Upload
majo-ortega
View
64
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
- 1 -
SHUKNIKI YACHAY PRIMERA LECCINUYARIK
UYANTIKUNAMANTA
LAS VOCALES Y CONSONANTES
Kaykunami kan:
a i u
UYANTIKUNA.- Kichwa shimipi killkankawa chunka pichka (15) uyantikunami tiyan
Las consonantes Para escribir el idioma Kichwa existe 15 consonantes.
UYANTIKUNA KILLKAKATINA
CONSONANTES LECTURA DE LAS CONSONANTES
K (KA)
CH (CHA)
J (JA)
L (LA)
LL (LLA)
M (MA)
N (NA)
(A)
P (PA)
R (RA)
S (SA)
SH (SHA)
T (TA)
W (WA)
Y (YA)
UYARIKKUNA.- Kichwa shimipi kimsa uyarikkunallami tiyan
Las Vocales En el idioma Kichwa existe solamente 3 vocales
- 2 -
SHIMIKUNA VOCABULARIO
ALLICHANI Saludos
ALLI PUNCHA Buenas das
ALLI CHISHI Buenas tardes
ALLI TUTA Buenas noches
ALLILLACHU KANKI Ests bien?
ALLI Bien, bueno (a)
AWYA Consuegro, consuegra, parientes afines
ACHI To hermano de su padre
KAYAKAMA Hasta maana
KACHUN Nuera, cuada
KAWSANKICHU Hola cmo estas!
KARI YAYA Suegro respecto al esposo
KARI MAMA Suegra respecto al esposo
KUITSA Seorita
KUSA Marido, esposo
CHISHI Tarde
CHISHI KAMA Hasta tarde
CHURI Hijo
IMASNATA KANKI Cmo ests?
LAYAYA Padrastro
LAMAMA Madrastra
LACHURI Hijastro
LAWSHI Hijastra
MAMA Mam, madre
MASHA Yerno, cuado
MASHI Amigo, compaero
AA Hermana ENTRE MUJERES
PANI Hermana DE L A ELLA
RUNA Persona
RUKU YAYA Abuelo
RUKU MAMA Abuela
SAMASHUN Hasta luego
TUTA Noche
TURI Hermano DE ELLA A L
USHI/ USHUSHI Hija
WAWKI Hermano ENTRE VARONES
WARMI Mujer, esposa
WARMI YAYA Suegro RESPECTO A LA MUJER
WARMI MAMA Suegra RESPECTO A LA MUJER
WAWA Nio o nia
- 3 -
YAYA Pap, padre
YACHACHIK Profesor
YACHAKU Alumno, estudiante
YACHANA WASI Escuela
UKA WASIMI Es mi casa
IMATAS TAPUWAY Pregntame lo que quieras
MARIAMI KANI Soy Mara
AY CHATA MIKUNI Como carne
IMASHINA RIMANA KILLKANA
PRONUNCIACIN Y ESCRITURA
SE HABLA SE ESCRIBE
ALLI CHANI ALLI CHANI
ALLI PUNCHA ALLI PUNCHA
ALLI CHISHI ALLI CHISHI
ALLI TUTA ALLI TUTA
ALLI ALLI
KUITSA KUITSA
KUSA KUSA
IMASNATA KANGUI IMASNATA KANKI
SAMASHUN SAMASHUN
LAYAYA LAYAYA
IMA SHUTI KANGUI IMA SHUTI KANKI
UCA SHUTIMI KAN UKA SHUTIMI KAN
KILLKA KATISHUN
LEAMOS
Misi ukuchata maskan; rikuy chay awapy, wasi ukucha tiyan.
Yurak misi, chupata cuyuchispami chapan, chaypi yurak misi ukuchata pawashpami japin.
Yurak misi, ukuchata chaypi mikun; jatun, wira ukuchami kan.
Misika piashpa, piashpa munanayta mikun.
Kunanka, tutakuna chunlla munay munaymi puushun; allita yupaychanimi.
- 4 -
YACHACHIK YACHAKUWA RIMANAKUN
DILOGO ENTRE PROFESOR Y ALUMNO
YACHAKU Alli tuta yachachik Buena noches profesor
YACHACHIK Alli tuta yachaku Buenas noches estudiante
YACHACHIK Allillachu kanki yachaku Te encuentras bien estudiante?
