Upload
dinbilim
View
245
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
1/542
014
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI
MALKARALI NEV YAHYNIN KEFL-HCB MN
VECHL-KTB ADLI FUSSUL-HKEM ERHNN
TAHKK VE DEERLENDRLMES
Yksek Lisans Tezi
FATMA NUR YRK
stanbul, 2009
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
2/542
014
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
3/542
i14
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSLAHYAT ANABLM DALI
TASAVVUF BLM DALI
MALKARALI NEV YAHYNIN KEFL-HCB MN
VECHL-KTB ADLI FUSSUL-HKEM ERHNN
TAHKK VE DEERLENDRLMES
Yksek Lisans Tezi
FATMA NUR YRK
Danman: PROF. DR. HASAN KML YILMAZ
stanbul, 2009
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
4/542
214
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
5/542
ii
ZET
Kefl-Hicb min Vechil-Kitb, XVI. Yzylda yaam daha ok irlik
vasfyla tannan Malkaral Nev Yahynn en nemli eseridir. bn Arabnin Fussul-Hikem isimli eserinin tercme ve erhi olan Kefl-Hicb, XV. Yzylda yaam olan
Yazcolu kardelerden Ahmed Bcnn Mnteh isimli ilk Trke Fuss
tercmesinden sonraki ilk Trke erh olma zelliini tamaktadr. Dnemin padiah
III. Murad tarafndan yazdrlan eser, mellif hatt olup birok ilimde derin bir bilgi
birikimine sahip olan Nev Yahynn ilm, edeb ve tasavvuf ynlerini yanstmas
bakmndan byk bir neme sahiptir. Eser, saray nezdinde tasavvufa ve zellikle de
vahdet-i vcd dncesine verilen nemi gstermesi bakmndan da kymete hizdir.
Anahtar Kelimeler: Nev Yahy, Kefl-Hicb, bn Arab, Fussul-Hikem.
ABSTRACT
Kefl-Hicb min Vechil-Kitb is the most important work of Nev Yahy
from Malkara who is rather known for his poetical skills. Kefl-Hicb, which is the
translation and annotation of bn Arabs work called Fussul-Hikem, is the first
Turkish annotation after the first Turkish Fuss translation of Ahmed Bcns who was
one of the members of Yazcolu brothers who lived in 15th century. The said work,
which was drawn up at the order of the Sultan of that period, Murad the Third, is a
calligraphy and has a critical importance for reflecting the scholarly, literary and sufistic
aspects of Nev Yahy who had a deep knowledge on diverse disciplines. This work is
of great significance for demonstrating the importance attached to Sufism and the
conception of vahdet-i vcd by the Ottoman Palace.
Keywords: Nev Yahy, Kefl-Hicb, bn Arab, Fussul-Hikem.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
6/542
iii
NSZ
Klasik Trk Edebiyatnn altn devri olarak nitelendirilen XVI. asrn Fuzl ve
Bk gibi irlerinden sonra, bu devirde yetien mmtaz isimlerinden biri de 1533te
Malkarada dnyaya gelen Nevdir. Nev Yahy, ran edebiyatnn Trk irleri
zerindeki tesirinin byk lde azald bu asrda, tasannudan uzak, ama sanatn
sadelikle birletii bir letfetle, kendisi iin sylenen devrinin res-urs olma
vasfn fazlasyla hak etmitir. Nev Yahy, kendisinin iirdeki stnl ile ortaya
kan ebed kiiliinin yan sra, dnemin pdih III. Murdn da zaman zaman itirk
ettii derslerle, ehzdelere uzun yllar saray hocal yapm, ilim ve faziletiyle n
plana km lim bir ahsiyettir.
Nev Yahy, iir ve edebiyat shasnda olduu kadar tefsir, akid, kelm,
mantk ve tasavvuf gibi konularda yazd says otuza varan eserleriyle bu ilimlerdeki
hkimiyetini de ispat etmitir. Nev Yahy, kulland gnlk dil, kelime ve deyimlerle
iirinde Trkeyi iledii gibi, almamzn konusunu tekil eden Kefl-Hicb Min
Vechil-Kitb isimli mensr eserini de Trke kaleme almtr. Onun dier ilimlerde
olduu gibi XIII. yzyldan tibren nazar tasavvufu ekillendiren ve ona yn veren,
slm dnyasnn dier corafyalarnda olduu kadar Osmanl topraklarnda da byk
neme hiz bn Arabnin Fussl-Hikem adl eserini erh etmesi, genelde tasavvuf,
zelde ise vahdet-i vcd nazariyesine vukfunu gstermesi asndan byk deer
tamaktadr. lm, edeb ve tasavvuf ynleri kendisinde birletiren Nev Yahy,
Kefl-Hicbda Ekber irfn, iir ve nesirle meczederek, vahdet-i vcdun eriilmesi
herkes iin ok kolay olmayan engin mn denizini btn mahretiyle amaya
almtr. Eseri Trke yazarak da o mn denizine dalmak isteyenlere kap
aralamtr.
Nev Yahy bu erhle, kendisinden nceki rihler ve mtercimlerin dhil
olduu kutlu halkaya katlarak vahdet-i vcdun anlalmasnda byk katksalamtr. Eserin, dnemin pdih yine Nev Yahy gibi irlik vasf olan ve
Murd mahlasyla iirler yazp bir Divan bulunan III. Murad tarafndan yazdrlmas
Kefl-Hicba ayr bir hussiyet kazandrrken, ayn zamanda saray evresinde
zellikle sultanlar nezdinde, erhe kaynaklk eden Fussul-Hikemin ship olduu
deeri gstermektedir.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
7/542
iv
Tez almamzn konusu, Nev Yahynn eserleri arasnda en muazzam
saylan, Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb isimli bu erhtir. Eserin [219b] numaral
yapranda uayb Fassyla balayp son fass olan Muhammed Fassyla biten ve kitabn
sonunda yer alan iki varaklk bir rislenin yer ald ksm tarafmzdan yaplrken,
dem Fassyla balayp uayb Fassnda sona eren ilk ksm zerinde ise Serap Telek
tarafndan MSBEye bal olarak bir yksek lisans almas yaplmtr.1
almamz giri ve blmden olumaktadr. Giri ksmnda, ksaca bn
Arabnin hayat ve Fussul-Hikemerh gelenei anlatlarak bn Arab ve Fussul-
Hikemin lkemizdeki tesirinden bahsedilmitir.
lk blmde nce Nevnin doduu yer ve trihi, ilesi, tahsil hayat, hocalar,
vazfeleri, edeb ve tasavvuf ahsiyeti ile beraber manzum ve mensur eserlerinden
bazlar anlatlmaktadr. Daha sonra tezimizin konusunu tekil eden Kefl-Hicb adl
eseri ele alnmaktadr. Burada Kefl-Hicbn yazl sebebi, tarihi, ismi, nshalar,
kaynaklar, muhtevs, son olarak da dil ve slp zellikleri incelenmitir.
kinci blm, iki ksmda ele alnmtr. lk ksmda baz tasavvuf klasiklerindeki
kaz ve kader gr, es-Serrc, Kelbz, el-Mekk, Kueyr, Hucvir, Gazzl,
Shreverd ve Mevln gibi kendilerinden sonrakilere kaynaklk eden sflerin eserleri
zerinden verilmitir.
kinci ksm ise, eserini altmz Nev Yahynn, Kefl-Hicb isimli
Fuss erhinde zellikle de erhte yer alan zeyr Fassndaki kaz ve kader gr
temel alnarak deerlendirilmeye allan ana ksmdr. Blm, kaz ve kader
meselesinin zerine bin edildiini grdmz bn Arabnin dncesinde merkez
bir ileve sahip olan ayn- sbite kavram zerinden ele alnmtr. Ayn- sbite
kavram ile beraber bu kavramla ilgili olan, malmun eylii konusuna da ksaca temas
edilmitir.
zeyr Fassnda konu edinilen kaderiye hikmetinin fastaki kelime anlamlar
verilmi, szkonusu hikmet, ayn- sbite ve istiddlarn yaratlp yaratlmadklarproblemi asndan deerlendirilmitir. Kaderin bilinip bilinmeyecei, ayn- sbite,
istidd ve ilmin malma tbi olmas konularnn cebr kavramyla olan ilgisi zerinde
1 Serap Telek, Malkaral Nev Yahynn Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb adl eserinin Metin vencelenmesi (1a-219b Yapraklar Aras), (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE, 2010).
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
8/542
v
durulmutur. Ayrca Allahn meiyyet ve irdesinin insan fiileri zerindeki teklf ve
tekvn emir boyutlar ele alnmtr.
Ktlk ya da hayr ve er probleminin, insan eylemleri ve ayn- sbite veya
kaderle olan balants kurularak, meselenin Hakkn rahmeti ile olan ilgisi zerinde
durulmutur.
smi zikredilen btn bu kavramlar, Nev Yahynn perspektifinden verilmeye
allmtr. Bu yaplrken sadece zeyr Fass deil, dier faslarn da kavramlarla ilgili
olan pasajlarndan yararlanlmtr. Kavramlara nce genel bir giri yaplm, daha sonra
birincil ve ikincil kaynaklardan istifde edilmitir. Ayrca Nev Yahydan nce
yaam olan ve Fussul-Hikemin ilk Trke tercmesini yapan Ahmed Bcnn
Mnteh isimli Fuss tercmesi ile Nev Yahy ile ayn yzylda yaam olan bir
baka Fussrihi olan Abdullah Bosnevnin Tecelliyt- Araisn-Nss isimli Fuss
erhindeki grlerinden faydalanlmtr.
Son olarak, kader dncesinin temelini oluturan ayn- sbite ve istidd
kavramlarna yneltilen birtakm itirazlara deinilerek blm tamamlanmtr.
almamz, nc blmde yer alan Kefl-Hicbn Osmanlcadan
gnmz Trke harflerine aktarlarak verilen eviri metni ile sona ermektedir.
Kefl-Hicbta Fussul-Hikeme it orjinal metin 265b nolu yapraa kadar
krmz mrekkeple yazlm ancak 265b nolu varaktan sonra asl metnin alt krmz
mrekkeple izilerek belirtilmi zaman zaman da asl metnin balang ve biti yerleri
krmz noktalar konularak erh edilen cmlelerden ayrlmaya allmtr. Biz de
Fussa ait olan asl metni ve Nev Yahynn krmz mrekkeple yazd btn
kelime terkip ve cmleleri gnmz Trke harflerine aktarrken kaln punto ile
belirttik. Nev Yahy, hemen hemen her varaa konunun ehemmiyetine binen yer yer
uzun ifdeleri de kapsayan hiyeler ilve etmitir. Bu hiyeler bazen ilgili cmlenin
hemen yanna yazlrken bazen de en uygun yerin tespiti bizim tarafmzdan yaplarak
dipnotlarda belirtilmitir. Nev Yahynn krmz mrekkeple yazmad yet vehadsler kaln punto ile yazlarak keli parantez iinde verilirken sre ve yet
numaralar parantezle belirtilerek metin iinde yazld. Hadslerin kaynaklar ise
dipnotlarda gsterildi. Kefl-Hicbn Trke harflere aktarm srecinde
okunmasnda glk ekilen baz kelimeler iin, Sleymniye Ktp. Hekimolu
blmnde bulunan Nevzde ismine kaytl ayn tarihli ikinci bir nsha tercih edildi
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
9/542
vi
(Sleymaniye Ktp. Hekimolu, nr. 468, h. 1002 m.1593, 261 vr.). Ancak yararlanlan
nshada Kefl-Hicbda bulunan hiyelerin byk bir ksm ve eserin sonunda yer
alan risle bulunmamaktadr.
Tezin hazrlanmas aamasnda kymetli vakitlerini harcayarak yardmlarn
esirgemeyen deerli hocalarm bata danman hocam, Prof. Dr. H. Kmil Ylmaza,
Prof. Dr. Mustafa Tahral, Yrd. Do Ekrem Demirli ve Dr. Semih Ceyhana ayrca
Nev Yahynn bu kymetli erhinin varlndan bahsederek eserin ortaya kmasna
beni de vesile ettii iin Serap Teleke teekkr ederim. Madd ve manev
desteklerinden beni bir an bile mahrm etmeyen sevgili ailem ve arkadalarma,
zellikle Aye Beyazta teekkr bir bor bilirim.
stanbul, 2009 Fatma Nur Yrk
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
10/542
vii
NDEKLER
Sayfa No.
