Marek Kowalczyk Instytut Psychologii UAM

MATERIAŁY DO WYKŁADÓW Z PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ 2006/2007

TEORIE SCHEMATÓW POZNAWCZYCH

PODSTAWOWE ZAŁOśENIA

POTENCJAŁ EKSPLANACYJNY

SCHEMAT POZNAWCZY

jednostka wiedzy podmiotu odnosząca się do pewnego wycinka rzeczywistości

semantyczna reprezentacja określonego rodzaju treści

(Wojciszke, 1986, s. 16)1

moduł systemu poznawczego, słuŜący do budowania percepcyjnych i pamięciowych

reprezentacji pewnej klasy obiektów lub zdarzeń

(zawiera)

„rdzeń” + zmienne

informację o typowych wartościach zmiennych (wartościach domyślnych)

procedury dobierania wartości domyślnych przy załoŜeniu (stwierdzeniu)

pewnych wartości zmiennych

(Najder, 1997, s. 43)2

1Wojciszke, B. (1986). Teoria schematów społecznych. Wrocław: Ossolineum. 2 Najder, K. (1997). Schematy poznawcze. W: M. Materska i T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie (s.

38-60). Warszawa: Wyd. Nauk. PWN.

2

Początek kariery „schematów” w psychologii:

Frederic Bartlett (1932): Remembering

Ludzie zapamiętują nowy materiał odnosząc go do swoich struktur wiedzy –

schematów, przejawiając dąŜenie do zrozumienia. Kiedy materiał nie pasuje do

schematów – pojawiają się zniekształcenia.

Teorie „schematowe”:

Minsky (1975) - teoria ram

Schank i Abelson (1977) - teoria skryptów

Schank (1982) - teoria pamięci dynamicznej

grupa LNR (Lindsay, Norman, Rumelhart) - teoria schematów

róŜnice w terminologii i w rozwiązaniach szczegółowych, ale podobne zasadnicze idee:

schematy mają zmienne; mogą być wzajemnie zagnieŜdŜone; reprezentują

wiedzę na róŜnych poziomach abstrakcji; reprezentują wiedzę o świecie i

doświadczenie, a nie abstrakcyjne definicje; są aktywnymi narzędziami

rozpoznawania

prace integrujące dorobek psychologii pamięci, sztucznej inteligencji i psycholingwistyki

3

SCHEMATY POZNAWCZE3

dotyczą róŜnych dziedzin ludzkiego doświadczenia

(schematy przedmiotów, ludzi, zdarzeń, cech, czynności)

reprezentują wiedzę na róŜnych poziomach abstrakcji

(np. schemat przyjęcia rodzinnego, imienin, imienin cioci Krysi)

reprezentują mniejsze bądź większe jednostki w świecie podmiotu

(wręczania kwiatów, składania Ŝyczeń, imienin)

zawierają informację

deskryptywną (co to jest, jakie to jest)

afektywną (jakie jest moje emocjonalne ustosunkowanie do tego)

proceduralną (co się robi w związku z tym czymś)

(np.: co to są „imieniny”, czy lubię takie imprezy, jak się całuje solenizantkę)

SCHEMATY POZNAWCZE tworzą HIERARCHIE

na zasadzie:

uogólnianie – róŜnicowanie (schemat bardziej ogólny → schemat mniej ogólny)

pies → jamnik → jamnik szorstkowłosy

składanie – rozkładanie (schemat całości → schemat części tej całości)

jamnik → jego głowa → jego uszy

3 Materiał na s. 3-4 za: Wojciszke (1986).

4

AKTYWIZACJA (WZBUDZENIE) SCHEMATU

brak

schemat „uśpiony”, niewzbudzony, nieaktywny

wstępna (preaktywacja, torowanie, priming)

schemat przygotowany do interpretowania danych

pełna (aktywizacja bieŜąca)

schemat aktualnie wykorzystywany do interpretowania danych

Wyznaczniki aktywizacji wstępnej:

oczekiwania, cele, świeŜość, częstość uprzednich aktywizacji, aktywizacja informacji

skojarzonej ze schematem

Wyznaczniki aktywizacji bieŜącej:

stopień typowości egzemplarza, percepcyjna wyrazistość egzemplarza, kontekstowe

sygnały wywoławcze schematu

5

CZĘSTOŚĆ versus ŚWIEśOŚĆ

(schemat wzbudzony ostatnio versus schemat wzbudzany często)

aktywacja schematu wzbudzanego częściej wygasa wolniej niŜ aktywacja schematu

wzbudzanego rzadziej

zatem

bezpośrednio po wzbudzeniu

schemat świeŜo wzbudzony dominuje nad schematem wzbudzanym częściej

z upływem czasu

przewagę zyskuje schemat wzbudzany częściej

DROGI AKTYWIZACJI SCHEMATU

“od góry”

wzbudzenie schematu całości aktywizuje schemat części

łazienka ⇒ wanna

palec ⇒ paznokieć

“od dołu”

wzbudzenie schematu części aktywizuje schemat całości

wanna ⇒ łazienka

paznokieć ⇒ palec

„z boku”

wzbudzenie schematu aktywizuje inny schemat

przedpokój ⇒ łazienka

ręka ⇒ noga

6

FUNKCJE SYSTEMU SCHEMATÓW

konstruowanie reprezentacji percepcyjnych i pamięciowych

umoŜliwianie

sprawnej i szybkiej orientacji w otoczeniu

sprawnej i szybkiej selekcji działań

poprzez

ograniczanie liczby hipotez percepcyjnych

ograniczanie liczby opcji działania

upraszczanie procesu oceniania

umoŜliwianie wykorzystywania tylko części dostępnej informacji

uzupełnianie luk w dostępnej informacji

ujednoznacznianie informacji wieloznacznej

organizowanie informacji kodowanej w pamięci

„rekonstruowanie” całości na podstawie wydobytych fragmentów

w odtworzeniach pamięciowych

Norman i Shallice (1986) – „schematowa” teoria mechanizmów automatycznej regulacji

działania [zob. dalej]

7

EFEKTY ZWIĄZANE Z PRZETWARZANIEM „GÓRA-DÓŁ”

identyfikacja wyrazów na podstawie krótkich początkowych fragmentów

zjawisko przywracania fonemu

efekty wyŜszości konfiguralnej, wyŜszości przedmiotu, wyŜszości słowa (Reichera-Wheelera),

wyŜszości pseudosłowa, wyŜszości zdania

Grosjean (1980)

osoba badana ma odgadnąć wyraz na postawie początkowego fragmentu

manipulacja długością tego fragmentu

wypowiadanie całego wyrazu trwa ponad 400 msek

osoba badana potrzebowała fragmentu o długości przeciętnie 333 ms, Ŝeby rozpoznać wyraz

przedstawiany w izolacji

kiedy wyraz pojawiał się w kontekście, wystarczyło średnio 199 ms, Ŝeby został rozpoznany

Marlsen-Wilson i Tyler (1980)

osoba badana miała wykrywać określony wyraz w słyszanym tekście, naciskając jak najszybciej przycisk,

kiedy tylko ten wyraz się pojawi

przeciętny czas reakcji 273 ms

średnia długość wyrazu 370 ms

na realizację reakcji potrzeba około 75 ms

zatem do identyfikacji potrzebny jest początkowy fragment wyrazu o długości 200 ms

8

200 ms = dwa początkowe fonemy4

angielski (odmiana amerykańska): 20 000 wyrazów pierwszy fonem zawęŜa liczbę moŜliwości do około tysiąca (mediana 1033 ) drugi - do około 90 (mediana 87)

Wniosek:

podejmując decyzję o słyszanym wyrazie, osoba badana kierowała się nie tylko

zidentyfikowanymi fonemami, ale takŜe kontekstem

słuchając wypowiedzi, nie czekamy (nie musimy czekać) do końca wyrazu, Ŝeby określić jego

toŜsamość, ale „odgadujemy” ją wcześniej na podstawie kontekstu i początkowego fragmentu

ZJAWISKO PRZYWRACANIA FONEMU

Warren (1970)

kiedy fonem zostaje „wycięty” z wyrazu i w jego miejscu eksponowany jest szum – nadal

„słyszymy” odpowiedni dźwięk mowy

EFEKTY „WYśSZOŚCI”

(ZDANIA, SŁOWA, PSEUDOSŁOWA, PRZEDMIOTU, KONFIGURALNEJ)

łatwiej identyfikujemy element (część) w kontekście całości, do której naleŜy, niŜ wtedy, gdy

pojawia się w izolacji

4 Fonem - najmniejsza jednostka systemu językowego, stanowiąca zespół tzw. cech dystynktywnych, czyli tych cech głoski, które pełnią funkcję róŜnicowania znaczeń wyrazów i form językowych.

9

EFEKT WYśSZOŚCI ZDANIA

szybciej czytamy wyrazy w zdaniach niŜ w izolacji

wyraz percepcyjnie zdegradowany jest identyfikowany łatwiej, gdy pojawia się w kontekście

zdania, niŜ gdy pojawia się w izolacji

EFEKT WYśSZOŚCI SŁOWA

krótka maskowana ekspozycja: KORT

którą z dwóch liter widziałeś? - - - T czy - - - D?

krótka maskowana ekspozycja:

T którą z dwóch liter widziałeś?

T czy D? większa trafność rozpoznawania, gdy litera była eksponowana w kontekście wyrazu, niŜ wtedy,

gdy była eksponowana w izolacji

EFEKT WYśSZOŚCI PSEUDOSŁOWA

krótka maskowana ekspozycja: BORT

którą z dwóch liter widziałeś? - - - T czy - - - D?

krótka maskowana ekspozycja:

T którą z dwóch liter widziałeś?

T czy D?

większa trafność rozpoznawania, gdy litera była eksponowana w kontekście pseudosłowa, niŜ

wtedy, gdy była eksponowana w izolacji

10

ROLA SCHEMATÓW W KODOWANIU PAMIĘCIOWYM

Dooling i Lachman (1971)

ludzie lepiej zapamiętywali niejednoznaczną historię, kiedy podsuwano im odpowiedni schemat

interpretacyjny

Chase i Simon (1973)

bardziej zaawansowani szachiści lepiej pamiętali krótko pokazywaną sytuację szachową niŜ

szachiści początkujący

.... ale nie było pomiędzy nimi róŜnic w zapamiętywaniu pozycji figur na szachownicy, gdy nie

tworzyły one sensownej sytuacji

Clark Hull (za: Bruner, 1978)

dzieci piszące ortograficznie lepiej niŜ dzieci robiące błędy ortograficzne zapamiętywały krótko

eksponowane łańcuchy liter (pseudosłowa) o strukturze probabilistycznej zbliŜonej do

struktury wyrazów języka angielskiego

.... ale nie było pomiędzy nimi róŜnic w zapamiętywaniu przypadkowych łańcuchów liter

INNE PODOBNE BADANIA dotyczyły zapamiętywania informacji przez ekspertów i

nowicjuszy w takich dziedzinach, jak koszykówka, taniec, programowanie

11

KOSZTY KORZYSTANIA ZE SCHEMATÓW

spowolnienie identyfikacji, gdy napływająca informacja jest niezgodna ze schematem błędy percepcyjne błędy pamięciowe (fałszywe alarmy, wkroczenia) błędy („ześlizgi”) działania

Bruner i Postman (1949)

niespójne bodźce eksponowane tachiskoskopowo (karty do gry, w których kolor nie zgadzał się z kształtem figur)

⇒ spowolnienie identyfikacji (konieczne dłuŜsze ekspozycje niŜ w wypadku kart normalnych) ⇒ błędy związane z wtłaczaniem informacji w dostępne schematy (asymilacja do barwy, do kształtu)

SCHEMATYZACJA (PROTOPTYPIZACJA, STEREOTYPIZACJA, SPROWADZANIE DO

POSTACI KANONICZNEJ)

im więcej czasu upływa od kodowania w pamięci do odtwarzania, tym bardziej

odtwarzane zdarzenie (sytuacja, scena, obiekt itp.) upodabnia się do swojej typowej

postaci

GENERATYWNE I REPRODUKTYWNE PAMIĘTANIE INFORMACJI O RÓśNYM

STOPNIU ZGODNOŚCI ZE SCHEMATEM

im bardziej typowy element całości podpadającej pod schemat, tym gorsze pamiętanie

reproduktywne tego elementu, a tym lepsze generatywne

(czyli tym mniejsze szanse, Ŝe ten element zostanie „naprawdę” wydobyty z pamięci w

odtwarzaniu lub rozpoznawaniu, a tym większe szanse, Ŝe zostanie wygenerowany ze

schematu)

12

Graesser i in. (1979, 1980)

historyjki będące niekompletnymi realizacjami skryptów (schematów zdarzeń)

im bardziej typowy brakujący element skryptu, tym większe prawdopodobieństwo fałszywego alarmu/wkroczenia

(fałszywy alarm - błędne rozpoznanie; wkroczenie - błędne odtworzenie)

SCHEMATY CHRONICZNIE DOSTĘPNE

schematy, którymi ludzie posługują się nawykowo w interpretowaniu rzeczywistości (a w

szczególności zdarzeń społecznych i zachowań własnych oraz innych ludzi)

cechują się wysoką dostępnością, wywierają silny wpływ na spostrzeganie i pamięć TREŚCI ODPOWIADAJĄCE SCHEMATOM „CHRONICZNIE DOSTĘPNYM”

→ INTERFERENCJA W ZADANIU STROOPA

(np. słowo odnóŜa u osób z arachnofobią; tłusty u osób cierpiących na anoreksję;

trel u miłośników ptaków)

