Manual de Kichwa.pdf

Embed Size (px)

Citation preview

  • - 1 -

    SHUKNIKI YACHAY PRIMERA LECCINUYARIK

    UYANTIKUNAMANTA

    LAS VOCALES Y CONSONANTES

    Kaykunami kan:

    a i u

    UYANTIKUNA.- Kichwa shimipi killkankawa chunka pichka (15) uyantikunami tiyan

    Las consonantes Para escribir el idioma Kichwa existe 15 consonantes.

    UYANTIKUNA KILLKAKATINA

    CONSONANTES LECTURA DE LAS CONSONANTES

    K (KA)

    CH (CHA)

    J (JA)

    L (LA)

    LL (LLA)

    M (MA)

    N (NA)

    (A)

    P (PA)

    R (RA)

    S (SA)

    SH (SHA)

    T (TA)

    W (WA)

    Y (YA)

    UYARIKKUNA.- Kichwa shimipi kimsa uyarikkunallami tiyan

    Las Vocales En el idioma Kichwa existe solamente 3 vocales

  • - 2 -

    SHIMIKUNA VOCABULARIO

    ALLICHANI Saludos

    ALLI PUNCHA Buenas das

    ALLI CHISHI Buenas tardes

    ALLI TUTA Buenas noches

    ALLILLACHU KANKI Ests bien?

    ALLI Bien, bueno (a)

    AWYA Consuegro, consuegra, parientes afines

    ACHI To hermano de su padre

    KAYAKAMA Hasta maana

    KACHUN Nuera, cuada

    KAWSANKICHU Hola cmo estas!

    KARI YAYA Suegro respecto al esposo

    KARI MAMA Suegra respecto al esposo

    KUITSA Seorita

    KUSA Marido, esposo

    CHISHI Tarde

    CHISHI KAMA Hasta tarde

    CHURI Hijo

    IMASNATA KANKI Cmo ests?

    LAYAYA Padrastro

    LAMAMA Madrastra

    LACHURI Hijastro

    LAWSHI Hijastra

    MAMA Mam, madre

    MASHA Yerno, cuado

    MASHI Amigo, compaero

    AA Hermana ENTRE MUJERES

    PANI Hermana DE L A ELLA

    RUNA Persona

    RUKU YAYA Abuelo

    RUKU MAMA Abuela

    SAMASHUN Hasta luego

    TUTA Noche

    TURI Hermano DE ELLA A L

    USHI/ USHUSHI Hija

    WAWKI Hermano ENTRE VARONES

    WARMI Mujer, esposa

    WARMI YAYA Suegro RESPECTO A LA MUJER

    WARMI MAMA Suegra RESPECTO A LA MUJER

    WAWA Nio o nia

  • - 3 -

    YAYA Pap, padre

    YACHACHIK Profesor

    YACHAKU Alumno, estudiante

    YACHANA WASI Escuela

    UKA WASIMI Es mi casa

    IMATAS TAPUWAY Pregntame lo que quieras

    MARIAMI KANI Soy Mara

    AY CHATA MIKUNI Como carne

    IMASHINA RIMANA KILLKANA

    PRONUNCIACIN Y ESCRITURA

    SE HABLA SE ESCRIBE

    ALLI CHANI ALLI CHANI

    ALLI PUNCHA ALLI PUNCHA

    ALLI CHISHI ALLI CHISHI

    ALLI TUTA ALLI TUTA

    ALLI ALLI

    KUITSA KUITSA

    KUSA KUSA

    IMASNATA KANGUI IMASNATA KANKI

    SAMASHUN SAMASHUN

    LAYAYA LAYAYA

    IMA SHUTI KANGUI IMA SHUTI KANKI

    UCA SHUTIMI KAN UKA SHUTIMI KAN

    KILLKA KATISHUN

    LEAMOS

    Misi ukuchata maskan; rikuy chay awapy, wasi ukucha tiyan.

    Yurak misi, chupata cuyuchispami chapan, chaypi yurak misi ukuchata pawashpami japin.

    Yurak misi, ukuchata chaypi mikun; jatun, wira ukuchami kan.

