica pogrešne monetarne politike. Knjiga je predstavljala ubjedljiv, empirijski i statistički potkrijepljen odgovor, na zaključke Radcliff-ovog komiteta iz 1959. formiranog u Velikoj Britaniji koji je zaključio u duhu Kejnzijanizma da novac nema značajnu ulogu za ekonomsku politiku i da je brzina opticaja novca nestabilna tokom vremena.

Tokom 60-ih godina Friedman je sa svojim saradnikom Mieselmanom dokazao da je monetaristički model privrede bio bolji u predviđanju privrednih kretanja u SAD za 1961. od kejnzijanskog modela.

Friedman je 1967. je postao predsednik Američke ekonomske asocijacije. Tom prilikom obznanio je čuveni rad The Role of Monetary Policv u kome je osporio kejnzijanski koncept dugoročne Philipsove krive tj. efikasnosti ekonomske politike u dugom roku. Taj rad uveo je koncept prirodne stope nezaposlenosti (NRU)1. Friedmanov rad dolazi od adaptivnih inflacionih očekivanja, što omogućava distinkciju dugog i kratkog roka i dokazuje neefikasnost aktivističke ekonomske politike u dugom roku. U

1 NRU znači Natural rate of unemplovment (prirodna stopa nezaposlenosti).

7

svom predavanju 1970. na Londonskom univerzitetu The Counter-Revolution in Monetary Theory i formalno ističe poziciju Monetarizma u odnosu na Kejnzijanizam, čime počinje period intelektualne dominacije Monetarizma.

Nobelovu nagradu za ekonomiju dobio je 1976. godine. U obrazloženju Nobelovog komiteta stoji: nagrada se dodjeljuje za doprinos monetarističkoj teoriji i stabilizacionoj ekonomskoj politici.

U knjizi Capitalism and Freedom iz 1962. izrazio je Osnovna načela za koja se zalagao tokom čitavog svog intelektualnog i praktičnog rada:

o) Vlada treba da bude ograničena, na zaštitu unutrašnje i spoljne bezbijednosti, zaštitu zakona, ugovora privatne svojine i konkurentskog tržišta;

p) Moć vlade treba da bude disperzovana i decentralizovana, jer iskustvo pokazuje da vlada koja ima preveliku moć može da čini i loša, a ne samo dobra, djela;

q) Ekonomske slobode, konkurentsko tržište i privatna svojina su preduslovi političke slobode;

r) Smithova "nevidljiva ruka" efikasnija je od državne intervencije; država treba da promoviše privatni interes i individualne vrijednosti i preferencije;

s) Prekomjerna državna intervencija, prenaglašena fiskalna politika, i značajna socijalna pomoć siromašnima, kontraproduktivni su, jer slabe privatnu inicijativu i dovode do neoptimalne alokacije ograničenih resursa;

t) Privatni sektor je po prirodi stabilan, a vlada treba da kontroliše ponudu novca i da se u ekonomskoj politici opredijeli za čvrsta pravila;

Friedman je napisao seriju radova o borbi protiv inflacije i ulozi stabilizujuće monetarne politike, uporno napadajući Federalne rezerve SAD i njihovu politiku čestih fluktuacija novčane mase. U periodu tranzicije , početkom 90-ih godina, bio je sajvetnik nekih vlada u vezi sa transformacijom centralno planskih privreda u tržišne privrede.

1. JAVNE FINANSIJE I FISKALNA POLITIKA

Kada govorimo o javnim finansijama zapravo se dotičemo pojma fiskalna politika (engl. fiscal policy) koja je jedna od poluga

8

makrekonomske politike svake države, te predstavlja politiku upravljanja javnim prihodima i javnim rashodima čiji osnovni instrumenti su porezi i javna potrošnja. Razvoj fiskalne politike je evoluirao od klasične do moderne koncepcije koju je kreirao poznati ekonomista J.M Keynes.

Zadatak javnih finansija je -”obrazovanje i upotreba dražavnih novčanih resursa je”. U tradicionalne zadatke možemo svrstati finansiranje administracije, bezbjednosti, pravosuđa, armije i diplomatije. Prema francuskom teoretičaru Jeze-u, osnovni zadatak javnih finansija jeste pokriće rashoda, te u vezi sa ovim pitanje raspodjele fiskalnih tereta na adekvatan način i princip jednakosti.

