MARMARA ONiVERSiTESI

iLAHiYAT F •. L ESI

D R isi

SAYI: 3

İstanbul - 1985

BiR OSMANLI iHTiSAB DEFTERiNE GÖRE ŞAM'DAKi DÜK:KANLAR (*)

Y. Doç. Dr. Ziya KAZICI

Çok geniş topraklar üzerinde h8Jkimiyet:in.i tesis eden Osmanlı Dev­leti, çeşitli din, dil, ırk, örf ve adetlere sahip toplulukları asırlarca idare etme imkanma kavuşmuştu. Ulaşım teknolojisi bakımından günümüzle mukayese edilemeyecek derecede imkansızlı!ldar içinde !bulunan o asırla­_rm dünyasında, bunca ifa.Tiklı yapıdaiki toplulukları idare etmek ve on­lara arzulanan bir hayat seviyesi kazandırlmaya çalı:şmak basit bir şey değildir. Gerçekıten, devrine göre yıoğun bir nüfusa sahip olan bir dev­letin, :bun·ca imkansızlık ve dezavantajlara rağmen böyle bir imkanı elde etmiş olmasının bazı selhepleri olsa gerektir. Devletin hayatiyeıt sırların­dan lbiri olarak gördüğümüz bu sebeplerden biri de hiç şüphesiz ki ih­tisalb müessesesidir.

Böyle bir girişrten ·sonra ıbiraz da i!htts-iıJb müessesesinden söz etmek zorundaıyız. Her ne kadar ilhtisafb (hislbe) genelde «emr bi'lma'rfi.f ve neıhy anil' -münker» prensiibinden doğmuş ve doğrudan konumuz}a ilgisi bulunmayan bir müessese görünümünde ise de gerçekıte devrin ~konomik ve sosyal durumunu ortaya koyması bakrınından büyük bir ehemmiyet arzetmelkıtedir. Çünlkü, dini ve adli vazifeleri de bulunmakla beralber Os­manlı dönemi muhtesibinin iktisadi vazifeler i ağır hk kazanmış gö·rün­mektedir1. İşte bu yüzdendir ki Osmanlılarda kadısı buiunan her şehr:iİı

* 5-12 Ekim 1984 tarihinde Şam'da tertiplenen «Science and Activi­ties for man Symposium of the human aspects of Science and activities in al-Sham,, adlı kongreda arapça okunan tebliğin türk­çesidir.

l Osmanlı Dönemi mulltesibinin vazifeleri hakkında geniş bilgi için bk. Ziya Kazıcı, .Osmanlılarda İhtisab Müessesesi, (A.Ü. Erzurum ilahiyat Fakültesi 1982, basılmamış doktora tezi), s. 50-54.

244 Ziya Kazıcı

bir muhtesiıbi bulunmaktaydı. Bu memurun vazifeleri arasında, çeışitli

vergileri devl~t adına toplaırnak da !bulunuyordu. Arşivlerimizde, bu veııgilerin mahiyet ve milktarını gosıteren pekçok belge ve defter bulun­maJktadır. Bununla beraber biz, bunlardan sadece birinin ışığı altmda konuyu işlernek istiyoruz.

İslrum dünyasında, Hz. Peyga·mber devrinden itibaren varhğı bilinen hislbe2

, Hz. Ömer dervrinde tam teşkilatlı bir müessese haline geldi. Bu­nun i:çindir ki daha sonra kurulan bütün müslüman devletlerde bu mües­·seseyi görebiliy:oruz. N:i!tekim ikayna!klar, A!bbasi, Endülü:s E-mevi, Fatı­mi, Eyyulbi, Selçuklu, Memluk vs. ıgibi bütün müslüman devletlerde ibu müessesenin bulunduğunu belirıtmektediriler. Demek oluyor ki hishe, Müslüman~ Arap dünyasının bir mirası olarak Osmanlılara intikal e1Jmiş­ti ..