    Misika piashpa, piashpa munanayta mikun.

    Kunanka, tutakuna chunlla munay munaymi puushun; allita yupaychanimi.

  • - 4 -

    YACHACHIK YACHAKUWA RIMANAKUN

    DILOGO ENTRE PROFESOR Y ALUMNO

    YACHAKU Alli tuta yachachik Buena noches profesor

    YACHACHIK Alli tuta yachaku Buenas noches estudiante

    YACHACHIK Allillachu kanki yachaku Te encuentras bien estudiante?

    YACHAKU Allillami kani Si me encuentro bien

    YACHAKU Kayakama yachachik Hasta maana profesor

    YACHACHIK Kayakama yachaku Hasta maana estudiante

    CARLOS LUISWAN RIMANAKUN

    DILOGO ENTRE LUIS Y CARLOS

    CARLOS Kawsankichu mashi Luis Hola compaero Luis

    LUIS Kawsankichu mashi Carlos Hola compaero Carlos

    CARLOS Samashun mashi Hasta luego compaero

    LUIS Samashun mashi Hasta luego compaero

    RIMANKAK MUTSURIK SHIMIKUNA

    EXPRESIONES TILES PARA EL DILOGO

    T. Maymanta shamunki De dnde vienes?

    K. Quitomanta (mi) shamuni Vengo de Quito

    T. Piwata shamunki Con quin vienes?

    K. Yayawanmi shamuni Vengo con mi pap

    T. Aswata upinaynchu Deseas tomar chicha?

    K. Ari upinaymi Si quiero tomar

    T. Imata munanki Qu quieres?

    K. Mikunata munani Quiero comer

    T. Ima shutita kanki Cmo te llamas?

    K. ukaka Carlosmi kani Me llamo Carlos

    T. Pita shamun Quin viene?

    K. Yayami shamun Viene pap

  • - 5 -

    T. Pitak kay kimsa mushuk wasita rurashka Quin ha hecho estas tres casas nuevas

    K. uka yaya mamaka kay kimsa mushuk

    wasita rurashka

    Mis padres han hecho tres casas nuevas

    T. Pikunarayku rurashkakuna Para quines han hecho.

    K. Churi ushirayku rurashkakuna Los han hecho para su hijo e hija

    ISHKAYNIKI YACHAY SEGUNDA LECCION

    TULLPUKUNAMANTA

    DE LOS COLORES

    KILLU Amarillo

    ANKAS Azul

    PUKA Rojo

    YURAK Blanco

    YANA Negro

    WAYLLA Verde

    USHPA Plomo

    SANI Morado

    JAMINTSI Violeta

    SHAU Caf

    AYLLU LLAKTAPI MIKUYKUNAMANTA

    PRODUCTOS DE LA ZONA

    Lumu Yuca

    Palanta Pltano

    Uchu Aj

    Inchik Man

    Iru Caa de azcar

    Ananas Chirimoya

    Avio Avio

    Pakay Guaba

    Palta Aguacate

    Putan mishki Miel de abeja

    Chiwilla Pia

    Papaya Papaya

  • - 6 -

    Kumal Camote

    Patas Cacao blanco

    Chunta Chonta

    Shiwa muyu Hungurahua

    Guinea Guineo

    Laran Naranja

    ICHILLA YUYAYKUNA

    FRASES

    uka wasimi Es mi casa

    Imatas tapuway Pregntame lo que quieras?

    Luismi kani Soy Luis

    Tantata mikuni Como pan

    Maraka yakupi armakun Mara est bandose en el ro

    Ecuador sumak urkunatami charin El Ecuador tiene montaas muy hermosas

    Napo mayuka jatunmi kan El ro Napo es grande

    SHUK MUTSURIK KACHAY SHIMIKUNA

    ALGUNAS EXPRESIONES TILES EN IMPERATIVO

    Shami, shamuy Ven

    Atari Levntese

    Shayari Pngase de pie

    Aku Vamos

    Ri Vaya

    Kati Siga

    Mikuy Coma

    Rikuchi Indique, seale

    Kallpay Corra

    Killkay Escriba

    Shuyuy Dibuje

    Armay Bese

    Llankay Trabaja

    Kachay Enve, mande

    Puuy Duerme (a)