Što se tiče fiskalne politike i novog, modernog koncepta, on se zapravo rađa sa dolaskom Keynes-a tridesetih godina XX. stoljeća. Tada se napušta princip apstinencije države u privrednim procesima, dolazi do promjena odnosa između privatnog i javog sektora i nagle ekspanzija trošenja BDP-a kroz budžetske kanale, te se stavlja naglasak, pored funkcija države i na ekonomsko-političkim dimenzijama i socijalno političkim dimenzijama (prihoda) rashoda. Mjere fiskalne politike postaju dio”aktivne” ekonomske politike, nastaju novi pojmovi fiskalna teorija i politika (engl. fiscal theory and policy) i niz drugih pojmova kao što su kompezatorne finansije, funkcionalne finansije, fiskalni intervencionizam itd.

Fiskalna politika je savremena finansijska poilitika koja sadrži komponentu socijalno-ekonomske politike i koja se provodi upravljanjem javnim finansijskim sredstvima mjerama restriktivne ili ekspanzivne fiskalne politike. Povezana je sa ekonomsko-političkim i socijalno-političkim dimenzijama, te trajno gubi ”neutralnost” u dejstvu na proces reprodukcije. S druge strane, fiskalni sistem predstavlja institucionalni okvir za djelovanje fiskalne politike. Fiskalna politika i fiskalni sistem su međusobno uslovljeni i povezani.

Bit fiskalne teorije jeste da se bavi pitanjem koje javne usluge treba pružati javni sektor i u kojoj mjeri. Preferencije ljudi su uvjetovane njihovim društvenim okruženjem. Javna i privatna dobra uključena su u njihove preferencije, npr:

u) preferencije između stambenog i dvorišnog prostora,v) preferencije između vlastitog dvorišta i javnog parka.

Koristi od javnih dobara nisu ograničene samo na jednog određenog potrošača koji kupuje to dobro, kao što je to slučaj s privatnim dobrom. Ako se poboljša kvalitet zraka, rezultat će biti jednako dostupan svima koji taj zrak udišu. Potrošnja takvih proizvoda je «nekonkurentna» u smislu da to što jedna osoba uživa neku korist ne smanjuje dostupnost te koristi i drugima. Ovo ima značajne implikacije na ponašanje potrošača i na to kako se zadovoljavaju potreba za ove dvije vrste dobara.

Tržišni mehanizam je učinkovit u zadovoljavanju privatnih dobara. On se zasniva na razmjeni, ali nije tako ako je riječ o javnim dobrima. Ovdje bi bilo neefikasno isključiti bilo kojeg potrošača iz sudjelovanja u koristima. Njegovo sudjelovanje ne smanjuje potrošnju nekoga drugog konzumanta. Koristi od javnih dobara nisu određene pravom vlasništva nekog pojedinca, pa tržište ne može funkcionirati. Veza između proizvođača i potrošača je prekinuta, te se država mora uključiti u zadovoljavanje potreba za takvim dobrima. Potreba za javnim

9

zadovoljavanjem potreba može se pojaviti i onda kada je potrošnja konkurentna i to zbog toga što isključivanje može biti nemoguće ili vrlo skupo. Ilustracije radi, prostor na prepunom gradskom križanju je oskudan, a naplaćivanje prolaza svakom automobilu teško da bi se isplatilo. Država se mora uključiti i zato što tržište ne može riješiti opisanu situaciju.

Kod javnog zadovoljavanja društvenih potreba/dobara je problem u tome kako bi država trebala odrediti koliko će takvih dobara osigurati. Osnovna teškoća je da potrošači odbijaju dobrovoljno plaćanje takvog dobra. Odlučivanje o vrsti i kvaliteti društvenih potreba/dobara koju bi trebalo početno ponuditi jeste koliko bi od pojedinog potrošača trebalo tražiti da plati. Osnovni princip jeste da bi pojedinac trebao platiti za koristi koje prima kao što je i s privatnim dobrima. Potrošači nemaju nikakva razloga da istupe i iskažu koliko je neka konkretna usluga stvarno vrijedna njima pojedinačno. Uspostavljanje poreza na dobrovljnoj bazi stoga ne bi bilo moguće. Iako su društvena dobra jednako dostupna, njihove koristi mogu biti opšte i/ili prostorno ograničene (npr. koristi od nacionalne odbrane su raspoložive na cijelom teritoriju države, dok su one od javne rasvjete korisne samo lokalnom stanovništvu). Priroda društvenih dobara ima neke zanimjive dodirne tačke s problemom fiskalnog federalizma – centralizacije ili decentralizacije. Djelotvorno je prepustiti zadovoljavanje nacionalnih javnih usluga nacionalnim, a lokalnih javnih usluga lokalnim vlastima.

