Zdravko Gagović

Manastir Moračnik

CETINJE, avgust 2012.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 2

1. Uvodna strana

________________________________________________________

Lokacija Manastir Moračnik

_________________________________________________________________________

1.1 Naziv i adresa kulturnog Manastir Moračnik – ostrvo Moračnik na

dobra Skadarskom Jezeru - SO Bar

________________________________________________________________________

1.2 Broj (brojevi) u registru Rješenje br. 1208/57 od 26.11.1957;

br. 01-1670/1-61 od 08.11.1961;

br. 02-111 od 07. 02. 1994.

________________________________________________________________________

1.3 Kategorija vrijednosti II (druga)

_________________________________________________________________________

1.4 Vrsta građevine/lokaliteta Sakralna arhitektura – manastir

_________________________________________________________________________

1.5 Vrijeme nastanka XV vijek

_________________________________________________________________________

1.6 Podaci o vlasniku/držaocu Mitropolija crnogorsko-primorska, Cetinje

_________________________________________________________________________

1.7 Oznaka na mapi Crkva: 42o

8' 24.13'' N; 190 15' 26.75''E

Kapela: 420

8' 29.20''N; 190

15' 17.53'' E

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 3

2. Opis kulturnog dobra

________________________________________________________

2.1 Svojstva i osobenosti kulturnog dobra

U Krajinskom arhipelagu, na Moračniku, jednom u nizu od pedesetak ostrva, hridi i

grebenova uz jugozapadnu obalu Skadadarskog jezera, nalazi se manastirski kompleks

posvećen Presvetoj Bogorodici. Kompleks je smješten na isturenom rtu na jugoistočnoj strani

ostrva, položen nisko, skoro do samog jezera. Prema nazivu ostrva, kompleks je poznat kao

manastir Moračnik.

Manastir Moračnik se prvi put se pominje u pisanim izvorima, u povelji Balše III Đurđevića

Stracimirovića iz 1417. godine, kojom on manastiru Prečista Krajinska, preko crkve na

Moračniku, daruje jedno gumno soli. Iz ovog A.P. Rovinski izvodi zaključak da je crkva na

Moračniku „bila neka vrsta parohijske u odnosu na manastir Prečiste Krajinske i njen zadatak

je bio da prima darove i za ovu posljednju, gdje se u to vrijeme nalazio zetski mitropolit

Arsenije sa svim zborom i klerosom, kako je zapisano u povelji“. Znači, manastir Moračnik je

1417. godine bio metoh – skit manastira Prečista Krajinska.

Iz povelje Balše III Đurđevića - prema I.S.Jastrebovu

Ako se prihvati teza da je ktitor crkve bio Balša III Đurđević Stracimirović, koji je stupio na

presto 1403. godine, onda bi se vrijeme gradnje crkve moglo datovati između 1404. i 1417.

godine, kada se prvi put pominje u povelji.

Kompleks manastira Moračnik sastoji od crkve posvećene Presvetoj Bogorodici, ostataka

priprate, ostataka prizidane bočne kapele, ostataka dva neidentifikovana objekta - smještena

jedan južno, a drugi istočno od crkve - i konačno od moćne kule sa urušenim gornjim

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 4

djelovima - smještene sa jugoistočne strane.

Kula je vjerovatno najstariji objekat na Moračniku, podignuta na ovom kamenitom i relativno

udaljenom ostrvu u Skadarskom jezeru sa istim ciljem sa kojim je podignuta i kula na

Tophali, krajnjem ostrvu prema granici Albanije. Istina, kula na Moračniku nije podignuta

istovremeno kada i pirg na Tophali, već, moguće, neku deceniju docnije, zapravo onda kada

su nadolazeće opasnosti postale izvjesnije i kada je trebato formirati neki vid čvršće

predstraže za osiguranje unutrašnjeg dijela jezera. Moguće je da je jedan od prvobitnih

zadataka pirga na Tophali bio usmjeren i na zaštitu omanje trolisne crkve, podignute na istom

ostrvu, koja se oblikom osnove vezuje za slične crkve nastale u periodu između IX i XII

vijeka i koja je, moguće, poslužila kao izvorište osnovnog oblika svih kasnijih trikonhosa koje

su Balšići izgradili na goricama jezera.

Istovremeno, usamljena i moćna kula na Moračniku ulivala je dovoljno sigurnosti da se uz

nju, u prvim decenijama XV vijeka, podigne crkva, a odmah zatim i ostali objekti

manastirskog kompleksa. Na osnovu sačuvanih zidova kule, ne može se sa sigurnošću utvrditi

njena prava visina, kao ni prvobitni izgled krova, odnosno posljednjeg sprata. Sačuvana

ležišta za spratne grede, koja se uočavaju na unutrašnjim površinama zidova, dozvoljavaju da

se, s izvjesnom rezervom, zaključi da je kula imala četiri sprata međusobno spojena

unutrašnjim, uzanim, drvenim stepeništem. Posebno je značajno istaći da se na posljednjem

spratu u zidu nalazi manja polukružna apsida, što govori da je pretpostavljena prostorija na

četvrtom, posljednjem spratu, prema potrebi, služila i kao kapela. Takođe je značajan i

podatak da je prostorija bila zasvedena krstastim svodom od koga su ostale sačuvane samo

dvije ugaone konzole, slične onima iz priprate crkve Sv. Đorđa na ostrvu Beški.