    Akllay Selecciones, escoja

    Samay Descanse, descanso, respire

    Rimay Hable, dicho

  • - 7 -

    Apay Llvese

    Kuway Entrgueme

    Kakuway Frteme

    Taki Cante, entone

    Taripay Averige, investigue

    Tiyari Sintate

    Kayay Llmale, (a, o)

    Apayri Vaya a llevar

    KIMSANIKI YACHAY TERCERA LECCIN

    SHUK SUMAK RIMAYKUNA

    EXPRESIONES BENEFACTORAS

    Sumak shimiwa rimankapak pay piti shimita yapanami kan chay shimikunapi.

    Para expresar benefactivamente, se aade el morfema pay, a las imperativas.

    SHIMI SUMAK RIMAY

    Aku Akupay Vmonos por favor

    Ri Ripay Vyase por favor

    Kati Katipay Siga por favor

    Kallpay Kallpapay Corra por favor

    Rikuy Rikupay Vea por favor

    Ruray Rurapay Haz por favor

    Apay Apapay Lleve por favor

    Shamuy Shamupay Ven por favor

    Kayay Kayapay Llame por favor

    Api Apipay Coja por favor

    Ranti Rantipay Compre por favor

    Killkay Killkapay Escriba por favor

    Sikay Sikapay Suba por favor

    Yachachi Yachachipay Ensee por favor

    Tushuy Tushupay Baile por favor

  • - 8 -

    YUPAKUNAMANTA

    DE LOS NMEROS

    CHUNKACHISHKA

    DECENAS

    Shuk

    Diez 10

    Ishkay

    Veinte 20

    Kimsa

    Treinta 30

    Chusku

    Cuarenta 40

    Pichka

    CHUNKA Cincuenta 50

    Sukta

    Sesenta 60

    Kanchis

    Setenta 70

    Pusak

    Ochenta 80

    Iskun

    Noventa 90

    PATSAKCHISKA

    CENTENAS

    Shuk

    Cien 100

    Ishkay

    Doscientos 200

    Kimsa

    Trescientos 300

    Chusku

    Cuatrocientos 400

    Pichka PATSAK Quinientos 500

    Illak 0 Cero

    Shuk 1 Uno

    Chusku 4 Cuatro

    Pichka 5 Cinco

    Sukta 6 Seis

    Kanchis 7 Siete

    Pusak 8 Ocho

    Iskum 9 Nueve

    Chunka 10 Diez

  • - 9 -

    Sukta

    Seiscientos 600

    Kanchis

    Setecientos 700

    Pusak

    Ochocientos 800

    Iskun

    Novecientos 900

    WARANKACHISKA

    UNIDADES DE MIL

    Shuk

    Mil 1.000

    Ishkay

    Dos mil 2.000

    Kimsa

    Tres mil 3.000

    Chusku

    Cuatro mil 4.000

    Pichka

    WARANKA Cinco mil 5.000

    Sukta

    Seis mil 6.000

    Kanchis

    Siete mil 7.000

    Pusak

    Ocho mil 8.000

    Iskun

    Nueve mil 9.000

    CHUNKA WARANKACHISKA

    DECENAS DE MIL

    Shuk

    Diez mil 10.000

    Ishkay

    Veinte mil 20.000

    Kimsa

    Treinta mil 30.000

    Chusku

    CHUNKA Cuarenta mil 40.000

    Pichka

    WARANKA Cincuenta mil 50.000

    Sukta

    Sesenta mil 60.000

    Kanchis

    Setenta mil 70.000

    Pusak Ochenta mil 80.000

  • - 10 -

    Iskun

    Noventa mil 90.000

    PATSAK WARANKACHISKA

    CENTENAS DE MIL

    Shuk

    Cien mil 100.000

    Ishkay

    Doscientos mil 200.000

    Kimsa

    Trescientos mil 300.000

    Chusku

    PATSAK Cuatrocientos mil 400.000

    Pichka

    WARANKA Quinientos mil 500.000

    Sukta

    Seiscientos mil 600.000

    Kanchis

    Setecientos mil 700.000

    Pusak

    Ochocientos mil 800.000

    Iskun

    Novecientos mil 900.000

    JUNU MILLN 1000.000

    SAPALLA TAWKA SHIMIKUNA

    Tawka shimita rurankapak kuna shimitami shutikunapi yapanchik

    PARA FORMAR EL PLURAL, AUMENTAMOS AL SUSTANTIVO EL

    PLURALIZADOR KUNA.