WZBUDZENIE W EKSPERYMENCIE JAKIEGOŚ KONSTRUKTU (POJĘCIA,

SCHEMATU) → WYDŁUśENIE CZASU NAZYWANIA KOLORU SŁOWA

OKREŚLAJĄCEGO TEN KONSTRUKT W ZADANIU STROOPA

ZAŁOśENIA KONCEPCJI „SCHEMATOWYCH” POZWALAJĄ WYJAŚNIĆ: sprawność i szybkość orientacji i działania człowieka w złoŜonym otoczeniu szeroki zakres zjawisk dotyczących percepcji, pamięci, myślenia oraz regulacji działania systematyczne „błędy” w tych dziedzinach

13

EFEKTY POPRZEDZANIA (PRIMING) JAKO NARZĘDZIE TESTOWANIA HIPOTEZ

DOTYCZĄCYCH REPREZENTACJI I PROCESÓW POZNAWCZYCH

PRIMING (POZYTYWNY):

zjawisko ułatwienia w przetwarzaniu bodźca pod wpływem (zwykle wcześniejszego)

przetwarzania innego bodźca

priming moŜe przejawiać się:

skróceniem czasu reakcji

zmniejszeniem prawdopodobieństwa błędu

zwiększeniem prawdopodobieństwa określonej interpretacji bodźca wieloznacznego

Początek badań nad zjawiskiem:

Meyer i Schvaneveltd (1971)

ekspozycje par łańcuchów liter tworzących wyrazy albo nie osoba badana decydowała jak najszybciej, czy obydwa łańcuchy liter są wyrazami czy teŜ nie

krótsze czasy reakcji dla słów powiązanych (np. niebo chmura) niŜ niepowiązanych (auto chmura)

kolejny krok:

Meyer, Schvaneveltd i Ruddy (1975)

bodźce (łańcuchy liter) eksponowane pojedynczo i sekwencyjnie

decyzja leksykalna podejmowana w stosunku do kaŜdego z nich

autorzy wykazali, Ŝe jeŜeli bodziec poprzedzający i bodziec testowy powiązane semantycznie /asocjacyjnie są oddzielone jakimś innym bodźcem, to efekt primingowy znacząco się zmniejsza

14

Związek pomiędzy bodźcem poprzedzającym a bodźcem testowym będący podstawą

pozytywnego efektu primingowego moŜe mieć charakter:

morfologiczny

brzmieniowy

semantyczny

asocjacyjny

afektywny

PRIMING POWTÓRZENIOWY:

bodziec poprzedzający i bodziec testowy są identyczne

SKRZYPCE → SKRZYPCE

PRIMING SEMANTYCZNY:

bodziec poprzedzający i bodziec testowy naleŜą do jednej kategorii semantycznej

SKRZYPCE → HARFA

PRIMING ASOCJACYNY:

bodziec poprzedzający i bodziec testowy są połączone na mocy skojarzenia

SKRZYPEK → DACH

CZOŁG → PIES

PRIMING AFEKTYWNY:

bodziec poprzedzający i bodziec testowy mają podobne znaczenie afektywne

PAJĄK → WRZÓD

TEORIE (MOśLIWE MECHANIZMY) PRIMINGU SEMANTYCZNEGO

rozprzestrzeniające się pobudzenie

oczekiwania

ocena „znajomości” dokonywana przy uŜyciu złoŜonej wskazówki wydobycia

zmiany konfiguracji elementów wzbudzonych w reprezentacjach rozproszonych

15

KONCEPCJA ROZPRZESTRZENIAJĄCEGO SIĘ POBUDZENIA (Collins i Loftus, 1975)

jednostki poznawcze (węzły w sieci poznawczej) są wzajemnie powiązane poprzez połączenia,

po których moŜe rozchodzić się pobudzenie

jeŜeli jednostka jest przetwarzana, to pobudzenie rozprzestrzenia się na jednostki z nią powiązane

zareagowanie na bodziec wymaga silnego wzbudzenia odpowiedniej jednostki

jeŜeli jednostka jest częściowo wzbudzona przed pojawieniem się bodźca, to stan silnego

wzbudzenia osiągany jest szybciej → reakcja na bodziec jest szybsza

[np. wzbudzenie węzła reprezentującego „skrzypce” pociąga za sobą wzbudzenie węzła

reprezentującego „harfę”, kiedy pojawia się wyraz „harfa”, węzeł reprezentujący „harfę” jest juŜ

częściowo wzbudzony, a zatem stan jego silnego wzbudzenia osiągany jest szybciej → reakcja na

„harfę” następuje szybciej]

proces rozprzestrzeniającego się pobudzenia jest szybki i automatyczny

PODOBNE WYJAŚNIENIE PRIMINGU POWTÓRZENIOWEGO:

kiedy węzeł jest wzbudzony, to poziom jego wzbudzenia stopniowo wraca do stanu bazalnego;

jeŜeli ten sam bodziec pojawia się ponownie (np. skrzypce → skrzypce), zanim jeszcze ten

powrót do stanu bazalnego nastąpił – czas reakcji jest krótszy i mniejsze jest

prawdopodobieństwo błędu [ale zob. dalej]

HEURYSTYKA RELEWANTNOŚCI (Anderson, 1983)

jeŜeli w danej sytuacji waŜna jest treść X, to prawdopodobnie waŜne okaŜą się równieŜ

treści powiązane z tą treścią, więc korzystne jest ich wstępne wzbudzenie, kiedy przetwarzana

jest treść X

16

OCZEKIWANIA

osoba badana moŜe zauwaŜać związki pomiędzy niektórymi bodźcami w zadaniu i po

pojawieniu się określonego bodźca wysuwać oczekiwania co do tego, jaki bodziec pojawi się w

następnej kolejności

BADANIA DOTYCZĄCE DWÓCH HIPOTETYCZNYCH MECHANIZMÓW PRIMINGU:

ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ POBUDZENIA versus ŚWIADOME OCZEKIWANIA

Neely (1977)

szybkie decyzje leksykalne (słowo-niesłowo) podejmowane w stosunku do łańcuchów liter

pojawiających się po bodźcu poprzedzającym

np.

bodziec poprzedzający bodziec właściwy (decyzja leksykalna)

CIAŁO Drzwi

CIAŁO Zrxiw

XXX Drzwi

osobom badanym mówiono, Ŝe:

PTAK - zwykle nazwa ptaka (np. drozd)

CIAŁO - zwykle część budynku (np. drzwi)

BUDYNEK - zwykle część ciała (np. ręka)

XXX – nazwa ptaka, część budynku, część ciała

manipulowano odstępem pomiędzy początkiem ekspozycji bodźca poprzedzającego

a początkiem ekspozycji bodźca testowego (stimulus onset asynchrony, SOA)

SOA = 250 ms albo 2000 ms

17

ZAŁOśENIA dwa procesy, które mogą być odpowiedzialne za priming:

szybkie, automatyczne rozprzestrzenianie się pobudzenia (priming automatyczny) wolniejszy proces budowania oczekiwania na podstawie tego, jaki jest bodziec poprzedzający (priming związany ze świadomymi oczekiwaniami)

PTAK - drozd odstęp krótki (250 ms) - priming pozytywny odstęp długi (2000 ms) - priming pozytywny CIAŁO - drzwi BUDYNEK - ręka odstęp krótki (250 ms) - brak primingu odstęp długi (2000 ms) - priming pozytywny CIAŁO - ręka BUDYNEK - drzwi odstęp krótki (250 ms) - priming pozytywny odstęp długi (2000 ms) - priming negatywny CIAŁO - drozd, BUDYNEK - drozd, PTAK - drzwi, PTAK - ręka odstęp krótki (250 ms) - brak primingu odstęp długi (2000 ms) - priming negatywny den Hayer, Briand i Dannenbring (1983); De Groot (1984); Stolz i Neely (1995)

proporcja par, w których bodziec poprzedzający i bodziec testowy są powiązane, wpływa na wielkość primingu tylko wtedy, gdy SOA > 250 ms

przy krótszych odstępach (SOA) pomiędzy bodźcem poprzedzającym i bodźcem testowym na wielkość primingu nie wpływa względna częstość przypadków, w których te bodźce są powiązane

Chiarello i in. (1990); Chiarello, Richards i Pollock (1992)

jeŜeli proporcja par, w których jest związek pomiędzy bodźcem poprzedzającym i bodźcem testowym, jest niewielka, ludzie nie generują oczekiwań nawet przy dłuŜszych SOA

Wniosek: priming oparty na oczekiwaniach jest pod „strategiczną” kontrolą, to znaczy, zaleŜy od tego, czego osoba badana się spodziewa na podstawie wcześniejszych prób w eksperymencie lub na postawie tego, czego dowiedziała się od eksperymentatora (jak w badaniach Neely’ego)

18

PRZYKŁAD ZASTOSOWANIA PRIMINGU DO BADANIA PROCESÓW UMYSŁOWYCH:

W jaki sposób ludzie przetwarzają znaczenie wyrazów wieloznacznych?

Jak dokonuje się „wybór” znaczenia odpowiedniego do kontekstu?

Marcel (1980)

ekspozycja kolejno trzech bodźców - słów lub łańcuchów liter

osoba badana podejmuje decyzję leksykalną (słowo-niesłowo) w stosunku do pierwszego i trzeciego z

nich; przedmiotem analizy jest czas reakcji na wyraz trzeci w zaleŜności od tego, jakie były wyrazy

poprzedzające

zgodne

HAND – PALM – WRIST (pierwszy wyraz wiąŜe się z tym znaczeniem drugiego, które jest powiązane z

trzecim)

niezgodne

TREE – PALM – WRIST (pierwszy wyraz wiąŜe się z tym znaczeniem drugiego, które nie jest powiązane

z trzecim)

neutralne

CLOCK – PALM – WRIST (pierwszy wyraz nie wiąŜe się z Ŝadnym ze znaczeń wyrazu drugiego)

niepowiązane (warunki kontrolne)

CLOCK – RACE – WRIST (wyrazy nie są ze sobą powiązane)

zgodne - priming pozytywny

niezgodne - priming negatywny

neutralne - brak primingu, duŜa wariancja czasów reakcji (co moŜe świadczyć o występowaniu u

niektórych osób primingu pozytywnego, a u innych negatywnego - na poziomie średnich te efekty się

znoszą)

19

MASKOWANIE WIELOZNACZNEGO WYRAZU POPRZEDZAJĄCEGO

centralny wyraz maskowany w taki sposób, Ŝe osoby badane nie były świadome jego toŜsamości i

obecności [10 ms ekspozycji + wzorzec maskujący po indywidualnie dobranym odstępie

międzybodźcowym]

zgodne HAND – PALM (zamaskowane) – WRIST

niezgodne TREE – PALM (zamaskowane) – WRIST

neutralne CLOCK – PALM (zamaskowane) – WRIST

w kaŜdym wypadku priming pozytywny!

Wnioski Marcela:

moŜliwa jest semantyczna aktywacja bez świadomej identyfikacji

(bo występuje priming semantyczny dla bodźca skutecznie maskowanego)

świadoma i nieświadoma identyfikacja mają odmienne właściwości:

świadoma identyfikacja bodźca wieloznacznego wiąŜe się z jego ujednoznacznieniem

gdy wieloznaczny bodziec nie jest uświadamiany, wzbudzane są jego obydwa znaczenia

BADANIA, W KTÓRYCH MANIPULOWANO ODSTĘPEM CZASOWYM POMIĘDZY

WIELOZNACZNYM BODŹCEM POPRZEDZAJĄCYM A BODŹCEM TESTOWYM

np. Onifer i Swinney (1981), Burgess i Simpson (1988), Till, Mross i Kintsch (1988)

Wnioski:

pierwotnie wzbudzane są obydwa znaczenia bodźca wieloznacznego (najpierw znaczenie

dominujące)

następnie jedno z tych znaczeń zostaje stłumione (zwykle znaczenie niedominujące lub

niezgodne z kontekstem)

20

Burgess i Simpson (1988)

bodziec primignowy: ring

bodźce testowe:

diamond

bell

manipulacja odstępem czasowym pomiędzy zakończeniem ekspozycji bodźca poprzedzającego a

początkiem ekspozycji bodźca następnego (ISI, interstimulus interval)

ISI = 35 ms - priming pozytywny dla obydwu

ISI = 750 ms - pozytywny dla diamond,

negatywny dla bell

ZWIĄZEK SEMANTYCZNY NIE MUSI OZNACZAĆ ASOCJACYJNEGO I VICE VERSA.

CZY MOśLIWY JEST AUTOMATYCZNY PRIMING SEMANTYCZNY BEZ ZWIĄZKÓW

ASOCJACYJNYCH?