YACHAKU Allillami kani Si me encuentro bien
YACHAKU Kayakama yachachik Hasta maana profesor
YACHACHIK Kayakama yachaku Hasta maana estudiante
CARLOS LUISWAN RIMANAKUN
DILOGO ENTRE LUIS Y CARLOS
CARLOS Kawsankichu mashi Luis Hola compaero Luis
LUIS Kawsankichu mashi Carlos Hola compaero Carlos
CARLOS Samashun mashi Hasta luego compaero
LUIS Samashun mashi Hasta luego compaero
RIMANKAK MUTSURIK SHIMIKUNA
EXPRESIONES TILES PARA EL DILOGO
T. Maymanta shamunki De dnde vienes?
K. Quitomanta (mi) shamuni Vengo de Quito
T. Piwata shamunki Con quin vienes?
K. Yayawanmi shamuni Vengo con mi pap
T. Aswata upinaynchu Deseas tomar chicha?
K. Ari upinaymi Si quiero tomar
T. Imata munanki Qu quieres?
K. Mikunata munani Quiero comer
T. Ima shutita kanki Cmo te llamas?
K. ukaka Carlosmi kani Me llamo Carlos
T. Pita shamun Quin viene?
K. Yayami shamun Viene pap
- 5 -
T. Pitak kay kimsa mushuk wasita rurashka Quin ha hecho estas tres casas nuevas
K. uka yaya mamaka kay kimsa mushuk
wasita rurashka
Mis padres han hecho tres casas nuevas
T. Pikunarayku rurashkakuna Para quines han hecho.
K. Churi ushirayku rurashkakuna Los han hecho para su hijo e hija
ISHKAYNIKI YACHAY SEGUNDA LECCION
TULLPUKUNAMANTA
DE LOS COLORES
KILLU Amarillo
ANKAS Azul
PUKA Rojo
YURAK Blanco
YANA Negro
WAYLLA Verde
USHPA Plomo
SANI Morado
JAMINTSI Violeta
SHAU Caf
AYLLU LLAKTAPI MIKUYKUNAMANTA
PRODUCTOS DE LA ZONA
Lumu Yuca
Palanta Pltano
Uchu Aj
Inchik Man
Iru Caa de azcar
Ananas Chirimoya
Avio Avio
Pakay Guaba
Palta Aguacate
Putan mishki Miel de abeja
Chiwilla Pia
Papaya Papaya
- 6 -
Kumal Camote
Patas Cacao blanco
Chunta Chonta
Shiwa muyu Hungurahua
Guinea Guineo
Laran Naranja
ICHILLA YUYAYKUNA
FRASES
uka wasimi Es mi casa
Imatas tapuway Pregntame lo que quieras?
Luismi kani Soy Luis
Tantata mikuni Como pan
Maraka yakupi armakun Mara est bandose en el ro
Ecuador sumak urkunatami charin El Ecuador tiene montaas muy hermosas
Napo mayuka jatunmi kan El ro Napo es grande
SHUK MUTSURIK KACHAY SHIMIKUNA
ALGUNAS EXPRESIONES TILES EN IMPERATIVO
Shami, shamuy Ven
Atari Levntese
Shayari Pngase de pie
Aku Vamos
Ri Vaya
Kati Siga
Mikuy Coma
Rikuchi Indique, seale
Kallpay Corra
Killkay Escriba
Shuyuy Dibuje
Armay Bese
Llankay Trabaja
Kachay Enve, mande
Puuy Duerme (a)
Akllay Selecciones, escoja
Samay Descanse, descanso, respire
Rimay Hable, dicho
- 7 -
Apay Llvese
Kuway Entrgueme
Kakuway Frteme
Taki Cante, entone
Taripay Averige, investigue
Tiyari Sintate
Kayay Llmale, (a, o)
Apayri Vaya a llevar
KIMSANIKI YACHAY TERCERA LECCIN
SHUK SUMAK RIMAYKUNA
EXPRESIONES BENEFACTORAS
Sumak shimiwa rimankapak pay piti shimita yapanami kan chay shimikunapi.
Para expresar benefactivamente, se aade el morfema pay, a las imperativas.