Kule na Tophali, Prečistoj Krajinskoj i Moračniku pretstavljale su u svoje vrijeme okosnicu

odbrane Zete od sve češćih napada Mlečana.

Hram Presvete Bogodice je malih dimenzija, dužine 7.5 a širine 4 m, osnove u vidu sažetog

trolista. Crkva se odlikuje neuobičajeno niskim apsidama. Kod nje se pojavljuje zapadni

travej, uz koji su dozidane niše na sjevernoj i južnoj strani, koje su služile kao proskomidija i

đakonikon. Kako je zapadni travej skoro istih dimenzija, osnova je dobila simetričnu i čistu

formu. Kube je kopija onog na starčevačkom hramu i oslanja se na četiri pilastra, između

kojih su postavljeni lukovi. Zbog bočnih lukova pojavljuje se transept koji nije lažan kao na

Starčevu. Ukrasni kameni vijenac postavljen je ispod svih krovnih površina, a s unutrašnje

strane njime su ukrašeni podužni zidovi. Svi prozori, po jedan na svakoj apsidi i četiri na

tamburu - pravougaoni su i opervaženi kamenim gredama. U prozorima su nađeni ostaci

fresaka, po čemu se može zaključiti da je čitava crkva bila živopisana. Zapadni portal ima,

iznad pravougaonog otvora, polukružnu linetu. Crkva je građena od pritesanog kamena,

složenog u nepravilne horizontalne redove. Prvobitno je bila pokrivena kamenim pločama,

kao i svi hramovi Balšića na Jezeru.

Uz zapadnu fasadu, u kratkom vremenskom rasponu, ali u svakom slučaju naknadno je bila

podignuta priprata, nešto šira od naosa. O postepenoj gradnji manastirskog kompleksa, pored

priprate, govore i otkriveni ostaci spoljašnje priprate, odnosno otvorenog trijema, ostaci

manastirske kapije, po svemu sudeći rađene po uzoru na onu u Starčevu, prilaznog puta i

nekih drugih još uvijek neidentifikovanih objekata. Uz samu crkvu, prizidana uz južni zid

nalazila se kapela koja je takođe imala trijem.

Manastirskom kompleksu se prilazilo sa zapadne strane. Od malog kamenog pristana,

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 5

formiranog pri obali jezera, pa do manastirske kapije vodio je prilazni put, u dužini od oko

desetak metara, do same kapije, sa obije strane zaštićen zidovima zidanim u suvomeđi,

prosječne širine 1,00 m i sa očuvanom prosječnom visinom od 1,00 m. U manastirsku portu se

ulazito kroz monumentalnu kapiju koja je, sudeći po masivnim bočnim zidovima, bila

zasvedena i pokrivena krovom na dvije vode, nešto slično kao kapija manastira Sv.

Bogorodice na ostrvu Starčevu.

Manastirskom kompleksu pripada još jedna manja crkva locirana na omanjem kružnom

platou, omeđenom potpornim zidovima, na najvišoj koti ostrva, udaljena od manastirske

crkve cca. 240 m. Sačuvana je do visine svodnog vijenca. Radi se o jednostavnoj,

jednobrodnoj građevini od pritesanog kamena sa polukružnom apsidom i sa po jednim uzanim

prozorom na obje podužne fasade i jednim na apsidi. Lijevo i desno od apside, nalazi se po

jedna dublja niša za đakonikon i proskomidiju. Iz sačuvanih tragova iznad apside, zapaža se

da je crkva bila zasvedena prelomljenim svodom. Ova mala crkva se ne pominje u istorijskim

izvorima ni u stručnoj literaturi, pa se o njenom patronu i vremenu podizanja ništa pouzdano

ne može reći. Može se samo pretpostaviti da je podignuta ili za potrebe monaštva u vrijeme

najintenzivnijeg života manastira, kada je postojeća crkva postala premala, ili, pak, da se radi

o mauzolejnoj crkvici koju je podigao neko od članova vlastelinskih porodica Balšića ili

Crnojevića. Njena jednostavna obrada, jednobrodna osnova i prelomljeni svod pokazuju

dovoljno sličnosti sa crkvicom koju je za svoj ukop podigla Jelena Balšić 1440. godine na

ostrvu Beški, što bi možda moglo da ukaže da je i crkvica na Moračniku nastala u istom

periodu.

2.2 Značaj kulturnog dobra

Dinastija Balšića (1360.-1421.) je osim snažnog uticaja na političku istoriju Zete, ostavila i

markantan trag u kulturi onog vremena. Za vrijeme njihove višedecenijske vladavine

obnavljaju se stari i podižu novi hramovi, formiraju se gradovi – utvrđenja, a razvijaju se

umjetničke i kulturne aktivnosti.

U nemirnim istorijskim vremenima, tokom druge polovine XIV vijeka i početnih decenija XV

vijeka, na ostrvima (goricama) Skadarskog jezera: Starčevu, Beškoj i Moračniku - Balšići

podižu svoje grobne crkve. Tada se na Skadarskom jezeru pojavljuje jedan karakteristični

graditeljski tip – trikonhos. Osnova crkve tog plana, u kome se uz centralni pravougaoni

prostor nalaze tri polukružne apside sa polukalotama između kojih se izdiže kupola, proizišla

je iz rješenja koja nalazimo na području Crne Gore u ranom srednjem vijeku ( na Zlatici kod

Podgorice, Topolici u Baru, Sv. Jovan u Zatonu). Ta organizaciona shema crkve je u srednjem

vijeku sublimirala u trikonhos na Tophali iz doba Vojislavljevića, koji je bio uzorom zetskih

hramova iz doba Balšića.