Lucas (2000)

metaanaliza 26 badań, w których związki pomiędzy bodźcami były semantyczne, a nie

asocjacyjne

WNIOSKI:

moŜliwy jest priming semantyczny bez asocjacji

priming asocjacyjny jest silniejszy niŜ „czysty” priming semantyczny

21

HIPOTEZA ZŁOśONEJ WSKAZÓWKI WYDOBYCIA

Ratcliff i McKoon (1988)

w zadaniach takich jak podejmowanie decyzji leksykalnej ludzie mogą się kierować poczuciem

„znajomości” bodźca (familiarity)

poczucie „znajomości” bodźca wynika z oceny jego podobieństwa do jednostek w pamięci

długotrwałej

słowa są bardziej „znajome” niŜ niesłowa

bodziec poprzedzający jest łączony z bodźcem testowym w jedną wskazówkę wydobycia z

prawdopodobieństwem, które zaleŜy negatywnie od odstępu czasowego pomiędzy nimi

wskaźnik „znajomości” dotyczy całej tej wskazówki - jest niski przy braku związku pomiędzy

jej składowymi elementami, a wysoki w wypadku elementów powiązanych

WYJAŚNIENIE PRIMINGU SEMANTYCZNEGO W MODELACH REPREZENTACJI

„ROZPROSZONYCH”

w modelach „lokalistycznych”

pojęcie jest reprezentowane przez jeden węzeł w sieci semantycznej

w modelach „rozproszonych”

pojęcie jest reprezentowane przez wzorzec wzbudzenia jednostek w sieci pamięciowej

te same jednostki (w róŜnych konfiguracjach wzbudzenia) są wykorzystywane do

reprezentowania róŜnych pojęć

„wiedza” o związkach jednostek zapisana jest w wagach połączeń pomiędzy nimi:

te wagi decydują o tym, w jakim stopniu wzbudzenie jednostki wpływa na wzbudzenie

jednostek z nią powiązanych

22

Masson (1995)

rozpoznawanie wyrazu to proces stopniowego ustalania się wzorca pobudzenia jednostek

fonologicznych i semantycznych (reprezentujących składniki znaczenia pojęcia) skojarzonego z

określonym układem liter

na podstawie ustalonego fragmentu wzbudzonych jednostek sieci, odpowiadającego konfiguracji

liter, stopniowo „odbudowywana” jest reszta, czyli układ wzbudzonych i niewzbudzonych

jednostek fonologicznych i znaczeniowych, odpowiadający wzorcowi, którego sieć się wcześniej

nauczyła

w procesie identyfikacji wyrazu w stosunku do kolejnych jednostek sieci (na zasadzie

losowania ze zwrotem) podejmowana jest decyzja, czy jednostka ma być „wł ączona” czy

„wył ączona”: przesądza o tym stan wszystkich pozostałych jednostek oraz wagi ich

powiązań z daną jednostką

jednostka jest „włączana”, kiedy sumaryczna wielkość pobudzenia, jakie otrzymuje od

innych, przekracza pewną wartość kryterialną

proces trwa tak długo, aŜ ustabilizuje się określony wzór jednostek włączonych i wyłączonych

(poniewaŜ „wł ączenie” albo „wyłączenie” jednostki zaleŜy od stanu całej sieci, ta sama jednostka

moŜe w kolejnych losowaniach zmieniać swój status, dopóki sieć się nie ustabilizuje) - ustalanie

się wzorca trwa tym dłuŜej, im więcej jednostek musi zmienić swój status w porównaniu z

uprzednim stanem sieci

kiedy w zadaniu następują po sobie nazwy obiektów naleŜących do jednej kategorii

semantycznej, a zatem mających wspólne cechy (np. HARFA → SKRZYPCE; PIES → KOT),

to wymagana jest stosunkowo niewielka zmiana wzorca jednostek wzbudzonych i

niewzbudzonych - czas dokonywania się tej zmiany jest krótki

kiedy następują po sobie nazwy obiektów naleŜących do róŜnych kategorii semantycznych,

a więc mających niewiele wspólnych cech (np. HARFA → PIES; PIES → SKRZYPCE),

to wymagana jest znaczna zmiana wzorca jednostek wzbudzonych i niewzbudzonych - czas

dokonywania się tej zmiany jest dłuŜszy

23

kiedy pomiędzy wyrazami powiązanymi semantycznie pojawia się inny wyraz (np. HARFA →

KOT → SKRZYPCE; PIES → HARFA → KOT), to efekt primingowy słabnie albo znika, bo

„ środkowy” wyraz zmienia konfigurację jednostek wzbudzonych i niewzbudzonych w sieci

PRIMING POWTÓRZENIOWY

Jaki jest mechanizm primingu powtórzeniowego?

Utrzymywanie się stanu wzbudzenia jednostki poznawczej reprezentującej bodziec?

...... mało prawdopodobne

Priming semantyczny/asocjacyjny

pojedyncza próba rozdzielająca bodziec primingowy i testowy → efekt znika lub

radykalnie się zmniejsza5

Priming powtórzeniowy

efekt utrzymuje się przez długi czas i pomimo wielu prób pośredniczących

np. Scarborough, Cortese i Scarborough (1977)

priming powtórzeniowy utrzymywał się nawet przy 32 próbach pośredniczących

pomiędzy bodźcem primingowym i testowym

5 To stwierdzenie dotyczy typowych zadań i warunków, w jakich analizuje się efekty primingowe. Becker, Moscovitch, Behrmann i Joordens (1997) oraz Joordens i Becker (1997) zademonstrowali bardziej trwałe semantyczne efekty primingowe. Występują one w warunkach wielu ekspozycji bodźców poprzedzających powiązanych z bodźcem testowym oraz kiedy uŜywane są takie zadania, które wymagają głębokiej semantycznej analizy bodźców, np. decyzji „oŜywione-nieoŜywione”, a nie „słowo-niesłowo”.

24

Czas utrzymywania się efektu primingu powtórzeniowego:

dni

Scarborough, Cortese i Scarborough (1977), Jacoby i Dallas (1981), Jacoby (1983), Buck-

Gengler i Healy (2001)

miesiące

Kolers i Ostry (1974), Sloman i in. (1988)

ponad rok

Kolers (1976), Sloman i in. (1988)

Tenpenny (1995) – wnioski z przeglądu badań:

efekt primingu powtórzeniowego wydaje się silnie zaleŜny od:

„powierzchniowego” podobieństwa bodźców w próbie primingowej i testowej

zgodności kontekstów pojawiania się krytycznego bodźca w próbie primingowej i

testowej

STANOWISKO ABSTRAKCJONISTYCZNE A STANOWISKO „EPIZODYCZNE”

(„EGZEMPLARZOWE”) W PODEJŚCIU DO PAMIĘCI

Stanowisko abstrakcjonistyczne

powtarzanie się bodźca prowadzi do zwiększenia się „siły” (dostępności) jego

abstrakcyjnej reprezentacji

25

Stanowisko „epizodyczne” („egzemplarzowe”)

powtarzanie się bodźca prowadzi do wytwarzania się jego kolejnych reprezentacji

pamięciowych; im jest ich więcej, tym większe prawdopodobieństwo, Ŝe w fazie testu

pamięciowego jedna z nich zostanie wydobyta

Empiryczne kryteria rozróŜniania mechanizmu abstrakcyjnego i epizodycznego:

zaleŜność efektów od „powierzchniowych” cech bodźców

zaleŜność efektów od kontekstu

LOGANA TEORIA AUTOMATYZACJI (Logan, 1988)

wybór reakcji na bodziec moŜe się dokonywać na jeden z dwóch sposobów:

poprzez algorytmiczny proces „obliczania” właściwej reakcji, który jest stosunkowo

wolny i korzysta z centralnych zasobów

poprzez wydobywanie z pamięci przykładów podobnych bodźców napotkanych w

przeszłości i związanych z nimi reakcji, co jest względnie szybkie i bezwysiłkowe

proces algorytmiczny i proces wydobywania z pamięci przykładów są realizowane równolegle

im więcej przykładów nagromadzonych w pamięci, tym większe prawdopodobieństwo, Ŝe

proces wydobywania zakończy się sukcesem szybciej niŜ proces algorytmiczny

według Logana (1990) priming powtórzeniowy moŜe reprezentować wczesne etapy tak

rozumianego procesu automatyzacji

26

PRIMING NEGATYWNY (IDENTYFIKACYJNY)

zjawisko wydłuŜenia się czasów reakcji lub większej częstości reakcji błędnych w warunkach,

gdy bodziec, który wymaga zareagowania, jest toŜsamy bądź powiązany semantycznie z

bodźcem wcześniej ignorowanym

Negatywny priming powtórzeniowy: przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką, a zignoruj wyraz napisany zieloną czcionką6 próba primingowa (poprzedzająca):

JABŁKO WANNA

próba testowa:

EKRAN WANNA

(w warunkach kontrolnych nie ma związku pomiędzy bodźcami w próbie poprzedzającej i testowej) Negatywny priming semantyczny:

przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką próba primingowa:

LIST PIES

próba testowa:

NOC KOT

zjawisko potwierdzone przy uŜyciu róŜnych bodźców i zadań: test Stroopa, identyfikowanie i

nazywanie liter, cyfr albo wyrazów, nazywanie przedmiotów na rysunkach, podejmowanie decyzji leksykalnych, porównywanie liter, porównywanie nieregularnych kształów, liczenie obiektów, lokalizowanie bodźców w przestrzeni i reagowanie odpowiednio do ich połoŜenia, semantyczne kategoryzowanie

6 W przykładach czerwoną czcionkę zastępuje kursywa.

27

NEGATYWNY PRIMING LOKALIZACYJNY

zjawisko wydłuŜenia się czasów reakcji lub większej częstości reakcji błędnych w zadaniu

wymagającym wskazania połoŜenia bodźca, kiedy ten bodziec pojawia się w miejscu, w którym

wcześniej wystąpił dystraktor

Zadanie lokalizacyjne: osoba badana sygnalizuje połoŜenie wyróŜnionego bodźca (np. znaku „X”), a ignoruje połoŜenie

dystraktora (np. znaku „O”) priming negatywny oczekiwany jest wtedy, kiedy bodziec wymagający zareagowania pojawia się

w miejscu, w którym w próbie poprzedniej pojawił się dystraktor

naciśnij klawisz odpowiadający połoŜeniu znaku „X”, zignoruj połoŜenie „O”

próba primingowa (poprzedzająca):

X

O

próba testowa:

X

O

(w warunkach kontrolnych obydwa elementy w próbie testowej pojawiają się w miejscach, w których w próbie primingowej nie pojawił się Ŝaden)

28

PIERWOTNA INHIBICYJNA TEORIA PRIMINGU NEGATYWNEGO

Neill (1977), Tipper (1985), Neumann i DeSchepper (1992)

reprezentacja bodźca ignorowanego w próbie primingowej zostaje aktywnie wyhamowana w procesie odróŜniania go od bodźca, na który naleŜy zareagować, co oznacza krótkotrwałe zmniejszenie poziomu jej wzbudzenia poniŜej wartości typowej

jeŜeli bodziec uprzednio ignorowany lub bodziec skojarzony z uprzednio ignorowanym wymaga zidentyfikowania i reakcji, kiedy poziom wzbudzenia właściwej reprezentacji jest (jeszcze) obniŜony w rezultacie jej wyhamowania, identyfikacja trwa dłuŜej i większe jest prawdopodobieństwo błędnej reakcji, czyli występuje priming negatywny

występowanie primingu negatywnego wtedy, kiedy krytyczne bodźce są jedynie powiązane semantycznie, a nie toŜsame, tłumaczy załoŜenie, Ŝe hamowanie reprezentacji dystraktora rozprzestrzenia się równieŜ na reprezentacje powiązane z nią semantycznie

BADANIA NAD WŁA ŚCIWOŚCIAMI PRIMINGU NEGATYWNEGO:

WYNIKI NIEZGODNE Z PIERWOTNĄ KONCEPCJĄ INHIBICYJNĄ

• moŜliwe są długotrwałe negatywne efekty primingowe (Tipper i in., 1991; Lowe, 1998,

DeSchepper i Treisman, 1996) • priming negatywny zaleŜy od kontekstu, w jakim w próbie testowej pojawia się bodziec

wcześniej ignorowany

na przykład zwykle nie występuje, jeŜeli w próbie testowej nie ma dystraktora (Lowe, 1979; Tipper i Cranston, 1985; Moore, 1994; Milliken i Joordens, 1996; Milliken, Joordens, Merikle i Seiffert, 1998)

przeczytaj wyraz napisany czerwoną czcionką

próba primingowa (poprzedzająca)

JABŁKO WANNA

próba testowa

WANNA

(brak negatywnego efektu primingowego; niekiedy w takich warunkach obserwuje się priming pozytywny)

29

• priming negatywny zaleŜy od kontekstu prób, w jakim pojawiają się krytyczne sekwencje: próba primingowa – próba testowa (Lowe, 1979, 1998; Moore, 1994)

takie same próby primingowe w zaleŜności od warunków próby testowej lub kontekstu innych prób mogą prowadzić do pozytywnych albo do negatywnych efektów primingowych (np. Lowe, 1979, 1998; Tipper i Cranston, 1985)

• wielkość primingu negatywnego nie koreluje z innymi domniemanymi wskaźnikami hamowania (Kramer, Humphrey, Larish, Logan i Strayer, 1994; Friedman i Miyake, 2004)

STANOWISKA WOBEC USTALEŃ SPRZECZNYCH Z PIERWOTNĄ INHIBICYJNĄ

TEORIĄ PRIMINGU NEGATYWNEGO

• priming negatywny w ogóle nie wiąŜe się z procesami hamowania, ma inną naturę

• załoŜenie o inhibicyjnej genezie primingu negatywnego + rewizja/rozbudowanie załoŜeń

pierwotnej koncepcji inhibicyjnej

NIEINHIBICYJNE WYJAŚNIENIA PRIMINGU NEGATYWNEGO

przyczyną zjawiska jest pewna niezgodność czy konflikt, do którego dochodzi w próbie testowej wskutek przetwarzania w niej reprezentacji pamięciowych wykreowanych w próbie primingowej

HIPOTEZA WYDOBYCIA ŚLADU EPIZODYCZNEGO

(episodic trace retrieval hypothesis)

Neill i Valdes (1992), Neill, Valdes, Terry i Gorfein (1992)

jeŜeli w próbie testowej zostaje wydobyta epizodyczna reprezentacja bodźca utworzona wtedy, gdy był on dystraktorem, to wraz z nią wzbudzony zostaje zapis „nie reaguj” czy „nie przetwarzaj”, sprzeczny z obecnym wymogiem zareagowania na ten bodziec; przezwycięŜenie tego konfliktu wymaga dodatkowego czasu i w tych warunkach większe jest prawdopodobieństwo błędnej reakcji

30

Hipoteza wydobycia śladu epizodycznego tłumaczy:

• długotrwałe negatywne efekty primingowe

• rolę czynników kontekstowych

ZREWIDOWANA KONCEPCJA INHIBICYJNA

Tipper (2001)

połączenie załoŜenia o inhibicyjnej genezie primingu negatywnego z takim mechanizmem „przeniesienia” skutków ignorowania bodźca w próbie primingowej na próbę testową, jaki zakłada hipoteza wydobycia śladu epizodycznego procesy hamowania są zapamiętywane, to znaczy one same albo ich skutki mogą być reaktywowane zgodnie z ogólnymi zasadami funkcjonowania pamięci, kiedy ponownie napotykany jest obiekt, którego reprezentacja była tłumiona

HAMOWANIE POWROTU

(inhibition of return, IOR)

zjawisko polega na spowolnionym reagowaniu na bodziec pojawiający się w miejscu, na które

wcześniej była skierowana uwaga

jest tłumaczone blokowaniem powrotu uwagi do miejsca, na które była juŜ skierowana7

7To jest wyjaśnienie dominujące, ale nie jedyne. Pratt, Spalek i Bradshaw (1999) zaproponowali nieinhibicyjne wyjaśnienie zjawiska, odwołujące się do „bezwładności” przemieszczanej uwagi (attentional momentum). MacLeod i in. (2003) słusznie krytykują nazwę „hamowanie powrotu”, zakładającą określony (inhibicyjny) mechanizm zjawiska.