SHIMI SUMAK RIMAY
Aku Akupay Vmonos por favor
Ri Ripay Vyase por favor
Kati Katipay Siga por favor
Kallpay Kallpapay Corra por favor
Rikuy Rikupay Vea por favor
Ruray Rurapay Haz por favor
Apay Apapay Lleve por favor
Shamuy Shamupay Ven por favor
Kayay Kayapay Llame por favor
Api Apipay Coja por favor
Ranti Rantipay Compre por favor
Killkay Killkapay Escriba por favor
Sikay Sikapay Suba por favor
Yachachi Yachachipay Ensee por favor
Tushuy Tushupay Baile por favor
- 8 -
YUPAKUNAMANTA
DE LOS NMEROS
CHUNKACHISHKA
DECENAS
Shuk
Diez 10
Ishkay
Veinte 20
Kimsa
Treinta 30
Chusku
Cuarenta 40
Pichka
CHUNKA Cincuenta 50
Sukta
Sesenta 60
Kanchis
Setenta 70
Pusak
Ochenta 80
Iskun
Noventa 90
PATSAKCHISKA
CENTENAS
Shuk
Cien 100
Ishkay
Doscientos 200
Kimsa
Trescientos 300
Chusku
Cuatrocientos 400
Pichka PATSAK Quinientos 500
Illak 0 Cero
Shuk 1 Uno
Chusku 4 Cuatro
Pichka 5 Cinco
Sukta 6 Seis
Kanchis 7 Siete
Pusak 8 Ocho
Iskum 9 Nueve
Chunka 10 Diez
- 9 -
Sukta
Seiscientos 600
Kanchis
Setecientos 700
Pusak
Ochocientos 800
Iskun
Novecientos 900
WARANKACHISKA
UNIDADES DE MIL
Shuk
Mil 1.000
Ishkay
Dos mil 2.000
Kimsa
Tres mil 3.000
Chusku
Cuatro mil 4.000
Pichka
WARANKA Cinco mil 5.000
Sukta
Seis mil 6.000
Kanchis
Siete mil 7.000
Pusak
Ocho mil 8.000
Iskun
Nueve mil 9.000
CHUNKA WARANKACHISKA
DECENAS DE MIL
Shuk
Diez mil 10.000
Ishkay
Veinte mil 20.000
Kimsa
Treinta mil 30.000
Chusku
CHUNKA Cuarenta mil 40.000
Pichka
WARANKA Cincuenta mil 50.000
Sukta
Sesenta mil 60.000
Kanchis
Setenta mil 70.000
Pusak Ochenta mil 80.000
- 10 -
Iskun
Noventa mil 90.000
PATSAK WARANKACHISKA
CENTENAS DE MIL
Shuk
Cien mil 100.000
Ishkay
Doscientos mil 200.000
Kimsa
Trescientos mil 300.000
Chusku
PATSAK Cuatrocientos mil 400.000
Pichka
WARANKA Quinientos mil 500.000
Sukta
Seiscientos mil 600.000
Kanchis
Setecientos mil 700.000
Pusak
Ochocientos mil 800.000
Iskun
Novecientos mil 900.000
JUNU MILLN 1000.000
SAPALLA TAWKA SHIMIKUNA
Tawka shimita rurankapak kuna shimitami shutikunapi yapanchik
PARA FORMAR EL PLURAL, AUMENTAMOS AL SUSTANTIVO EL
PLURALIZADOR KUNA.
SHINA:
SAPALLA TAWKA
Sacha Sachakuna
Wawa Wawakuna
Mashi Mashikuna
Kamu Kamukuna
- 11 -
YANKA KIKIN SHUTI SUSTANTIVOS COMUNES Y PROPIOS
Kaykunaka shutikunami (estos son los sustantivos)
Allku Lumu Mara
Kamu Pishku Mashi
KIKIN SHUTI
SUSTANTIVO PROPIO
Runakuna, urkukuna, mayukuna, wiwakuna, llaktakuna, kikin shutitami killkanchik.
Los sustantivos propios son los nombres de personas, montaas, ros, animales, etc.
Shina (Ej:)
Quito, Mara, Tena.
YANKA SHUTI
SUSTANTIVO COMN
Kaykunaka shukunata imashina wiwa, ruya, shutikunami rikuchi.
Los sustantivos comunes se refiere a: animales, rboles, etc.