OS'manh cemiyet hayatında, ışeihir yaşayışını sağlam temeller üzeri-· ne· bina et·mek ve ktimai düzeni koruyaıbUmek gifbi meselelerin yanında, zaruri ihtiyaç madedılerinin ihallkın '(!tüket:i!ci zümre) eline uygun bir şe­kilde· geçmeşini· sağlamalk gayesiyle esnaf ve diğer ticaret erbabını de­netim a'1tında bulundurmanın e!hemmiyet arz~tiği anlaşılmaktadır. Bu ·sebeple Osmanlı devlet· adamları, esnaf ve· tüC'carı devamlı olarak sıkı k!ontrol altında :bulundurmak me'Ciburiyeitini ihissetmrşlerdir. Çünkü .. tü c­. c·arın :gayesi, (ahlm'-satrm işlerinin zahmetlerine katianaraik) kar ve ka­zanç temin etmektir. Bundan dolayı o, rakipleri ile yarışır. ·Bu- yarışta g·alip ·gelmek onun en büyük em elidir. Ticaret hayatı boyunca devam eden ıbu· yarışlar; tüÇ!carda inat ve çeküşmenin ibir meslek haline gelme­sine sebep· olur. Bu da insan zelkasının zayıflamasına sebebiyet verir. Çünkü her işin insanın ruhunda meydana ·getirdiği birtakım tesirleri var­dır. Kötü veya iyi işlerin durmadan tekrarlanması, onların· insanın ben­Iiğinde · yer· etmesi dem~\Jtir. Bu bakımdan, .özellikle [kötü i§ler devamlı

·olmasa bile bunların sonuçları insan !benliğinde kötü tesirler meydana getirir.· Bu da i:iısanda1ci iyi karekterin gittikıçe zayıflamasına sebep olur. -Biriaenaieyih, ticaretle uğra'şan kişi, hile yapan, yalan söyleyen ve· -çok­ça yeımin eden kimselerle düşüp kalktığı için ken'disinde de istenmeyen ve h oşa gitmeyen bazı hallerin meydana gelmeısine engel olamaz3

•

2 Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam, Kitiı.bu'l-em~aı, Mısır 1968, s. 111; İbn Sa'd, et-Tabakatu'l-kübra, Kahire 13'58, III, 192; Konu ile ilgili daıha

. geniş bilgi için bk. Kazıcı, age. s. 1-2.

:.3; ·İbn Haldün. Mukaddime,· tre. Zakir Kadiri Ugan, İstanbul 1970, II. 364-365. '

Bir .. Osman:ı.ı :iıhtisab Defterine Göre Şam'daki Dükkanlar 245:

İnsan ve bilhassa ticareıtle .geçimini sağlayan esnafın bu kare!kteris­tik durumunu bildiğinden dola,yı de>Vlet, onu bu husustaiki muamelele­rinde daha dikkatli olmak zorunda bırakıyordu. Bu da devamlı surette tüccar ve esnafın mura!kabe a~tında bulundurulması ile mümlkün olur­du. Bu murakcuhe de muhtesib denilen bir meımur vasıtasiyle gerçekleşi­Y()rdu.

Osmanlı devletinin ekonomik ve sosyal hayatınıda uzun süre varlığı­nı devaım ettirmiş bir sistem olan 'aynı meslek erfbabının bir arada bu­lunma ve tesbit edilrniş bulunan sayıyı geıçmeme mecıburiyeti4 , öteden beri pelk çok devlet tarafından uygulanıyordu. Bu uyıgulama, Osmanlı­lardan önceki Müslüman devletlerde de vardı5 • Bu konuda Osmanlıların nunları örnek ald1ığı s1öylenebilir. Bu sistem, praıtik olarak tüketici züm­renin istediği malı kolaylıkla bir arada görüp tercih yapmasına yaradığı grbi6