    SHINA:

    SAPALLA TAWKA

    Sacha Sachakuna

    Wawa Wawakuna

    Mashi Mashikuna

    Kamu Kamukuna

  • - 11 -

    YANKA KIKIN SHUTI SUSTANTIVOS COMUNES Y PROPIOS

    Kaykunaka shutikunami (estos son los sustantivos)

    Allku Lumu Mara

    Kamu Pishku Mashi

    KIKIN SHUTI

    SUSTANTIVO PROPIO

    Runakuna, urkukuna, mayukuna, wiwakuna, llaktakuna, kikin shutitami killkanchik.

    Los sustantivos propios son los nombres de personas, montaas, ros, animales, etc.

    Shina (Ej:)

    Quito, Mara, Tena.

    YANKA SHUTI

    SUSTANTIVO COMN

    Kaykunaka shukunata imashina wiwa, ruya, shutikunami rikuchi.

    Los sustantivos comunes se refiere a: animales, rboles, etc.

    Shina Ej:

    Allku Perro Sisa Flor

    Pishku Pjaro Yuca Lumu

    Panka Hoja Libro Kamu

  • - 12 -

    CHUSKUNIKI YACHAY CUARTA LECCIN

    SHUTI PAK RANTI Pronombres personales

    Sapalla Singular

    Tawka Plural

    JUNINA

    CONJUGACIN

    KUNA PACHA.- Modo indicativo

    KAYKUNA KAN.- Estos son las marcas en singular

    SAPALLA RIKUCHI SHIMIKU

    NI (Primera persona del singular)

    N KI (Segunda persona del singular)

    N (Tercera persona del singular)

    SHINA:

    uka Takini Yo canto

    Kan Takinki T cantas

    Pay Takin El canta

    SAPALLA SINGULAR PERSONA

    uka Yo Primera

    Kan T Segunda

    Pay El Tercera

    TAWKA PLURAL PERSONA

    ukanchik Nosotros Primera

    Kankuna Vosotros Segunda

  • - 13 -

    TAUKA RIKUCHIK SHIMIKU

    NCHIK (Primera persona del plural)

    NKICHIK (Segunda persona del plural)

    NUN (Tercera persona del plural)

    SHINA:

    ukanchik Takinchik Nosotros cantamos

    Kankuna Takinkichik Vosotros cantis

    Paykuna Takinun Ellos cantan

    KALLARI PACHA

    Tiempo pasado

    Kay kallari pacha rikuchikkunami kan, estas son las marcas que indican el tiempo pasado.

    SHINA: Ej:

    RKANI (Primera persona del singular)

    RKANKI (Segunda persona del singular)

    RKA (Tercera persona del singular)

    RKANCHIK (Primera persona del plural)

    RKANKICHIK (Segunda persona del plural)

    RKAKUNA (Tercera persona del plural)

    SHINA: Ej:

    uka Takirkani Yo cant

    Kan Takirkanki T cantaste

    Pay Takirka El cant

    ukanchik Takirkanchik Nosotros cantamos

    Kankuna Takirkankichik Vosotros cantasteis

    Paykuna Takirkakuna Ellos cantaron

  • - 14 -

    SHAMUK PACHA

    TIEMPO FUTURO

    Kaykunami shamuk pachapi rikuchik simiku

    Estas son las marcas que indican el tiempo futuro.