Shina Ej:
Allku Perro Sisa Flor
Pishku Pjaro Yuca Lumu
Panka Hoja Libro Kamu
- 12 -
CHUSKUNIKI YACHAY CUARTA LECCIN
SHUTI PAK RANTI Pronombres personales
Sapalla Singular
Tawka Plural
JUNINA
CONJUGACIN
KUNA PACHA.- Modo indicativo
KAYKUNA KAN.- Estos son las marcas en singular
SAPALLA RIKUCHI SHIMIKU
NI (Primera persona del singular)
N KI (Segunda persona del singular)
N (Tercera persona del singular)
SHINA:
uka Takini Yo canto
Kan Takinki T cantas
Pay Takin El canta
SAPALLA SINGULAR PERSONA
uka Yo Primera
Kan T Segunda
Pay El Tercera
TAWKA PLURAL PERSONA
ukanchik Nosotros Primera
Kankuna Vosotros Segunda
- 13 -
TAUKA RIKUCHIK SHIMIKU
NCHIK (Primera persona del plural)
NKICHIK (Segunda persona del plural)
NUN (Tercera persona del plural)
SHINA:
ukanchik Takinchik Nosotros cantamos
Kankuna Takinkichik Vosotros cantis
Paykuna Takinun Ellos cantan
KALLARI PACHA
Tiempo pasado
Kay kallari pacha rikuchikkunami kan, estas son las marcas que indican el tiempo pasado.
SHINA: Ej:
RKANI (Primera persona del singular)
RKANKI (Segunda persona del singular)
RKA (Tercera persona del singular)
RKANCHIK (Primera persona del plural)
RKANKICHIK (Segunda persona del plural)
RKAKUNA (Tercera persona del plural)
SHINA: Ej:
uka Takirkani Yo cant
Kan Takirkanki T cantaste
Pay Takirka El cant
ukanchik Takirkanchik Nosotros cantamos
Kankuna Takirkankichik Vosotros cantasteis
Paykuna Takirkakuna Ellos cantaron
- 14 -
SHAMUK PACHA
TIEMPO FUTURO
Kaykunami shamuk pachapi rikuchik simiku
Estas son las marcas que indican el tiempo futuro.
SHINA: Ej:
SHA (Primera persona del singular)
NKI (Segunda persona del singular)
NKA (Tercera persona del singular)
NANKA Primera persona del plural)
NKICHIK Segunda persona del plural)
NUNKA (NKANKUNA) Tercera persona del plural)
SHINA: Ej:
uka Takisha Yo cantar
Kan Takinki T cantars
Pay Takinka El cantar
ukanchik Takinanka Nosotros cantaremos
Kankuna Takinkichik Vosotros cantaris
Paykuna Takinunka Ellos cantarn
YALLI MUTSURIK SHIMIKUKUNA
Morfemas ms usuales
SHIMIKU MORFEMA
Runa shimika shimi sapimi astawn shuk shimiku llutachipi, shimi kunata rurashpa
rimachin. Chaymantami ninchik aglutinante.
El idioma Kichwa es una lengua aglutinante porque en la raz de la palabra se puede aadir
una variedad de sufijos, (morfemas).
SHINA: Ej:
Wasi-kuna-manta Wasikunamanta De las casas
Wasi-pi Wasipi En la casa
- 15 -
SHIMIKU
Morfemas
MANTA De la, desde la, por la
PI En la, en el
PAK Para la
MAN Hacia, a la, para la
YUK Dueo de
WAN Con la
TA A la (indica la relacin entre la persona que realiza la accin y el objeto sobre el cual se produce la accin)
KA La (focalizador, topicalizador)
CHU Interrogativo (pay shamukachu)
CHU Negacin terminante (mana yachanichu)
MI Afirmacin es (paymi rinami)
KU Continuativo : idea de una accin en proceso de realizacin, es decir de duracin y sucesividad: rimakuni.
TAK Afirmacin (paillatak) el mismo, pitak = quin
KACHA Relativo (purikachani)
KAMAK Indica encargo, wasikamak
KAMAN Direccional yakukama (lmite de accin)
KUNA Pluralizador Ej: (mashikuna)
CHIK Indica pluralidad (shamuychik)
KPI Condicional (shamukpi)
KRI Indica que la accin va a ser realizada luego (purikrini)
WA Benefactiva expresa afecto (kariwata)
LAYA Expresa lo mismo (pishkulaya)
MARI Reafirmativo (yachachikmari) fue el profesor
CHARI Indica duda (ushankichari)
CHA Indica duda (mikunkicha)
MU Expresa la idea de ir hacer algo y regresar despus de haber hecho eso. (rikumuni)
NTIN Indica juntura (warmintin) con la mujer
PAKMAN Indica la persona o el lugar donde vive o se dirige (yachachikpakman rishunchik).