ZET ....................................................................................................................ii
NSZ ................................................................................................................ iii
NDEKLER ..................................................................................................... vii
KISALTMALAR ................................................................................................... xi
GR
BN ARABNN HAYATI VE FUSS ERH GELENE
I. BN ARABNN HAYATI veFUSSERH GELENE ................................ 2
A. BN ARABNN HAYATI................................................................................ 2
a.Nesebi ve Knyesi ............................................................................................. 2
b.Doum Yeri ve Tarihi ....................................................................................... 2
c. Ailesi ve Yaad Muhit .................................................................................. 2
d. Tahsil Hayat ve Hocalar ........... ......... .......... ........... ........... ......... ......... ......... 3
e. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar ................................................................. 4
f. Vefat ................................................................................................................ 5
B.FUSSUL-HKEMVE ERH GELENE .................................................... 6
a. bn Arabnin Etkisi .......................................................................................... 6
b. Fususul-Hikem................................................................................................ 7c. Fususul-Hikemin Tesiri .................................................................................. 9
d. Fusserh Gelenei ...................................................................................... 10
d.a. Fususul-Hikemin lkemizdeki Tercme ve erhleri ........................ 11
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
11/542
viii
BRNC BLM
NEV YAHYA EFENDNN HAYATI, ESERLER ve KEFL-HCB
MN VECHL-KTB ADLI ESERA. HAYATI
a. smi, Doumu Ailesi ve Yetimesi ........................................................... ... 15
b. Tahsil Hayat ve Hocalar .............................................................................. 16
1. Sarho Bl Efendi ..................... ......................... ......................... . 17
2. Kurd Mehmed Efendi.................................................................... 17
3. eyh abn Efendi .................... ......................... ......................... . 18c. Resm Hizmetleri ........................................................................................... 19
d. Veft ................................................................................................. 22
f. Edebahsiyeti .............................................................................................. 22
g. Tasavvufahsiyyeti............................................................................... 27
B. NEML BAZI ESERLER................................................................... 29
1. Manzum Eserleri .................................................................................... 29a.Divan ........................................................................................................ 29
b. Tercme-i Hadis-i Erbain .......................................................................... 30
c.Hasb-i Hl ................................................................................................. 31
2. Mensur Eserleri....................................................................................... 31
a.Netyicl-Fnnve Mehsinl-mtn .................................................... 31
b.Nev-y Uk........................................................................................... 31c. Sinan Paaya Mektup............................................................................... 32
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
12/542
ix
II. KEFL-HCB MN VECHL-KTAB ADLI ESER
A. ESERN SM, YAZILI NEDEN, SM VE TARH................................. 32B. MUHTELF KTPHANELERDE BULUNAN NSHALARI ................... 33
C. KAYNAKLARI................................................................................................ 34
a. Meyyidddin-i el-Cend ve erhu Fussil-Hikemi........................................... 35
b. Dvd- Kayser veMatlau Hussil-kilem f men Fussil-Hikemi......... ....... 36
c. Molla Cm veNakdn-Nss ve erhu Fussil-Hikemi .................................. 38
D. MUHTEVSI.................................................................................................. 38
E. SLP VE DL ZELLKLER ................................................................... 40
KNC BLM
BAZI TASAVVUF KLASKLERNDE VEKEFL-HCBTA KADER
I.BAZI TASAVVUF KLASKLERNDE KAZ VE KADER47
A. Eb Nasr Serrc (. 378/988) ve el-Lm ........................................................ 47B. Eb Bekir Kelbz (. 380/990) ve Taarrufu .......... ........... ........... ......... .......... . 48
C. Eb Tlib el-Mekk (.386/996) ve Kutl-Kulb ......... .......... ........... ........... .. 49
D. Abdlkerm Kueyr (.465/1072) ve Rislesi ......... ........... .......... .......... .......... . 50
E. Ali b. Osman el-Cllb el-Hucvir (.465/1072) ve Keful-Mahcbu .............. 51
F. Gazzl (. 505/1111) ......................................................................................... 52
G. Eb Hafs mer Shreverd (.632/1234) ve Avriful-Marifi ............ ........... .. 53
H. Mevln Celleddn Rm (.672/1273) ......... .......... ........... ........... ......... .......... . 53
II. KEFL-HCBTA KAZ VE KADER...55
A. AYN-I SBTE ........................................................................................ 55
B. MADMUN EYL ............................................................................ 63
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
13/542
x
C. ZEYR FASSI BALAMINDA KEFL-HCBDA KAZ ve KADER
1. Kaz ve Kader ................................................................................................ 68
2. Ayn- Sbite ve Gayr- Mecliyyet ............................................................. 73
3. Ayn- Sbiteye Vukfiyet, Kaz ve Kaderin Bilinip Bilinemeyecei............ 76
4. stiddn Gayr-i Mecliyyeti ve Cebr .......................................................... 81
5. lmin Malma Tbi Olmas ve Cebr .............................................................. 86
6. Meiyet, rde ve htiyr ................................................................................. 93
a. Tekvin ve Teklif Emir .................................................................................. 96
b. Kullarn Fiilleri............................................................................................... 99
c. Kesb ............................................................................................................. 103
d. Hrriyet ........................................................................................................ 1047. Ktlk Problemi .............................................................................................. 106
a. Ktln Rahmetle likisi ......................................................................... 111
b. lemin Mmkn lemler indeki En yi lem Olmas ................. ......... ..... 113
8. Ayn- sbite ve istidd Kavramna Ynelik tirazlar ................................. 114
NC BLM
KEFL-HCB MN VECHL-KTB METN
eviri Yazm............................................................................................................121
SONU ....................................................................................................................512
EKLER ....................................................................................................................515
KAYNAKA ...........................................................................................................524
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
14/542
xi
KISALTMALAR
a El yazmas eserlerde sayfann birinci yz
age. Ad geen eser
agm. Ad geen makale
b El yazmas eserlerde sayfann ikinci yz
bkz. Baknz
C. Cilt
ev. eviren
DA Trkiye Diyanet Vakfslm Ansiklopedisi
DBY Diyanet leri Bakanl Yaynlar
Hz. Hazreti
hzl. Hazrlayan
mad. Maddesi
S. Say
s. Sayfa
sad. Sadeletiren
s.a.s. Sallallahu Aleyhi ve Sellem
SBE Sosyal Bilimler Enstits
rh. erh Eden(ler)
TDV Trkiye Diyanet Vakf
thk. Tahkk Eden
trc. Tercme Eden
tsh. Tashih Eden
v. Vefat tarihi
vb. Ve benzer(ler)i
vr. Varak
? Belirtilmemi
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
15/542
114
GR
BN ARABNN HAYATI VE FUSS ERH GELENE
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
16/542
2
I. BN ARAB'NN HAYATI veFUSSERH GELENE
A. BN ARABNN HAYATI
a. Nesebi ve Knyesi
slm leminde daha ok bn-i Arab, bnul-Arab, Muhyiddn Arab,
Muhyiddin bn Arab ve eyhl-Ekber eklinde tannan2 Muhyiddn bnl-Arabnin
tam ismi, Muhyiddn Eb Abdullh Muhammed ibn Al ibn Muhammed ibn Ahmed ibn
Ali ibn el-Arab el-Hatem el-T el-Endelsdir. Muhyiddn, dini ihy eden manasnda
ona sonradan verilen bir lkabtr. Eb Abdullah knyesi olup, Muhammed onun asl
ismidir. Endls ve el-Htem el-T, cmertlii ile n salan ve Tayy kablesine
mensup olan Htem-i T adl ahsn soyundan geldiini gsteren birer nisbedir.3 Bu
kabilenin Arap olmas olmas sebebiyle bn Arab ve atalar, Arab diye
tannmlardr.4 Mlik kads ve kelm limi Eb Bekir bnl-Arabden ayrt
edilebilmesi iin baz kaynaklarda ad bn Arabeklinde de yazlmtr.5
b. Doum Yeri ve Tarihi
Muhyiddn bn Arab, 17 Ramazan 560 tarihinde (27 Temmuz 1165, Pazartesi
gecesi) Endlsn (bugnk spanya) gney dousundaki Tudmir blgesinin baehri
ve muvahhidlerin idresi altndaki Mrsiyede (bugnk Murcia) varlkl ve asil bir
ilenin ocuu olarak dnyaya geldi.6
c. Ailesi ve Yaad Muhit
Eserlerinde yeri geldike ailesi, yaknlar, hocalar, yaad yerler ve tanm
olduu ahsiyetler hakknda bilgiler veren bn Arab hakknda bilinenler geni lde
bunlara dayanmaktadr. Babas Ali b. Muhammed, dnemin kumandan ve valisi
tarafndan hrmet edilen, ve filozof bn Rdn yakn arkada olan takv sahibi bir
2Sleyman Uluda, bn Arab, Ankara: Trkiye Diyanet Vakf, 1995, s. 3.3Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Ftht el-Mekkiyye,
Ankara : Kltr Bakanl, 1990, s. 258.4Uluda, age., s. 35Mahmud Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddin, DA, C. XX, Ankara: TDV, 1999, s. 493.6Mahmud Erol Kl, , Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-Vcd),
(Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi SBE, 1995), s. 9.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
17/542
3
zttr. bn Arabnin, ismi rivyetlerde Nr olarak geen annesi ise Ensar soyundan
gelen takv sahibi bir kiidir. bn Arabnin yetimesinde byk tesirleri olan amca ve
daylar da dnemin bid ahsiyetlerindendir.7
lk eitim ve din bilgilerini ilesinin gzetiminde Mrsiyede alan bn Arab,
sekiz yandan sonra ilesiyle birlikte Endlsn dier bir ehri olan biliyyeye
(Sevilla) gelir. Delikanllk ana geldii zaman babasyla birlikte Kurtubaya giden
bn Arab, burada bn Rdle tanr. Bu sralarda edebiyat ve avclkla da megul olan
bn Arab iin bu ekilde geirilen yllar, chiliyye zamanlardr. On alt yalar, ksa
sren bu bl a bocalamalarndan sonra, mnev bir iretle inzivya ekilen bn
Arab iin riyzetlerinin bir neticesi olarak kendisine fetihlerin ald dnemdir.
Slkunun balarnda, marifete taalluk eden btn ilimleri icml tarzda elde ettii ilkinzivs, onun dier sflerin manev seyirleri gz nnde bulundurulduunda istisni
bir durum tekil etmektedir.8
d. Tahsil Hayat ve Hocalar
On sekiz yanda iken krat- seba, aere ve takrb renimi gren bn Arab,
baz hads kitaplarnn yansra, bn-i Himn es-Sre sinin erhi olan er-Ravzl-nf
isimli kitabn okudu. Zhir ilimlerde yeterli derecede eitim aldktan sonra mnev
ilimlerde derinlemek zere halvet ve murakabeye daha fazla ynelen bn Arab, 580
(1184) ylnda seyr-i slknn henz banda iken baz tasavvuf makamlara
ulamtr. Balangta kendisine dertlerini aaca hibir rehberi olmadn syleyen
bn Arab, sonralar gerek zhir gerek btn ehli birok stattan istifde etmi;
kendilerinden faydaland 300 akn kiinin mnev hallerine ve hikmetli szlerine
yeri geldike el-Ftht, Kitbl-Kutb, Drretl-Fhire ve Rhul-Kuds gibi
eserlerinde isimlerini de vererek temas etmitir. Gerek tahkik yoluna intisb yine bu
yllarda Hzr ile karlap ondan hrka giymesinden sonra gereklemitir.9
7Ayrntl bilgi iin bk. Kl, agm, s. 493;Claude Attas, bn-i Arab/ Kibrt-i Ahmerin Peinde, AtillaAtaman (ev.), stanbul: Gelenek Yaynclk, 2003, s. 38; Uluda, 4; Kl, age., 7.
8 Ayrntl bilgi iin bk. Uluda, age., s. 6; Kl, age., s. 10-11; M. Mustafa akmaklolu,Klasiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, (Muhyiddin bnl-Arab), Tasavvuf lm ve Akademik AratrmaDergisi, Y. 4, S. 11Temmuz-Aralk 2003, Ankara: Erkam Matbaas, 2003, s. 412-413; Ebul-Hasan Ali b. brahimel-Kr el-Badd, bnl-Arabnin Menkabeleri, Abdlkadir ener-M. Ram Ayas (ev.), AF, 1972, s. 21.
9Kl, age., s. 494.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
18/542
4
bn Arab salih, bide ve veliye eklinde nitelendirdii ermi kadnlarn
sohbetlerinde de bulunmu, kendilerinden feyz alm ve onlar eyhleri ve mritleri
olarak kabul etmitir. Endlsn Zeytn beldesinde yaayan bn Arabnin evvh (h
eden veliler)dan olduunu bildirdii Ysemin ismindeki veli ile; bn Arabnin emsu
mmil-Fukar ve Nne Ftma, Ftma bint el-Msenn eklinde ismini zikrettii ya
doksann stnde olan kadn veli bunlar arasndadr. bn Arab, biliyyede mnzev bir
hayat yaayan bu vel kadnla inziv hayatna almak iin bizzat kamtan in ettii
basit bir kulbede iki sene kalmtr.10
e. Seyahatleri, Evlilikleri ve ocuklar
bn Arab hayatnn byk bir ksmn hakikat aramak iin seyahatle geirir.