31

Posner i Cohen (1980)

trzy ramki zadanie detekcyjne: reakcja na pojawienie się jasnej kropki w ramce centralnej kropka pojawia się w 80% wypadków, w lewej – w 10%, w prawej – w 10%

próba zaczyna się od krótkotrwałego rozjaśnienia jednej z ramek peryferycznych po przerwie o zmiennej długości (0, 50, 100, 200, 300, 500 ms) ekspozycja kropki kropka eksponowana w miejscu wcześniejszego rozjaśnienia odstęp pomiędzy rozjaśnieniem ramki i ekspozycją kropki: 0, 50, 100, 200 ms

skrócenie czasów reakcji w porównaniu z warunkami kontrolnymi

odstęp pomiędzy rozjaśnieniem ramki i ekspozycją kropki: 300, 500 ms

wydłuŜenie czasów reakcji w porównaniu z warunkami kontrolnymi

zakłada się, Ŝe uwaga jest przyciągana przez rozjaśnienie ramki, po czym wraca do ramki centralnej, w której bodziec pojawia się z największą częstością: powrót do miejsca, na które uwaga była skierowana wcześniej (ramka peryferyczna, w której pojawia się bodziec) jest utrudniony

zjawisko występuje równieŜ wtedy, kiedy bodziec wymagający zareagowania pojawia się w miejscu, w którym wcześniej pojawił się bodziec takŜe wymagający reakcji (procedura bodziec-bodziec, a nie – jak w eksperymencie przedstawionym wyŜej – wskazówka-bodziec)

Maylor (1985), Maylor i Hockey (1985), Posner i in. (1984)

•

32

PAMIĘĆ UKRYTA

OZNAKI UCZENIA SIĘ W AMNEZJI nabywanie sprawności uczenie się reguł warunkowanie klasyczne efekt ekspozycji i warunkowanie emocjonalne priming powtórzeniowy W wielu badaniach okazywało się, Ŝe osoby dotknięte amnezją - o niskich wynikach w

bezpośrednich testach pamięciowych, takich jak odtwarzanie czy rozpoznawanie, przejawiały normalne efekty primingowe w testach pośrednich.

Krytycznie waŜny czynnik: incydentalna (pośrednia) instrukcja stosowanie przez osoby badane strategii niezamierzonej (zob. Richardson-Klavehn i in., 2004)8 PAMIĘĆ JAWNA (explicit memory) ujawniana w testach bezpośrednich (czyli odwołujących się do epizodu kodowania), takich

jak odtwarzanie, rozpoznawanie, odtwarzanie z uŜyciem wskazówek PAMIĘĆ UKRYTA (implicit memory) ujawniana w testach pośrednich, które nie odwołują się do epizodu kodowania (np.

uzupełnianie niekompletnego słowa, identyfikacja słowa percepcyjnie zdegradowanego) (zob. jednak Richardson-Klavehn i in., 2004)

8Richardson-Klavehn, A., Gardiner, J.M., Java, R. (2004). Pamięć: rozszczepienia zadania, rozszczepienia

procesów i rozszczepienia świadomości, [w:] G. Underwood (red.), Utajone poznanie (s. 99-174). Gdańsk: Gdańskie Wyd. Psychologiczne.

33

POŚREDNIE TESTY PAMIĘCI (przykłady)

identyfikacje przy krótkich ekspozycjach (np. 35 ms)

stokrotka decyzje leksykalne

stokrotka

tsokrtako uzupełnianie początku słowa

sto______

uzupełnianie niekompletnego słowa

--okr-t-a identyfikowanie słowa percepcyjnie zdegradowanego (brakujące fragmenty liter)

stokrotka

rozwiązywanie anagramów

otsktaork generowanie egzemplarzy kategorii

„wymień znane Ci kwiatki” generowanie skojarzeń

łąka - ?

34

WARUNKI KODOWANIA NIEKORZYSTNIE WPŁYWAJĄCE NA ODTWARZANIE I ROZPOZNAWANIE (A NIEKONIECZNIE POGARSZAJĄCE WYNIKI W PERCEPCYJNYCH TESTACH POŚREDNICH) uczenie się w warunkach rozproszenia uwagi zadanie odwołujące się do percepcyjnych, a nie semantycznych właściwości materiału WCZESNE OBSERWACJE SUGERUJĄCE ODMIENNE WŁAŚCIWOŚCI PAMIĘCI „JAWNEJ” I „UKRYTEJ” pamięć jawna zaleŜna od głębokości przetwarzania (lepsza w wypadku przetwarzania „głębokiego”, semantycznego) względnie niezaleŜna od zgodności „powierzchniowych” (fizycznych) cech materiału w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego pamięć ukryta względnie niezaleŜna od głębokości przetwarzania zaleŜna od zgodności „powierzchniowych” (fizycznych) cech materiału w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego wykorzystanie odmiennych modalności w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego → osłabienie lub zniesienie efektów primingowych PAMIĘĆ JAWNA I UKRYTA A EFEKT DOMINACJI OBRAZU Weldon i Roediger (1987) ludzie lepiej pamiętają przedmioty przedstawione na obrazkach niŜ rzeczowniki ... ale w pośrednim teście pamięciowym uzupełniania początków wyrazów na wybierane

uzupełnienia silniej wpływają rzeczowniki niŜ obrazki

35

PAMIĘĆ JAWNA I UKRYTA A EFEKT GENEROWANIA Jacoby (1983) przeczytać:

ZIMNO BIAŁY DOBRY

przeczytać:

ciepło - ZIMNO czarny - BIAŁY zły - DOBRY

wygenerować z kontekstu:

ciepło - czarny -

zły - testy pamięciowe: rozpoznawanie identyfikacja percepcyjna rozpoznawanie → tym lepsze, im głębsze przetwarzanie identyfikacja percepcyjna → najlepsza w warunkach najpłytszego przetwarzania EFEKT GENEROWANIA: ludzie lepiej przypominają sobie wyrazy wygenerowane przez siebie w odpowiedzi na podawane

bodźce niŜ te wyrazy, które tylko przeczytali/usłyszeli ... ale w percepcyjnych testach pośrednich najsilniejszy priming występuje dla wyrazów

przeczytanych, a nie wygenerowanych

36

Graf i Mandler (1984; zob. teŜ. Reingold i Toth, 2004, s. 180-186)9 kodowanie w fazie uczenia się

semantyczne

niesemantyczne początki słów w fazie testu jako wskazówki zamierzonego wydobycia

elementy testu pamięci ukrytej wydobywanie zamierzone

zaleŜne od rodzaju (głębokości) przetwarzania wynik testu pośredniego

niezaleŜny od głębokości przetwarzania HIPOTEZY WYJAŚNIAJĄCE „PAMIĘĆ UKRYTĄ” ( implicit memory) hipoteza wielu systemów pamięci trwałej (Squire i Zola-Morgan, 1991) hipoteza przetwarzania sprzyjającego transferowi (Roediger, Weldon i Challis, 1989)

HIPOTEZA WIELU SYSTEMÓW PAMIĘCI TRWAŁEJ pamięć składa się z wielu systemów, których funkcjonowanie rządzi się odrębnymi prawami i

którym odpowiadają odrębne struktury mózgowe pamięć deklaratywna przechowuje werbalizowalną wiedzę, ujawnianą przez świadome odtwarzanie lub

rozpoznawanie pamięć nie-deklaratywna przejawia się w zachowaniu podmiotu, a niekoniecznie w świadomym przypominaniu

9 Reingold, E.M., Toth, J.P. (2004). Rozszczepienia procesu a rozszczepienia zadań: kontrowersji ciąg dalszy. W: G. Underwood (red.), Utajone poznanie (s. 175-219). Gdańsk: Gdańskie Wyd. Psychologiczne.

37

HIPOTEZA WIELU SYSTEMÓW PAMIĘCI TRWAŁEJ (SQUIRE)

PAMI ĘĆ

DEKLARATYWNA NIEDEKLARATYWNA

EPIZODYCZNA SEMANTYCZNA PRIMING SPRAWNOŚCI WARUNKOWANIE KLASYCZNE

HABITUACJA SENSYTYZACJA pamięć deklaratywna jeden system - pamięć semantyczna i epizodyczna mają istotne wspólne właściwości pamięć nie-deklaratywna róŜne mechanizmy (systemy) pamięciowe, które łączy to, Ŝe mają charakter nie-

deklaratywny; róŜne lokalizacje mózgowe

38

HIPOTEZA PRZETWARZANIA SPRZYJAJĄCEGO TRANSFEROWI (transfer-appropriate processing) poziom wykonania testu pamięciowego zaleŜy od stopnia zgodności operacji wykonywanych w

trakcie kodowania i wydobywania im większa zgodność tych operacji, tym wyŜszy poziom wykonania testu dysocjacje pomiędzy róŜnymi testami pamięciowymi interpretowane w kategoriach procesów, a

nie odrębnych systemów W KONCEPCJI ROZRÓśNIA SIĘ DWIE KLASY ZADAŃ: percepcyjne – w których dominuje analiza percepcyjnych („powierzchniowych”) cech bodźców pojęciowe – w których istotna jest analiza znaczenia materiału

TESTY STOSOWANE W BADANIACH PAMIĘCI „JAWNEJ” I „UKRYTEJ”

Wyraz na liście: wino

bezpośrednie

pośrednie

pojęciowe

Przypomnij sobie słowa z

listy.

Jaki napój produkuje się na

południu Francji?

percepcyjne

Przypomnij sobie słowa z

listy, które brzmią podobnie jak „kino”.

Uzupełnij brakujące litery w

wyrazie:

w - - o

39

bezpośrednie

pośrednie

pojęciowe

√√√√

-

percepcyjne

-

√√√√

Roediger (1990) w większości badań konfrontuje się wyniki pojęciowych testów bezpośrednich i percepcyjnych testów pośrednich, nie wiadomo więc, czy stwierdzane róŜnice naleŜy przypisać wymiarowi bezpośrednie - pośrednie (pamięć jawna - pamięć ukryta) czy teŜ wymiarowi pojęciowe - percepcyjne zgodnie z teorią przetwarzania sprzyjającego transferowi waŜny jest ten drugi wymiar: zgodność albo niezgodność przetwarzania w fazie uczenia się (zapamiętywania) i w fazie testu pamięciowego Wyniki badań:

spory sukces teorii przetwarzania sprzyjającego transferowi w wyjaśnianiu wyników badań ale

nie jest tak, Ŝe zróŜnicowania dotyczące pamięci jawnej i ukrytej dadzą się całkowicie wyjaśnić przez odwołanie się do wymiaru: percepcyjny - pojęciowy

Są systematyczne róŜnice pomiędzy

pojęciowymi testami bezpośrednimi i pojęciowymi testami pośrednimi

percepcyjnymi testami bezpośrednimi i percepcyjnymi testami pośrednimi

40

ZMIENNE POPULACYJNE ludzie cierpiący na amnezję ludzie w podeszłym wieku ludzie chorujący na schizofrenię (porównywani z młodymi osobami zdrowymi) normalny priming pojęciowy w zadaniach kategoria - egzemplarz

„wymień napoje” obniŜony poziom wykonania w odpowiednio dobranych testach bezpośrednich (przypominanie z

uŜyciem wskazówki, którą jest nazwa kategorii)

„przypomnij sobie napoje, które były na liście” ludzie cierpiący na amnezję normalny priming pojęciowy w zadaniu: podawanie skojarzenia do słowa

„podaj skojarzenie do słowa butelka”

obniŜony poziom wykonania w odpowiednio dobranych testach bezpośrednich

„przypomnij sobie słowo z listy kojarzące się ze słowem butelka” Weldon i Coyote (1996) młode osoby zdrowe efekt dominacji obrazu w pojęciowych testach bezpośrednich (odtwarzanie z uŜyciem wskazówki

- nazwy kategorii albo wskazówki, z którą kojarzy się słowo przypominane z listy)

nie ma efektu dominacji obrazu w pojęciowych testach pośrednich (generowanie egzemplarzy kategorii, generowanie skojarzeń do podanych wyrazów)

Wniosek: teoria „przetwarzania umoŜliwiającego transfer” chwyta istotny aspekt funkcjonowania pamięci:

zgodność procesów zaangaŜowanych w fazie uczenia się i w fazie testu pamięciowego, ale z wymiarem „jawne - ukryte” wiąŜe się waŜne psychologiczne zróŜnicowanie niezaleŜne od wymiaru „percepcyjny - pojęciowy”

41

ZAPOMINANIE W WYNIKU WYDOBYWANIA

Anderson i Spellman (1995) I. uczenie się par KATEGORIA - egzemplarz

CZERWONY - krew CZERWONY - ogień CZERWONY - wiśnia CZERWONY - pomidor

JEDZENIE - chleb JEDZENIE - groszek JEDZENIE - ketchup

JEDZENIE - truskawka II. ćwiczenie w wydobywaniu: krew, ogień

np. CZERWONY – o_______ ? III. 20 minut zajmowania się czymś innym IV. wydobywanie egzemplarzy obydwu kategorii (CZERWONY i JEDZENIE) Wyniki: 1. polepszenie pamiętania egzemplarzy ćwiczonych (krew, ogień) 2. pogorszenie pamiętania niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonej kategorii (wiśnia, pomidor) 3. pogorszenie pamiętania egzemplarzy niećwiczonej kategorii

czerwonych egzemplarzy kategorii „jedzenie” (ketchup, truskawka)

pozostałych egzemplarzy kategorii niećwiczonej (chleb, groszek)

42

Anderson:

wydobywanie z pamięci treści o określonych właściwościach wiąŜe się z wyhamowaniem treści,

które tylko częściowo odpowiadają kryteriom wydobycia

efekt jest rzeczywiście związany z próbami wydobywania w fazie ćwiczenia: kiedy zamiast

ćwiczenia w wydobywaniu po prostu przypominano osobom badanym część wyrazów (nie

musieli tego robić sami), efekt nie występował

upośledzenie pamiętania niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonych kategorii tylko w niewielkim

stopniu dotyczy egzemplarzy o słabszym związku z kategorią, a zatem takich, które nie powinny

być silnymi rywalami dla treści wydobywanych w fazie ćwiczenia.