PURA Indica que los elementos que intervienen son de la misma categora, (ukanchipura)
RAYKU Causativo tamiyarayku (por el aguacero)
RUKU Aumentativo (wasiruku)
SAMI Expresa clasificacin imasami aychata
SHA Expresa afirmacin, interrogacin, deseo de hacer mikushaninkichichu Uds. (desean comer)
- 16 -
SHIMIKUKUNAWAN MUSHUK SHIMIKUNATA RIKSISHUN
Con los morfemas vamos a formar nuevas palabras
Manta (de la casa)
Pi (en la casa)
Wasi Pak (para la casa)
Man (hacia la casa)
Yuk (dueo de casa)
KILLKA KATISHUN
Mama rikuy, rikuy, kay killu putiwku wakashami sirikun.
Paypa chaki pakirishpa, purinata mana ushan.
Chay chakita watashpami Mara paya tullpa sikipi churan.
KARI ATALLPA
Kari atallpa takishkawa, atallpa mamakuna, kayman chayman kallpashpa, tuk, tuk
uyachishkawa wanku chishpami pushashpa rin; chakra ukupi paktashpami mikunata
maskashami karan.
YANA SIKU
Runa alun, alunuyarikpi, yana sikuka sachamanmi pawan. Sacha puntsuy paktashpami
rinrikarata kuyuchishpa pawanalla chapakun.
Runakuna chunllayapi, lunkan, lunkan muyurishpa lumu sapimi paktamun.
KICHWAKUNAPAK YUYAYKUNATA YACHAKUPASHUN
CONOZCAMOS LOS REFRANES KICHWAS
Ama sirishpa sarata mikunkichu, sara muyu kampak awipi llukshinkami.
No comers choclo acostado, porque te saldrn espinillas en la cara.
Ama pishku uktuta mikunki, pishkuka sachapi purikpi umapi ismankami.
No comas sesos de pjaro, si lo haces cuando camines por la selva, el pjaro defecar sobre
tu cabeza.
Ama ninawan pukllankichu tutaka kawitupi ishpankimi.
No juegues con fuego por la noche, te orinars en la cama.
- 17 -
IMACHIK
(EL VERBO)
Kayka ima sami ruraykunatami rikuchin.
(Estos indican la accin que realizan los seres).
SHINA:
Mikuy Comer Tushuy Bailar
Llankay Trabajar Yanapay Ayudar
Taki Cantar Shuyuy Dibujar
Akllay Seleccionar Pukllay Jugar
Armay Baar Rimanakuy Dialogar
Rikuy Ver, mirar Kallpay Correr
Killkay Escribir Shamuy Venir
Japi Escoger, coger Kati Seguir
SHIMIKUNA (VOCABULARIO)
A
Allpa Tierra Amarun Boa
Atallpa Gallina Antawan Carro
Asa, aswa Chicha Allku Perro
Aanku Hormiga Ala Hongo, comestible
Armallu Armadillo Anka Gaviln
Ankas Azul Jatun Grande
Apaya Seor Asi Risa
Apay Llevar Apu Jefe
Aya Diablo Ama No (prohibitivo)
Allu Moho Ashi Amante
Api Suave Aku Quebrado, polvo
Armay Baar Atari Levntate
Ashka Bastante Alli Bien, bueno
Apatara Cucaracha Achi To
Ari Si Akcha Pelo
- 18 -
CH
Chaja Zorro Chichu Embarazada, preada
Chupu Tumor Chaki Pie
Charik Rico, el que tiene Challwa Bocachico
Chini Hortiga Chiri Fro
Chawpi Mitad Challi Retazo
Chuya Transparente Chusku Cuatro
Churu Caracol Chupakta Apretado, bien metido
Churi Hijo Chuspi Mosco
Chakana Escalera Chapana Escondite para cacera
Chimpana Cruce Chiki Mala suerte
Chishi Tarde Kami Odiar
I
Ishkay Dos Ismu Podrido
Illu Glotn, goloso Illma Bello, pluma
Illapa Escopeta Iki Latex, recina (goma)
Ima Sujeto Imashka Predicado
Ita Selva tupida Istu Torcido
Inti Sol Irki Flaco
Iru Caa Iskun Nueve
K
Kara Piel, cuero Kachun Nuera
Kullu Trozo de madera Kawsay Vida
Kanchis Siete Katana Cobija
Katuy Vender Katu Mazamorra
Kutu Bocio Kuchi Chancho
Kuychi Arco iris Kullki Dinero, plata