Kendini belirli bir mekn ve ahsla snrlandrmayan bn Arab, bu seyahatlerinde pek
ok eyh ve limle tanm, onlarn ders halkalarna katlm ve onlardan istifde
etmitir. lk kez 589/1193 yllarnda Cezretl-Hadra zerinden Fasn nemli bir
liman kenti Sebteye, oradan da Tunusa geer ve burada, daha sonra el-Fthtl-
Mekkiyye ve Ruhl-Kuds isimli eserlerini kendisine ithf edecei eyh Abdlaziz el-
Mehdev ile tanr. bn Arab manevi bir iretle 596 yl sonlar ya da 597/1200 yl
balarnda bir daha Endlse geri dnmemek zere ve hac niyetiyle, Mekkeye do ru
yola kar. Marketen ayrldktan sonra Kahire ve Filistin zerinden, burada Mescid-iAksay ve Hz. brahimin kabrini ziyaret eder. Bu ziyretlerden sonra, 598/1201de
Hicaza ular. byk eseri el-Fthtl-Mekkiyye ilk defa Mekkede kendisine ilham
olunmaya balar.11bn Arab btn bu seyahatletlerle de yetinmez, Badata, oradan da
Msra geer.12
bn Arab 601/1204 ve (615/1218) yllar arasnda Urfa, Diyarbakr, Sivas
zerinden Malatyaya gemi, Konyada bir mddet ikmet etmi, yine ayn yllar
iinde Halep, Kuds, Msr ve Mekke ve Badat seyahatlerinde bulunmutur. Tekrar
Konyaya gelen bn Arab 1218de ylnda Sivas seyahatinden sonra Malatyaya yerleir
ve bu arada vefat eden dostu Mecdddin shakn dul kalan hanmyla evlenir. bn
Arabnin Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle beraber 627/1229
10 Uluda, age., s. 15-16.11 akmaklolu, agm., s. 415.12 akmaklolu, agm., s.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
19/542
5
ylnda artk ama yerlemi olduu grlmektedir. bn Arab burada 627/1229 yl
muharrem aynda manev bir iretle Fussl-Hikem isimli kitabn yazar. amda
ilmiyeden olan ez-Zekioullar ilesinin himyesinde olan bn Arab, burada Ftht
yeniden gzden geirerek bir takm ilveler yapar. Veftndan birka yl nce de
Fthtn bu ikinci nshasn tamamlar.13
bn Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelenlerinden Muhammed b. Abdn
el-Bicnin kz Meryem ile yapmtr. Bu ilk hanmndan srekli vgyle bahseder ve
tasavvuf ynden Hz. Meryeme benzediini syler. kinci defa evlenmesi ise Mekkede
Haremeyn Emri, Yunus bin Yusufun kz Fatma ile olacaktr. Bu evliliinden
Muhammed mmddin adndaki olu olur. bn Arab daha sonra bu oluna Fthtn
ilk nshasn verir. nc evliliini Sadreddn Konevnin dul annesiyle, drdncevliliini ise am kads ez-Zevvnin kzyla yapt rivyet edilir. Bu son iki
evliliinden hangisinden aka belli olmayan Muhammed Sadeddin isimli ikinci bir
olu vardr. Ayrca hakknda fazla bir malmata sahip olunmasa da Zeynep isimli bir
kznn olduu da bilinmektedir.14
f. Veft
22 Reblhir 638 (10 Kasm 1240) tarihinde Dmakta Ben Zeklerin
mliknesinde veft eden bn Arab, Ksiyn da eteindeki Slihiye semtinde bulunan
Kad Muhyiddin bnz-Zek ailesinin kabristanna defnedilmitir. ki olunun da
gmld, sonraki devirlerde am blgesinde yaygnlk kazanmaya balayan ilm-i
btn muhlifi zhircilik akmlarnn oluturduu aleyhte propagandalarn tesiriyle
unutulmaya yztutan ve bir sre bakmsz kalan bu yer, Osmanl sultan Yavuz Sultan
Selimin Msr seferi dnnde tamir ettirilerek trbeye dntrlm, yanna bir
cmi ve bir de tekke ilve edilmitir.15
Trbenin duvarlarna bn Arabnin bykln dile getiren eyhlislm bn-iKemalin fetvs yazlmtr. Menkbeye gre: Sin ine dhil olunca aa kar kabr-i
13akmaklolu, agm., s. 419 Kl, age., s. 22; Ethem Cebeciolu, Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat veEserleri, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Y. 9, S. 21; Ocak-Haziran 2008, Ankara: ErkamMatbaas, 2008, s. 14-15
14akmaklolu, agm., s. 410.15Kl, age., s. 24.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
20/542
6
Muhyiddnin diyen bn Arab, kabrinin Yavuz Sultan Selim tarafndan tamir
edileceini nceden haber vermitir. Daha sonra kinci Abdhamid tarafndan bir kez
daha tamir ettirilen trbe, bugn de en ok ziyaret edilen yerlerden biri olma zelliini
korumaktadr.16
B.FUSSUL-HKEMVE ERH GELENE
a. bn Arabnin etkisi
eyh-i Ekberin vefatn takip eden asrlar boyunca melmet ve ftvvet gibi
vahdet-i vcd tbir edilen nevenin zevkini esas alan bir zevk hli ve tarikatler st birirfan yolu olan17 Ekber irfn, srekli yaylm, genellikle birbirinden mstakil
silsilelerle Suriye, Msr, Kuzey Afrika, ran, Trkiye, Hindistan, Endonezya ve in gibi
en uzak lkelere kadar ulaarak Merk ve Maribi kaplamtr. slam irfnnn en
nitelikli temsilcileri tarafndan srekli okunmu, zerine dnlm, erh edilmi ve
hrmet gsterilmi olan bn Arab ok mstesn bir iz brakm ve yine ok mstesn
bir talebeler silsilesine sahip olmutur.18
bn Arabnin grleri ilk nce talebeleri bn-i Sevdekn, Sadreddin Konev ve
Affddn Tilimsn gibi muhakkikler vastasyla talim edilmi; Fahreddn Irk,
Sadddin el-Fergn, Meyyidddin Cend, Abdrrezzak b. Ahmed el-Kn ve
Davd- Kayser gibi sufahsiyetlerle sistematik hle getirilmeye allmtr. Anadolu
topraklarna Hzrn manev bir iaretiyle geldii belirtilen19, e-ecertn-Numniyye
fid-Devletil-Osmniyye adl ok kk hacimli rislesinde cifr ilmimnin verilerine
istinden Osmanl devletinin kurulacan20 nceden gren birisi olduu rivyet edilen
bn Arab hem bu devlet ricli ve hem de irfan sahipleri katnda dima hrmetle anlm,
16Uluda, age., s. 5817M. Erol Kl, Ekberiyye, DA, C. X. stanbul: TDV, 1994, s. 545.18Attas, age., s. 301-302.19Kl, bnl-Arab, s. 512.20Mustafa Tahral, Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, Kubbealt Akademi Mecmuas, Y.23, S. 1 Ocak 1994, stanbul: 1994, s. 29.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
21/542
7
eserleri bizzat pdih emriyle tercme ettirilmi, hatta aleyhinde sz syleyenlerin
eyhlislam fetvlaryla ikazlara uradklar grlmtr.21
bn Arabnin mnev bir iretle, XIII. asrda slam dnyasnn merkezinedoru hareket ettii yllarda, slam dnyasnn dousundan da Mevln (m. 1221) da
1228-1229 yllarnda Konyaya gelmitir. Endlsl bn Arab ve Belhli Mevln
Celleddinin Seluklu bakenti Konyaya ok yakn trihlerde gelmi olmalar, slm
tasavvufu ve dncesi bakmndan, gelecek yllar ve asrlarda mhim netcelerin
domasn hazrlamtr. bn Arabnin talebesi ve Mevlnnn yakn dostu olan
Sadreddin Konev, bn Arabnin ekoln Arapa metafizik kitaplarla devam
ettirirken, Mevln da fara yazd iirler ve Mesnevsi22 ile ayn hakikatn ya da
metafiziksel ilkenin mtercimleri olarak grlmlerdir.23
Kalbinde bn Arabnin fikirlerine bir meyil ve muhabbet duyan herkesin onun
yolundan sayld bn Arab mektebi, Osmanl muhitinde Molla Fenr, Niyz-i Msr,
mer Grn, Bedreddin Simv, Selahhaddin Uk, smil Hakk Bursev,
Muhammed Nur el-Arab gibi kiilerle devam etmitir. Gnmzde baz batl
Mslman aydnlar zellikle Rene Guenon, Fritjchof Schoun, Michel Chodkiewicz,
slam dnyasnda Muhammed Nakib el-Attas, Seyyid Hseyin Nasr, Abdlhalim
Mahmud, yetullah Humeyn; lkemizde de Mehmed Ali Ayn, smail Fenn Erturul,Sezi Karako gibi isimler bu Ekber neveden feyz alm baz simalardr.24
b. Fussul-Hikem
Tasavvuf dncesinin temel kitaplarndan biri olan eserin tam ad Fussl-
hikem ve hussl-kilemdir. Fussl-hikem tamlamas yzk ka (yuvas),
gzbebei, eklem yeri, n di gibi manlara gelen fassn oulu fuss ile hikmetin
oulu olan hikem kelimelerinden meydana gelmitir. Hussul-kilem tamlamasn
ise kelimelerin/logoslarn hussiyetleri eklinde tercme etmek mmkndr. Bu
21Kl, bnl-Arab., s. 514.22Tahral, agm., s. 2823Semih Ceyhan, smail Ankarav ve Mesnev erhi (Yaynlanmam Doktora Tezi, Uluda
niversitesi SBE, 2005), s. 425.24Kl, age., s. 58; Kl, Ekberiyye, s.545.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
22/542
8
durumda eserin ad Trke olarak Hikmetlerin zleri/Yuvalar ve Kelimelerin
Hussiyetleri anlamna gelir.25
Fussul-Hikem, bn Arabnin 627de (1230) amda bulunduu srada nebevemirle kaleme ald bir eserdir. bn Arab, kendisinin eserin mellifi deil mtercimi
saylmas gerektiini zellikle ifade eder.26
Fussl-hikem, yirmi yedi peygamberin her birinin hikmetlerine izfeten
yirmi yedi blme ayrlmtr. Eserin zerine bina edildii anahtar terim kelime
(logos) yahut hakikat-i muhammediyye denilen kavramdr. Buna gre her
peygamberin btn bir kelimedir, fakat hepsinin sahip olduu hakikat mertebesi
farkldr. Hakikatlerin hakikati ve kll kelime ise Hz. Muhammedin hakikatidir; dier
btn mertebeler o kelimeden neet eder. Varlk sebeblerini ve bilgilerini ondan
alrlar.27 Ksacas eserin ana temasnn insn- kmil olduu sylenebilir.28 Eser,
Kurn- Kermin czn beyn eden bir medhiye ve ehl-i hakikat diliyle sylenmi
mensr bir nat- peygamberdir.29
Fussul-Hikem in en nemli zellii, bn Arabnin br eserlerinde dank,
biraz da rtl olarak anlatt vahdet-i vcd retisini bu eserde daha ak bir ekilde
ortaya koymas, bununla ilgili temel kavramlar tespit edip kendine zg terminoloji
gelitirmi olmasdr. yet, hadis, kelam ve tasavvuf gibi slm kaynaklarn yan sra
Yeni Eflatunculuk, Hristiyanlk, Gnostisizm, Btnlk (smiliye) ve hvnsSaf gibi
kaynaklara da dayanarak gelitirdii ve kendi damgasn vurarak retisine mal ettii bu
kavramlar ve terimler ondan sonra Arab, Acem ve Trk mutasavvflar ve sf irler
tarafndan srekli olarak tekrarlanm ve muhtevca zenginletirilmitir. bn Arab
25Kl, Fussl-Hikem, DA, C. XIII, stanbul: 1996, s. 231; Dilaver Grer, KlsiklerimizXII/Fussul-Hikem, Tasavvuflm ve Akademik Aratrma Dergisi, S.XIII, Ankara: 2004, s. 399.
26Kl, agm., s. 231.27Kl, Fussl-Hikem, s. 231.28Kl, agm., s. 230-231.29Mustafa Tahral, Fussul-Hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler,Ahmed Avni
Konuk, Fussl-Hikem Tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn (hzl.), C.I, stanbul: FAV, 1999, s.30.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
23/542
9
kendisine kadar gelen tasavvuf birikimi, kendi birikimi ile birletirmi ve ortaya
tasavvuf bir dnce sistemi karmtr.30
Hz. dem ile balayp Hz. Muhammed ile son bulan Fussul-Hikemdeblmlerin bir kronolojik sras olmad gibi -mesel s blm Sleyman
blmnden ncedir- belirli bir fikr btnl takip ettii sylenemez.31 Konular
dank bir ekilde iler. Bazen bir konuya genie yer ayrp, o konu hakknda nisbeten
uzun zahlara girerken, bzen de ok ksa bir ekilde konuya temas eder.32bn Arab, bu
durumun btn yazdklar iin geerli olduunu, eserlerini mahretli yazarlarn
slbuyla kaleme almadn, iml-y ilh ve ilk-y rabbn sonucu kendisine
ulaanlar geldikleri gibi kaydettiini dolaysyla edeb adan baz dzensizliklerin
grlmesinin tabi ve zaruri olduunu ileri srer.33
c. Fussul-Hikemin Tesiri
bn Arabnin dou ve batdaki tesirinde Fussun ayr bir pay vardr. Zir
Fuss, onun btn fikirlerinin bir zetidir.34
Fussul-Hikem, el-Fthtl-Mekkiyyedeki stlahlarn esaslarn kapsar ve
onlara bn Arabnin baka bir eserinde bulunamayan bilimsel titizlik ve fikr olgunluk
giydirir. bn Arabnin tasavvuf yolunda kendisini takip edenlere tesiri zellikleFussul-Hikemin stlahlarnda ortaya kmaktadr. ran ve Trk sf irlerinin
kalpleri, vahdet-i vcdun kapsaml anlamlar ve her eye hkim olan ve her eyin
kendisine dayand ilh sevgiyle comutur. Vahdet-i vcd mensbu ran ve Trk
irlerinin ifde ettii dncelerin hepsi z itibaryla, bn Arabnin Fussul-Hikem
kitabnda ifde ettii birtakm grleridir. bn Arabnin sistemi hem tasavvuf hem de
felsef bir sistemdir; o, bu sistemde dnme ve vecd melekelerini birletirmi, zevk ve
kefin hlleriyle akln hkmlerini uzlatrmaya almtr. Belki btn eserleri
30Uluda, age., s. 82; Grer, agm., s. 436.31Kl, agm., s. 23132Grer, agm., s. 423.33Kl, agm., s. 231.34Grer, agm., s. 439.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
24/542
10
arasnda sadece Fussul-hikem, bu iki yn bir araya getirdii ve bunlar vahdet-i
vcd sistemini desteklemek iin sonuna kadar kulland en kmil sretteki kitaptr.35
Hakknda lehte ve aleyhte birok eser yazlan Fussul-Hikem, ayn zamandahakknda en fazla fetva verilen kitap nvanna da sahiptir. Osman Yahya, Sehvnin
eserinden aleyhte 138 fetvnn knyesini naklederken, ktphanelerde ve deiik
eserlerde 33 lehte fetva bulmutur.36
Eserin Sadreddin Konev tarafndan yazlan ilk nshas, stanbul Trk ve slm
Eserleri Mzesinde bulunmaktadr (nr. 1933). 630 (1233) tarihli bu en eski nshann
zahriyesinde eserin, ktipliini yapan Konev tarafndan bn Arabye okunarak
mukabelesinin yapldn gsteren bir sem kayd yer almaktadr.37Fussun eyhin
(S. Konev) mbrek elleriyle istinsah ettii bir nshasn eyhin talebeleri tarafndan,
bn Arab muhiblerinden olan Sivas Beyi Kd Burhneddne gnderildii
bilinmektedir. Kad Burhneddne bugn elde bulunan bu nshann m yoksa
Konevnin istinsah ettii dier bir nshann m gnderildii belli deildir. Trk ve
slm Eserleri Mzesinde (nr. 1882) ve Sleymniye Ktphanesinde (Crullah
Efendi, nr. 986) bulunan nshalar da eserin bilinen en eski yazma nshalarndandr.38
lk defa Kahire ve stanbulda yaymlanan eserin tahkikli neri, Ebl-Al el-
Aff tarafndan yaplmtr. Bu yaymda Konev nshasna mrcaat edilmedii, metnin
Affnin tercihleri dorultusunda harekelendirilip, notlandrlmasndan tr ilim
evrelerince ihtiyatla kullanlmaktadr. Fussl-Hikem Farsa, Trke, Urduca, ve
ngilizceye tam metin olarak; Franszca, Almanca ve Rusaya ksmen tercme
edilmitir.39
d. Fusserh Gelenei
Fussul-hikemi bir erhin yardm olmadan anlamak neredeyse imknsz
grld iin bugne kadar yzden fazla erhi yaplmtr. Bunlarn ilki, bn Arabnin
35 Ebul-Al Affi, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar/et-Talikt al Fussil-Hikem, EkremDemirli, (trc), stanbul: z Yaynclk, 2000, s. 30-39.