, bu yerlerin memurılar 'vasıtasiyle daha kolay kontrol edilmesine de yanyordu. iBu anlayı•ştan hareketle Osmanlı Devleti, idaresinde bu­lunan şellıiderdeki esnafı devamlı surette kontrol altında bulundurmak, tüketici züımrenin işini kolaylaştırmak ve ibi1hassa vergi memurunu ge­reksiz yere dola,ştırmaktıan kurtarmak için, aynı işi yapan veya aynı malı satan esnafı mümıkün mertebe bir çarşıda toplamak ihtiyacını his­setmiştir. Işte aşağıda listesi verilecek olan ve 'Şam'daki dükkanıarın sattıkları mala göre kaç kısma ayrıldığını, bu dükkanların kaçar tane olduklarını ve durumlarına göre iher birinden ne kadar vergi alındığını g~ö·steren defter, yukarıdan beri söyledrklerimizin ibir delili olarak arşiv­lerimizde bulunmaktadır. Bu ve benzeri defteler sayesinde Osmanlı top­lumunun ekonomik ve ~sosyal yapısını öğrenme ~mkanını elde edebiliyo­ruz. Bu sistemin, 1bütün Osmanlı §ehir[erinde uygulandığını rahatlıkla sıöyleyebiliriz. Hatta yine ibu anlayıştan hareketle devletin mer!kezi olan İstanbul, 1'5 .bm,geye ayrılm:ı!ş ve tamamı bir tek muhtesibe bağlı olmak­la beraber her 1Jö·JJgenin ayrı bire[' kontrolcu:su bulunma!k'tadır1 • Bundan ba'Şk:a devlet, her şehirde ne kaldar esnaf, ne kadar ihan, ne kadar ha­mam ıvs. grbi, toplumun ekonomik ve sosyal yapısının geEektirdiği mü-

4 BOA. İhtisab Defteri, nr. 31, s. 31; Konu ile ilgili daha geniş bilgi için bk. Kazıcı, age. s. 123-124.

5 Tafsilatlı bilgi için bk. Yusuf Ziya Kavakçı, His be Teşkilatı, An­kara 1975, s. 78-79.

6 Süleyman Südi, Defter-i Muktesid, istanbul 1306, II, 28. 't İstanbul Belediye Ki.i.tüphanesi, M. Cevdet, B 2, vr. 1-15a-b; Bu böl­

gelerin isim, harita ve her birinden alınan vergiler hakkında geniş bilgi için bk. Kazıcı, age. s. 143-150.

246 Ziya Kazıcı

esses·e varsa bunların tamamının say:ıJ.arını bilJmekte, ona kanun yap­ma·kta ve ona göre sayılarında azaltına veya gerekiyorsa çoğaltına yap· ma:ktadır8• Bu sayede cemiyetin kurulu düzeninin bozulmaması sağlanı­yordu- Zira bu •sayede köylerden kentlere başlayacak olan bir gö·çün (hane nakli) önü de alınmış oluyordu. Çünkü herkes istediği yere gidip dükkan açamıyordu. Dükkan aç·ma:k evvelemirde muhtesilbin iznine bağ­lanmrştı. Bu sistem, uzun süre devam ettiğinden <<İhtisab Ağalığı Nizam­na·mesi»nde de yer al!mışıtı. 1242 1tari!hli bu nizamnemeden anlaşmdığına

göre herhangi bir esnaf veya sanatkarın, kethüda ve yiğitbaşıları ma­rifetiyle kefilleri tesbit edildikten sonra isim ve eşkalleri deftere yazıla bilmektedir. Ancak isim ve eşkal deftere yazıldıktan sonra çalışm·c1. izni alınabiliyordu9 • Böyle bir uygulama şehirlerin sosyo ekonomik durumuna tesir ebtiği gibi, din ve afhlaki geleneklerin muhafazasını da sağlıyordu. Zira şehirlerde birikecek i:şısiz - güçsüz kimselerin meydana getireceği kalabalık yığın içinden birçok kimse, meşru olmayan yollara baış vur­maktan ·çekinmeyeeekti. Y olduk ve sıkıntı içinde bulunan insan psikoloji.' sinin sebep olacağı bazı hareketler, etra!fın rahatsız olmasma sebep ola­caktır. Daiha :fazla tafsilatına girmek istemediğimiz böyle har~ketleri önle­mek için devleıt böyle bir çareye baş vuruyordu.