Zjawisko potwierdzono dla róŜnego rodzaju wydobywanego/zapominanego materiału:

egzemplarze kategorii przedmiotowych (jak w przykładzie wyŜej)

znaczenia słów wieloznacznych

materiał o charakterze wzrokowo-przestrzennym

fakty dotyczące jakiegoś obiektu

działania

szczegóły zaaranŜowanej sceny przestępstwa

cechy osobowości

Veling i van Knippenberg (2004) zademonstrowali efekt obniŜonej dostępności niećwiczonych egzemplarzy ćwiczonej

kategorii w warunkach, kiedy test pamięciowy polegał na rozpoznawaniu wyrazów z fazy uczenia się oraz kiedy miał charakter pośredni i polegał na podejmowaniu decyzji leksykalnych (zmienną zaleŜną w obydwu wypadkach był czas reakcji) Butler i in. (2001), Perfect i in. (2002, 2004)

wykazali zaleŜność efektu od rodzaju testu pamięciowego i charakteru wskazówek uŜytych w fazie wydobycia Anderson i Green (2001)

tłumienie nasuwających się skojarzeń do podawanych wyrazów obniŜa pamięciową dostępność tych skojarzeń

43

HAMOWANIE ASOCJACJI W WARUNKACH UTRUDNIONEGO DOSTĘPU DO

WYDOBYWANEJ TREŚCI

Dagenbach, Carr, Barnhardt (1990)

I.

uczenie się definicji rzadkich wyrazów, np. accipiter (jastrząb, sokół)

II.

ekspozycja wyrazu poprzedzającego → ekspozycja innego wyrazu (bądź łańcucha liter),

względem którego podejmowana jest decyzja leksykalna

np. accipiter → eagle

accipiter → clam

osoba badana ma sobie przypomnieć znaczenie wyrazu poprzedzającego i wykorzystać je do

przewidzenia, jaki wyraz moŜe się pojawić następnie

III.

test odtwarzania definicji accipiter.

test rozpoznawania definicji accipiter

Wyniki:

wyrazy poprzedzające, których definicje zostały rozpoznane, ale nie odtworzone – wydłuŜenie

czasów reakcji w stosunku do wyrazów powiązanych semantycznie

np.

po nieudanej próbie wydobycia znaczenia accipiter dłuŜszy czas reakcji dla eagle niŜ dla clam

wyrazy poprzedzające, których definicje zostały odtworzone – skrócenie czasów reakcji w

stosunku do wyrazów powiązanych semantycznie

44

Barnhardt i in. (1996)

potwierdzenie efektów stwierdzonych w badaniach Dagenbacha i in. (1990) dla wyrazów

powiązanych asocjacyjnie z wyrazami poprzedzającymi w zadaniu leksykalnym

priming pozytywny dla synonimów wyrazów poprzedzających niezaleŜnie od tego, czy

definicje tych wyrazów zostały odtworzone czy teŜ nie

Carr i Dagenbach (1990)

próby dotarcia do znaczenia wyrazów poprzedzających, maskowanych po krótkim czasie

ekspozycji → skrócenie czasów reakcji na te same wyrazy eksponowane bez maskowania w

próbach testowych, wydłuŜenie czasów reakcji w stosunku do wyrazów powiązanych

semantycznie z wyrazami poprzedzającymi (zadanie wymagało podejmowania decyzji

leksykalnych)

HIPOTEZA CENTRUM/OTOCZENIE (center-surround hypothesis)

próba wydobycia znaczenia wyrazu słabo opanowanego (bądź maskowanego) wiąŜe się z

tłumieniem jego asocjacji

jest to mechanizm przezwycięŜania konfliktu pomiędzy słabo wzbudzoną reprezentacją

znaczenia wyrazu i jego asocjacjami w próbach wydobycia tego znaczenia

wyniki spójne z tą hipotezą uzyskano równieŜ w badaniach, w których posłuŜono się sztucznymi

bodźcami i kategoriami (Carr i in., 1994)

45

UKIERUNKOWANE ZAPOMINANIE

osobom badanym przedstawia się pewien materiał do zapamiętania (np. listę wyrazów), przy

czym jego część juŜ po prezentacji zostaje oznaczona jako taka, której nie trzeba pamiętać lub

którą naleŜy zapomnieć

oznaczenie „zapomnij” moŜe się odnosić do pojedynczych elementów (metoda elementów)

albo do pewnej liczby (listy) wcześniej eksponowanych elementów (metoda listy)

METODA ELEMENTÓW

MŁYNEK pamiętaj WIEWIÓRKA zapomnij JABŁKO pamiętaj GŁOŚNIK zapomnij KSIĄśKA zapomnij KAMIEŃ pamiętaj itd. ___________ TEST

METODA LISTY

WIEWIÓRKA GŁOŚNIK KSIĄśKA itd. zapomnij to co było dotychczas JABŁKO KAMIEŃ MŁYNEK itd. ____________ TEST

test pamięciowy odnosi się zarówno do tych elementów, które miały być zapamiętane, jak i tych,

których nie trzeba było pamiętać

EFEKTY INSTRUKCJI „ZAPOMNIJ”:

gorsze odtwarzanie materiału, który miał być zapomniany

lepsze odtwarzanie materiału pozostałego

osłabienie interferencji proaktywnej wywołanej materiał, który został oznaczony wskazówką

„zapomnij”

46

czyli:

materiał, do którego odnosi się instrukcja „zapomnij”, jest odtwarzany gorzej

niŜ w warunkach, gdy nie ma tej instrukcji

materiał następujący po instrukcji „zapomnij” jest odtwarzany lepiej

niŜ w warunkach, gdy nie ma tej instrukcji

METODA ELEMENTÓW

efekt instrukcji „zapomnij” przejawia się równieŜ we wskaźnikach rozpoznawania

METODA LISTY

efekt instrukcji „zapomnij” nie przejawia się we wskaźnikach rozpoznawania

UWALNIANIE OD HAMOWANIA (METODA LISTY)

Bjork, Bjork i Glenberg (1973) w połowie listy pojawiała się wskazówka „zapomnij”, „pamiętaj” albo nie było pierwszej połowy listy analiza dotyczyła poziomu odtworzenia drugiej połowy listy wskazówka „zapomnij” znosiła interferencję proaktywną kiedy elementy „do zapomnienia” pojawiły się jako dystraktory w teście rozpoznawania poprzedzającym odtwarzanie drugiej połowy listy, efekt interferencji proaktywnej tak jak w grupie bez instrukcji „zapomnij” Bjork, Bjork i White (1984) replikacja wyników Bjork i in. (1973) i wykazanie, Ŝe sam test rozpoznawania bez dystraktorów z pierwszej listy nie przywraca interferencji proaktywnej

47

Basden, Basden i Gargano (1993) test rozpoznawania przed odtwarzaniem powodował zniesienie efektu ukierunkowanego zapominania Geiselman i Bagheri (1985) elementy „do zapomnienia” i „do zapamiętania” ponownie eksponowane z instrukcją „zapamiętaj” wzrost poziomu wykonania: elementy pierwotnie „do zapomnienia” – 39% elementy pierwotnie „do zapamiętania” – 7%

Zjawisko „uwalniania od hamowania” świadczy to tym, Ŝe elementy „do zapomnienia” są

kodowane w pamięci, ale zablokowane czy utrudnione jest ich wydobycie: efekt hamowania

moŜe być zniesiony przez reekspozycję tych elementów.

WARUNKI WYSTĘPOWANIA EFEKTU (METODA LISTY) *wskazówka „zapomnij” jest najbardziej efektywna, kiedy pojawia się zaraz po materiale „do zapomnienia”; jeŜeli pomiędzy tym materiałem a wskazówką jest dodatkowy materiał, efekty ukierunkowanego zapominania maleją *warunkiem występowania efektu jest uczenie się nowego materiału po instrukcji „zapomnij” *obciąŜenie osoby badanej dodatkowym zadaniem pamięciowym w trakcie przyswajania materiału po instrukcji „zapomnij” znosi efekt

HIPOTEZY WYJAŚNIAJĄCE UKIERUNKOWANE ZAPOMINANIE

„wymazywanie” śladów pamięciowych?

to wyjaśnienie nie radzi sobie z wieloma ustaleniami dotyczącymi właściwości zjawiska (zwłaszcza z tymi, które wiąŜą się z metodą listy) i zostało odrzucone juŜ w samych początkach badań nad ukierunkowanym zapominaniem

48

selektywne powtarzanie

to wyjaśnienie dobrze tłumaczy wyniki uzyskane przy uŜyciu metody elementów (np. to, Ŝe efekt dotyczy zarówno odtwarzania, jak i rozpoznawania; jest silniejszy, kiedy wskazówki „zapomnij”/„pamiętaj” pojawiają się bezpośrednio po ekspozycji wyrazów, a nie z opóźnieniem)

hamowanie materiału „do zapomnienia” (retrieval inhibition)

to wyjaśnienie dobrze tłumaczy wyniki uzyskane przy uŜyciu metody listy (np. niewystępowanie efektu w testach rozpoznawania; zjawisko „uwalniania od hamowania”)

segregacja (osobne grupowanie) elementów „do zapamiętania” i „do zapomnienia”

mechanizm tłumaczy niektóre efekty występujące w badaniach przeprowadzanych za pomocą metody elementów i metody listy (np. to, Ŝe elementy „do zapomnienia” interferują wzajemnie ze sobą, ale nie z elementami „do zapamiętania”; ludzie przypominają sobie łatwiej elementy „do zapomnienia”, kiedy wiedzą, Ŝe właśnie je mają wydobywać)

Basden, Basden i Gargano (1993)

za efekt ukierunkowanego zapominania odpowiada:

w warunkach zastosowania metody elementów - selektywne powtarzanie

w warunkach zastosowania metody listy - hamowanie wydobycia

ale:

mechanizm selektywnego powtarzania moŜe równieŜ wchodzić w grę przy zastosowaniu metody listy, kiedy pomiędzy prezentacją materiału (wraz ze wskazówką „zapomnij”) a odtworzeniem jest czas na selektywne powtarzanie w badaniach wykorzystujących metodę elementów stwierdzono, Ŝe instrukcja „zapomnij” moŜe wywierać silniejszy wpływ niŜ sama instrukcja „nie powtarzaj”

49

UWAGA

TEORIA WCZESNEJ SELEKCJI

(Broadbent)

równoległe przetwarzanie i rejestrowanie informacji sensorycznej z róŜnych źródeł

selekcja na podstawie cech fizycznych →

identyfikacja

uświadomienie

reakcja

trwałe zapamiętanie

TEORIE PÓŹNEJ SELEKCJI

(Norman; Deutsch i Deutsch; Duncan)

równoległa identyfikacja wszystkich rejestrowanych bodźców

selekcja na podstawie znaczenia →

uświadomienie

reakcja

trwałe zapamiętanie

50

FAKTY ZGODNE Z TEORIĄ WCZESNEJ SELEKCJI

niepamiętanie bodźców ignorowanych

NIEZGODNE Z TEORIĄ WCZESNEJ SELEKCJI

oznaki semantycznej analizy bodźców ignorowanych

dowody przetwarzania równoległego

NIEZGODNE Z TEORIĄ PÓŹNEJ SELEKCJI

zwiększenie liczby bodźców ignorowanych

→ osłabienie bądź wyeliminowanie ich wpływu

TEORIA WCZESNEJ SELEKCJI:

Ŝaden bodziec nie jest identyfikowany przed skierowaniem na niego uwagi

TEORIA PÓŹNEJ SELEKCJI:

wszystkie bodźce są identyfikowane przed skierowaniem na nie uwagi

TEORIA „OSŁABIACZA” A. TREISMAN:

niektóre bodźce mogą być identyfikowane przed skierowaniem na nie uwagi

jeŜeli informacja „na wejściu” nie spełnia kryterium selekcyjnego →

jest osłabiana, a nie całkowicie blokowana

w pewnych szczególnych okolicznościach moŜe być dalej przetwarzana

warunkiem jest odpowiedni priming

51

OZNAKI IDENTYFIKACJI BODŹCÓW IGNOROWANYCH A HIPOTEZA „PÓŹNEJ SELEKCJI”

I.

im łatwiejsze sensoryczne róŜnicowanie pomiędzy informacją, na która kierujemy uwagę, i

informacją ignorowaną

czyli

im bardziej okoliczności sprzyjają selekcji

tym słabsze efekty związane z identyfikacją bodźców ignorowanych

np.

intreferencja w zadaniu Stroopa jest mniejsza, gdy niespójność dotyczy nie cech jednego bodźca,

ale dwóch odrębnych bodźców

„przerzucanie” się na przekaz ignorowany, gdy pojawia się w nim sensowna kontynuacja wątku,

który urywa się w przekazie powtarzanym (Treisman), jest bardzo rzadkie, gdy te przekazy są

czytane przez osoby róŜnej płci

II.

im lepsza eksperymentalna kontrola uwagi osoby badanej, tym słabsze efekty związane z

identyfikacją bodźców ignorowanych

np.