36 Grer, agm., s 417.37 Kl, agm., s. 232.38Grer, agm., s. 400; Kl, agm., s. 232.39 Kl, agm., s. 232.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
25/542
11
talebesi smil b. Sevdekine ait olup sadece dris Fassnn akland bir erhtir.
Sadreddn Konevnin Kitbl-Fkk f esrr-i mstenidti hikemil-fuss adl eseri ise
(nr. M. Hocev, Tahran 1992) bir erh olmaktan ok eserin arka plann vermeye
alan ve Fussun anlalmasna katks byk olan teorik bir almadr. bn
Arabnin dier talebesi Afifddin et-Tilimsnnin eseri de Fussul-hikemin baz
yerlerine dlen haiyelerden ibarettir. Fahreddn Irknin Fussun manzum bir erhi
olduu sylenen mehr eseri, Lemetn, Konevden ald her Fuss dersinden
sonra odasnda ekildii murakabelerin ardndan inad edildii rivyet edilir. bn
Arabnin nde gelen talebeleri tarafndan yaplan bu almalar daha sonra yazlan
erhlere kaynaklk etmitir.40
Fussun ikinci nesil rihlerinden Cend, Kan ve Kaysererhleri ile ilgiliksa izahlar Kefl-Hicbn kaynaklar konusu ilenirken verilecektir.
Son devir Fuss erhleri iinde Seyyid Yakb Hn- Kagrnin Farsa
yazd Tavzhl-Beyn erhuFussl-hikem adl eseri (Kemir, 1287; Delhi, 1315) ve
Mahmd Mahmd el- Gurbn erhu Fussul-hikem (dmak, 1985) erhleri yer alr.
Bunlarn yan sra Abdlbk Mifthn, Mefthu Fussl-hikem (merake, 1997) adl
erhi erhler arasnda en ilgin olandr. erhte konular tamamen ebced hesab
tekniiyle ilenmitir ve rihin rgsndeki mahret dikkat ekicidir. Kitabn hemen ikapanda bu erhin maksadnn bir Fuss erhi olmad onun gnmze kadar
meskt geilmi ynnn tesbiti olduu vurgulanmaktadr.41
d.a. Fussul-Hikemin lkemizdeki Tercme ve erhleri
Bilindii kadaryla Fussul-hikemin Trkeye ilk tercmesi Yazcolu
Mehmedin el-Mnteh adl talikatn kardei Ahmed Bcnn genileterek
evirmesiyle gerekletirilmitir. (Sleymaniye Ktp., Kl Ali Paa, nr. 630). Eser,
Bahizde Abdrrahm-i Nakibend adl bir kii tarafndan esas metinden uzaklat
40 Kl, agm., s. 232.41 Grer, agm., s. 412.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
26/542
12
gerekesiyle, Lbb-i Mnteh-y Fuss ismiyle hlsa edilmitir (TSMK, Emnet
Hazinesi, nr. 1251).42
Molla Fenrnin talebesi Muhammed Kutbuddn znik (v. 855/1450),Fussul-Hikemle beraber bn Arabnin baz szlerini ve Konevnin baz eserlerini
erh etmitir. dris Bitlis (v. 926/1516) erhu Fussl-hikem adl Arapa erhinin tek
nshas Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 1437dedir. Bl Efend (960/1553),
erhu Fussul-Hikem (stanbul, 1309, 444 s.) klsik kelime/ibre aklamas tarznda
olan bu kymetli erhi, ihtiyatl erh olarak kabul edilir ve bilhassa Firavunun iman
konusunda dier erhlerden ayrlr. Bl Efendinin bu erhinden baka, Fussun baz
kapal yerlerinin zahlarn yaptMkiltl-Fuss adl bir eseri daha vardr. Mehr
mesnev rihi, smil Ankarav, bn Arabnin Nakul-Fuss isimli eserine MollaCmnin yazd farsa erhi Zbdetl-Fhs f Nakil-Fuss adyla hlasa olarak
tercme etmitir.43
Mehr Fuss rihlerinden biri olan Abdullah Bosnevnin Arapa ve Trke
iki erhi vardr. Tecelliyt arisn-Nuss adyla yapt Trke Fuss erhi ilm
muhitte ok tutulmu ve iki defa baslmtr (Bulak 1252; stanbul 1290). Sar
Abdullahn (1071/1661), Trke Fuss erhinin tek nshas Sleymaniye Ktp.,
Mihrih Sultan, nr. 233tedir. Karaba- Vel, Kifl-Esrradl erhini, Cmi Esrr- Fuss (Mazul-Fuss) adnda baka bir eserinde zetlemitir. Ahmet Avni Konukun
tercme ve erhi, Mustafa Tahral ve Seluk Eraydn tarafndan yeni harflere aktarlp
gerekli notlar, nsz, indeks ve lgateler de ilave edilerek neredilmitir. (Fussul-
Hikem Tercme ve erhi, I-IV, stanbul, 1987-1992). Nuri Genosmann Fussl-
hikem evirisi iddia edilenin tersine ok mulaktr.44
ftde Hz.lerinin talebesi olan Aziz Mahmud Hdy, eserlerinde zellikle
Vktnda yeri geldike bn Arabden bahsetmektedir. Kutup Osman diye bilinen
Atpazar Osman Fazl lh, KonevninMifthul-Gaybn erh etmi, yine Konevnin
Fatiha Tefsirine aklama ve ilveler yapm, bn Arabnin bir ktasn erh etmitir.
42 Kl, agm., s. 233; Ahmed Bcnn el-Mnteh isimli tercmesi zerine, MSBEye ba l olarakyksek lisans tezi hazrlanmtr: Aye Beyazit, Ahmed Bcnn Mnteh simli Fuss Tercmesi IndaTasavvuf Dncesi, 2008.
43 Tahral, agm., s.33-35 ; Grer, agm., s.409-412.44 Kl, agm., s. 234; Grer, agm., s. 409-412
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
27/542
13
Atpazar Osman Fazl lhnin halfesi ve mehrRhul-Beyn isimli tefsirin mellifi
olan smil Hakk Bursev eserlerinde yeri geldike bn Arab ve Konevden
bahsetmektedir. Abdulah Salh Uk, bn Arabnin Mevkun-Ncm adl eserini
erh etmi ve yine onun bir cmlesini aklayan Mifthul-Vcd adl bir risle
yazmtr. Ahmed Ziyeddin Gmhnevnin Tercme-i Cnibl-Garb f Halli
Mkiltibn Arabadl bir eseri vardr.45
ada Fuss mtercimlerinden olan Ekrem Demirlinin Fussul-Hikem
tercme ve erhi, felsef eviri ve yorumlaryla dikkat ekmektedir (bnl-Arab,
Fussul-Hikem, ev. Ekrem Demirli stanbul: Kabalc Yaynevi, 2006). Fasslar, konu
balklarna ayrlarak ilenmi ve her fassn sonunda nemli bilgilerin verildii dipnotlar
yer almtr. Eserde orijinal Fuss metninin tercmesinden sonra, Fussul-Hikem erhiismini tayan blmde, her bir fasla ilgili Cend, Cm, Kan ve Kayser gibi nemli
Fuss rihlerinin erhlerinden de yararlanlarak fasslarda ne kan konu ve
kavramlarla ilgili yorumlar yaplmaktadr. Hamza Kln sade bir Trke ile kaleme
alnan, Gnmz nsanna Fussul-Hikem (Hikmetlerin z) adyla yaymlanan eseri
ise, yazarnn ifadesiyle; lise talebelerinin bile rahata anlayabilecei iddisn
tamaktadr, (nsan Yaynlar, 2009). Kitapta asl metin ve yazarn yapm olduu ksa
aklamalar ve tanmlarn yazara m, yoksa Fuss metnine mi ait olup olmad
noktasnda bir takm glkler ortaya kmaktadr.
45 Tahral, agm., s.35.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
28/542
1414
BRNC BLM
NEV YAHYNIN HAYATI, ESERLER ve KEFL-HCB
MN VECHL-KTB ADLI ESER
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
29/542
15
I. NEV YAHYNIN HAYATI ve NEML BAZI ESERLER
A. HAYATI
Nev Yahy, XVI. yzyln ikinci yarsnda yetimi bilgin byk bir irdir.
Nev Yahy hakknda en ayrntl bilgiyi veren en salam kaynaklar, olu olmaktan
gurur duyduu iin Nevzde lakabn kullanan lim ve ir At (1588-1635)nin
ksaca ekyk Zeyli olarak sylenen Hadkatl-Hakyk f Tekmileti-ekyk adl
eseri ile Nevnin ele geebilen eserleridir.46
a. smi, doumu, ilesi ve yetimesi
Asl ad Yahy bin Pr Al bin Nash olup,
47
eserlerinde ve iirlerinde kullandNev mahlasyla48 marftur.49
Bata akyk olmak zere kaynaklarn ounlukla doum tarihini 940 (1533)50
olarak verdii Nev, Edirne yaknlarndaki51 Malkara isimli kasabada domutur.52
Atnin Sleymniyye meyihndan olduunu belirttii Pr Ali Efendi,53
Nev Yahynn babasdr. Pr Ali, Ankaradan Malkaraya gelip yerleen Hoca Keml
adnda zengin bir ztn olu olan Nash Halifenin oludur. Nash Halife, Doudan
46 Hasibe Mazolu, Nevnin Hayat ve Kiilii, JTS (TUBA) 28/I 2004; Franz Babinger, OsmanlTarih Yazarlar ve Eserleri,., Cokun ok (ev.), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, ?, s. 189.
47 At, Hadaik'l-hakaik fi tekmileti'-akaik, stanbul: 1268, s. 418-419; Ktib eleb, Fezleke,stanbul: Cerde-i Havdis Matbaas, 1287(1869), s. 120; Muhibb, Hlsatl-Eser, C. IV, Kahire: Matbaatl-Vehbiyye, 1111(1699), s. 474; Hayreddin ez-Zirikl, el-Alm: Kamusu Teracimi li-eheriricl ven-nis, C., IX,Beyrut: 1396(1976) s. 199; mer Rz Kehhle, Muceml-Mellifn, C. XIII, Beyrut:, s. 215.
48Mazolu, agm, s. 13749Ktip eleb, age, s. 120; Muhibb, age., s. 474; Zirikli, age., 199; Kehhle, age., s. 215.50At, age., s. 419; Zirikl, age., s.199; Kehhle, age., s. 215; Ktip eleb, age, s. 120; Muallim Nc,
Esm, stanbul: Mahmut Bey Matbaas, 1308, s. 328; Faik Reat, Eslf, emsettin Kutlu (haz.), stanbul: Tercman1001 Temel Eser, 1975, s. 155; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1954,s. 532.
51Ahd, Glen-i uar, Sleymn Solmaz (haz.), stanbul: AKM Bakanl Yay., 2005, s. 549.52
At, age, s. 419; Ktip eleb, age, s. 120; Ahd, age, s. 549; Faik Ret, age., s. 155; Uzunarl, age.,s. 532; Muallim Nc, age., s. 328; Mustafa bin Crullah Beyn, Tezkiret-ur, brhim Kutluk (haz.), Ankara:Trk Tarih Kurumu, 1997, s. 302; Knal-zade Hasan elebi, Tezkiret-uar, C. II, brahim Kutluk, (haz.),Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1981, s. 1008; k eleb, Meir-uar or Tezkere of k eleb, (G. M.Meredith-Owens), London: 1971, s. 140b; Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, C. II, stanbul: Matbaa-imire, 1333.