İslam dünyasında, Hz. Ömer'in ha:lifeliği zamanından itibaren İhti­sab vazif·esini görrenler, buna karşılık halktan bazı vergiler almaya baş~ ladılar10 • Demek oluyor Iki rhtiısalb verıgi:sinin menşei, Osmanıılardan ön­c~i ·müıslüman devletlere kadar uzanmaktadır. Dinieyici, birdenb~re bu veııgi meselesine neden temas ettiğimizi sorabilir. Ancak, bizi böyle bir konuda konuşmaya zorlayan şeyin, mevzumuz veya başka bir itfade ile bizzat düklkanlar olduğunu söylemeım.iz icalb eder. Biraz . önce belirtiLdiği gibi devlet, dükkfunn bulunduğu mevki, satılan mal ve satıcının sosyal durumunu da ıgöz önünde bulundurmak zorundaydı. Höyleee, kendisini o1duğu aikdar tebeasını da koruyordu. Bu bailnmdan, sosyal yapısı ile bağdaişınayan hir yerıde düfkkan açan kimse şu veya bu sebepten dolayı sık sık vergi tahsUdarı ile anlaşma:zlığa düşecektir. Şu da unutulmama­lıdır ki, Osmanlı vergi sistemiınde özellikle iihrtisab ve:rgisinde <<Yevmiye. i

B H. 1093 tariıhli ve İstanbul ~snafını liste halinde veren BOA. Malı­yeden Müdevver 514 ve 526 numaralı) defterler, söylediklerimizin •sadece iki ömeğidir.

9 Nizamname. TSMA. E. 1399; Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Bele­diye, İstanbul 1922, I, 34'3-344.

10 Abdurrahman Vefik, Tekalif Kavaidi, İstanbul 1328, I, 43; Osman Nuri, age. I, 362.

B~! __ Os~anlı İiJ:ıtisab Defterine Göre Şam'daki Dükkiuılar 247

dekakin» denilen ve ·bir nevi kepenk açma karşı[ığı olan bu verıgi, kay­naklarm ifade'sine göre her gün alınmalkta idi. tşte bu vergi ısayesinde­dir iİd biz, H. 1243 senesinde Şam'daki (Dımaşk) dükkan sayısını ve satı lan ·eşyaya göre dükkanıarın çeşitlerini öğrenebiliyoruz. Bize ;bu imkanı sağl~yan İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Mildevver 19450 num~arlı defterin verdiği bilgiyi bir liste halinde verdikten sonra adı ge­çen · defıterin ilgili lJölümünün fıotokopiısini buraya alacağız: .

Esna.fın Adı

Deb!;>ağ ve gerici Muy_tab ve çuvalcı Geç.~ci ve külahçı Palt;ıncı ve semerci Dağramacı ve çıkrıkçı

Kurşuncu, fişekçi ve saçmacı Kert~irci

LİSTE

Pen:be iplikçiZer (pamuk ipliği) Bakırcı ve kazancı Demirci, iğci, testereci ve mıhçı Çadır çı

Sandıkçı

Kutucu Nalbant Kırqa dikicisi Saraçhane esnafı Dökmeci (veya düğme ci) Tuz cu Dülger ve kürekçi Bakkal ve kaymakçı Kereste ci Boyacılar

Sağırıcılar

Hurdacı esnafı Siyah? Sinan pazarı oturakçıları Beyt. pazarı oturakçıları Maşlahçı

P eml)eci ve hallaç

Dükkdn sayısı 129 37 12 80 28 15 15 19 37 50 11 25 15 54 9

96 6 1

21 211 17 75

2 39 90 48 63 82

Toplam Para 387

37 12 80 28 15 15 . 19 74

100 11 25 15

108 9

192 12 1.

21 633 170 150

2 39

270 96

126 164 .. ·

Ziya ·Kazıci

··Esnafin Adi .· Bil:Fiıncükçil? ··: e snalı Attiır:' :mumcü' ve 'Ş~kerci . Kutuncıi :be' afacacı

Dükkan sayısı · Toplam Peıra .. : 37 - ' . 1'11

200 . 600 748 . 7480:

iiai-tr· 'bükilcüler: -· Nışeı8taiH ·-· İ pek bağla.y'ıcıiar KürekçiZer Kazaz ve kalancı Habbazan, ka'keci ve simitçiler ... .:. · '" Değirmen ve uncular

120 17 . 34 70 98

140 58

Hınta, .. arpa~·: bakla, ·mercimek vs. eşya satılan ve peyke denilen dükkanlar 24 Kahve tahmishanesi 9 KahiYehane 122 Leblebici 12 Kuyumcu 75. Hoşafçı 12 · Taraklara iplik geçiren· 49 Helvacılar 32 Kasaplar 129 Berb€h· 124 · · · Hafafhanede olan nalÇacı, çizmeci, tacir meniCi, reaya yemişçi~ ·postalcı, terlikçi Eskiti TaŞÇi'.