    SHINA: Ej:

    SHA (Primera persona del singular)

    NKI (Segunda persona del singular)

    NKA (Tercera persona del singular)

    NANKA Primera persona del plural)

    NKICHIK Segunda persona del plural)

    NUNKA (NKANKUNA) Tercera persona del plural)

    SHINA: Ej:

    uka Takisha Yo cantar

    Kan Takinki T cantars

    Pay Takinka El cantar

    ukanchik Takinanka Nosotros cantaremos

    Kankuna Takinkichik Vosotros cantaris

    Paykuna Takinunka Ellos cantarn

    YALLI MUTSURIK SHIMIKUKUNA

    Morfemas ms usuales

    SHIMIKU MORFEMA

    Runa shimika shimi sapimi astawn shuk shimiku llutachipi, shimi kunata rurashpa

    rimachin. Chaymantami ninchik aglutinante.

    El idioma Kichwa es una lengua aglutinante porque en la raz de la palabra se puede aadir

    una variedad de sufijos, (morfemas).

    SHINA: Ej:

    Wasi-kuna-manta Wasikunamanta De las casas

    Wasi-pi Wasipi En la casa

  • - 15 -

    SHIMIKU

    Morfemas

    MANTA De la, desde la, por la

    PI En la, en el

    PAK Para la

    MAN Hacia, a la, para la

    YUK Dueo de

    WAN Con la

    TA A la (indica la relacin entre la persona que realiza la accin y el objeto sobre el cual se produce la accin)

    KA La (focalizador, topicalizador)

    CHU Interrogativo (pay shamukachu)

    CHU Negacin terminante (mana yachanichu)

    MI Afirmacin es (paymi rinami)

    KU Continuativo : idea de una accin en proceso de realizacin, es decir de duracin y sucesividad: rimakuni.

    TAK Afirmacin (paillatak) el mismo, pitak = quin

    KACHA Relativo (purikachani)

    KAMAK Indica encargo, wasikamak

    KAMAN Direccional yakukama (lmite de accin)

    KUNA Pluralizador Ej: (mashikuna)

    CHIK Indica pluralidad (shamuychik)

    KPI Condicional (shamukpi)

    KRI Indica que la accin va a ser realizada luego (purikrini)

    WA Benefactiva expresa afecto (kariwata)

    LAYA Expresa lo mismo (pishkulaya)

    MARI Reafirmativo (yachachikmari) fue el profesor

    CHARI Indica duda (ushankichari)

    CHA Indica duda (mikunkicha)

    MU Expresa la idea de ir hacer algo y regresar despus de haber hecho eso. (rikumuni)

    NTIN Indica juntura (warmintin) con la mujer

    PAKMAN Indica la persona o el lugar donde vive o se dirige (yachachikpakman rishunchik).

    PURA Indica que los elementos que intervienen son de la misma categora, (ukanchipura)

    RAYKU Causativo tamiyarayku (por el aguacero)

    RUKU Aumentativo (wasiruku)

    SAMI Expresa clasificacin imasami aychata

    SHA Expresa afirmacin, interrogacin, deseo de hacer mikushaninkichichu Uds. (desean comer)

  • - 16 -

    SHIMIKUKUNAWAN MUSHUK SHIMIKUNATA RIKSISHUN

    Con los morfemas vamos a formar nuevas palabras

    Manta (de la casa)

    Pi (en la casa)

    Wasi Pak (para la casa)

    Man (hacia la casa)

    Yuk (dueo de casa)

    KILLKA KATISHUN

    Mama rikuy, rikuy, kay killu putiwku wakashami sirikun.

    Paypa chaki pakirishpa, purinata mana ushan.

    Chay chakita watashpami Mara paya tullpa sikipi churan.

    KARI ATALLPA

    Kari atallpa takishkawa, atallpa mamakuna, kayman chayman kallpashpa, tuk, tuk

    uyachishkawa wanku chishpami pushashpa rin; chakra ukupi paktashpami mikunata

    maskashami karan.

    YANA SIKU

    Runa alun, alunuyarikpi, yana sikuka sachamanmi pawan. Sacha puntsuy paktashpami

    rinrikarata kuyuchishpa pawanalla chapakun.

    Runakuna chunllayapi, lunkan, lunkan muyurishpa lumu sapimi paktamun.

    KICHWAKUNAPAK YUYAYKUNATA YACHAKUPASHUN

    CONOZCAMOS LOS REFRANES KICHWAS

    Ama sirishpa sarata mikunkichu, sara muyu kampak awipi llukshinkami.