Zetski trikonhosi su se gradili na domaćem iskustvu i u osnovi naslijeđenim rješenjima, kao u

paleohrišćanskom trikonhosu u Baru, ispružanjem pilastara ka središtu radi oslanjanja male

kupole. Varijanta zetskog trikonhosa ima ispred apside prezbiterijalni travej, a umjesto

pjevnice za monahe, male bočne konhe da u njima jedva može stati sarkofag. Građeni su od

kamena u redovima, a ispred traveja imali su podignutu pripratu. Načinom gradnje se ističe

zetska romanička tradicija, izražena niskom evolucijom, rebrastim svodom i krovom od

kamenih ploča, što je bilo karakteristično za sve male zetske crkve. Balšići su, većinom

oslonjeni na graditelje, zidare i klesare primorskih gradova, dali trikonhosima zapadnjačku

odeždu. Izgrađeni od četvrtastih pravilnih tesanika ili samo od pritesanog kamena, sa oblicima

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 6

svodova, lukova, vizuri i otvorima, dobrim dijelom preuzetim iz savremene gotike, hramovi

posljednje četvrtine XIV i početka XV vijeka, na Skadarskom jezeru podignuti su u duhu

oblasti u kojoj su nastali, preuzevši stil koji je bio u toku, svaki, pa i ovaj na Moračniku

osoben na svoj način.

U svakom slučaju zetski trikonhosi su jedna zasebna skupina u graditeljstvu Balkana tog

vremena. Oni se razlikuju od trikonhosa u drugim oblastima gdje su građeni od cigle ili

kombinacije kamen – cigla. Zetski trikonhos je uvijek građen od tesanog ili pritesanog

kamena i pokriven kamenim pločama. Pri tome su lukovi, oblici svodova, zvonika i prozora

preuzeti iz gotike, tj. stila koji je tada bio dominantan na Zapadu. Osobenost im je donijela

domaća tradicija i majstori, najvjerovatnije iz Bara i Kotora u kojima su u to vrijeme bile

veoma aktivne radionice kamenara, klesara i graditelja.

Simbioza domaće tradicije i novog stila, učinila je da umjesto čiste romanike ili gotike u Zeti nastaje

nova romano – gotika, odnosno graditeljstvo zetske regionalne škole. Crkva Presvete Bogorodice na

Moračniku ima sve osobine te – Zetske graditeljske škole, pa predstavlja jedinstveno kulturno

dobro, skladnih proporcija i arhitektonskih rješenja, što ga čini posebno značajnim svjedokom

naše kulturne prošlosti.

Pretpostavlja se da Manastir Moračnik srušen i zapustio krajem XVII vijeka, u pohodima

skadarskog vezira Sulejman – paše Bušatlije. Postoji mišljenje da su ga tada Turci pretvodili u

džamiju,1a do početka 60-tih godina je služio kao štala.

3. Stanje kulturnog dobra

________________________________________________________

3.1 Opis stanja kulturnog dobra

Manastir Moračnik je u periodu od 2002. do 2008. godine, gradnjom bez sprovedene

arhitektonske analize kompleksa i odobrene projektne dokumentacije, uvođenjem elemenata

koji nemaju uporišta u nasljeđu, kako u materijalu tako ni u tehnici izvođenja, izgubio

značajan dio kulturnih vrijednosti. U potpunosti je poremećena izvorna, srednjovjekovna

organizacija prostora. Formiranje spoljašnjeg stepeništa uz sjevernu stranu kule, na mjestu

gdje ono nikada nije postojalo, improvizovana izgradnja same kule u suprotnosti sa

principima rekonstrukcije, kako po pitanju spratnosti, odabranog pokrivača i improvizovane

apside kapele na četvrtom spratu, materijalizovane u kombinaciji elemenata od betona i

pritesanog kamena, sa vijencima i okoprozornicima od industrijski rezanog bijelog kamena.

Pri ovoj gradnji su uništeni tragovi krstastog svoda na drugom spratu kule.

Na samoj crkvi izvedeni su brojni radovi koji su izmijenili izvorne stilske karakteristike ovog

značajnog segmenta zetske arhitekture s početka XV vijeka. Na kubetu crkve otvori su

zatvoreni perforiranim kamenim pločama od bijelog kamena sa improvizovanom dekoracijom

dvočlanog prepleta što ne odgovara ni stilu ni vremenu gradnje crkve. Na vrhu kubeta je

1 Navod iz dopisa Sekretarijata Savjeta za kulturu Narodne Republike Crne Gore, Zavodu za zaštitu

spomenika kulture br.03 -1196/1 od 19.11.1960. godine, povodom zahtjeva za izradu elaborata za očuvanje

kulturne baštine u basenu Skadarskog jezera.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 7

postavljen krst sličnih stilskih karakteristika i materijalizacije. U lineti na zapadnoj fasadi

oslikan je u fresko tehnici lik Bogorodice u pseudovizantijskom stilu. U enterijeru crkve

postavljen je nova oltarska pregrada – ikonostas bez utemeljenja u zetskoj kamenoj plastici, sa

ikonama koje se ne mogu smatrati tumačem sakralne umjetnost s početka XV. vijeka.