Kundakçı ·pe tüfekçi KılıÇc'ilar Harii'amlar (sayıları) Alo:ôa çarşısı

Basmacılar Ca mallar SaatÇilar Müc~llid ve müzehhil:i' ·· Kağıtçı ve mürekkepç"i Kascib salhanesi Kandilci ve şişeci Duliancı, kurukahve s'atıcısı ve tümbekici Be i' ''Çulhacısı Kala1Jcı

ye-

•, ..

159 53 37

28 19 "58' 22 15 5 5

6 6

5 4

50 143 50

480 85 34 .

140 196 420 290

240 27

488' 2{

200 12 49 '64 129.'

'248 ...

,. 318' ...

53 74'

... · ' 28.

'38 '580

44"' . 30 . 15'

15 ·6

12' so·· ·s· .

. 450. :143

.... r '"···· · .. ····5o·;•·;·:·ı·

Bir "Osmanlı İhtisa:b Defterine Göre Şam' daki Dükkanlar

EsnafinAdı

Evlerinde mu m dökümcü (nefer) Koltuk sarrafları (nefer)

Dükkan sayısı 10

Terzi Çubukçu Bezirkane esnafı Yorgancı

Desteci Kireç ocağı

Kanta1'cı

Y ağlıkçı, ketenci, hasır maşlah satıcı, astar cı,

15 71 43 9 7

12 11 24

peştemalcı vs. 235 Esb pazarı civarında olan aşçı, kebabçı, paça-cı vs. esnaf 90 İpek pazarı civarında olan alaca satıcı, astar, tülbent, bez vs. esnaf 25 Babu'l-berid paazrında olan yağlıkçı, tülbent-çi, İstanbul ve Bağdad malı :satan dükkanlar 135

~.J~ Nam pazarda olan nalcı, aynacı 110

Kale kapısı adındaki pazarda bulunan lüleci, tenekeci, nargileci vs. 30

Karpuzkaldıran adındaki yerde bulunan bö-rekç·i ve yemişçi gibi esnaf 7 Terziler çarşısında bulunan çuhacı, İstanbul malı ·satan vs. esnaf 38 Y eniçarşıda bulunan oturakçı, tülbentçi, astar-cı [Jibi esnaf 50 Sarıca adındaki pazarda bulunan sebzevatçı, oduncu, kömürcü vs. 55 Afibe mahallesinde olan sebzevatçı oduncu, Tcömü1·cü, lüleci, üzümcü, yemişçi gibi bazı

esnaf 35 Ammcin adındaki mahaUede bulunan sebzevat-çı, oduncu, kömürcü, yemişçi vs. esnaf 105 Sağuba mahallesindeki elan sebzevatçı, oduncu, kömürcü, s9ğancı ve diğer esnaf 79 Saray kapısı yakınındaki çarşılarda bulunan sebzevatçı, kömürcü, üzümcü, kebabcı vs. 90 Sancaktar hazretleri 11W)hallesi yakınında olan

249

Toplam Para. 10 75

142 43 43 14 12

110 192

940

18()

100

675

110

45

7

190

125

80

50

109

109

90

250

Esnafın Adı

hırdavatçı ve lüleci esnafı Dükkan sayısı

15 Sinaniye çarşısında bez satıcı, astarcı vs. 55 Bd'bu/ s-sariha mahallesinde sebzevatçı, kömür­cü, yemişçi vs. 90 Mısır ve Muradiye çarşılarında olan sabuncu 52 P enbeciler ve yü ncüler çarşısındaki sebzeci, oduncu, kömürcü vs. 30 Madenetu' ş-şahm ve tahta'·l-kanaür denilen ma-hallerde sebzevatçı, oduncu vs. 87 Harab denilen mahallede olan sebzevatçı, süt-çü ve benzeri esnaf 50 Taliu'l-kubbe ve Bab-ı şarkı denilen mahalle-lerde olan yemişçi, baklacı, nohutçu vs. 90 Bab-ı tuma mahallesindeki yemişçi, kebabçı,

sebzevatçı, bakla.cı vs. gibi esnaf 50 Yahudiler mahallesinde olan sebzeci, baklacı, yemişçi ve benzeri esnaf 25 yemişçi, kebabçı, sebzeci vs. gibi esnaf 50