    No comers choclo acostado, porque te saldrn espinillas en la cara.

    Ama pishku uktuta mikunki, pishkuka sachapi purikpi umapi ismankami.

    No comas sesos de pjaro, si lo haces cuando camines por la selva, el pjaro defecar sobre

    tu cabeza.

    Ama ninawan pukllankichu tutaka kawitupi ishpankimi.

    No juegues con fuego por la noche, te orinars en la cama.

  • - 17 -

    IMACHIK

    (EL VERBO)

    Kayka ima sami ruraykunatami rikuchin.

    (Estos indican la accin que realizan los seres).

    SHINA:

    Mikuy Comer Tushuy Bailar

    Llankay Trabajar Yanapay Ayudar

    Taki Cantar Shuyuy Dibujar

    Akllay Seleccionar Pukllay Jugar

    Armay Baar Rimanakuy Dialogar

    Rikuy Ver, mirar Kallpay Correr

    Killkay Escribir Shamuy Venir

    Japi Escoger, coger Kati Seguir

    SHIMIKUNA (VOCABULARIO)

    A

    Allpa Tierra Amarun Boa

    Atallpa Gallina Antawan Carro

    Asa, aswa Chicha Allku Perro

    Aanku Hormiga Ala Hongo, comestible

    Armallu Armadillo Anka Gaviln

    Ankas Azul Jatun Grande

    Apaya Seor Asi Risa

    Apay Llevar Apu Jefe

    Aya Diablo Ama No (prohibitivo)

    Allu Moho Ashi Amante

    Api Suave Aku Quebrado, polvo

    Armay Baar Atari Levntate

    Ashka Bastante Alli Bien, bueno

    Apatara Cucaracha Achi To

    Ari Si Akcha Pelo

  • - 18 -

    CH

    Chaja Zorro Chichu Embarazada, preada

    Chupu Tumor Chaki Pie

    Charik Rico, el que tiene Challwa Bocachico

    Chini Hortiga Chiri Fro

    Chawpi Mitad Challi Retazo

    Chuya Transparente Chusku Cuatro

    Churu Caracol Chupakta Apretado, bien metido

    Churi Hijo Chuspi Mosco

    Chakana Escalera Chapana Escondite para cacera

    Chimpana Cruce Chiki Mala suerte

    Chishi Tarde Kami Odiar

    I

    Ishkay Dos Ismu Podrido

    Illu Glotn, goloso Illma Bello, pluma

    Illapa Escopeta Iki Latex, recina (goma)