Nevnin Netiyic el-Fnn isimli eseri zerinde yksek lisans almas yapan mer Tolgayn da ifdeettii gibi Muhibb, Kehhle ve Zirikl doum tarihinde ittifk etmelerine ramen, kaynaklar hatal okuma sebebiyle
(Turada) doduunu belirtirler: ayrntl bilgi iin bkz: Nev Efendi, Netyic el-Fnn, mer Tolgay(haz.), stanbul: nsan Yaynlar, 1995, s. 36, 3 nolu dipnot.
53At, age, s. 419.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
30/542
16
gelip Rodoscuk kasabas yaknlarnda kazd bir maarada yaarken, Malkara kads
Karpuz Yahy Efendinin kzyla evlenen bir azzin kzndan birisiyle evlenmi ve o
kzdan Pr Ali domu, Pr Ali de Muhammediyye sahibi Yazc-zde Mehmed
Efendinin ahfadndan slih bir ztn kzyla evlenmi, ondan da ir Nev Yahya
dnyaya gelmitir. Nevnin babas Pr Ali, Malkarada zhir ilimleri tahsil ettikten
sonra, Halvet byklerinden eyh Byezd-i Rmye intisap etmitir. eyhin ok
yakn ve ilhamlarnn ktibi olmutur. Pr Ali, eyhinin lmnden sonra, brhim
Glen (1427-1533/1534)nin hretini duyunca hemen Msra gitmek istemi, bu
maksatla geldii stanbulda onunla karlamtr. eyh kendisine: Pr Ali Dede, bizi
bunda getiren, senin czibe-i mahabbetndr. diye hitp etmitir. Glen, bir mddet
stanbulda kaldktan sonra, Msra dnerken Pr Ali de onunla birlikte gitmek istemi,
fakat eyh, onun ricsn kabul etmeyerek ona, slaya dnmesini, iylinin mietini
temn etmesini sylemi ve bu arada Nevinin zuhrunu mjdelemitir. Bundan
sonra Pr Ali, Malkarada Turhan Bey Cmi-i erfine imam ve hatib, mekteb-i sbyna
muallim ve eitici olmu, 952 (1545) tarihinde, Nev on iki yanda iken veft etmitir.
Pr Ali, zhiri ve btn ilimlerde kudret sahibi olduu gibi ayn zamanda irdir.54
b. Tahsil Hayat ve Hocalar
Nev Yahy, Malkarada babas Pr Alinin gzetimi altnda tasavvuf birterbiye ile yetimi ve belli bir tahsil grmtr. Ancak Nev grd bu renim ile
yetinmeyip medrese tahsili yapmak iin 1550de 17 yanda stanbula gelmitir.55
Dvd Paa Medresesinde ahaveyn nvnyla mehr Karamn Ahmed Efendnin
Drl-ifdesinde itigal edip sonra Sahn mderrisi olan birderleri Mehmed Efendnin
medresesine geip ilmini artrmaya devam etmitir.56 Sahn- Semn mderrisi bulunan
Mehmed Efendnin Nev zerinde byk bir tesiri olduu ve bu mderrise talebelik
edenlerden ilerinde Nevden baka ir Bk, Sultan Murdn hocas Tct-Tevrih
adl nl tarihin yazar Sadeddn Efend, akyk- Numniyye tercmesine kendinotlarn da ilve eden Edirneli ir Mecd Efend, skpl kad ve ir Vlih Efend,
Remz-zde, Hsrev-zde, Muhyiddn Karamn, Cevr ve Cmc-zde gibi on drt
54Meserret Diriz, Nev, Trkoloji Dergisi, C. VII, Ankara: Ankara niv. Basmevi, 1977, s. 83.55Mazolu, agm., s. 138.56 Diriz, agm., s. 84; At, age, s. 419; Ktip eleb, age., s. 120; Thir Olgun, ir Nev ve Sriye
Kasidesi, stanbul: Aydnlk Basmevi, 1937, s. 3-4; Faik Ret, age., s. 155.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
31/542
17
irin topland medrese, Nev ile tam bir irler snf haline gelmi ve Bknin;
Kim grptr ki ola bahri habb ire nihn msra bu olay dile getiren bir mazmn
olmutur.57
1. Sarho Bl Efend
Tirede dnyaya gelen Sarho Bl Efendi, tasavvuf yoluna girmeden nce
zhiri ilimleri ikml ederek Kannnin hocas Hayreddin Efendiye mlzim olmutur.
Medrese ilimlerini tahsil ettikten sonra stanbula giderek Kepeneki Medresesinde
ders veren Bl Efend, daha sonra tasavvuf yoluna girmitir. Ancak eyhinden el
aldktan sonra da tedrisi brakmad, eyhinin arzusu zerine tasavvufla tedrisi birlikte
yrtt kaydedilmektedir. Rya tabirinde mhir olduu bildirilen Halvetiyyenin
Cemliyye kolunun stanbulda bulunan Ali Paa Zviyesi eyhi Ramazan Efendiden
sonra ird postuna halifesi Sarho Bl Efendi gemitir. bn Arabnin Fussuna bir
erh yazd bildirilen Bl Efendiye Sarho lakabnn verilmesi, iki itii iin deil,
ak ve tevhid arabyla mest olduu iindir. Hi evlenmeden bu dnyadan gt ve
eyhi gibi rya tabirinde kinci Yusuf denilecek kadar mahir olduu belirtilmektedir.
Sarho Bl Efendi, erbb- dnya ile beraber olmak istemez, yaplan davetleri ho bir
lisanla geri evirirdi. Emir ve vezirlerden uzak durur asla hediye ve sadaka kabul
etmezdi. Veftnda Llelideki Altuncuzde Tekkesi hazresine defnedildi. iirlerindeCevher mahlasn kullanan Bl Efendinin divn yoktur. k elebi ve Knalzde
Hasan elebi tezkireleriyle l Mustafa Efendinin Knhl-ahbrnda kendisine
olduka geni yer verilmesinden devrinde byk bir hrete sahip olduu
anlalmaktadr.58
2. Kurd Mehmed Efend
tibli olup melm-mereb bir zattr. Emr Efendi diye hret bulmu,
Nureddin-zde eyh Muslihuddn Efendnin feyzine mazhar olmutur. HseyinVassafa gre, kendisi Hamzaviyyl-mereb olup, o zaman Hamzavlere kar
57 Abdlkadir Karahan, Nev, slam Ansiklopedisi, C. IX, stanbul: MEB, 1964, s. 224; Mazolu,agm., s. 138; At, age., s. 419; Kitp eleb, age.s. 120; Olgun, age., s. 4; Muhibbi, age., 474-475; Faik Re at, age.,s. 155.
58Ayrntl bilgi iin bkz: ngren, age., s. 46-47; Knalzde Hasan elebi, age., s. 271-274; k elebi,age., vr. 69a-69b; Nihat Azamat, Bl Efendi, Sarho, stanbul: DA, C. V, 1992, s. 20.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
32/542
18
hkmetin yttt idam siyaseti sebebiyle Hamzav oluunu gizlemek iin dier
Hamzav ricli gibi Nureddn-zde Hazretlerine halife olmutur.59
3.
eyh abn Efend
Kaynaklarda kendisi hakknda pek bilgiye rastlanlamayan abn Efend
hakknda malumat ksmen de olsa Atde yer almaktadr. Atnin verdii bilgilere
gre abn Efend, Kastamonuda dnyaya gelmitir. Halvetiyye tarikatna mensp
Kastomonulu abn Efendinin hizmetlerinde bulunmu, 970 (1563) senesinde
stanbula gemi ve burada Nakibendiyyeden Hakm Efend ile tanmtr. Hakm
Efendinin nazarnda abn Efendi, keml derecelerine vsl olan, tafslden icmle ve
tasrhten irete ykselen bir hle sahiptir. Hilfetini alan eyh abn, Mudurnuya
giderek uzun bir sre orada ikmet etmitir. II. Sultan Selm dneminde pdih
hocal yapan Atullh Efendinin sevki ile stanbula davet edilmi ve stanbulda
Darphane yaknlarndaki avu tekkesinde eyhlik makamna oturmutur. Daha sonra
Emir Buhr zviyesinde mridlik yapan eyh Cell Kavaklnn veftn tkiben onun
yerine gemitir. eyhlik vazifesini srdrrken 14 Rebilevvel 1002 aramba gn
vefat eden eyh abn, eyh Vef camiinin haziresinde medfndur. At, III.
Muradn, zaman zaman abn Efendinin bulunduu dergah ziyret ettiini ve onun
dusn aldn yazar. At, babas Nev Yahynn, eyhinin lm zerine yazd veIII. Murada gnderdii farsa iiri nakleder.60 Ayn iir, Nevnin Divnnda eyh
Vef Cmii haziresinde medfn eyh abn Efendi hakknda bal altnda
gemektedir.61 Olduka duygu ykl olan bu iirde Nev Yahynn abn Efendinin
lmnden tr olduka zgn olduu anlalmaktadr. iirden bir beyit:
Demest girye kun d-em-i hn-efn
Zaman, zamn- gamm ve girye-i firvnest62
59Ayrntl blgi in bkz: Osmanzde Hseyin Vassaf, Sefne-i Evliy, C. III, stanbul: Kitabevi, s. 344-345.60 At, age., s. 371-372.61Nev, Divan, s. 26-27.62 [ki gzm kan alarken alama deme! nk zaman, gam ve oka gzya dkme zamandr.]
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
33/542
19
c. Resm Hizmetleri
hizde Mehmed Efendiye byk sayg ve ballk gsteren Nev, hocasnn
Edirnedeki Byezid medresesine tayini zerine onunla beraber gitmi (962/1555)sonra (970/1563)de hocasnn Sleymniyye mderrisliine tayiniyle stanbula
dnm, hocas Mehmed Efendi yanndaki eitimini tamamlayarak mlzim olmutur.63
973 Ramazannda (1563) mlzemetini kayd eden Hmid Efendinin Kazaskerlii
zamannda, 20 ake ile Geliboluda Balbn Paa medresesinin mderrisi olmutur. 975
Zilkadesinde (1565) muallim-zde asrnda 25 ake ile Mesih Paa mderrisi 975
Ramazannda (1565) eyh Efendi himmetiyle 30 ake ile istanbulda h Kulu
medresesinde seccde-nin olup 982 hillinde (1572) Abdurrahman Efendi inyeti ile
40 ake ile Murad Paa mderrisliine tayin edilmitir. 998 (1580)de Cafer Aa, 991sonlarnda (1583) Edirnekapsnda ve dhil derecesinde olan MihrMh Sultn
Medresesine tayin edilmi,64 1585de evlenmitir.65 1587de (995) Sahn- Semndan
narl mderrisliine ykselmi ve bu vazfede uzun zaman kalmtr.66
1590 tarihinde (26 Reblevvel-998) Badat kadlna tayini kan Nev
Yahy, bu tayinden hi memnun olmamtr. Aty babasnn, kadlkta yanl bir
hkm verilebilecei korkusu dolaysyla gitmek istemediini, hatta zntsnden
aladn yazar. Nev Yahy, Badada gitmek zere yol hazrlklaryla urarken, 8Rebilhirde Padiah III. Murad tarafndan byk ehzdesi Mustafann hocalna
tayin edilir. Nevnin bu tayine ok sevindii ve yere kapanarak kr secdesi ettii
Zeylde yazldr.67 Nev Yahy, Badat kadlndan ehzde hocalna tayinini
byk bir memnuniyetle karlamtr. Nev Yahy, bu hdiseyi Kefl-Hicbda yle
anlatr:
Ol zamnda, ol Sultn- Gz nvndan nice mbeer oldum ise, bu fakr
vaktki, takdr-i hkm-i Kadr ile Badad gazs ile takld olunup megale-i seferde
63Nejat Seferciolu, Nev, DA, C. XXXIII, stanbul: 2007, s. 52; At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84;Mazolu, agm., s. 138.
64At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84; Karahan, agm., s. 224; Ktip eleb, age., s. 120; Faik Reat, age.,s. 156.
65Diriz, agm., s. 84; Seferciolu, agm., s. 52.66 At, age., s. 419; Diriz, agm., s. 84; Ktip eleb, Fezleke, Karahan, agm., s. 224; Mehmed Cell,
Osmanl Edebiyat Numneleri, stanbul: Der-sadet, 1312, s. 592.67At, age., s. 419; Mazolu, agm., s. 138;
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
34/542
20
iken, meer ceyb-i cme-i gaybden cilve-ger olcak sret-i nimet-i m-hazar ve rmi
ki, yanlBadadtan dner dey tekz-y istidd- kadm, beni rh- sedda ird
edip, hssn- dergh- izzet ve mehrim-i srdk- sadetten, ol mecma-i mekrim-i
ins melek, mukarreb-i hazret-i saltanat, Zeyrek A vestat ile ki, bu erh-i erfin
kalemden terauhuna akreb ve d ve illet-i hiredir, talm-i ebn-i pdih ile terf
klndm.68
Bu mhim hdise zerine sonradan olu Atye hocalk da yapm olan o asrn
irlerinden Ah-zde Abdlhalm, u kta ile kendisini tebrik etmitir:69
Zt- li-nn Badada lyk grmedi
G edenler bu peym bende v zddan
Rehber olup avn-i Hak tebdl olundu mansbn
Ho demilerdir bunu yanl dner Badaddan70
Ah-zde yazd kta ile (yanl hesap, Badaddan dner) meseline telmhte
bulunmutur.71 Nev, ehzde Mustafay okutmaya baladktan sonra, yalar msid
olduka, Byezid, Osman ve Abdullah isimli ehzdeler de dersine gnderilmitir.72
Nev, be sene bu hizmette kalm, bylelikle Pdihn yakn dostlar arasndabulunmak erefine ererek daima izzet ve itibr grmtr.73
Nevnin geni bilgisi ve iyi retimi ocuklar honut ettii gibi ara sra III.