Ovdje se radi o veoma složenim reakcijama (složenim agregatima). Prisutan je izuzetno snažan tok sa naglašenom dinamikom, a pored toga je još prisutan i agregat lične potrošnje i agregat investicione potrošnje. To možemo ilustrovati i slijedećom formulacijom:

BDP (sredstva za reprodukciju + amortizacija) + C + Acc + G + ( X – Im)

IP

gdje je:C - lična potrošnja BDP – bruto domaći proizvod Acc – akumulacija / IP – investicioni potencijal/G – državna potrošnjaX - izvozIm - uvoz

Slika br. 1.

10

Funkcionisanje javnog sektora u ekonomiji

JOHN MAYNARD KEYNES I JNJEGOV UTICAJ FORMIRANJE FISKALNE POLITIKE

J. M. Keynes, teoretičar državnog kapitalizma, formira svoje viđenje u vremenu izuzetnih ekonomskih teškoća, velike ekonomske krize, depresije i nezaposlenosti koju je smatrao ne slučajnom pojavom, nego redovnom, zakonitom pojavom. Generalno posmatrano, u Keynesovom sistemu dvije osnove veličine su nacionalni dohodak i zaposlenost, koje su po njemu zavisno promjenljive veličine, dok su sklonost ka potrošnji, granična efikasnost kapitala i kamatna stopa nezavisno promjenljive veličine. Tvorac je mehanizma moderne, ”aktivne” fiskalne politike. ”To je teorija i politika koja putem javnih prihoda vrši uticaj na štednju kao i putem (rashoda) i posebno državnih investicija finansiranih (državnim/javnim zajmovima vrši uticaj na ukupnu tražnju, tj. stimulaciju potrošnje». Jedno od temeljno postavljenih pitanja je bilo kako rješiti iznos novčane akumulacije koji smanjuje potrošnju, a koji nije apsorbovan novim investicijama. S tog stanovništa, razmatra i politiku budžetske ravnoteže koju Keynes kritikuje kao pristup. Na osnovu svoje analize Keynes sagledava četiri osnovna instrumenta za mogući uticaj:

w) stimulacija privatnih investicija,x) razvijanje javnih investicija/rashoda,y) podizanje sklonosti ka potrošnji,

11

Domaćinstva

Tržište kapitala

Preduzeće

Država

Tržište faktora proizvodnje

Tržište proizvoda

z) izvozni višak tj. problem drugih privreda.

Stimulacija privatnih investicija je povezana sa ”marginalnom efikasnošću kapitala” i efektima nivoa kamatne stope, te je moguć uticaj putem kreacija novca. Međutim, Keynes posebno naglašava i preporučuje posebno investicije javnog karaktera, jer one treba da imaju dopunsku ulogu, ”amortizer” za izostanak privatnih investicija i da predstavljaju aktivno sredstvo za povećavanje dohotka kroz multiplikator djelovanja na zaposlenost kapaciteta i radne snage. Zašto je poseban fokus Keynes zapravo dao na javne investicije. Zato što je država ta koja treba (mora) da kompenzira negativne varijacije u privatnoj investicionoj i ličnoj potrošnji tj. nesklad ukupne tražnje. Keynes smatra da državna investiciona potrošnja i javna lična potrošnja nemaju isti značaj. Ukratko, suština Keynesove koncepcije se svodi na shvaćanje da je kretanje investicione djelatnosti bitno za ciklično kretanje kapitalističke ekonomije, da je jednakost investicija i štednje vezana uz kamatnu stopu, i da se kontrolom kamatne stope od strane banke može uticati na nivo investicija i na nivo cijena (inflaciju), te na cjelokupnu ekonomsku aktivnost države. Keynes smatra da bi država trebala djelovati na neke od objektivnih faktora, i to one, od kojih će taj uticaj države moći da se odrazi na sklonosti potrošnji, a to su: veličina kamatne stope i poreska politika. Keynes se u praktičnoj poreskoj politici opredjeljuje za povećanje poreza na nasljedstvo, a za smanjenje poreza na dohodak i na potrošnju.