Kaymiriyye? ~ ~ mahallesinsinde ki

Kanavat? ü 1~ mahallesindeki seb-

_ Ziya Kazıcı

Toplam Para 15 80

130 230

45

.87.-

75

130

70

35 70

zeci, yemişçi vs. gibi esnaf 12 18 Babu' s-selam mahallesindeki hırdavatçı 3 3 Kabr-i? atike ve şevike? adındaki mahalle_lerde olan sebzeci, yemişçi, kömürcü gibi 34 34 Suvayka mahallesindeki sebzeci', oduncu, kö-mürcü vs. 105 155 Babu'l-musalla mahallesindeki sebzeci, odun-· cu, kömürcü, baklacı- vs. 90 130 Türkmen ve Meydan mahalleZerindeki sebzeci, Oduncu, kömürcü, aşçı v·s. gibi esna1 290 290 Salihiyye mahallesi sebzeci, kömürcü, kebab-çı, baklacı, yemişçi gibi esnaf 140 210 Paşa hanı civarında Olan sebzevatçı, yemişçi 31 31

Toplam dükkan ·sayısı : 6750

Yevmiye toplanan para 21549 para.

Bir Osmanlı İhtisab Defterine Göre Şam'daki Dükkanlar

~-'--· ..

.._ll:p,~ı.Ü -.. , . , :.-:..,;t ...

-::--· "-11\ ~ -· '-...... ' ·,

jı..;;.,ıJı~~~~ ~\S'.:

..s_,.. T:; ' ~ .. t. __ , ....

J:.H, i! J.,;. ~·)::.,· . ~\:(.J ••

-:.r· -;-;-,, , __ \ ..•

..3.~' .J' 4;.;- •./ -..:....>\6'_,

-'fi -v:; ,. ı:o ... l-

'" .

- :1tpib .....; .,., ' 'V· ~ ,, '-­

......

ci~~' ~~ ··--.,; .

..,..$_,....- 1'4t

\ 69.,;\...­

.0"" -

~~ ....!...»\i("'

_....1'""" -.-

~ '''­\..41'

Ziya Kazıcı

.J~au:\.,b!)P ., . :..:_~

·.,..1'~ .. \...1\

\ fl.,\,.-·

t~

d~t p:,; j~;· ... ..: >\f;

-'..P ~1\ ' .,,.\...­<" ,.

G .. e Şam'daki Dükkanlar . . . Defterine or · Bir Osmanlı J.lıtısab . .253

~\.,.·~~"! -....:_., '6' j .

_J~- ··"V" ~ D,\...... ,:,_

;\

.. . jı· . ..;;,-!.J-'6 ,$';. 'J-..., ~ "'r • • V

:/ _:...,D .J

'"'-"~J~ ~ • ı•/ • ~,J

, 'O"' __,.,... --~ c .... \...- .,;..J.,..., ...... _.; fi -:r

"' • ll',..._ • c;: .t,L

" ~~~·.~)JI

...,--4LJ Jr ' •

' #.., \....

'. ~L,.,, ~~~ ~\( ... · .

_,_ -;;; -

6 sı,L..:,.

i..".

.J·

~0~ ~.J;

.J.,r ~

' ""' '­() .

~~· t:.'.f .;..., ~ \. 6 .. \.......:..

.• ,· \ ~ .

, . . .J 6

~ ...... _;,;~-\'Jie.:, ~loS,~\., cu.' . ~-~~~·'-':tı:..vı:;

.U~~')L..J ~..,-.... ··__s_,.._ c:-;

... - ... -~--

\ ~

l~~;._. - -:....; \(_. -.

_; __ '""'~ \ d,~-

'-'t.'\

jL;_,ı~; .. J

~-~ .-S_... V\

( ~;.; \.....;...

\ı.~

.j-~, J'...;_ J

~~_, -..ı,....~

\· .P, \_ lfll \ r

J.'-'~ ıJJ.:Jl e}. 6 .. ~ j,~ı:-~ ,'fu..;.::.o ~' .J.,i,_,.., ~

• ,p ..