Murad da derslerinde bulunmu, Nevden o da istifde etmitir. Bu istifde sadece
derslerle snrl kalmam, Pdih szl ve yazl sullerde bulunarak, ald cevablarla
mkillerini zmeye almtr.74 Nev gibi kendisi de ir olan III. Muradn
Murd mahlas ile, daha ok din ve tasavvuf vdisinde yazd iirlerinde, cokunluk
ve heyecann yansra gcn geni bilgiden, arza ve lisna hkimiyetten alan bir hava
68Nev Yahy, Kefl-Hicb Min Vechil-Kitb, Kprl Ktp, Fazl Ahmed Paa, nr. 715, vr. 3a-3b.69Diriz, agm., s. 84.70At, age., s. 42071Olgun, age., s. 5.72Diriz, age., s. 85; At, age., s. 420; Olgun, age., s. 5.73Faik Reat, age., s. 156.74Olgun, age., 5.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
35/542
21
hakimdir. yet ve hdisler, Arapa ve Farsa beyitlerle mlemm iirleri ihtiv eden
divnnda daha ok gazel bulunan Padiah III. Murad ile Nev zaman zaman karlkl
iirler yazp birbirlerine gndermilerdir.75
lim, muallim ve mdebbir bir ir olan Nev, III. Muradn tevecchn
kazanm, devlet ilerinde bile mahrem olacak kadar kendisiyle istirede bulunmutur.
Ferhat Paann, Sadrazam; Caala-zde Sinan Paann, am Beylerbeyi, Bostan-
zdenin, Kazasker; Sunullah Efendnin, eyhlislam ve Remz-zdenin Bursa kads
oluunda onun birinci derece tesri olmutur. Bayram gnlerinde Osmnl kanunlar
gereince pdihlarn etei plrken, pdihlar ehzde hocalarna kar ayaa
kalkmazlard. Ancak Nev, Padiah zerindeki tesiri dolaysyla, bu knnu bile
deitirmi ve Padiahn kendisi iin ayaa kalkmasn temin etmitir. Bununla beraberNev, Pdihla aralarnda geenleri kimseye sylememi ve onu vnme vesilesi
yapmamtr.76
1595te III. Murad lnce olu ehzde Mehmed (III. Mehmed) pdih olarak
tahta km, tahta kar kmaz Nevnin okuttuu ehzdelerin de iinde bulunduu
bir ksm yetikin, ou ocuk olan on dokuz erkek karde ehzdeyi, Osmnl
kanunlar gerei bodurarak ldrtmt.77 Bu ac olaya son derece zlen Nev, III.
Murad ve ehzdeleri iin yazd terkib-i bend biimindeki mersiyesinde nkitakdr-i ezel knn-i Osmn budur dizesiyle tesell bulmaya alarak acsn iine
gmmtr.78 Yeni Pdih Nev Efendyi honut etmek iin btn maa ve tayint
ibk edildikten baka kendisine kazaskerlik derecesiyle tekdlk eklenmesini ve
nbette on mlzim verilmesini fermn etmiti. Buna ilveten Nev Yahy Efendiye
ayn yl iinde kayn pederi olan Ninc Mehmed Beyin medresesi de elli ake ile
verilmitir.79
75Osmanl Ansiklopedisi, C. III, stanbul: z yaynclk, 1996; Diriz, agm., s. 85.76At, age., s. 420; Ktip eleb, age., s. 121; Diriz, agm., s. 85.77Mazolu, agm., s. 139; Diriz, agm., s. 85; Uzunarl, age., s. 532; At, age., s. 421;78Mazolu, agm., s. 139.79Mazolu, agm., s. 139; Diriz, agm., s. 85; At, age., s. 420; Ktip eleb, age., s. 121; Uzunarl,
age., s. 532-533; Olgun, age., 6.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
36/542
22
d. Vefat
Nevnin saray hocal Sultan III. Mehmed zamannda da devam etmitir.80
Nevnin hayatnn son drt yl bu ekilde gemi, 1007 zilkadesinin sonundaaramba gn (24 Haziran 1599) ikindi ezn vakti 67 yanda dnyaya gzlerini
yummutur. Ertesi gn namaz Arab-zde Abdrrauf Efendi tarafndan Ftih Cmiinde
limlerin ve slihlerin bulunduu kalabalk bir cematle kldrldktan sonra cenzesi
Vef Cmii haziresinde intisb ettii son eyhi olan eyh aban Efendinin yanna
gmlmtr.81 Mezar banda telkini, Vef Tekkesi eyhi Abdllatif Efendi verdi.82
Nevnin lm tarihi olan 1007 temeten-Nev tamlamasyla ifde edilmitir.83
lm iin Manastrl Kef:
Yerin cennt ola Nev Efendi
msran, Badadl Vahdet de:
Adem glzrn cy itdi Nev
msran tarih drmtr.84 Nevnin ir olu At, bu msradaki (adem) kelimesini
beenmeyerek, onu (cinn) kelimesine tebdl etmitir:
Cinn glzrn cy etti Nev85
f. Edebahsiyeti
16. asr, Klasik Trk Edebiyatnn altn devridir. nk Trklerin slm kltr
ierisinde ran Edebiyatn rnek alarak balattklar bu edebiyat, bu asrda, Fuzul (.
1555/1556) ve Bk (1526-1600) gibi kendi iinden byk stadlarn yetitirmeye
balam, bylece, orijinal eklini alm ve rdn isbat etmitir. Artk irler,
kendilerini rndan aa grmyorlar, aksine, onlara stnlk iddiasnda
80Tolgay, age., s. 26.81Diriz, agm., s. 85; Mazolu, agm., s. 139; At, age., s. 421.82Tolgay, age., s. 26.83Mazolu, agm., s. 139.84Diriz, agm., s. 86; At, age., s. 421.85Diriz, agm., s. 85-86; At, age., s. 121; Olgun, age., s. 7.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
37/542
23
bulunuyorlard.86 Asrlardan beri byk Acem irlerini taklid ve temsile alan
irlerimiz, bu devirde byk bir baar gstererek henk ve ed itibrile Acem
rneklerinden aa kalmayan eserler meydana getirdiler.87 te byle bir devrin
yetitirdii birinci plnda gelen irlerden biri de Nevdir.88
Kaynaklarda asrnn allme ve res-uars saylan89 Nev, tezkirelerde;
bir ir-i mhir,90 ilim ve fazlet ile nmdar iir ve marifet ile hret,91 lim-i
muhakkik fzl edb-i ir-i mehr,92 dervi-hilkat dem sret ehl-i irfn pesend-i
merdm-i cihn, slb- kasidde fseh-y mtekaddimn gibi keml ile mkemmel
tarz- mesnevde hiky-y latfle yrndan fik, gazelde man-i nazm edsna
mutbk93 gibi veciz ifdelerle nitelendirilmitir. Meserret Diriz, Nev Yahynn iir
ve ilimlerdeki stnln u szlerle dile getirir:
Devrinin btn ilimlerinde eriilmez bir selhiyet sahibidir, iirden holanan
veya ir olan kimselerin elinde hibir mecmas ve sefnesi bulunmaz ki onun inci gibi
szleri ve nefis beyitleri bunlarn iinde olmasn. Nev, gzel manalar en iyi bir ed
ile beyn etmi, ince man ile latf ifdeyi ekerin stte erimesi gibi birbiriyle imtiz
ettirmitir.94 Dirize gre Nev de iirdeki kendi stnlne knidir, szleri
cevherdir, elmastr, incidir:95
Bahr-i letfet ire gher grmek istesen
Nev szn dinle kelm- edbi gr.
86Diriz, agm., s. 83-84.87
Mehmed Fuad Kprl, Eski irlerimiz Divan Edebiyat Antolojisi, stanbul: Muallim AhmetHalit Kitaphanesi, 1931, s. 131.88Diriz, agm., s. 83.89Bursal Mehmet Tahir, age., s. 437.90Ktip eleb, age., s. 121.91es-Seyyid Rz, Tezkiret-i Rz, stanbul: Dersadet, 1316, s. 96.92Muhibb, age., s. 474.93Ahd, age., s. 549.94Diriz, agm., s. 92.95Diriz, agm., s. 92.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
38/542
24
Nevnin u beyti de iirden anlayan, ire deer veren kimselerin azl veya
hi yokluu zerine a hedef tutan genel bir ikyeti ve buna karlk irin kendine
olan gvenini ifde eder:96
Nev kan zamnede bir ehl-i itibr
Olsa acep mi szlerimiz itibrsz
Nev kymetli bir lim ve muktedir bir mn olduu kadar, sde tasannusuz ak
iirleri ile byk bir ir olarak tannmtr.97iirlerinde Trke kelimelerden redifleri
pek ok kullanmas kafiyelerde Trke kelimelerden yararlanmas, deyimlere
kalplam szlere, konuma slbuna iirlerinde yer vermesi, onun Osmanlca iirde
Trkeyi ilemek isteyen bir ir olduunu gstermektedir. Nevnin:
Neviy nazm ire cd eyledin bir tarz- hs
Rmu kurtardun Acem erna takldden
beytinde kendisine zg iir tarzyla irlerimizi rn iirini taklidden kurtardn
sylemesi hner gstermek iin tasannua zenen irlerimize kar bir tepki ve
uyardr.98 Bu ifde kuru bir vnme ve meydan okumaya deil ann mill, mahall,
blgesel, kiisel vb. eitli uslup ve tarzlarn varlna dayanmaktadr.99
Nev tabilii brakarak tasannua denleri beenmez, kendi iirinin sde
oluuyla iftihr eder.100 Arkada Bknin nazmdaki tavrna karn Nev sanattan
ziyde sdelii semitir. Bundan dolay Bki kadar hret olamamtr.101 Bunun
sebebi iki irin kiilikleri arasndaki farktan ileri gelmektedir. Bki dnyaya bal olan,
gsterii, elenmeyi seven bulunduu meclisi nkteleriyle enlendiren neeli bir irdir.
Szn esirgemeyen, insan krabilen bir yan da vardr. Bki bulunduu ile yetinmeyip
ykselme hrs olan ihtirasl bir kiidir. Nev ise gsteriten holanmayan, dervie ve
96Harun Tolasa, Divn irlerinin Kendi iirleri zerine Dnce ve Deerlendirmeleri Trk Dili veEdebiyat Aratrmalar Dergisi, I, zmir: 1982, s. 42.
97Kprl, age., s. 135.98Mazolu, agm., 151.99Tolasa, agm., s. 30.100Diriz, agm., s. 93.101Olgun, age., s. 7.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
39/542
25
rinte yaamay seven, herkesin kolayca yaklaabilecei yumuak bir insandr. Bkinin
Nevden daha ok tannm olmasnda kiilikleri arasndaki farkn byk olmas gibi
Nevnin Kanun SultanSleyman kadar her bakmdan mkemmel bir padiahn
koruyuculuu ansna sahip olmamasndan ileri gelmektedir. Nev bu ansa sahip
olamadn u beyitle ifde etmitir:
ir-i Bkyi salardm cra gibi ayaa
Bauma tosa benim de mihr-i devlet subh-dem102
At, babas Nevnin iirde sdelikten yana olduunu babasna it beyti vererek
bu hussa dikkatleri ekmitir:103
Bu sade nazm ehl-i sanayi beenmese
Nev ne gam bizim szmz knedir.
Ancak Nevnin bu szleri, onun hi sanat yapmad mnsnda alnmamaldr.
nk bu beyitte bile o, knedir sznn ift mansndan istifde ederek tevriye
sanat yapmtr. Nev sanatn deil, tasannuun aleyhinedir. Sdelii sevmektedir.
Onun iirleri arasnda her cins edeb sanat vardr.104 Mesel u beyit hsn-i tall
sanatna gzel bir rnektir:105
rzunda kararan hl del ey gl-i ter
Dokunup nu- basarum kald eser106
Nev her eyden nce bir gnl adamdr, ak adamdr. Ona gre hi kimse
akn ne olduunu bilmez. Halbuki o gnlde bir ibdettir:107
Kimseler k neydn bilmez
102Mazolu, agm., s. 163.103At, age., s. 421.104Diriz, agm., 93-94.105 Diriz, agm., s. 94.106 Ey tze gl! Yananda kararan ey, ben deildir. ona gzmn dokunmu, onun izi kalmtr.