Ukupnoj stilskoj konfuziji doprinosi i kapija je ozidana od pravilnih kamenih tesanika bijele

boje, improvizovanog rješenja bez prethodno sačinjene studije o njenom mogućem

prvobitnom izgledu, tako da djeluje kao strani element u okviru manastirskog kompleksa.

I pored brojniih radova izvedenih na manastirskom kompleksu, opšti utisak stilske

nedosljednosti sa jedne i zapuštenosti sa druge strane povređuju njegovu izvornost. Time ovaj

autohtoni segment crnogorske kulturne baštine, posebno unošenjem elemenata koji mu

istorijski i kulturološki nijesu sopstveni uveliko gubi na značaju.

3.2 Dosadašnji radovi na kulturnom dobru

Interesovanje za Manastir Moračnik prva je pokazala Cetinjska Prosvjeta 1864. godine i nešto

kasnije ruski diplomata, istiričar, etnograf i arheolog – konzul u Skadru I.S.Jastrebov, u

članku u Glasniku Srpskog učenog društva 1880. godine (knj. 48 str. 384) i A.P. Rovinski

1888. godine (Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti IV, Cetinje 1994.)

O Moračniku je pisao i Andrija P. Jovićević 1922. godine u monografiji Crnogorsko primorje

i Krajina. No, prvo naučno izučavanje ovog manastirskog kompleksa izvršili su Aleksandar

Deroko (1928.) i Đurđe Bošković (1931.). Značajan doprinos izučavanju Moračnika dao je i

Vladimir R. Petković ( Pregled kroz povesnicu srpskoga naroda, Beograd 1950. Str.39).

U to vrijeme, Povjerenik za kulturu Narodne Republike Crne Gore dopisom br. 856 od

12.09.1950, godine nalaže Zavodu za zaštitu spomenika kulture da je neophodno obići

spomenike kulture. Nabrajaju se: Mostina i Obod – Rijeka Crnojevića, Kom, Lesendro,

Vranjina, Grmožur i Starčevo na Skadarskom jezeru, Ratac i drugi objekte u srezu Barskom.

Nabrajaju se i objekti koje treba obići „radi istraživanja istorijskih podataka i prikupljanja

spomenika kulture i etnografskih objekata“: Šin Đon, Karuč, Goljemade, Vuksan Lekiće,

Plavnicu ( Karabane), Žabljak ( Finetov krš), Godinje, Limjane, Tuđemile, Zupce, Topolicu,

Ribnjak, Volujicu, Zaljevo, Biskupadu ( Bar), Velembus, Bijelu Skalu, Most i podzemne

hodnike staroga grada Bara, Imanje Selim Begovo, Crkvu Svete Neđelje, Staru maslinu u

Tombi, Dobre vode, Mrkojeviće, Valdanos, Kunje, Goranu, Ulcinj ( Balšića ploča, mač

gusara, Džamija XVI vijek), Salč (Šas), Šenkol ( sv. Nikola), Shan Gjergj (sv. Đorđe),

Bregviju ( Štoj), Reč, Donju Kleznu, Vladimir, Tophalu, Bešku, Moračnik, ..elike, Mikuliće,

Gornje Mikuliće, Pinčiće, Šestane, Bes, Prečistu Krajinsku, Sirć, a po mogućnosti još neka

mjesta u Crmici...

No, rad na izučavanju, naučnoj valorizaciji i zaštiti manastirskih središta u basenu Skadarskog

jezera, pa i manastira Moračnik, inicirao je Savjet za kulturu Narodne Republike Crne Gore,

1960. godine. Zavod za zaštitu spomenika kulture je 1964. godine angažovao prof. Vojislava

Koraća da sačini Predlog zaštitnih radova na kompleksu Bogorodičine crkve na ostrvu

Moračniku. Nakon arheoloških istraživanja u cilju analize materijala urušenog dijela crkve,

1965. godine su izvršeni opsežni radovi na konzervaciji i rekonstrukciji crkve:

- Zidanje porušenog dijela istočne apside do visine unutrašnjeg i spoljnjeg vijenca;

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 8

- Izrada novog umjesto unutrašnjeg vijenca apside koji je nedostajao.

- Doziđivanje dijela luka koji je nosio zid iznad apside;

- Izrada svoda prema ostacima, a po ugledu na zapadni svod;

- Sve apside završene su polukupama do 10 cm ispod ivice pokrivača, a prema ostacima

nađenim na zidovima. Zidovi, sjeverni i južni, takođe su završeni na 10 cm ispod

nivoa pokrivača, koji diktiraju ostaci na tamburu;

- Iznad śeverne i južne apside nadzidano je uzvišenje trougaonog oblika;

- Krov je grubo poravnat;

- Od vijenaca samo je na južnoj apsidi završen cio vijenac i to od dodataka dva

novootesana profila;

- Na istočnoj apsidi ugrađen je dio vijenca sa profilima nađenim u šutu;

- Zatvaranje spojnica i pukotina izvršeno je nabacivanjem cementnog maltera, umjesto

pravog fugovanja;

- Izvršeno je zidanje desnog śeveroistočnog pilastra od pritesanog kamena koji se

nalazio u šutu ili od kamena sličnog onome kojim je objekat sazidan;

- Dio svodne konstrukcije koji nedostaje na dijelu crkve ispred apside ozidan je od

obrađene sige;

- Postavljena je nova drvenarija.