Richard Musgrave, jedno od najistaknutijih imena iz oblasti javnih finansija u postkeynesijanskom razdoblju, naglašava tri bitne funkcije fiskalne politike i to: alokativnu, distributivnu i stabilizacionu.

Alokacijska funkcija ima zadatak da na optimalna način usmjeri javna novčana sredstva na segment koji podrazumijeva zadovoljavanje potreba društva u cjelini tj. općih potreba. Dakle, u alokaciji novca države primarnu uloga ima javni sektor.

Distributivna funkcija fiskalne politike se odnosi na preraspodjelu (redistribuciju) dohotka između ostvarenog dohotka pojedinca, preraspodjelu dohotka među pojedinim sektorima ekonomije ili pak među pojedinim regijama unutar određene administrativne jedinice.

Stabilizacijska funkcija fiskalne politike se javlja u slučajevima određenim ekonomskih neravnoteža gdje je onda potrebna intervencija mjerama ekonomske politike (npr. instrumentima unutar javnih prihoda i javnih rashoda). Cilj je ostvariti tržišnu stabilnost cijena i deviznog kursa, stabilnost platnog bilansa, punu zaposlenost, rast outputa, ekonomski razvoj i rast itd.

Ono što je bitno naglasiti da je neophodno sinhronizovano i koordinirano djelovanje ove tri funkcije unutar jednog budžetskog perioda kako bi država upravljala fiskalnom politikom na učinkovit i djelotvoran način, a sami time i realizovala zacrtane ciljeve ekonomske politike.

Raspodjela dohotka putem buđžeta u grafikonu 2. „ je vidljivo da se raspoloživi novac investira u proizvodnju dobara i pružanje usluga i da je rezultat spajanja faktora proizvodnje i nove vrijednosti“2

2 Dr.sc. Alić Ševal: Upravljanje javnim prihodima; „ Printcom“ Tuzla, 2008. godine, strana 75 i 76.

12

Grafikon br. 1.

Budžet i raspodjela dohotka

SAŽETAK

Pojam finansije ima dugu tradiciju i istoriju i vodi porijeklo od latinskog izraza „finatio“ odnosno „finantio pecuniaria“ koji se upotrebljavao da se obilježi plaćanje. U savremenim tokovima pojam

13

finansije se najranije javlja u Francuskoj u XV stoljeću i označavao je državni prihod, državnu ekonomiju (fran. les finance).

Finansije, kao složena oblast obuhvata pet glavnih područja koja prema širini i specifičnosti čine posebne nastavno-naučne discipline:

aa)...........................................................monetarne finansije,bb)...................................................................javne finansije,cc)finansijska tržišta i institucije,dd)......................................................međunarodne finansije,ee).........................................................................bankarstvo.

Finansije, odnosno njeni pojedini elementi pojavili su se vrlo rano, u istorijskoj prizmi, ali njihova suština i definisanost bila je u direktnoj vezi sa nivoom društveno-ekonomske razvijenosti. Odlučujući značaj imao je nastanak države, u kojoj vladajuća klasa raspolaže monopolom fizičke prinude i njime štiti svoju vlast

Modemi sistem prihoda savremene gradanske države razvija se tek u XIV i XV vijeku, pri čemu nosi obilježja različitih društveno-ekonomskih sistema i istorijskog razv itka u raznim zemljama.

Budžet se počinje redovno izradivati poslije Francuske buržoaske revolucije (1789.g.), kao pravo narodnih predstavništava da periodično i javno razmatraju i odobravaju državne prihode i rashode.

Nastanak novca kao sveopšte mjere vrijednosti roba vezan je za potrebe razmjene proizvoda. Novac se javlja sa prvim začećima robovlasništva 6-10.000 godina prije naše ere.Kao opšti ekvivalent se u početku se kao novac javljaju: školjke, stoka, krzno, platno, žito, strijele, suha riba, pirinač, čaj, ali ih ubrzo potiskuju metali, naročito plemeniti.

Osobine plemenitih metala, posebno zlata (djeljivost trajnost, lako prenošenje, kovanje, čuvanje) izdvojili su zlato kao najpraktičniju novčanu robu.