Beytin anlam Dirizn ad geen makalesinden alnmtr, s. 94.107Diriz, agm., s. 95.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
40/542
26
Nevy dilde bir ibdettir.108
Diriz, eski tezkirecilerin bir ksmnn, Bk kasdede ne ise, Nev gazelde
odur, dediklerini ve her birinin kendi alannda esiz olduunu sylediklerini belirtir.109
Bununla beraber Nevnin Bk ile mn ynnden ayn slba sahip oldu unu ancak
Bk ile hem-ayar kabul edilemeyeceini dnenler de vardr.110 Hakikatte bu sade ve
klfetsiz yazan, ok duygulu ve samimi ir, Bk mektebinin dnda, ayr bir ekoln
mensubudur.111
Nev, nazar ve amel olarak byk bir mutasavvftr. Tasavvuf ve nevesi, onun
birok iirinde, dnce, duygu ve heyecan eklinde dile gelmitir.112iirlerinin konusu
tasavvuf, madd ak, sevgi ve rintliktir. Rindne ve dervine ifdelerinde hayatnn
deneyimlerinden gelen hkimne szlere ok yer verir.113
Terk-i vcd idenlere nr-hd olur nasb
Sret-i cna Neviy zulmet-i ten hicb olur114
Zhide mihrb- mescid rife ebr-y yr
Cilve-gerdir pertev-i nr- Hud her geden 115
Nev, sammi, kne, sde ve gzel iirleriyle, muasrlarndan itibren klsik
edebiytmzn yetitirdii birok ir zerinde tesr icr etmitir.116 Mesel Nefnin:
Tt-i mucize gyem ne disem lf degl
108 [Akn ne olduunu kimse bilmez, Nevye gre gnlde bir ibdettir.]109Diriz, agm., s. 98.110Bursal Mehmed Thir, age., s. 437; Muallim Nc, age., s. 267.111Diriz, agm., s. 98.112Diriz, agm., s. 95.113Mazolu, agm., s.148.114 Varlndan geenlere mhede nru nasip olur, Nevnin cn sretini grmesine tenin karanl
perde olur. Beyit, Mertol Tulum ve Ali Tanyerinin hazrlad, Nevnin Divan isimli eserinde gemektedir, bk.Nev, Divan, Mertol Tulum-Ali Tanyeri (haz.), stanbul: EF Yay., 1977, s. 269.
115 [Zhide gre mihrab, yrin kadr rifin gznde. Cilve eden Hakkn nrudur, her kede.], Mazolu,agm., s. 148.
116Diriz, agm., s. 96-97.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
41/542
27
erh ile syleemem yinesi sf degl
matlayla balyan gazeli Nevnin;
Lli lebne rh disem lf degldr
ir sz b-rh ola insf degldr
matlal gazelin kfiye ve havasn tamaktadr.
Nedmin:
Ll-i yr aznda amm v-pesin olmu nefes
k- bmr grdm cn virb cn almada
beytindeki tasavvur, Nevnin:
Harc iderler nakd-i cn ll-i cnn almada
Hastalar kyinde yrun cn virb cn almada
beytindeki ifdesine ok benzemektedir.117
g. Tasavvufahsiyeti
Nevnin tasavvuf vdisindeki ilk hocas ve eyhi, babas Pr Ali Efendidir.118
Pr Ali Efendi daha nce ifde edildii gibi ehl-i tasavvuf olup nce Halvet
meyihndan eyh Byezid-i Rmye onun lmnden sonra brhim Glenye
intisb etmiti. Halveteyhi olan babas Nevyi kklnden beri din ve tasavvuf
terbiyesi ile bytmtr.119 Pr Ali, olu Nevye daha on yan bitirdii bir srada
zikr telkin etmi ve tasavvufun karmak meselelerini ve sfiyye tifesinin srlarn
gzel bir slupla anlatmtr.120
117Diriz, agm., s. 97.118Diriz, agm., s. 86.119Mazolu, agm., s. 140.120Diriz, agm., s. 84.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
42/542
28
Nev, babasndan ve babasnn evresinden edindii tasavvuf bilgilerini ileri
yalarnda da derinletirerek tasavvuf alannda kemle ermitir.121 Babasnn lmnden
sonra, mderrislik yaparken bir yandan da devrinin mutasavvflarndan daha nce Nev
Yahynn hocalar ksmnda isimleri geen Sarho Bl Efendiye intisab etmi,
ardndan Kurd Mehmed Efendiye mrid olmu, daha sonra da eyh aban Efendden
feyz almtr.122 Tasavvufta slk dbn ve ilh ak anlattHasb-i Hlmesnevsini
Sarho Bl Efendnin ireti zerine kaleme almtur. Sre-i Mlk Tefsirihiyesinde
eyh Kurd Efendinin himmetinden yararlanmtr. alma konumuzu oluturan
Kefl-Hicb ismindeki, bn Arabnin Fussul-Hikem eserinin evirisini ve erhini
yazarken de eyh aban Efendden himmet grmtr.123
Nev tasavvufa kar duyduu bu yakn ilgiye ramen herhangi bir tarikatntemsilcisi olmamtr. O btn hayatn mderrislikle geirmi olan bilgin bir hocadr.
lmi ve erdemi ile tannan Nev gsteriten uzak, dervie yaamay seven rind edl bir
irdir.124 III. Sultan Murad zerindeki nfzuna ramen bir an tevzuu brakmamtr.
Padiahtan baka hi kimseden bir ey kabl etmemitir. Mesel padiahla yapt uzun
yazmalar ve mnzaralar sonunda, Sinan Paay azl ettirerek, yerine sadrazamla
Ferhat Paann getirilmesini salamas zerine, bunu duyan Paann, o gece kendisine
verilmek zere yirmi bin dirhem gndermesi karlnda Nev, o paralar reddederek
ide etmi ve Paaya u haberi gndermitir: Bu hakr, zayf bir sere gibi boaz
dardr. Kartallarn av olacak lokmalara heves ederse, hudutsuz derde urar. Onun iin
lutf etsinler, gnlmzn hlini deitirerek, huzurumuzu uurmay rev grmesinler.
Ald gerek tasavvuf terbiyesiyle, dnya ihtiraslarndan uzak durmu, dnyann
malna, mlkne, servet ve debdebesine itibr etmemitir.125 Olgun alak gnll, iyilik
sever ve cmerttir. Emekliliinde eline olduka iyi para getii hlde ldnde hi
paras kmam, cenze masraf padiah tarafndan karlanmtr.126
121Mazolu, agm., s. 140.122Seferciolu, agm., s. 52.123Mazolu, agm., s. 140.124Mazolu, agm., s. 140.125Diriz, agm., s. 86.126Mazolu, agm., s. 140.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
43/542
29
B. NEML BAZI ESERLER
Kaynaklar bata Atnin Zeyl-i akiki olmak zere Nev Yahynn tefsir,
akid, fkh, kelm, mantk ve tasavvuf gibi mevzularda, otuzun zerinde eser kalemealdn yazarlarsa da, bugn bunlardan ancak bir ksm elimize gemitir.127 Burada
Nevye ait manzum ve mensur olan eserlerden sadece bazlarna deinilecektir. Onun
eserleri arasnda en muazzam saylan128 ve bizim de tezimizin konusunu tekil eden
Kefl-Hicbmin vechil-Kitb isimli eseri ise ayrntl bir ekilde incelencektir.
1. Manzum eserleria. Divan:
stanbul ktphnelerinde bulunan baz nshalar (Nuruosmaniye Ktp., nr.
4957; Sleymniye Ktp., Lala smil, nr. 447; Divan Edebiyat Mzesi, nr. 157;
Topkap Saray Mzesi Ktp., Revan Kk, nr. 780, 1966; Ktp., TY, nr. 1532, 9812,
bnlemin, nr. 2606) ve Abdullah ztemiz Hactahirolu nshas ile stanbul
ktphanelerindeki iir mecmualarnda Nevye ait iirler karlatrlarak Mertol
Tulum ve M. Ali Tanyeri tarafndan tenkitli metni yaynlanmtr. Nev divnyla ilgili
drt lisans, yksek lisans ve doktora tezi yaplmtr. Bir dibce sonra kasde,
terc-i bend, murabba, tahmis, tesdis, gazel ve ktalarn yer alan Divnda zellikleehzde Mehmedin snnet dn mnsebetiyle yazlan Sriyye kasdesi hret
bulmutur. Ancak Nevnin asl hreti ve baars gazellerindedir.129Divanndan
birka rnek:
Ben gfil idim gizli ayn hep sen imisin
Cnlarda v dillerde nihn hep sen imisin
Senden bu cihn ire nin ister idim ben
127At, age., s. 421; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199. ; Diriz, agm., s. 86.128 Muallim Nc, age., s. 329.129Seferciolu, agm., s. 53; At, age., s. 421; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199.; Ktip eleb,
age., C. II, s. 670; Karahan, agm., s. 215;
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
44/542
30
hir bunu bildim ki cihn hep sen imisin130
Moll Cmnin Der sne-i t nihn bde v men gfil msra ile balayan bu
mehr ktas, tercmede aslndan aa kalr deildir, hatta daha stndr.131
Bir bakarnek:
Akm yazmak istesem noktas bir kitb olur
evkimi sylesem eer zerresi fitb olur
Ayn- hakkate eren gayr sivy terk eder
Gz aklara cihn mahz- hayl hb olur
Bdiye-i mahabbete slik-i dr-bn gerek
Kim nazar eyleyince hep su grnen serb olur
hid-i manyi grr rif olan hicbsz
Kim rh ayna onun yineden nikb olur
Terk-i vcd edenlere nr- hd olur nasib
Sret-i cna Nevy zulmet-i ten hicb olur132
b. Tercme-i Hads-i Erban:Eldeki tek yazma nshas skdar Hac Selim Aa ktphsinde bulunan
(Kemanke, nr. 50) eserde mellifin ehil olmasa da erban hafz olma arzusu tad
belirtilmektedir. Nevnin Geliboluda Mesih Paa mderrisi iken 977 (1569) kaleme
ald krk hads tercmesidir. Tercmesi yaplan eserin bir ksm, Cmden bir ksm
130 Nev, Divan, s. 583.131Abdurrahman Cm, Nefehtl-ns/Evliy Menkbeleri, Lmi eleb (trc ve erh), Sleyman Uluda-
Mustafa Kara, stanbul: Marifet Yaynlar, 2001, s. 34.132Nev, Divan, s. 268-269.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
45/542
31
da o zamann yaygn hadislerinden alnmtr. Eser zerinde iki yksek lisans tezi
hazrlanmtr.133
c. Hasb-i Hl:Nshalar ndir ve konusu tasavvuf olan bu kk mesnev, sekiz yz beyitten
fazladr. Sarho Bl Efendinin iretiyle yazlan ve III. Murda takdim edilen eserde
tasavvufun belli bal esaslar otuz alt balk altnda anlatlmtr. Eser zerine bir
yksek lisans tezi hazrlanmtr. Nshalar ndir olan eserin ktphnelerde bulunan
baz nshalar unlardr: Ktp., TY, nr. 2992; TSMK, Revan Kk, nr. 818; Millet
Ktp., Ali Emr Efendi.134
2. Mensr eserleria. Netyicl-Fnn ve mehsinl-mtnNev Yahynn hemen her ktphnede nshalarna rastlanlan (nshalardan
bazlar: Ktp., TY, nr. 3805,4329, 4330; TSMK Revan Kk, nr. 1077;
Sleymaniye Ktp., Serez, nr. 3825/I; Hac Selim Aa Ktp., Kemanke Emr Hoca, nr.
535) bu mensr eseri, on iki fen ve eitli ilim dallar hakknda deerli bilgiler veren
oka okunmu ansiklopedik bir kitaptr. III. Murda ithaf edilen eserin giriinde
mellif, ilim ve fenlere olan ar ballndan sz etmektedir. Eser, mer Tolgay
tarafndan yaymlanmtr.135
b. Nev-y uk:
Nevnin, hacim olarak kk fakat nemli olan bu eseri Sinan Paann
Tazarru- nme slbunda yazlmtr. Mnacatlarla balayp mnacatlarla biten eser
Nevnin dier mensr eserlerinde olduu gibi usta bir mni olduunu gsterir. Eser
zerine bir yksek lisans tezi hazrlanmtr.
136
133 Karahan, agm., s. 215; Seferciolu, agm., s. 53; Diriz, agm., s. 89.134 Diriz, agm., s. 87; Seferciolu, agm., s. 53;.135 At, age., s. 420; Muhibb, age., s. 475; Zirikl, age., s. 199; Diriz, agm., s. 90; mer Tolgay, limlerin
z/Netyic el-Fnn, stanbul:nsan yay. , 1995, s. 57; Seferciolu, agm., s. 53.136At, age., s. 420; Muhibb, age., s. 475; Ktip elebi, Fezleke, s. 122; Diriz, agm., s. 90; Seferciolu,
agm., s. 54.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
46/542
32
c. Sinan Paaya MektupDnemin sadrazamlarndan Sinan Paaya yazlan mektup bu konudaki en gzel
rneklerden biridir. Atnin eserinde yer verdii mektup, Sinan Paann, ir ehl-iilim olmaz sz zerine yazlmtr. Nev, zellikle belagt ve feshatte sekin olan
kiilerin byle eyler sylemeyeceini belirterek, iirin tarih, ilm ve er bir
savunmasn yapar. Eser zerine Tunca Kortantamer tarafndan Nev Efendinin
Sadrazam Sinan Paaya ders veren bir mektubu ismiyle mektubun metninin de yer
ald bir makale hazrlanmtr.137
II. KEFL-HCB MN VECHL-KTAB ADLI ESER
Nev Yahynn Kefl-Hicb min vechil-Kitb isimli eseri, Trke bir
Fussul-Hikem erhidir. Her ne kadar kaynaklar, Abdullah Bosnevnin Tecelliyt
arisin-nuss adyla yapt erh iin, ilk erh olma zellii kaydn koyarlarsa da
aada da belirtilecei zere Kefl-Hicbn yazl tarihi, Abdullah Bosnevnin
erhinin ilk Trke erh olma zelliini yitirdiini gstermektedir. Zr Abdullah
Bosnevnin, doduu tarih olan 1584 gznnde bulundurulduunda Bosnevnin o
alarda ocukluk dnemini yaad anlalmaktadr.138
Bundan dolay Kefl-Hicbiin Fussul-Hikemin Trke yazlan ilk erhi olduu fikri isbetli grnmektedir.