Inhoff i Brihl (1991) nie było wpływu fragmentów tekstu ignorowanego na wybory dokonywane

w teście wiadomości, jeśli badane osoby nie fiksowały na tych fragmentach wzroku

zatem:

wyniki badań świadczące o identyfikacji bodźców ignorowanych nie dowodzą jednoznacznie

tego, Ŝe identyfikacja jest nieselektywna

52

WNIOSKI Z BADAŃ (NAD UWAGĄ SELEKTYWNĄ I PODZIELNĄ)

identyfikacja w procesach percepcyjnych ma charakter selektywny

równoległa identyfikacja bodźców jest moŜliwa

“pojemność” systemu równoległej identyfikacji jest ograniczona

[efekty wpływu bodźców ignorowanych maleją, kiedy rośnie percepcyjna

złoŜoność sytuacji, np. Kahneman i Chajczyk, 1983;

Lavie i Cox, 1997]

TEORIA WCZESNEJ SELEKCJI

identyfikacja selektywna i sekwencyjna

ograniczone moŜliwości przetwarzania (jeden bodziec na raz)

TEORIE PÓŹNEJ SELEKCJI

identyfikacja nieselektywna i równoległa

bez ograniczeń moŜliwości przetwarzania (wszystkie bodźce na raz)

H. PASHLERA TEORIA KONTROLOWANEGO PRZETWARZANIA RÓWNOLEGŁEGO

identyfikacja selektywna

moŜe być równoległa (jeŜeli chcemy)

ograniczone moŜliwości przetwarzania (ale więcej niŜ jeden bodziec na raz)

53

MECHANIZMY UWAGI W KONCEPCJI PASHLERA UWAGA PERCEPCYJNA

mechanizm selekcyjny + ograniczone środki przetwarzania

związane z określoną modalnością

moŜliwość przetwarzania równoległego

mechanizm selekcyjny

blokuje analizę percepcyjną bodźców ignorowanych

„przepuszcza” do dalszej analizy jeden albo więcej bodźców na raz w zaleŜności od celów

ograniczone środki przetwarzania

analiza bodźców “przepuszczonych” (jednego albo więcej na raz)

nadmierne obciąŜenie → spadek sprawności

„CENTRALNE WĄSKIE GARDŁO”

ograniczenie nie wiąŜe się z modalnością (ma charakter centralny)

nie ma moŜliwości przetwarzania równoległego (to jest wąskie gardło)

54

ARGUMENTY NA RZECZ TEZY O ODRĘBNYCH SYSTEMACH UWAGI PERCEPCYJNEJ

ZWIĄZANYCH Z POSZCZEGÓLNYMI MODALNOŚCIAMI

ludzie potrafią selekcjonować bodźce wzrokowe i słuchowe o róŜnej lokalizacji (to znaczy

potrafią dokonywać niezaleŜnych wyborów, które bodźce będą identyfikowane w obrębie kaŜdej

modalności)

moŜliwości równoległego identyfikowania bodźców słuchowych i wzrokowych są większe niŜ

moŜliwości równoległego identyfikowania bodźców z jednej modalności

KONCEPCJA N. LAVIE

moŜliwości (zasoby) systemu analizy percepcyjnej są ograniczone

identyfikacja jest nieselektywna w granicach określonych przez te moŜliwości (zasoby)

- nie moŜemy zablokować identyfikacji bodźca, jeŜeli tylko są wolne zasoby

„wczesna selekcja” jest moŜliwa tylko w warunkach duŜego obciąŜenia percepcyjnego

Lavie (2000, 2005)

OBCIĄśENIE PERCEPCYJNE

OBCIĄśENIE PAMIĘCI ROBOCZEJ

A WPŁYW DYSTRAKTORÓW

*zwiększenie obciąŜenia percepcyjnego w głównym zadaniu (więcej bodźców wymagających

identyfikacji, bardziej złoŜona analiza percepcyjna) → zmniejszenie wpływu dystraktorów

*zwiększenie obciąŜenia pamięci roboczej (więcej dodatkowego materiału przechowywanego w

tej pamięci w trakcie wykonywania głównego zadania) → zwiększenie wpływu dystraktorów,

słabsze efekty ich tłumienia

55

DYSTRAKTORY O SZCZEGÓLNYCH WŁAŚCIWOŚCIACH - WYWIERAJĄCE WPŁYW POMIMO OBCIĄśENIA PERCEPCYJNEGO

twarz znanego człowieka

rysunek uśmiechniętej twarzy

własne imię osoby spostrzegającej

BODŹCE PRZYCIĄGAJĄCE UWAGĘ

nagła zmiana albo ruch

zaprzestanie oddziaływania bodźca

bodźce

odróŜniające się

intensywne

nowe

nieoczekiwane

wzbudzające emocje

odpowiadające temu, o czym ostatnio myśleliśmy

PSYCHOLOGICZNY OKRES REFRAKCJI

osoba badana reaguje na dwa bodźce według róŜnych reguł (realizuje dwa zadania)

(dla odpowiednio krótkich SOA) czas reakcji na bodziec drugi rośnie w miarę zmniejszania się

interwału czasowego pomiędzy nim a bodźcem pierwszym

zjawisko występuje takŜe wtedy, kiedy bodźce są w róŜnych modalnościach, a wymagane reakcje

angaŜują róŜne systemy efektoryczne

56

Faza wyboru reakcji w zadaniu 2 nie moŜe się rozpocząć, dopóki nie zakończy się faza wyboru reakcji w zadaniu 1.

HIPOTEZA „CENTRALNEGO WĄSKIEGO GARDŁA" (CENTRAL BOTTLENECK)

faza wyboru reakcji na bodziec nie moŜe pokrywać się z fazą wyboru reakcji w innym zadaniu

fazy „percepcyjna” i „wykonawcza” mogą pokrywać się z fazami „percepcyjną”, „wykonawczą”

oraz z fazą wyboru reakcji w innym zadaniu

HIPOTETYCZNE MECHANIZMY NABYWANIA WPRAWY W REZULTACIE

ĆWICZENIA PRZY ZAŁOśENIU ISTNIENIA CENTRALNEGO WĄSKIEGO GARDŁA

skrócenie fazy decyzji/wyboru reakcji

zintegrowanie reakcji cząstkowych w większe całości

⇒

centralne „wąskie gardło” zajmowane rzadziej i na krótszy czas

dłuŜej dostępne dla innych czynności

ANALIZA

PERCEPCYJNA

WYBÓR

REAKCJI

WYKONYWANIE

REAKCJI

ANALIZA

PERCEPCYJNA

WYBÓR

REAKCJI

WYKONYWANIE

REAKCJI

57

INNE WYJAŚNIENIA ZJAWISKA PSYCHOLOGICZNEGO OKRESU REFRAKCJI

I.

strategia systemu wykonawczego

zjawisko jest konsekwencją stosowania przez system wykonawczy strategii, która pozwala na

optymalizowanie działania w warunkach podwójnego zadania

argumenty empiryczne:

koszt związany z wykonywaniem dwóch zadań moŜe być znacznie zredukowany, jeŜeli obydwa

są traktowane jako jednakowo waŜne i są długotrwale ćwiczone

[jednak to moŜe być teŜ wyjaśnione na gruncie hipotezy centralnego wąskiego gardła, zob.

wyŜej]

to wyjaśnienie, tak jak hipoteza centralnego wąskiego gardła, zakłada, Ŝe wybory reakcji na

kolejne bodźce dokonują się w sposób sekwencyjny (w jednym wypadku - w rezultacie obrania

takiej strategii, w drugim - z powodu ograniczeń strukturalnych)

II

model dzielonych zasobów

wybory reakcji na bodźce dokonują się w sposób równoległy dla obydwu zadań, z tym Ŝe zasoby

są rozdzielane nierówno pomiędzy jedno i drugie zadanie (stąd wydłuŜenie czasów reakcji na

bodziec drugi)

argumenty empiryczne:

od SOA zaleŜy nie tylko czas reakcji na bodziec drugi (RT2), ale takŜe na pierwszy (RT1): im

SOA krótsze, tym RT1 dłuŜszy (Tombu i Jolicoeur, 2002)

58

MRUGNIĘCIE UWAGOWE (attentional blink, AB)

niezdolność do zauwaŜenia elementu szukanego, kiedy pojawia się on krótko (w obrębie 500 ms) po pojawieniu się innego elementu szukanego w serii szybko następujących po sobie krótkich ekspozycji

element pojawiający się później zostaje zidentyfikowany (występuje związany z nim priming

semantyczny), ale nie zostaje świadomie spostrzeŜony

wyjaśnienia zjawiska:

uwagowe

jest pewien minimalny czas kierowania uwagi na bodziec, zanim moŜe się ona przemieścić na

inny bodziec

albo

pewnego czasu wymaga samo przemieszczenie uwagi z jednego bodźca na inny

odwołujące się do kodowania informacji we wzrokowej pamięci krótkotrwałej

AB wiąŜe się z angaŜującym zasoby kodowaniem bodźców wzrokowych w pamięci

krótkotrwałej

Centralnie czy peryferycznie ulokowany mechanizm zjawiska?

efekt słaby albo nie występuje, kiedy obydwa krytyczne bodźce są w róŜnych modalnościach

ale

pewne wyniki wskazują na związek zjawiska z „późnymi” fazami przetwarzania: zwiększenie

trudności reakcji na bodziec poprzedzający nasila efekt

59

UWAGA A PAMIĘĆ (STANOWISKO PASHLERA)

MECHANIZM SELEKCYJNY W UWADZE PERCEPCYJNEJ

nie blokuje kodowania informacji w pamięci sensorycznej

decyduje, które bodźce będą reprezentowane w pamięci krótkotrwałej i identyfikowane

nie przesądza, czy bodźce "przepuszczone" zostaną w sposób trwały zapamiętane

CENTRALNE PRZETWARZANIE (bodźców/treści innych niŜ kodowane)

nie zakłóca

kodowania informacji w pamięci sensorycznej

transferu informacji z pamięci sensorycznej do krótkotrwałej

przechowywania informacji w pamięci krótkotrwałej

utrudnia bądź uniemoŜliwia

kodowanie informacji w pamięci trwałej

wydobywanie informacji z pamięci trwałej

60

OD MODELU MODALNEGO DO WIELOSYSTEMOWEGO MODELU PAMIĘCI ROBOCZEJ

"MODEL MODALNY" ( Atkinson i Shiffrin, 1968)

• pamięć krótkotrwała umiejscowiona pomiędzy pamięcią sensoryczną a długotrwałą

• jeden system pamięci krótkotrwałej o ograniczonej pojemności

• kodowanie w pamięci krótkotrwałej (rozumianej jako pamięć operacyjna) wyłącznie

akustyczne bądź artykulacyjne

• (werbalna) pamięć krótkotrwała = pamięć robocza

PAMIĘĆ

SENSORYCZNA

PAMIĘĆ

KRÓTKOTRWAŁA (ROBOCZA)

PAMIĘĆ

DŁUGOTRWAŁA

REAKCJE

61

PROBLEMY MODELU MODALNEGO:

Jak informacja sensoryczna moŜe być zinterpretowana (zidentyfikowana) w pamięci

krótkotrwałej, jeśli nie wchodzi wcześniej w jakiś kontakt z wiedzą zapisaną w pamięci długotrwałej? (zob. zmodyfikowany model modalny)

Jak w świetle modelu moŜliwe jest kodowanie informacji w pamięci trwałej i

wydobywanie informacji z pamięci trwałej w warunkach obciąŜenia werbalnej pamięci krótkotrwałej do granic jej pojemności? Jak moŜliwe jest normalne kodowanie informacji w pamięci trwałej u osób o silnie ograniczonej pojemności (zakresie) pamięci krótkotrwałej?

Jak moŜliwe jest występowanie (w warunkach wzrokowej ekspozycji bodźców)

normalnych efektów przypisywanych „pamięci krótkotrwałej” (efekt świeŜości, poziom sprawozdania całościowego w próbach takich jak w eksperymentach Sperlinga), kiedy werbalna pamięć krótkotrwała jest obciąŜona do granic swojej pojemności?

Jak moŜliwe są rozumowania przeprowadzane w warunkach pełnego obciąŜenia werbalnej pamięci krótkotrwałej?

Jak moŜliwe jest (przy uszkodzeniach mózgu) selektywne upośledzenie bezpośredniego

odtwarzania materiału werbalnego eksponowanego słuchowo przy normalnym odtwarzaniu bezpośrednim materiału eksponowanego wzrokowo albo upośledzone odtwarzanie bezpośrednie materiału eksponowanego wzrokowo przy normalnym odtwarzaniu bezpośrednim materiału werbalnego eksponowanego słuchowo?

Jakim cudem sprawnie funkcjonują (takŜe studiują) osoby o drastycznie ograniczonym

(do 1-2 elementów) zakresie bezpośredniej pamięci werbalnej?