Nakon ovih radova, najpotpuniju analizu arhitekture manastira, posebno crkve, sačinio je V.

Đurić, koji je svoja zapažanja bazirao na sačuvanim ostacima manastira, čije se stanje

sedamdesetih godina, kada je analiza rađena, nije bitno razlikovalo od stanja koje je 1931.

godine zabilježio Đ. Bošković. Prilika da se nešto više sazna o ovom izuzetno vrijednom

manastiru ukazala se 1984. godine, kada su obavljena manja arheološka istraživanja,

prevashodno za potrebe definisanja projektnih rešenja za njegovu konačnu sanaciju i

prezentaciju. Istraživanja, nijesu obavljena u onom obimu koja bi u potpunosti omogućila

stručno i naučno definisanje kompleksa, ali su, ipak, doprinijela da se dođe do niza veoma

dragocjenih podataka na osnovu kojih se, sa više pouzdanosti, može govoriti o mogućem

prvobitnom izgledu čitavog kompleksa, o mogućim prvobitnim izgledima njegovih pojedinih

segmenata, o vremenima njihove gradnje, kao i o njihovim međusobnim odnosima.

Arheološka istraživanja obavljena 1984. godin, imala su za cilj definisanje čitavog

manastirskog kompleksa, posebno njegovih pomoćnih objekata, od kojih su se neki samo

nazirali. Istraživanja su, dakle, bila usmjerena na pripratu, prostor ispred priprate, ostatke

objekta uslovno nazvanog "trpezarija", ostatke manastirskih konaka, na kulu, prilazni put,

manastirsku kapiju i obimne zidove. Pažnja je, takođe, bila usmjerena i na ostali prostor

ostrva, posebno na njegov najviši dio, na kome su otkriveni ostaci još jedne manje crkve.

Arheološka istraživanja obavljena su u organizaciji Republičkog zavoda za zaštitu spomenika

kulture, a njima je rukovodio arheolog dr Čedomir Marković, sa saradnikom arh. Vladimirom

Vukmirovićem. Uporedo sa istraživačkim radovima izvršeno je detaljno arhitektonsko

snimanje čitavog kompleksa sa unošenjem svih novootkrivenih djelova arhitekture, tako da se

na kraju dobio detaljan snimak potpuno definisanog kompleksa. Izvršeno je i geodetsko

snimanje čitavog kompleksa, što je zajedno sa rezultatima naučnog istraživanja i

arhitektonskim snimcima poslužilo kao osnova za izradu projektne dokumentacije.

Nakon istraživačkih radova, sačinjen je Projekat konzervacije i prezentacije manastirskog

kompleksa, a 1985. godine je realizovan.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 9

3.3 Nelegalni i nestručni radovi na kulturnom dobru

Iskustvo u rаdu nа zаštiti grаditeljskog nаsleđа kаo i brojni istorijski primjeri pokаzuju dа su

prestаnаk ili nedostаtаk funkcije bitni činioci koji negаtivno djeluju nа stаnje i integritet

kulturnog dobra. Tehničkа zаštitа kаo osnovni uslov očuvаnjа dobra ne može dа obezbijedi

njihovu trаjnu zаštitu ukoliko nijesu rešeni i problemi redovnog održаvаnjа tаkvih kulturnih

dobara, а redovno održаvаnje moguće je riješiti nа nаjpovoljniji nаčin povezivаnjem s

određenom funkcijom.

No, hrišćanski, pravoslavni svijet Crne Gore, krajem devetih decenija XX vijeka, a na

goricama Skadarskog jezera prvih godina XXI vijeka krenuo je u obnovu. Decenijama

zapretani vjerski život, lišen kontinuiteta, oslobođen stega, motivisan često razlozima koji

nijesu u Vjeri, u obnovu je ušao stihijski.

Već 2002. godine Komisija koju su činili građevinski inspektor, glavni i republički

vodoprivredni inspektor i direktor Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture su u

Izvještaju o obilasku manastira Moračnik utvrdili brojne nelegalne i nestručne radove.

Nakon ovog Republički zavod za zaštitu spomenika kulture je Rješenjem br. 02-366 od

04.07.2002. godine naložio Mitropoliji Crnogorsko – primorskoj da u roku od 120 dana

dovede kompleks Manastira u prvobitno stanje.

Da ovo Rješenje nije imalo pravne posljedice svjedoči i nalaz Komisije za utvrđivanje stanja

nepokretne kulturne baštine Crne Gore, koju je 2004. godine formiralo Ministarstvo kulture i

medija, u saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine i uređenje prostora, Republičkim

zavodom za zaštitu spomenika kulture Crne Gore i Regionalnim zavodom za zaštitu

spomenika kulture – Kotor.