    Ima Sujeto Imashka Predicado

    Ita Selva tupida Istu Torcido

    Inti Sol Irki Flaco

    Iru Caa Iskun Nueve

    K

    Kara Piel, cuero Kachun Nuera

    Kullu Trozo de madera Kawsay Vida

    Kanchis Siete Katana Cobija

    Katuy Vender Katu Mazamorra

    Kutu Bocio Kuchi Chancho

    Kuychi Arco iris Kullki Dinero, plata

    Kasha Espino Kunka Cuello, pescuezo

    Kuru Gusano Kuruma Mosca

    Kaya Maana Kayna Ayer

    Kan T Kaytu Cama

    Kallu Lengua Karu Lejos

    Kusa Amante Kuytsa Seorita

    Kukupa Bho Kutun Camisa

    Kumal Camote Aycha Carne, cuerpo

    Asnak Apestoso, mal olor Aparina Cargar

    Kulu Renacuajo Kuya Mate, pilche

    Kuyllur Estrella Kushni Humo

    Kushi Felicidad, alegra Kuri Oro

  • - 19 -

    L

    Licha Suerte Lumu Yuca

    Lulun Huevo Lala Hablador

    Laya As, clase Lika Red de pesca

    LL

    Llulla Mentira, mentiroso Llachapa Ropa, trapo

    Llawsa Saliva Llankana Trabajar

    Llatan Desnudo (a) Llaki Dolor, tristeza

    Llampu Liso Llulluk Retoo

    Llullu Tierno Llantu Sombra

    Llapi Apretar Llakta Pueblo, ciudad

    Llullay Mentir Llawkana Lamedero

    M

    Mushuk Nuevo Mana No, negacin

    Maki Mano Masha Yerno

    Mallki Hijuelo Muskuy Sueo

    Malta Joven Manka Olla

    Mikuna Alimentacin Mashi Compaero

    Matu Atrofiado, flaco Mitsa Mezquino

    Muku Abultamiento Mishu Blanco, mestizo

    Mutsuri Necesidad Mayan Orilla

    Mayu Ro Maskay Buscar

    N

    Nina Candela Nanay Dolor

    Nuspa Loco, bandido Nuyuy Derretir, diluir

    Niki Orden numrico Naka Ratn

    utu Fino uktu Ceso

    uka Yo awsa Ciego

    awpa Adelante, primero alla Ya mismo

    ukanchik nosotros awi Ojo

  • - 20 -

    P

    Pani Hermana Paki Quebrado

    Pakay Guaba Pala Plano

    Palanta Pltano Pushak Dirigente

    Pita Fibra Pitak Quien

    Piti Retazo, pedazo Pillan Oso hormiguero

    Pukuna Cerbatana Pitina Corte

    Puchu Sobra Puchukay ltimo

    Pulu Agujero, roto Pichana Escoba, barrer

    Puyu Nube Puka Rojo

    Patas Cacao blanco Puncha Da

    Pukllay Jugar Putan mishki Miel de abeja

    Putan Abeja Pacha Tiempo

    Pachatupuk Reloj Pishku Pjaro

    R

    Ruray Ejercitar, hacer Raki Dividir

    Ruku Viejo Runa Persona

    Ranti Intercambio Raku Gordo

    Rumi Piedra Rupay Calor, quemarse

    Ricuy Mirar Riparay Atencin

    Rinri Oreja Rimay Decir, hablar

    S

    Sisa Flor Sami Especie, clase

    Susu Polilla Sasi Abstinencia

    Sillu Ua Sinka Nariz

    Supay Diablo Samay Respirar, aire

    Sumak Bello, belleza Sukta Seis

    Sani Morado Sanka Barranco

    Salla Correntada del ro Saya Falda

    Sapalla Slo (a) Sisu Hongo de la piel

    Siki Glteo Sawna Almohada

    Suni Largo Siku Guatusa

    Saylla Hora Saki Deje

    SH

    Shuti Nombre, sustantivo Shuklla Uno solo

    Shulla Roco de la maana Shikitu Carachama

    Shuwa Ladrn Shutilli Adjetivo

    Shayku Esfuerzo Shamuy Ven

  • - 21 -

    T

    Tukuy Todos Tuklla Trampa

    Tullu Hueso Tuta Noche

    Tutamanta De maana Turi Hermano

    Tarpu Sembro Tikray Retorno

    Tantari Reunin Taksana Lavar

    Tuksina Pinchar, introducir Tiyaktina Dar pasos

    Tupu Medida Taki Canto

    Tamya Lluvia Taruka Venado

    Tiyarina Asiento Tunu Especie, clase

    Tushuna Bailar Tukuy Todo

    U

    Ushushi Hija Ushun Rastrojo

    Unkuy Enfermedad Uma Cabeza

    Uray Hacia abajo Upina Beber, tomar

    Urku Montaa Uktu Hueco

    Ucha Pecado Ukucha Ratn

    Uchu Aj Upa Necio, tonto

    W

    Wami Trampa de pesca Warmi Mujer, esposa

    Wawa Nio (a) Wasi Casa

    Watay Amarra Waytay Nade

    Wawki Hermano Wachi Cuchucho

    Waklli Maldad Wakay Llorar, tristeza

    Washa Espalda, atrs Walun Tupe

    Wankana Puerco salvaje Wakcha Viudo (a), pobre

    Y

    Yacu Agua Yumay Semen

    Yutu Perdiz Yalli Superior

    Yuyay Oracin Yasa Trampa de pesca

  • - 22 -

    uka Archidona kitipy causani

    Yo vivo en el canton Archidona.

    uka Tenapy kitipy causani

    Yo vivo en el canton Tena.

    uka Ecuador mamallaktapi causani

    Yovivo en el ecuador.