ZMODYFIKOWANY MODEL MODALNY ( Shiffrin i Atkinson, 1969)

PAMIĘĆ

SENSORYCZNA

PAMIĘĆ

DŁUGOTRWAŁA

PAMIĘĆ

KRÓTKOTRWAŁA

REAKCJE

62

WIELOSYSTEMOWY MODEL PAMIĘCI ROBOCZEJ BADDELEYA I HITCHA (1974)

• w miejsce jednego - trzy systemy pamięci krótkotrwałej/operacyjnej o róŜnych lokalizacjach

mózgowych:

pętla fonologiczna szkicownik wzrokowo-przestrzenny centralny system wykonawczy

• częściowe rozdzielenie funkcji „operacyjnych” (wykonawczych) i funkcji podtrzymywania

śladu

PĘTLA FONOLOGICZNA

magazyn dźwięków mowy + proces powtórek odświeŜający jego zawartość

magazyn fonologiczny

"biernie" przechowuje dźwięki mowy

czas zanikania bez odświeŜania: 1,5-2 sek

proces artykulacyjny

subwokalne powtórki "odświeŜające" zanikające ślady [im krócej wypowiadane

słowa, tym więcej moŜe być utrzymanych w PF]

zamiana wzrokowych reprezentacji liter na kod fonologiczny

CENTRALNY SYSTEM

WYKONAWCZY

PĘTLA

FONOLOGICZNA

SZKICOWNIK WZROKOWO -

- PRZESTRZENNY

63

według Baddeleya geneza magazynu fonologicznego i procesu artykulacyjnego wiąŜe się

odpowiednio z procesami percepcji i produkcji mowy

CZYNNIKI ZAKŁÓCAJĄCE PRZECHOWYWANIE I KODOWANIE W PĘTLI

FONOLOGICZNEJ

podobieństwo fonologiczne

dźwięki mowy i inne dźwięki poza uwagą

długi czas wypowiadania słów

bo dłuŜszy czas odświeŜania

bo większe zapominanie w trakcie wydobywania

tłumienie artykulacyjne blokuje

powtórki

zamianę reprezentacji liter na kod fonologiczny

zatem znosi efekty (w warunkach wzrokowej prezentacji materiału):

podobieństwa fonologicznego długości słowa

zakłócającego wpływu dźwięków poza uwagą

ZASTOSOWANIA PĘTLI FONOLOGICZNEJ

krótkotrwałe przechowywanie materiału werbalnego

w szczególności: zapamiętywanie sekwencji słów

64

uczenie się

słownika [języka ojczystego i obcego]

mówienia i czytania

procesy rozumienia wypowiedzi (podtrzymywanie śladu umoŜliwiające zinterpretowanie)

liczenie obiektów i wykonywanie obliczeń w myślach

udział w kierowaniu działaniem? (Baddeley i in., 2001)

SZKICOWNIK WZROKOWO-PRZESTRZENNY

system krótkotrwałego przechowywania i przetwarzania informacji o charakterze przestrzennym

i wzrokowym

ZASTOSOWANIA:

integrowanie informacji wzrokowej i „przestrzennej” o charakterze niewzrokowym

(np. dotykowej)

orientacja w przestrzeni [gdy utrudniona jest bezpośrednia kontrola wzrokowa]

planowanie zachowań w przestrzeni

rozwiązywanie problemów o charakterze „przestrzennym”

tworzenie wyobraŜeń w procesie twórczym

korzystanie z mnemotechnik angaŜujących wyobraŜenia interakcyjne

interpretowanie zdań z wyrazami takimi jak „nad”, „pod”, „wewnątrz”, „na zewnątrz”

65

CZYNNIKI ZAKŁÓCAJĄCE FUNKCJE „SZKICOWNIKA”

zadania wymagające działań „przestrzennych” lub wykorzystywania informacji wzrokowej bodźce wzrokowe poza uwagą

CENTRALNY SYSTEM WYKONAWCZY

regulacyjny system uwagowy kierujący pracą pozostałych systemów pamięci roboczej

Wyjaśniając działanie Centralnego Systemu Wykonawczego, Baddeley odwoływał się

pierwotnie do teorii Normana i Shallice’a (1986) [zob. dalej]. Tak więc Centralny System

Wykonawczy miał uczestniczyć (tak jak Nadzorczy System Uwagowy) w regulacji tych

zachowań, które mają charakter nierutynowy, są realizowane wbrew presji bodźców

zewnętrznych i utrwalonym nawykom; w sytuacjach nowych, niestandardowych, takich, dla

których nie ma wykształconych schematów regulujących działanie; kiedy w realizacji czynności

pojawia się problem czy trudność, z którymi nie radzą sobie mechanizmy regulacji schematowej

(mechanizmy „automatycznej” selekcji schematów).

ZADANIA EKSPERYMENTALNE ANGAśUJĄCE CENTRALNY SYSTEM

WYKONAWCZY

generowanie nieregularnych („losowych”) sekwencji liter lub cyfr

wystukiwanie nieregularnego rytmu

czyli takie zadania, w których przezwycięŜane muszą być nawyki, schematy, tendencja do

powtarzania pewnych zachowań

66

PRZYKŁAD BADAŃ INSPIROWANYCH MODELEM:

Robbins i in. (1996)

Jaką rolę poszczególne systemy pamięci roboczej odgrywają w grze w szachy?

selektywne „blokowanie” (angaŜowanie właściwie dobranym zadaniem) poszczególnych

subsystemów pamięci roboczej

tłumienie artykulacyjne

wystukiwanie pewnej sekwencji cyfr na kalkulatorze ukrytym przed wzrokiem (wzór przestrzenny)

generowanie „losowych” sekwencji liter

analiza wpływu na zapamiętywanie sytuacji szachowej u graczy o róŜnym poziomie

zaawansowania

Wniosek:

istotna rola „szkicownika” i „centralnego wykonawcy”, brak wpływu obciąŜenia „pętli”

SUBPROCESY UCZESTNICZĄCE W REALIZACJI FUNKCJI WYKONAWCZYCH

ogniskowanie uwagi

zob. wyŜej badania Robbinsa i in. (1996)

„dzielenie uwagi”

funkcja łączenia zadań moŜe być selektywnie zaburzona - np. w chorobie

Alzheimera (Logie i in., 2000)

przerzucanie uwagi

Baddeley i in. (2001): wyniki sugerujące znaczącą rolę pętli

67

tworzenie łącznika (interface) pomiędzy subsystemami pamięci roboczej i pamięcią trwałą

uczestniczy w tym subsystem pamięci roboczej, który został wyodrębniony w najnowszej

wersji modelu - Bufor Epizodyczny

funkcjonowanie BE pozostaje w ścisłym związku z CSW

PROBLEMY MODELU TRÓJKOMPONENTOWEGO pamiętanie (w odtwarzaniu bezpośrednim) • sekwencji bodźców eksponowanych wzrokowo w warunkach tłumienia artykulacyjnego

(ok. 5 elementów) • nawet kilkunastowyrazowych zdań (ogólniej: zjawisko grupowania) • wielu elementów treści tekstu – takŜe u niektórych osób dotkniętych amnezją! w kaŜdym wypadku „pętla” jest wykluczona jako wyjaśnienie tych efektów (tłumienie artykulacyjne, ograniczona pojemność, zakłócanie związane z werbalnym wydobywaniem) „szkicownik” jest wyjaśnieniem bardzo mało prawdopodobnym (pamiętanie sekwencji, brak dowodów, Ŝe te efekty są ściśle związane z kodowaniem treści, które łatwo jest sobie wyobrazić) „centralnemu wykonawcy” w ogóle nie przypisywano funkcji przechowywania

INNE PROBLEMY:

• w jaki sposób informacja w pamięci długotrwałej wpływa na wyobraŜenia?

• jak moŜliwe jest integrowanie informacji w róŜnych kodach?

• jak interpretować tzw. „zakres pamięci roboczej” ?

68

Nowy wielokomponentowy model pamięci roboczej (Baddeley, 2000)

BUFOR EPIZODYCZNY

system odpowiedzialny za krótkotrwałe przechowywanie informacji z róŜnych źródeł (pętla,

szkicownik, pamięć długotrwała) i zapisanej w róŜnych kodach oraz integrowanie jej w

multimodalne reprezentacje spójnych epizodów zachodzących w przestrzeni i w czasie

CENTRALNY SYSTEM

WYKONAWCZY

PĘTLA

FONOLOGICZNA

SZKICOWNIK WZROKOWO -

- PRZESTRZENNY

BUFOR

EPIZODYCZNY

SEMANTYKA EPIZODYCZNA JĘZYK WZROKOWA PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA

69

BE uczestniczy w:

zapisywaniu informacji w długotrwałej pamięci epizodycznej

wydobywaniu informacji z długotrwałej pamięci epizodycznej

kreowaniu nowych informacji, które mogą być zapisane w długotrwałej pamięci

epizodycznej

w integrowaniu informacji z róŜnych źródeł w spójne epizody uczestniczy Centralny System

Wykonawczy (zob. strzałki na rysunku ilustrujące domniemany przepływ informacji w systemie)

CSW moŜe manipulować reprezentacjami w BE, uzyskując do nich dostęp poprzez świadomość

(conscious awareness)

FUNKCJE WYKONAWCZE

NORMANA I SHALLICE’A TEORIA DOWOLNEJ I AUTOMATYCZNEJ REGULACJI ZACHOWANIA

„schematowa” teoria mechanizmów regulujących działanie (przykład wykorzystania idei teorii

schematów do wyjaśnienia „automatycznych” mechanizmów regulacji zachowania) oryginalna, wczesna propozycja teoretyczna dotycząca mechanizmów „wykonawczych” DWIE INSTANCJE UCZESTNICZĄCE W REGULACJI ZACHOWANIA:

NADZORCZY SYSTEM UWAGOWY (Supervisory Attentional System)

SYSTEM SCHEMATÓW

70

SCHEMAT program regulujący działanie (zachowanie w świecie zewnętrznym lub umysłowe) moŜe być silniej lub słabiej wzbudzony zostaje „uruchomiony” (zachowanie jest realizowane), kiedy zostanie przekroczona pewna

progowa wartość wzbudzenia SCHEMATY SĄ POWIĄZANE HIERARCHICZNIE (NA ZASADZIE CAŁOŚĆ - CZĘŚĆ) ORAZ SEKWENCYJNIE porządek hierarchiczny:

PROWADZENIE SAMOCHODU

WŁĄCZANIE SIĘ DO RUCHU WRZUCANIE „JEDYNKI”

WCISKANIE PEDAŁU SPRZĘGŁA

porządek sekwencyjny:

wciśnięcie pedału sprzęgła → przesunięcie dźwigni biegu → spojrzenie w lusterko wsteczne → włączenie kierunkowskazu → zwolnienie pedału sprzęgła → dodanie gazu

źródła wzbudzenia schematu:

schematy nadrzędne („źródłowe”) schematy powiązane z nim sekwencyjnie

„wyzwalacze” (specyficzne dla schematu bodźce) system motywacyjny

NADZORCZY SYSTEM UWAGOWY

71

„programowanie przez rywalizację” (contention scheduling) schematy rywalizujące o kontrolę nad zachowaniem wzajemnie (obocznie) się hamują, co

zapewnia zwiększenie przewagi silniejszego - nasila się róŜnica w poziomie ich wzbudzenia zapobiega to „patowi” bądź chaosowi (kiedy to Ŝadne zachowanie nie jest realizowane bądź

obydwa są realizowane na raz) NADZORCZY SYSTEM UWAGOWY jest odpowiedzialny za:

planowanie i decydowanie

korektę błędów

realizację

nowych, słabo opanowanych sekwencji działaniowych

zachowań niebezpiecznych bądź trudnych technicznie

zachowań wymagających przezwycięŜenia reakcji nawykowych bądź oparcia się pokusie Nadzorczy System Uwagowy nie jest omnipotentny i nie „zawiesza” regulacji schematowej - wpływa na zachowanie poprzez „dokładanie” swojej porcji pobudzenia albo hamowania do poziomu pobudzenia schematów: tej ilości „wkładu” NSU we wzbudzenie (wyhamowanie) schematu odpowiada subiektywne

poczucie większego albo mniejszego udziału woli w realizacji zachowania

TEORIA WYJAŚNIA: *w jaki sposób zachowanie jest na bieŜąco programowane przez interakcje systemu wiedzy (tj.

schematów) i „zachowania się” otoczenia, które dostarcza „wyzwalaczy” *jak dochodzi do błędów w funkcjonowaniu („ześlizgów” działania) związanych z regulacją automatyczną (w warunkach zaabsorbowania NSU jakąś inną aktywnością) *właściwości funkcjonowania osób z syndromem zaburzenia funkcji wykonawczych

*zróŜnicowanie subiektywnego poczucia udziału woli w regulacji działań

72

SYNDROM ZABURZENIA FUNKCJI WYKONAWCZYCH (związany z uszkodzeniem płatów czołowych)

zachowane są uprzednio nabyte sprawności, a z trudem przyswajane są nowe

mieszanka bierności i zachowań inicjowanych przez przypadkowe bodźce

rozproszenie, podatność na dystraktory, a z drugiej strony sztywność i perseweratywność ZABURZENIE STOSOWANIA STRATEGII (strategy application disorder) niezdolność koordynowania czynności równoczesnych przy zachowanych innych funkcjach

wykonawczych dezorganizacja, roztargnienie, problemy z planowaniem i podejmowaniem decyzji FUNKCJE WYKONAWCZE (Miyake i in., 2000) zmiana zadań, operacji lub nastawień zadaniowych (przerzutność) odświeŜanie (aktualizowanie) i monitorowanie zawartości pamięci roboczej odpowiednio do

wykonywanego zadania blokowanie dominujących nieadekwatnych reakcji konfirmacyjna analiza czynnikowa pokazała, Ŝe te trzy funkcje są ze sobą umiarkowanie skorelowane, ale zarazem wyraźnie odrębne (nie znaleziono czynnika nadrzędnego) metoda modelowania strukturalnego ujawniła, Ŝe te funkcje są w róŜnym stopniu zaangaŜowane przy wykonywaniu poszczególnych zadań dotyczących „funkcji wykonawczych” Funkcje o dominującym znaczeniu przy wykonywaniu poszczególnych zadań:

Wisconsinowski Test Sortowania Kart (Wisconsin Card Sorting Test) - przerzutność

WieŜa w Hanoi - hamowanie

generowanie losowych sekwencji liczb - przerzutność i odświeŜanie

zakres pamięci roboczej dla zadania arytmetycznego (operation span) - odświeŜanie

podwójne zadanie (werbalne + przestrzenne) - Ŝadna z tych trzech!