Nalazi ove Komisije su gotovo istovjetni:

- Na postojećim zidovima identifikovane kapije, nadzidana je nova od polupriklesanih

blokova, završena dvovodnim krovom pokrivena kanalicom. Streha "kotali" su

izvedeni od tankih kamenih ploča, nad kojima je vidan betonski serklaž.

- Otvor kapije je formiran kao lučni, sa naglašenim ključnim kamenom. Sam ulaz je

formiran u zidnom platnu od kamena, bez naglašenih okvira, arhitravnog oblika.

Nadzidani zidovi ne prate širinu zatečenih.

- Porta je neuređena, a u jednoj polovini je razasut građevinski materijal. Sa

sjeverozapadne strane, kompleks je omeđen ogradnim zidom u suvomeđi.

- Na crkvi su postavljeni metalni prozori i vrata, sa unutrašnjim metalnim rešetkama.

- U lineti iznad ulaznih vrata napravljena je nova freska Bogorodice Trojeručice.

Prozori na kupoli zatvoreni su kamenom plastikom od mermera u izuzetno

detaljisanom prepletu. Na isti način je formiran krst na vrhu kupole, kao i ikonostas u

unutrašnjosti crkve. Ukupno radi se o elementima koji nijesu u saglasnosti sa

vremenom iz kojeg crkva potiče.

- Crkva je sva fugovana tehnikom dekorisanja u cementnom malteru. Uočava se razlika

u odnosu na spojnice zidova konzerviranih ostataka zidova priprate.

- Bez prethodnih konzervatorskih uslova, na ostacima starih konaka nadzidana je

zgrada, spratnosti P + 1, završena dvovodnim krovom, pokrivena kanalicom. Krovni

vijenac je betonski. Zgrada je zidana od lomljenog kamena u nepravilnim redovima, a

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 10

fuge su dersovane u cementnom malteru. Crkva je sva fugovana tehnikom dersovanja

u cementnom malteru.

- Svi otvori na zgradi su formirani zidanjem t. j. bez okvira.

- Uz kulu, a sa zapadne strane prizidano je jednokrako kameno stepenište sa metalnom

ogradom. Pragovi otvora vrata su betonski, a sa gornje strane natkriveni metalnim

nadstrešnicama prislonjenim na fasadi sa pokrivačem od kanalice.

- Postavljanje armirano-betonske ploče na visini prvog sprata umjesto autentične drvene

međuspratne konstrukcije;

- Na zapadnoj fasadi konaka, 2003. godine postavljena je memorijalna ploča.

Zavod za zaštitu spomenika kulture je nakon ponovnog uvida u stanje kulturnog dobra 2008.

godine, utvrdio da se radovi na manastiru Moračnik nastavljeni:

- Na manastirskoj kuli urađen je krov na četiri vode od armiranog betona i pripremljen

za pokrivanjem bakrom.

- Na gornjoj partiji rekonstruisanog dijela kule, na sjevernom dijelu urađen je konzolni

ispust sa jednim prozorom.

- Krovni vijenac, kao i okoprozornici na kuli, izvedeni su od rezanog kamena.

Nakon uvida u stanje Zavod je donio Rješenje br. 02-1257 od 27.06.2008. godine, kojim se

obustavljaju – zabranjuju svi radovi na manastirskom kompleksu.

Žalbu Mitropolije Crnogorsko- primorske na ovo Rješenje, svojim Rješenjem br. UP II 04-

2/2-08 od 15.01.2009. godine odbilo je Ministarstvo kulture, sporta i medija, kao neosnovanu.

No radovi na manastiru Moračnik zu završeni.

Izvođenje radova na ovim objektima bez valjane dokumentacije neminovno dovodi do

povrede njihove izvornosti. Posebno štetni za ovaj jedinstveni i autohtoni segment crnogorske

kulturne baštine su nelegalni radovi koji se još uvijek izvode sa namjerom unošenja elemenata

koji mu istorijski i kulturološki nijesu svojstveni.

.

4. Neophodni radovi na kulturnom dobru

________________________________________________________

4.1 Predlog radova na kulturnom dobru

S obzirom da cjelokupni pravni sistem Crne Gore obavezuje državu na prevashodnu

odgovornost kada je u pitanju stanje i kulturne baštine, neophodno je da se preko nadležnih

organa i institucija što prije preduzmu sve neophodne mjere kao i radovi u cilju resanacije

ovog kulturnog dobara, čime bi ovi izuzetno vrijedni svjedoci naše prošlosti imali i svoju

budućnost. Cilj svih budućih radova na manastiru Moračnik mora da bude u službi vraćanja

njegove autentičnosti, te očuvanja studiozno izvedenih konzervatorsko-restauratorskih

intervencija u toku 60 i 80-tih godina prošlog vijeka. Iz istih razloga treba ukloniti kasnije,

proizvoljne interpretacije, koje su izmijenile njegovu suštinu i osobenosti zetske arhitekture s

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 11

kraja XIV i početka XV vijeka. U tom smislu neophodno je sačinjeti detaljnu

multidisciplinarnu analizu radova koji su grubo narušili izvorne oblike ovog značajnog

segmenta naše prošlosti i sačinjeti projekat njegove resanacije, definisan kroz potrebu

očuvanja njegovih izvornih oblika, kao i ekonomske valorizacije, u cilju njegovog održivog

korišćenja. To je i obaveza koja proizilazi iz Zaključaka Vlade Republike Crne Gore br. 02 –

6897 od 27. oktobra 2005. godine.