    Paywa shuti kan Tanya Alvarado

    Su nombre es Tanya Alavarado.

    uka mashi kuytsami kan

    Mi amiga es seorita.

    uka mashimi kan Samuel

    Mi amigo es Samuel

    Pay kinsa chunka watatacharini.

    El tiene 35 aos.

    Pay Puyumantama shamuni

    El vienen del Puyo.

    uka mashi tenapi llankan

    Mi amigo trabaja en Tena

    Payca ishki churitami charini

    El tiene dos hijos.

    Payca wilka rimak mi kani

    El es locutor (radio)

    Payca wilkapi llankami kan

    El trabaja de locutor.

    Makita waktashun

    Aplaudamos.

    Pay killka kamachik kan

    El es abogado (a)

    Pay mikunata yanukmi kan

    Ella es cocinera.

    uka unkushkami kani

    Yo estosy enfermo.

    .

    Pay motoriskami kan

    El es motorista.

    Pay tarpumi kan

    El es agricultor.

    Pay sumak pukllakmi kan

    El es buen futbolista.

    ukanchi yachana wasipi takinchi

    Nosotros cantamos en nuestra escuela.

    Toda terminacin en (chi) significa

    nosotros.

    Entender - kamutarinki

    Warmi ukta shami

    Mujer ven pronto

    Mashi ukta atari

    Amigo ven rpido (pronto)

    Churi wasima ri

    Ushi ampira kati

    Yaya lumiuta mukuy

    Papa come la yuca

    Ushi shami mikunkawa

    Hija ven a comer.

    Ushi shami mikushun

    Hja vams a comer.

    uka wasipi kimsa killkapanka charini

    En mi casa tengo tres hojas.

    Ecuadorpi sumak warmikunata charini

    Ecuador tiene hermosas mujeres.

    uka mama tantapi mikuni

    Mi mama come pan

    uka chiri yakupi armakun

    Mi hijo esta bandose en el agua.

  • - 23 -

    Chay ayllu pishka runa kan

    Esa familia son de 5 personas.

    Pay purishpami takin

    El camina cantando

    Pay wsitumi purin

    El camina torcido

    Pay yapa kallpan

    El corre mucho

    Pay sinchi kallpan

    El corre duro

    Pay ashkata kallpan

    El corre bastante

    Pay ashkata yachan

    El sabe bastante

    Pay yapakta yachan

    El sabe bastante

    Pay yachana wasipi yapakta llankan

    El trabaja mucho en la escuela

    Pay tukuy chishipi purin

    El camina todas las tardes

    Pay sumak warmima purin

    El camina hacia una hermosa mujer.

    Pay pukllani pampapi kallpan

    El corre en el estadio

    Pay irusta tushun

    Elbaila feo

    Carlos yachana wasima purin

    Carlos camina a la escuela.

    Pay tukuy tuta tushun

    El baila todas las noches

    ukanchi llaktapi ashka amarun tyan.

    Mi tierra tiene bastantes boas.

    Aku Tenapi pukllankawa

    Vamos a jugar en el Tena

    Kanpa yayawa kati

    Sigue con tu padre

    Kati, yaya rimashunchik

    Sigue, papa conversemos

    Aku rantinkawa

    Vamos a comprar.

    Aku aychata rantinkawa

    Vamos a comprar carne.

    Aku wasima samakawa

    Vamos a la casa a descansar

    Pay ampina wasipi yapakta llankan

    El trabaja demasiado en el hospital

    Pay ampina wasi ansalla llankan

    El trabaja muy poco en el hospital.

    Pay chishira yachana wasimi purin

    En camina por las tardes a la escuela.

    Pay samayashka puun

    El duerme muy cansado.

    Ecuadorpi sumak sachami tiyan

    Ecuador tiene hermosas selvas.

    Pay wasipi chapan

    El espera en casa.

    Pay tukuy puncha yacupi arman

    El se baa todos los das

    uka churi yachana wasipi tushun

    Mi hijo baila en la escuela.

  • - 24 -