Bimetalizam vezan je za period kada su kao sredstvo razmjene služili metali: gvožđe, bakar, nikl, srebro i zlato .

Monometalizam zlata nastaje u kasnojoj fazi razvoja novca . Prvo, zlato u punoj vrijednosti, a kasnije u zlatnom pokriću kao

osnova za izdavanje papirnog novca. Država je odredjivala emisionoj banci odnos zlata koji služi kao

pokriće i količine papirnog novca koje stavlja u opticaj. Kada je princip zamjenljivosti novčanica za z1ato ukinut (sistem

pokrića), tj. kada je njen imalac izgubio pravo da za njih dobije metalni novac one gube dotadašnji karakter surogata novca i postaju novac, tj. papimi novac kao zakonito i definitivno sredstvo plaćanja. Zlatno pokriće je bila određena količina zlata koja je služila kao osnova za izdavanje papirnog novca, a nalazila se u trezorima emisionih banaka.

Država je odredjivala emisionoj banci odnos zlata koji služi kao pokriće i količine papirnog novca koje stavlja u opticaj. U početku je od banke traženo 100 % pokriće,ali je ubrzo napušten takav zahtjev pa je tražen manji procenat, 40 %, 30 %, pa i manje. Zlatno pokriće je bila određena količina zlata koja je služila kao osnova za izdavanje papirnog novca, a nalazila se u trezorima emisionih banaka.

14

Ovaj sistem (zlatno važenje) je funkcionisao do prvog svjetskog r ata.

Na temelju papirnih novčanica razvio se žiralni, knjižni ili skripturalni novac koji predstavlja sva novčana potraživanja kod banaka. Vlasnik žiro-računa daje banci nalog za prenos (ili ček) i banka na osnovu toga naloga preknjižava naloženu sumu i prenosi je na drugi račun. Time je izvršio plaćanje. Žiralni novac nastaje polaganjem gotovog novca banci ili odobravanjem kredita. U savremenom svijetu žiralni novac ima vrlo značajnu ulogu i u strukturi novčane mase zauzima dominantnu poziciju. Žiralnim novcem se u svijetu vrši i preko 90 % svih plaćanja

J. M. Keynes, teoretičar državnog kapitalizma, formira svoje viđenje u vremenu izuzetnih ekonomskih teškoća, velike ekonomske krize, depresije i nezaposlenosti koju je smatrao ne slučajnom pojavom, nego redovnom, zakonitom pojavom. U Keynesovom sistemu dvije osnove veličine su nacionalni dohodak i zaposlenost, koje su po njemu zavisno promjenljive veličine, dok su sklonost ka potrošnji, granična efikasnost kapitala i kamatna stopa nezavisno promjenljive veličine. Tvorac je mehanizma moderne, ”aktivne” fiskalne politike“.

Monetarizam, kao škola makroekonomske misli, javlja se krajem 40-ih i polovinom 50-ih godina zahvaljujući radovima Miltona Friedmana koji je njen najznačajniji predstavnik.

Prethodnici monetarizma su tvorci kvantitativne teorije novca (Mercado, Hume, Pigov, Fisher);predstavnici Čikaške škole (Simons, Viner, Knight i dr.); predstavnici modernog monetarizma na čelu sa Fridmanom i njegovi sljedbenici Johnson, Meltzer, Bruner i dr.; predstavnici nove Čikaške škole (Lucas, Stigler, Mundeli, i dr.).

Richard Musgrave, jedno od najistaknutijih imena iz oblasti javnih finansija u postkeynesijanskom razdoblju, naglašava tri bitne funkcije fiskalne politike i to: alokativnu, distributivnu i stabilizacionu.

PITANJA I ZADACI:

1. Pojam privatnih i javnih dobara.2. Pojam društvenog prozvoda i oblika potrošnje.3. Koncept državnog intervencionizma i njihov glavni prestavnik.4. Koncept monetarizma i neoliberalističke ekonomske teorije.5. Funkcije i ciljevi fiskalne politike .6. Ko je utemeljivač monetarizma i jedan od najznačajnijih

makroekonomskih teoretičara.7. Zašto je poseban fokus Keynes dao na javne investicije i koliko su

njegove postavke aktuelne na ciklična privredna kretanja .

15

8. Za koja se načela zalagao Fridman i kakva su njihova praktična važnost sa stanovišta razvoja privrede.

16