5. Postojeće informacije o kulturnom dobru

________________________________________________________

5.1 Izvori dokumentacije

- Vojislav Korać, Predlog zaštitnih radova na kompleksu Bogorodičine crkve na ostrvu

Moračniku, Dokumentacija RZZSK, 1964.

- Manastir Moračnik, Projekat konzervacije i prezentacije, urađen 1985. godine, sig

1669

- Samardžić Tijana, Stručni rad iz istorije umjetnosti, Zadužbine Balšića na goricama

Skadarskog jezera (istorijat istraživanja i zaštite) , 2006.

5.2 Bibliografija

- Prosvjeta, Cetinje, 1864, sv. IX

- I.S.Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve - iz putničkog zapisnika, Beograd 1879.

Str. 162,187,188

- I. Ruvarac, Kamičci – prilošci, ( Prosvjeta, 1893. Sv. IX, str. 478-79)

- A.P. Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti IV, Cetinje 1994. str. 448.

- Đ. Bošković, Starinar VI, 1931. str. 162-5

- A. Jovićević, Zetski glasnik br. 52, 1935.

- Đ. Bošković, Izveštaj i kratke beleške sa putovanja, Starinar, knj. VI, Beograd 1931.

- Vladimir.R. Petković, Pregled kroz povijesnicu srpskog naroda, Beograd 1950., str 39

- Vojislav Đurić, „Balšići – Arhitektura“, u: Istorija Crne Gore, II, knj. 2., Titograd –

Beograd, 1970., str. 413-430

- P. Mijović i M. Kovačević, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd-Ulcinj, 1975.

- P. Mijović, O istraživanju spomenika kulture u bazenu Skadarskog jezera, CANU,

Naučni skupovi, knj. 9, Titograd 1983.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 12

- Tatjana Pejović, Manastiri na tlu Crne Gore, Novi Sad: Presmedij, Cetinje: RZZSK,

Beograd 1995, str. 107-

- Č. Marković, Manastir Moračnik - neka nova saznanja, Glasnik Narodnog muzeja Crne Gore, Nova serija. I knjiga, Cetinje 2004.

- Božidar Šekularac, Crna Gora u doba Balšića, Cetinje 2011.

6. Kartografski podaci

___________________________________________________________________________

6.1 Granice kulturnog dobra sa katstarskim oznakama

Prema Listu nepokretnosti br. 184 za KO Bobovište, Direkcije za nekretnine Republike Crne

Gore, Područna jedinica Bar, br 102 - 956 – 1 – 70 / 2006 od 09.01.2006. godine, kulturno

dobro manastir Moračnik je 11.10.2002. godine upisan kao svojina Mitropolije crnogorsko –

primorske i skenderijske - Cetinje.

6.2 Granice zaštićene okoline sa katastarskim oznakama

Granica zaštićene okoline kulturnog dobra Manastir Moračnik, treba da bude cjelokupna

površina ostrva. Prema Listu nepokretnosti br. 184 za KO Bobovište, Direkcije za nekretnine

Republike Crne Gore, Područna jedinica Bar, br 102 - 956 – 1 – 70 / 2006 od 09.01.2006.

godine, ovu površinu označenu kao - Neplodna zemljišta, matični broj 00000039460 SIZ za

Nacionalni park Skadarsko jezero – Zabjelo.

6.3 Površina kulturnog dobra

Bogorodičina crkva..............................................................................................................28 m2

Ostaci crkve na najvisočijoj koti ostrva...............................................................................16 m2

Konaci I...............................................................................................................................29 m2

Konaci II..............................................................................................................................86 m2

_____________________________________________________________________________________________________

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 13

Ukupna površina kulturnog dobra.....................................................................................159 m2

6.4 Površina začtićene okoline

Ukupna površina ostrva Moračnik..............................................................................77.075 m2

6.5 Ukupna površina kulturnog dobra i zaštićene okoline

Ukupna površina kulturnog dobra i zaštićene okoline.................................................77.243 m2

7. Namjena kulturnog dobra

_______________________________________________________

7.1 Način čuvanja, održavanja i korišćenja kulturnog dobra

Manastir Moračnik je u službi, kao manastirsko središte, tako da je dostupan javnosti kao

vjerski objekat. Njime upravlja Mitropolija crnogorsko - primorska. U cilju uključivanja ovog

vjerskog objekta u kulturnu ponudu i turizam Skadarskog jezera, neophodno je uključiti

Nacionalne Parkove Crne Gore, Crkvu, reprezentativne ličnosti lokalne zajednice i turističke

organizacije u cilju definisanja strategije, valorizacije i prezentacije ovog kulturnog dobra.

Razvoj kulturnog i religioznog turizma mogao bi uticati na održivi razvoj ovog i drugih

manastirskih središta i omogućilo njihovo kvalitetno održavanje. Krajnji cilj zaštite kulturnih

dobara jeste da imaju svrhu i da se omogući korisniku pojedinačnog objekta da njime

upravlja, i da ga održava, shodno utvrđenoj namjeni.