Kasha Espino Kunka Cuello, pescuezo
Kuru Gusano Kuruma Mosca
Kaya Maana Kayna Ayer
Kan T Kaytu Cama
Kallu Lengua Karu Lejos
Kusa Amante Kuytsa Seorita
Kukupa Bho Kutun Camisa
Kumal Camote Aycha Carne, cuerpo
Asnak Apestoso, mal olor Aparina Cargar
Kulu Renacuajo Kuya Mate, pilche
Kuyllur Estrella Kushni Humo
Kushi Felicidad, alegra Kuri Oro
- 19 -
L
Licha Suerte Lumu Yuca
Lulun Huevo Lala Hablador
Laya As, clase Lika Red de pesca
LL
Llulla Mentira, mentiroso Llachapa Ropa, trapo
Llawsa Saliva Llankana Trabajar
Llatan Desnudo (a) Llaki Dolor, tristeza
Llampu Liso Llulluk Retoo
Llullu Tierno Llantu Sombra
Llapi Apretar Llakta Pueblo, ciudad
Llullay Mentir Llawkana Lamedero
M
Mushuk Nuevo Mana No, negacin
Maki Mano Masha Yerno
Mallki Hijuelo Muskuy Sueo
Malta Joven Manka Olla
Mikuna Alimentacin Mashi Compaero
Matu Atrofiado, flaco Mitsa Mezquino
Muku Abultamiento Mishu Blanco, mestizo
Mutsuri Necesidad Mayan Orilla
Mayu Ro Maskay Buscar
N
Nina Candela Nanay Dolor
Nuspa Loco, bandido Nuyuy Derretir, diluir
Niki Orden numrico Naka Ratn
utu Fino uktu Ceso
uka Yo awsa Ciego
awpa Adelante, primero alla Ya mismo
ukanchik nosotros awi Ojo
- 20 -
P
Pani Hermana Paki Quebrado
Pakay Guaba Pala Plano
Palanta Pltano Pushak Dirigente
Pita Fibra Pitak Quien
Piti Retazo, pedazo Pillan Oso hormiguero
Pukuna Cerbatana Pitina Corte
Puchu Sobra Puchukay ltimo
Pulu Agujero, roto Pichana Escoba, barrer
Puyu Nube Puka Rojo
Patas Cacao blanco Puncha Da
Pukllay Jugar Putan mishki Miel de abeja
Putan Abeja Pacha Tiempo
Pachatupuk Reloj Pishku Pjaro
R
Ruray Ejercitar, hacer Raki Dividir
Ruku Viejo Runa Persona
Ranti Intercambio Raku Gordo
Rumi Piedra Rupay Calor, quemarse
Ricuy Mirar Riparay Atencin
Rinri Oreja Rimay Decir, hablar
S
Sisa Flor Sami Especie, clase
Susu Polilla Sasi Abstinencia
Sillu Ua Sinka Nariz
Supay Diablo Samay Respirar, aire
Sumak Bello, belleza Sukta Seis
Sani Morado Sanka Barranco
Salla Correntada del ro Saya Falda
Sapalla Slo (a) Sisu Hongo de la piel
Siki Glteo Sawna Almohada
Suni Largo Siku Guatusa
Saylla Hora Saki Deje
SH
Shuti Nombre, sustantivo Shuklla Uno solo
Shulla Roco de la maana Shikitu Carachama
Shuwa Ladrn Shutilli Adjetivo
Shayku Esfuerzo Shamuy Ven
- 21 -
T
Tukuy Todos Tuklla Trampa
Tullu Hueso Tuta Noche
Tutamanta De maana Turi Hermano
Tarpu Sembro Tikray Retorno
Tantari Reunin Taksana Lavar
Tuksina Pinchar, introducir Tiyaktina Dar pasos
Tupu Medida Taki Canto
Tamya Lluvia Taruka Venado
Tiyarina Asiento Tunu Especie, clase
Tushuna Bailar Tukuy Todo
U
Ushushi Hija Ushun Rastrojo
Unkuy Enfermedad Uma Cabeza
Uray Hacia abajo Upina Beber, tomar
Urku Montaa Uktu Hueco
Ucha Pecado Ukucha Ratn
Uchu Aj Upa Necio, tonto
W
Wami Trampa de pesca Warmi Mujer, esposa
Wawa Nio (a) Wasi Casa
Watay Amarra Waytay Nade
Wawki Hermano Wachi Cuchucho
Waklli Maldad Wakay Llorar, tristeza
Washa Espalda, atrs Walun Tupe
Wankana Puerco salvaje Wakcha Viudo (a), pobre
Y
Yacu Agua Yumay Semen
Yutu Perdiz Yalli Superior
Yuyay Oracin Yasa Trampa de pesca
- 22 -
uka Archidona kitipy causani
Yo vivo en el canton Archidona.