73

ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ

zakres pamięci krótkotrwałej ile elementów (np. liczebników) moŜe być powtórzonych z zachowaniem kolejności

bezpośrednio po ekspozycji zakres pamięci roboczej zadanie wymaga przechowywania informacji w stanie wysokiej dostępności i równoczesnego

przetwarzania jakiejś innej informacji

ZADANIA, ZA POMOCĄ KTÓRYCH USTALA SIĘ „ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ”

weryfikowanie równania arytmetycznego + zapamiętywanie wyrazu (operation span)

Czy (8/4) + 2 = 4? EKRAN Czy (5 x 2) – 3 = 3? KRZESŁO Czy (9/3) + 5 = 7? KOPARKA

? czytanie zdania + zapamiętywanie ostatniego (albo dodatkowego) wyrazu (reading span)10 liczenie wyróŜnionych elementów znajdujących się wśród dystraktorów + zapamiętywanie

kolejnych wyników tych obliczeń (counting span) DUśY ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ = LEPSZE rozumienie tekstu więcej wniosków i szybsze ich wyciąganie sprawne ujednoznacznianie informacji wieloznacznej łączenie faktów

10Zadanie opracowały Daneman i Carpenter (1980), które badały związek pomiędzy poziomem jego wykonania a wynikami w testach rozumienia tekstu (korelacje rzędu .50 - .60).

74

przy czym mały zakres pamięci roboczej - radzenie sobie, kiedy powiązane fragmenty tekstu są blisko siebie

(w jednym zdaniu) duŜy zakres pamięci roboczej - powiązane fragmenty tekstu mogą być od siebie oddalone

Daneman i Carpenter (1983) badania nad rozumieniem tekstów z nieoczekiwanym zakończeniem (zmianą interpretacji) test rozumienia tekstu: ludzie o duŜym zakresie pamięci roboczej 75% poprawnych odpowiedzi ludzie o małym zakresie pamięci roboczej 25% poprawnych odpowiedzi DUśY ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ = LEPSZE (c.d.)

rozumowanie korzystanie ze wskazówek (instrukcji) notowanie (bardziej złoŜone sądy, więcej idei, więcej słów, lepsze wyniki w testach, kiedy jest

moŜliwość korzystania z własnych notatek) odczytywanie znaczenia słów z kontekstu pisanie (kreowanie tekstu) granie w brydŜa złoŜone uczenie się (np. programowania)

75

ZAKRES PAMIĘCI ROBOCZEJ wysokie korelacje pomiędzy wynikami w róŜnych wersjach zadania korelacje z kryteriami zewnętrznymi równieŜ wtedy, kiedy kontroluje się indywidualny poziom sprawności w wykonywaniu „operacyjnej” części zadania (czytanie, weryfikacja prawdziwości równań, liczenie obiektów wśród dystraktorów)

KONCEPCJA ENGLE’A

ENGLE (2001, 2002) „pojemność pamięci roboczej” (working memory capacity) wyraŜa zdolność uŜycia procesów

kontrolowanych (uwagi) do utrzymania informacji w stanie wysokiej dostępności w warunkach dystrakcji, wykonywania dodatkowego zadania

„Pojemność pamięci roboczej nie dotyczy przetwarzania i przechowywania, ale przechowywania

w czasie dystrakcji lub w czasie, kiedy uwaga jest odwrócona od przechowywanej informacji” (Engle, 2001, s. 301).

BADANIA POTWIERDZAJĄCE ZWIĄZEK ZAKRESU PAMIĘCI ROBOCZEJ Z FUNKCJONOWANIEM UWAGI INTERFERENCJA PROAKTYWNA Rosen i Engle (1997), Kane i Engle (2000) ludzie o duŜym zakresie pamięci roboczej ulegają interferencji proaktywnej w mniejszym stopniu niŜ ludzie o małym zakresie pamięci roboczej w warunkach obciąŜenia dodatkowym zadaniem róŜnica znika, przy czym dodatkowe zadanie nie

nasila interferencji u osób o małym zakresie pamięci roboczej wniosek: w warunkach pojedynczego zadania osoby o małym zakresie pamięci roboczej - inaczej niŜ osoby o duŜym zakresie pamięci roboczej - nie przeciwstawiają się aktywnie interferencji efekt przeciwstawiania się u osób o duŜym zakresie pamięci roboczej znika, kiedy dodatkowe zadanie absorbuje ich zasoby

76

ZADANIE ANTYSAKKADOWE Kane, Bleckley, Conway i Engle (2001) osoby badane mają rozpoznać literę pojawiającą się na prawo albo na lewo od punktu fiksacji

(trzy litery i trzy odpowiadające im przyciski, zmienna zaleŜna: czas reakcji) warunki „anytysakkadowe” (antisaccade task) przed ekspozycją litery, po stronie przeciwnej do miejsca jej ekspozycji pojawia się mrugający

bodziec skierowanie na niego uwagi i wykonanie w jego kierunku ruchu sakkadowego wydłuŜa czas

reakcji na literę skuteczne przeciwstawienie się tej tendencji zmniejsza zakłócający efekt poprzedzania warunki „prosakkadowe” (prosaccade task) mrugający bodziec pojawia się w pobliŜu miejsca, w którym pojawia się identyfikowana litera

(tuŜ pod tym miejscem) skierowanie na niego uwagi i wykonanie w jego kierunku ruchu sakkadowego skraca czas reakcji

na literę warunki antyskkadowe bodziec poprzedzający wydłuŜa czas reakcji u osób o duŜym i o małym zakresie pamięci

roboczej, ale u osób o małym zakresie znacznie silniej warunki prosakkadowe bodziec poprzedzający jednakowo wpływa na czas reakcji u osób o duŜym i o małym zakresie

pamięci roboczej SELEKTYWNOŚĆ UWAGI W WARUNKACH PRZEKAZU DYCHOTYCZNEGO Conway, Cowan i Bunting (2001) ludzie o duŜym zakresie pamięci roboczej rzadziej wykrywali swoje imię w przekazie

ignorowanym (20% vs 65%)

77

ZADANIE STROOPA Kane i Engle (2001) częstości pojawiania się bodźców zgodnych w teście Stroopa 0%, 50%, 75% analiza: procent błędów w próbach niezgodnych (przeczytanie wyrazu zamiast nazwania koloru)

u osób o duŜym i o małym zakresie pamięci roboczej 0%, 50% bodźców zgodnych:

brak róŜnic pomiędzy osobami o małym i o duŜym zakresie pamięci roboczej 75% bodźców zgodnych:

dwa razy więcej błędów u osób u małym zakresie pamięci roboczej PRIMING NEGATYWNY Conway, Tuholski, Shisler i Engle (2000)

priming negatywny wystąpił tylko u osób o duŜym zakresie pamięci roboczej

Engle, Conway, Tuholski i Shisler (1995)

obciąŜenie dodatkowym zadaniem w trakcie wykonywania prób eliminuje priming negatywny

KONKLUZJA: zakres pamięci roboczej wyraŜa zdolność do utrzymywania informacji w stanie wysokiej

dostępności w warunkach, kiedy obecna jest informacja zakłócająca, która moŜe prowadzić do błędnych reakcji

78

KONCEPCJA HASHER I ZACKS

Hasher, Zacks i May (1999) ROLA PROCESÓW HAMOWANIA W REGULOWANIU ZAWARTOŚCI PAMIĘCI ROBOCZEJ blokowanie dostępu (niedopuszczanie) do pamięci roboczej tego, co nie wiąŜe się z obecnie

wykonywanym zadaniem usuwanie z pamięci roboczej tego, co nie jest (juŜ) potrzebne blokowanie nieadekwatnych reakcji zdaniem autorek

przyczyną zmian poznawczych związanych ze starzeniem się jest osłabienie procesów hamowania

w rezultacie ich osłabienia ludzie w podeszłym wieku mają w pamięci roboczej „więcej” niŜ osoby młode (ale „więcej” w tym wypadku zwykle nie znaczy „lepiej”)

ZDANIA Z NIEOCZEKIWANYM ZAKO ŃCZENIEM Hartman i Hasher (1991) uzupełnij zdanie: MęŜczyzna usiadł przed dymiącym talerzem z zupą i sięgnął po _______

badany: łyŜkę

eksperymentator: gazetę test pamięciowy (pośredni): uzupełnij zdania:

Jeden z gości weselnych ukradł srebrną _______

Klient kupił w kiosku zapałki i _______

79

u młodych osób badanych priming pozytywny (większa częstość uzupełnień niŜ w warunkach kontrolnych) tylko dla gazety (czyli wyrazu, który trzeba było zapamiętać) u osób badanych w podeszłym wieku priming pozytywny zarówno dla gazety (wyraz, który trzeba było zapamiętać), jak i dla łyŜki (wyraz, który trzeba było zapomnieć) HISTORIE Z NIEOCZEKIWANYM ZAKOŃCZENIEM Hamm i Hasher (1992) ludzie w podeszłym wieku utrzymują w stanie wysokiej dostępności równieŜ tę interpretację

historii, która „po drodze” została odrzucona jako fałszywa NEGATYWNE KONSEKWENCJE „PRZEŁADOWANIA” PAMIĘCI ROBOCZEJ WSKUTEK NIESPRAWNOŚCI PROCESÓW HAMOWANIA „rozproszenie” myśli spowolnienie dostępu do potrzebnej informacji w pamięci → obniŜenie sprawności

wykonywania wielu zadań poznawczych

HAMOWANIE A ZASOBY (HASHER i ZACKS vs ENGLE)

Hasher i Zacks: hamowanie decyduje o zasobach Engle: hamowanie zaleŜy od zasobów

80

DŁUGOTRWAŁA PAMIĘĆ ROBOCZA

Ericsson i Kintsch (1995)

ZJAWISKA WYJAŚNIANE W KONCEPCJI

rozumienie tekstu

w trakcie czytania tworzymy reprezentacje znaczenia kolejnych zdań; te reprezentacje muszą być

dostępne w pamięci, jeŜeli mamy odpowiednio interpretować treść nowo czytanych zdań i

integrować ją z tym, co było wcześniej

działanie ekspertów w róŜnych dziedzinach

doświadczeni kelnerzy potrafią zapamiętywać złoŜone zamówienia od wielu osób przy róŜnych

stolikach, w czasie wielu godzin pracy

szachiści potrafią rozgrywać partię (a nawet wiele partii z wieloma przeciwnikami równocześnie) bez patrzenia na szachownicę (szachownice)

lekarze - sprawne i szybkie zapamiętywanie objawów u pacjenta itd.

W koncepcji wyróŜnia się:

krótkotrwałą pamięć roboczą o ograniczonej pojemności (3-4 elementy)

ST-WM

długotrwałą pamięć roboczą

LT-WM

81

Argumenty przeciwko pomysłowi, Ŝe pamięć długotrwała moŜe pełnić rolę pamięci roboczej

długi czas zapisywania i wydobywania informacji zawodność tych operacji interferencja

Ericsson i Kintsch:

nasza pamięć długotrwała taka właśnie jest (wolna i zawodna), ale w pewnych dziedzinach

funkcjonowania jesteśmy zdolni do szybkiego tworzenia w niej zapisów, do których mamy łatwy

dostęp

ograniczona pojemność ST-WM jest rozszerzona przez zdolność szybkiego i sprawnego

zapisywania potrzebnej informacji w LT-WM i jej sprawnego wydobywania z LT-WM

ta zdolność nie ma charakteru ogólnego - jest rezultatem długotrwałego nabywania sprawności w

danej dziedzinie i ogranicza się do tej dziedziny

Lane i Robertson (1979) po analizie dotyczącej wyboru ruchu szachiści pamiętają sytuację tak dobrze, jak wtedy, kiedy są

wcześniej uprzedzeni, Ŝe mają ją zapamiętać (i tym lepiej, im lepszymi są szachistami) ale kiedy zadanie szachistów polegało na liczeniu figur o kolorze zgodnym z kolorem pól

szachownicy, uzyskiwali bardzo słabe wyniki w incydentalnym teście pamięci

Czego uczą się eksperci w danej dziedzinie

rozpoznawania tego, co jest (będzie) waŜne - jakiego rodzaju informacja będzie potrzebna odpowiednich schematów kodujących i ich stosowania budowania odpowiednich struktur wydobycia (czyli organizacji wskazówek wydobycia powiązanych z treściami w pamięci trwałej)

82

Chase i Ericsson (1981) osoby uczące się zapamiętywania długich łańcuchów cyfr (np. 30 cyfr) hierarchiczna organizacja wskazówek wydobycia: poziom 1 ugrupowania cyfr 3596 → 3 min 59.6 s [trochę mniej niŜ 4 min w biegu na milę] poziom 2

przestrzenne ugrupowania ugrupowań

Skąd wiadomo, Ŝe to nie pamięć krótkotrwała? pojemność STM jest zbyt ograniczona w stosunku do wymogów zadań przerwanie czynności i zajęcie się czymś innym nie niszczy zapisów w długotrwałej pamięci

roboczej po czasie moŜna uzyskać do dostęp do zapisanej informacji (jeśli dostarczy się odpowiednie

wskazówki wydobycia) Co wyjaśnia teoria długotrwałej pamięci roboczej? [to, Ŝe] ludzie, którzy przejawiają bardzo ograniczoną pojemność pamięci roboczej, kiedy mają

do czynienia z nowym zadaniem, potrafią operować złoŜoną informacją, kiedy realizują zadania w dziedzinie, w której są ekspertami

zdolność przerwania czynności związanych z wysoce wyćwiczonymi sprawnościami, a potem

podejmowania ich ponownie bez ponoszenia znacznych kosztów pamięć dotyczącą wykonywanej czynności po jej zakończeniu