Crna Gora je posvećena zaštiti svog kulturno-istorijskog nasljeđa obavljajući ovu aktivnost

kao aktivnost od posebnog društvenog interesa. Ona preko odgovornog Ministarstva kulture

vrši nadzor u smislu poštovanja zakonskih regulativa u zaštiti kulturnih dobara, a preko

Uprave za zaštitu kulturnih dobara, bavi se politikom zaštite i njenim monitoringom.

7.2 Način čuvanja, održavanja i korišćenja zaštićene okoline

O zaštićenoj okolini kulturnog dobra manastira Moračnik brine se NP Skadarsko jezero,

prema Planu upravljnja Nacionalnim parkom Skadarsko jezero 2011-2015 godine, izrađenim

u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode (Sl. list RCG, br. 51/08), Zakonom o nacionalnim

parkovima (Sl. list RCG, br. 56/09) i Prostornim planom područja posebne namjene za

Nacionalni park Skadarsko jezero (Sl. list RCG, br. 46/01).

Jedna od strateških oblasti ovog dokumenta je i zaštita kulturno – istorijskog nasljeđa Parka sa

užim okruženjem koja u dugoročnom planskom periodu nameće potrebu definisanja

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 14

strateškog cilja - zaštite, valorizacije i promovisanja kulturnih vrijednosti, kojim se treba

rukovoditi u realizaciji budućeg planskog koncepta. Predviđenim strateškim ciljem predlažu

se mjere i aktivnosti u čijoj bi pripremi i realizaciji trebale da učestvuju relevantne institucije,

set aktivnosti koje će obaviti JPNPCG i Nacionalni park Skadarsko jezero, i određene mjere i

aktivnosti meñuinstitucionalnom saradnjom.

Planom upravljanja predviđeni su akteri koji mogu biti uključeni na zaštiti i poboljšanju

nezadovoljavajućeg stanja kulturnog nasljeđa: Uprava za zaštitu kulturnih dobara,

Ministarstvo kulture, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, JPNPCG, Nacionalni park

Skadarsko jezero, Ekspertske organizacije (fakulteti, instituti), lokalna samouprava i

stanovništvo, NVO i donatorske organizacije.

Jedan od ciljeva brige za kulturnu baštinu, NP je planirao kroz dokumentovanje i ažuriranje

sveobuhvatnih podataka o kulturno-istorijskom nasljeđu, kroz uvođenja digitalizacije, kao

metod novog načina rada, na osnovu kojeg se mogu sprovoditi raznovrsni vidovi

promovisanja i prezentovanja kulturne baštine, kao bitnog elementa turističke aktivnosti i

njeno uključivanje u razvoj turizma,

8. Zaključak

________________________________________________________

U sklopu crnogorskog kulturnog nasljeđa, zadužbine Balšića čine jedinstvenu arhitektonsku,

kulturno-istorijsku i ambijentalnu cjelinu. Oblikovnom jednostavnošću i gardivnim

materijalom srasle su sa goricama na kojima su sagrađene, te na taj način čine sastavni dio

Skadarskog jezera. U mauzolejima Balšića potpunosti je pomirena estetika, arhitektura i

potreba.U crkvi Presvete Bogorodice, kao posljednjoj sagrađenoj na jezerskim goricama,

sublimirana su sva neimarska iskustva epohe Balšić, i ona predstavlja svojevrsni fenomen

naše kulturne istorije.

I pored činjenice da su gradnjom bez valjane dokumentacije posljednjih godina, unošenjem

elemenata koji ovom autohtonom dragulju naše medijavalne arhitekture nijesu istorijski i

kulturološki svojstveni, uveliko povrijeđene njegove izvorne vrijednosti, nakon sveobuhvatne

resanacije, manastir Moračnik zaslužuje da zadrži status kulturnog dobra.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 15

9. Foto i tehnička dokumentacija

________________________________________________________

Slika 1 i 2: Manastir Moračnik, prije i nakon konzervacije 1965. godine

.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 16

Slika 3 i 4. Manastir Moračnik, u toku konzervatorskih radova 1965. godine

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 17

Slika 5 i 6: Manastir Moračnik, u toku konzervatorskih radova 1965. godine

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 18

Sika 7 i 8: Manastir Moračnik, izgled kupole prije konzervatorskih radova 1965.godine

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 19

Slika 9 i 10: Manastir Moračnik, u toku konzervatorskih radova 1965. godine

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 20

Slika 11 i 12: Osnova manastirskog kompleksa i idealna rekonstrukcija prema Č. Markoviću,

nakon istraživanja 1985. godine

Slika 13: Manastir Moračnik nakon konzervatorskih radova 1985. godine

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 21

Slika 14: Manastir Moračnik, osnova i presjeci crkve - Istorija Crne Gore

Slika 15: Manastir Moračnik, osnova i presjeci, prema A.Deroku 1962.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 22

Slika 16 i 17: Manastir Moračnik, nelegalna obnova 2004.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 23

Slika 18-23: Manastir Moračnik, nelegalni radovi 2004-2006.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 24

Slika 24-26: Manastir Moračnik, nelegalni radovi 2004-2006.

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 25

Slika 27 i 28: Manastir Moračnik, nakon posljednjih nelegalnih radova

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 26

Slika 29 i 30: Manastir Moračnik, nakon posljednjih nelegalnih radova

MANASTIR MORAČNIK

Zdravko Gagović 27

Slika 31 – 33: Manastir Moračnik – crkva Rođenja Hristovog