uka Tenapy kitipy causani
Yo vivo en el canton Tena.
uka Ecuador mamallaktapi causani
Yovivo en el ecuador.
Paywa shuti kan Tanya Alvarado
Su nombre es Tanya Alavarado.
uka mashi kuytsami kan
Mi amiga es seorita.
uka mashimi kan Samuel
Mi amigo es Samuel
Pay kinsa chunka watatacharini.
El tiene 35 aos.
Pay Puyumantama shamuni
El vienen del Puyo.
uka mashi tenapi llankan
Mi amigo trabaja en Tena
Payca ishki churitami charini
El tiene dos hijos.
Payca wilka rimak mi kani
El es locutor (radio)
Payca wilkapi llankami kan
El trabaja de locutor.
Makita waktashun
Aplaudamos.
Pay killka kamachik kan
El es abogado (a)
Pay mikunata yanukmi kan
Ella es cocinera.
uka unkushkami kani
Yo estosy enfermo.
.
Pay motoriskami kan
El es motorista.
Pay tarpumi kan
El es agricultor.
Pay sumak pukllakmi kan
El es buen futbolista.
ukanchi yachana wasipi takinchi
Nosotros cantamos en nuestra escuela.
Toda terminacin en (chi) significa
nosotros.
Entender - kamutarinki
Warmi ukta shami
Mujer ven pronto
Mashi ukta atari
Amigo ven rpido (pronto)
Churi wasima ri
Ushi ampira kati
Yaya lumiuta mukuy
Papa come la yuca
Ushi shami mikunkawa
Hija ven a comer.
Ushi shami mikushun
Hja vams a comer.
uka wasipi kimsa killkapanka charini
En mi casa tengo tres hojas.
Ecuadorpi sumak warmikunata charini
Ecuador tiene hermosas mujeres.
uka mama tantapi mikuni
Mi mama come pan
uka chiri yakupi armakun
Mi hijo esta bandose en el agua.
- 23 -
Chay ayllu pishka runa kan
Esa familia son de 5 personas.
Pay purishpami takin
El camina cantando
Pay wsitumi purin
El camina torcido
Pay yapa kallpan
El corre mucho
Pay sinchi kallpan
El corre duro
Pay ashkata kallpan
El corre bastante
Pay ashkata yachan
El sabe bastante
Pay yapakta yachan
El sabe bastante
Pay yachana wasipi yapakta llankan
El trabaja mucho en la escuela
Pay tukuy chishipi purin
El camina todas las tardes
Pay sumak warmima purin
El camina hacia una hermosa mujer.
Pay pukllani pampapi kallpan
El corre en el estadio
Pay irusta tushun
Elbaila feo
Carlos yachana wasima purin
Carlos camina a la escuela.
Pay tukuy tuta tushun
El baila todas las noches
ukanchi llaktapi ashka amarun tyan.
Mi tierra tiene bastantes boas.
Aku Tenapi pukllankawa
Vamos a jugar en el Tena
Kanpa yayawa kati
Sigue con tu padre
Kati, yaya rimashunchik
Sigue, papa conversemos
Aku rantinkawa
Vamos a comprar.
Aku aychata rantinkawa
Vamos a comprar carne.
Aku wasima samakawa
Vamos a la casa a descansar
Pay ampina wasipi yapakta llankan
El trabaja demasiado en el hospital
Pay ampina wasi ansalla llankan
El trabaja muy poco en el hospital.
Pay chishira yachana wasimi purin
En camina por las tardes a la escuela.
Pay samayashka puun
El duerme muy cansado.
Ecuadorpi sumak sachami tiyan
Ecuador tiene hermosas selvas.
Pay wasipi chapan
El espera en casa.
Pay tukuy puncha yacupi arman
El se baa todos los das
uka churi yachana wasipi tushun
Mi hijo baila en la escuela.
- 24 -