A. ESERN YAZILI NEDEN, SM VE TARH
Nev Yahynn eserin yazl sebebi hakkndaki dncesi, daha nce de bahsi
geen Badat kadlndan ehzde hocalna tayini hdisesinde kendini
gstermektedir. Nev, Badata gitmeye hazrlanrken, III. Murada yakn olan Zeyrek
Aa vastasyla, Fussul-Hikem erhini kaleme almakla grevlendirildii haberini
aldn anlatr.
137 At, age., s. ; 324-325; Tunca Kortantamer Nev Efendinin Sadrazam Sinan Pa aya Ders Veren BirMektubu, Osmanl Aratrmalar, S. 11, stanbul: Enderun Kitabevi, 1991, s. 215-218; Seferciolu, agm., s. 54.
138 Kl, agm., C. XIII, s. 234; Mustafa Kara, Abdullah Bosnev, DA, C. I, stanbul: TDV, 1988, s. 87.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
47/542
33
Nev Yahy, eserinin yazl sebebini, Kefl-Hicbn giri ksmnda u
ekilde aklamaktadr:
Bu fakr vaktki, takdr-i hkm-i Kadr ile Badad gazs ile takld olunupmegale-i seferde iken, meer ceyb-i cme-i gaybden cilve-ger olcak sret-i nimet-i
m-hazar ve rmi ki, yanlBadadtan dner dey tekz-y istidd- kadm, beni
rh- sedda ird edip, hssn- dergh- izzet ve mehrim-i srdk- sadetten, ol
mecma-i mekrim-i ins melek, mukarreb-i hazret-i saltanat, Zeyrek A vestat ile
ki, bu erh-i erfin kalemden terauhuna akreb ve d ve illet-i hiredir, talm-i
ebn-i pdih ile terf klndm. Ve bil-cmle sahfe-i her-kr unvn- ceffel-kalem
ve ceffel-kitb ile muanven idii ikr olup, bizzt emr-i fil-i muhtra ve biz-zt ve
bil-vsta teklf-i sultn- km-kra ki, tercme-i kitb Fussul-Hikemdir, imtislettim.139
Nev, eserin III. Murad tarafndan Kefl-Hicb min Vechil-Kitb eklinde
isimlendirilmesini de u cmlelerle dile getirir:
Amm el-hak mcerred-i ilhm ehl-i dvel ve saltanat, bu kr-i hatra ikdma
kuvvet-i serret ve sebeb-i cret ve cesret oldu. T ki Cenb- Sultndan tesmiye-i
telf; Kefl-Hicb min Vechil-Kitb klnd. Vallhu myessirn klle asr.140
Eserin yazl tarihi, Kefl-Hicbn giri ksmndan nceki sayfasnda 1002
(1593) olarak verilmektedir:
Fussu erhi iin emreyleyip, Nev Efendiye Hdvend-i Cihn Sultn
Murd. Ol h- dery-dil tamm oldukda ol erhin fed-yi sen gster dedi trihini.
erh-i Fuss-i Nev-yi kmil. Sene 1002141
B. MUHTELF KTPHANELERDE BULUNAN NSHALARI:
Sleymaniye Ktp. Hekimolu, nr. 468, h. 1002 m.1593, 261 vr.
Hamidiye, nr. 665, 1052, 354 vr.
Halet Efendi, nr. 208, 1053, 357 vr.
139Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 3a-3b.140 Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 4a.141 Nev Yahy, Kefl-Hicb, vr. 1a.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
48/542
34
Hac mahmud Efendi, nr. 2291, 1238, 337 vr.
Kl Ali Paa, nr. 582, [ts], 375 vr.
azeli tekkesi, nr. 157, [ts], 59-96 vr. Mst. Muhammed Emin el-Fakir
Topkap saray ktp., emanet hazinesi, nr. 1252, (mst) Dervi Ahmed Gleni.
almada esas alnan nshann tavsifi
almamza esas aldmz nsha, mellif hatt olup, Kprl Ktp. Fazl
Ahmed Paa Blm. 715 numarada kaytl bulunmaktadr. H. 1002 (M. 27/09/1593)
tarihinde yazlmtr. Siyah tam nefis mein ciltli, emseli, miklepli n ve arka
kapaklarnn i taraflar ebrlu, 242x140 (173x82) mm. ebdnda, harl beyaza yakn
sar kada yazlm olan, 1+452 yapraktan oluan, her varan bir yznde 19 satr
bulunan, talik hattyla yazlmtr. Fussu erh in emr eyleyip, Nev Efendiye
Hudvend-i Cihn Sultn Murd ol h- diyr- dl tamm oldukda ol erhin fed-yi
sen gster dedi tarihini erh-i Fuss- Nev-yi kmil 1002 eklinde yazl tarihi
verilmektedir. Bu aklamadan nceki nl arkal yapranda ise Fihrist-i Fussl-
hikem balkl fihristi bulunan, dbcesinin balad 1b ve 2a yapraklarnda cedvelleri
yaldzl, ser-levhas mavi boya ve yaldzl bir emse ile mzehheptir. 3a yaprann
5.satrnn sonrasna kadar; kta, nat, ir, nazm, nesir, mesnev, rub, baz ara
kelimeler, nokta ve virgller yaldzla belirginletirilmi, daha sonra krmz mrekkeple
ifde edilmitir. Fussul-Hikeme ait asl metin ve fas balklar krmz mrekkeple
yazlmtr.
C. KAYNAKLARI
Nev Yahy, eserinde ncelikli olarak Cend, Kayser ve Moll Cmnin Fuss
erhlerinden yararlandn belirtmektedir. Bu erhler arasnda zellikle Moll Cmninerhine ayr bir kymet atfeden Nev, bunu u szlerle dile getirir:
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
49/542
35
Eeri hlen istimdd ettiim urhundan, erh-i Cend ve erh-i Dvud-
Kayser ve erh-i emlahil-mteahhirn Mevln Cmdir (kaddesallhu
esrrahum).142
Nev Yahy, faydalandn belirttii Fuss erhleri arasnda zikretmese de
Sadreddn Konev ve Sanddn et-Trkenin Fuss erhlerini de yeri geldike isim
vererek kullanmtr. Ayrca Shreverd, Fahreddn Irk, Abdrrezzk Kn, Sofyal
Bl, Mevln Celleddin Rm, Seyyid erif Crcn, eyh Bedreddn ve eyh
Muhyiddn Yavs gibi nemli mutasavvflarn beyan ve grlerine de yer vermitir.
bn Sina, Nesef, Kdzde Rm, Moll Ebu Sud, Keml Paazde, Sd,
ebuster, Feridddin Attar, Marib gibi ilim ve edebiyat sahasnn nde gelen
ahsiyetleri de Kefl-Hicbda dncelerine yer verilen isimlerden bazlardr.
Bu isimlerden sadece Nev Yahynn Kefl-Hicbda yararlandn belirttii
Fusserhi hakknda ksaca bilgi verilecektir.
a. Meyyidddin-i el-Cend veerhu Fussil-Hikemi
Doum tarihi, ilesi ve hayatnn ilk yllar hakknda bilgi bulunmayan Cend,
Trkistann Cend ehrinde domutur. Nefhtr-Rh adl eserinden hayatnn
tasavvufa intisabndan sonraki dnemine ait baz bilgiler elde etmek mmkndr.
Dnyay terk edip Hakka ynelen Cend, ilk defa muhtemelen Konyada grt
Sadreddin Konevnin sohbetlerine katlr ve kendisine on yl hizmet eder. Onun
yannda slkunu tamamlayan Cendeyhinin vefat zerne (673/1274) Badata gidip
Konevnin halifesi sfatyla irad faaliyetinde bulunur.143 Badatta ikametinden sonra
Sinopa gitmitir. Nefhtr-rh adl eserini Sinopta Farsa olarak kaleme almtr.
Sinop kalesinde iken orada irfan ve tasavvufa alaka duyan bir hanm sultana ithfen
142Nev Yahy, age., vr. 5a-5b.143Sleyman Uluda, Cend, DA, C. VII stanbul: 1993, s. 361,
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
50/542
36
telif edilmitir.144 Vefat tarihi ve yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte kaynaklar
vefat tarihini 691(1292),145 695 (1296) veya 700 (1301) olarak gsterirler.146
Meyyed el-Cendden irfn, tasavvuf, ilimlerin tasnifi ve ibdetlerinderecelerine dair Arapa ve farsa birka eser intikal etmitir ancak bunlardan, eyh-i
Ekber bn Arabnin Fussl-Hikemi zerine yazd erh en tannan ve en mehr
olandr. Fuss erhinde bizzat kendisinin ifdesine gre, eyhi Sadreddin Konev,
Fssu giri ksmn kendisi erh ettirerek iml ettirmitir. Bu erh esnasnda
kendisinde gayb bir vridt zuhr edip Fussul-Hikemin mazmunu ve muhtevs
btnyle kendisine bildirilmi ve eseri tam anlamyla anlam bir hale gelmitir. Bunun
zerine eyhi Sadreddin Konevnin izni ile Fussun erhine girimiti.147 Cendnin
erhu Fussil-Hikemi, bn Arabnin Fussunu metin bakmndan tam olarakkapsadndan teknik manada ilk Fuss erhidir.148 Cmnin Nakdn-Nuss ferhi
Nakil-Fuss adl ehinde de bu tesir aka grlr. Hac Bayrm- Velnin
halifelerinden Yazcolu Mehmed, Cendnin erhine el-Mnteh adl bir erh yazm,
kardei Ahmed Bcn bu erhi Kitbl-Mnteh alel-Fss adyla Trkeye tercme
etmitir.149
b. Dvd- Kayser veMatlau Hussil-kilem f men Fussil-Hikemi
Hayat hakknda yeterli bilgi bulunmayan Dvud- Kaysernin, baz eserlerde
Karamanda dnyaya geldii kaydedilmekle birlikte ounda doum yeri olarak
Kayseri gsterilmitir. Nitekim kendisi de nisbesini er-Rm el-Kayser eklinde
verir. Dvd- Kayser, Sadreddn Konevden tasavvuf renmek iin Konyaya gelen
ve onun lmnden nce Anadoludan ayrld bilinen, tasavvuf yolunda stad
olduunu syledii Abdrrezzk el-Kan ile muhtemelen rann Save ehrinde tant.
Osmanl Devletinin ilk mderrisi ve ilk dnrlerinden biri olan Dvd- Kaysernin
eserlerinden din ve akl ilimlerde iyi bir renim grd anlalmaktadr. Zhir
144Meyyedddn el-Cend, Nefhtr-Rh ve Tuhfetl-Fth/Vuslat Yolu, Necib Mil Hirev (haz.),Hayreddin Ylmaz (trc.), stanbul: nsan Yay., 1996, yayna hazrlayann nsz, s. 16-20.
145Kehhle, age., C. XIII, s. 54.146Uluda, agm., s. 361.147Hirev, age., s. 18.148Abdrrahim Alk, Abdrrezzak Kn ve erhu Fussil-Hikem Adl Eserinin Tahkik ve Tahlili
(Yaynlanmam Doktora Tezi Marmara niversitesi SBE), 2008, s. 29.149Uluda, agm., s. 361.
8/22/2019 Malkaral Nevi Yahya ve Serhi
51/542
37
ilimlerle tasavvufu kendinde birletiren Dvd- Kayser zellikle bnl-Frz, bn
Arab ve Abdrrezzk el-Kn gibi byk sflerin gelitirip sistemletirdikleri
vahdet-i vcd nazariyesini benimsemitir. Vahdet-i vcd nazariyesini felsef
mahiyette yorumlayan ve savunan ilk sf melliftir. Kaynaklarn ounda 751de
(1350) znikte vefat ettii bildirilirse de kendisinden bahseden baz eserlerde 745
(1344), 1335 gibi farkl tarihler verilmitir.150
Bata tasavvuf olmak zere kelam ve felsefe ile ilgili konularda az saylmayacak
kadar ve kymetli eserler brakmtr.151 Dvd- Kayser daha ok Fussl-Hikem
erhiyle kendisinden sonraki mellif sfleri etkilemitir. Molla Fenr, Kutbuddn
znik, Sofyl Bl Efendi, Abdullah Bosnev ve smil Hakk Bursev gibi Osmanl
lim ve mutasavvflar Dvd- Kaysernin Fussul-Hikem erhindeki grlerindenetkilenmilerdir.152 Dvd- Kaysernin erhi sadece Snn dnyada ve Anadoluda
messir olmamtr. zerinde yaplan almalarn da gsterdii gibi bu erh slam
dnyasnn i blgelerinde de tevecch grm ve tasavvuf irfnnn anlalmasna
byk katk salamtr.153 Olduka hacimli olan bu eser, Davd- Kaysernin
Giriler (Mukaddimt) olarak adlandrd felsef tasavvufun aa yukar btn
meseleleri iin ayr birer blmn ayrld oniki blm (fasl) den oluan kymetli bir
girii vardr.154 Dvd- Kaysernin mukaddimesi en az erhi kadar ehemmiyet tar ve
mukaddime erhten bamsz olarak istinsah edilmi ve mehr olmutur.155
Eserin ktphanelerde pek ok yazma nshas bulunmaktadr. Mellifin kendi el
yamas olan nsha ise, stanbul skdar Hac Selim Aa ktphanesinde
bulunmaktadr.156
150Mehmet Bayraktar, Dvd- Kayser, DA C. IX, stanbul: 1994, s. 32-33.151Mehmet Bayraktar, Kayserili Dvd (Dvdul-Kayser), Ankara: Kltr Ba