JU MEDICINSKA ŠKOLA U ZENICI                        Školska godina: 2014/2015

M  A  T  U  R  S  K  I      R  A  D

iz

Farmaceutske tehnologije sa kozmetologijom

TEMA: Sterilizacija

Mentor: mr. ph. Višnja Kruškić Učenik: Safet Pojskić

Z E N I C A, 2015. Godine

Sadržaj

1. Uvod...............................................................................................................................................3

2. Sterilizacija suhim, vrućim vazduhom............................................................................................5

3. Sterilizacija zasićenom vodenom parom pod pritiskom..................................................................6

4. Sterilizacija u struji vodene pare ili ključaloj vodi........................................................................10

5. Sterilizacija plamenom.................................................................................................................10

6. Sterilizacija filtracijom.................................................................................................................10

7. Aseptičan postupak.......................................................................................................................12

8. Sterilizacija UV-zracima..............................................................................................................13

9. Sterilizacija jonizujućim zracima..................................................................................................13

10. Gasna sterilizacija........................................................................................................................14

11. Propisi Farmakopeje za sterilizaciju posuđa, pribora i zavojnog materijala:................................15

12. Ispitivanje na sterilnost................................................................................................................15

13. Literatura.....................................................................................................................................16

2

1. Uvod

Sterilizacija je farmaceutsko-tehnološka operacija kojom se uništavaju ili odstranjuju vegetativni i sporogeni oblici mikroorganizama iz ljekovitih preparata ili sa predmeta.

Sterilizacija se primjenjuje pri izradi svih injekcionih preparata, infundibilija, preparata za oči, tableta za implantaciju, rastvora za peritonealnu dijalizu, raznih preparata za ispiranje tjelesnih šupljina i ozljeđene kože, nekih preparata koji se apliciraju eksterno (masti, prašci), preparata sa antibioticima, zavojnog materijala, rastvora za hirurgiju.

Zbog sve veće primjene injekcionih rastvora, infundibilija i drugih preparata koji moraju da budu sterilni, poklanja se sve veća pažnja sterilizaciji i mikrobiološkoj kontroli sterilnosti, ne samo kod sterilnih preparata, već i onih preparata kod kojih nije propisano da se sterilno izrađuju. Prisustvo mikroorganizama dovodi do čitavog niza promjena: kvarenja fermentacijom, promjena boje, ukusa, mirisa, reoloških svojstava preparata, promjene dejstva aktivnog principa ili gubitka dejstva. U novije vrijeme se ispituje ne samo prisustvo patogenih, već i nepatogenih mikroorganizama u preparatima, koji ne moraju da budu sterilno izrađeni (posebno u preparatima namjenjenim za oralnu upotrebu).

Pojam sterilnosti označava odsustvo živih i sporogenih oblika mikroorganizama na nekom predmetu, u nekoj sredini ili preparatu.

Predmeti ili preparati mogu da budu ili sterilni ili kontaminacijom, ne postoji djelimično sterilno.

U praksi i u literaturi susreću se pojmovi koji su u vezi sa sterilizacijom.

Germicidi ili germicidno sredstvo, ovim pojmom se označava nešto što ubija mikroorganizme i njihove spore.

Baktericid ili baktericidno sredstvo – Sredstvo koje uništava samo žive oblike mikroorganizama.

Dezinficiens ili dezinfekciono sredstvo – Supstance ili preparati pomoću kojih se na nekom predmetu uništavaju mikroorganizmi ili se onemogućava njihov dalji razvoj, tako da ne mogu izazvati infekciju. Dezinficiensi se upotrebljavaju za uništavanje mikroorganizama sa aparata, hirurških instrumenata i iz prostorija.

Antiseptici ili antiseptična sredstva su supstance ili preparati, koji se upotrebljavaju sa sprječavanje infekcije, ubijaju ili sprječavaju razvoj mikroorganizama. Upotrebljavaju se za uklanjanje mikroorganizama sa površine kože i sluzokože.

Bakteriostatici ili bakteriostatična sredstva su supstance ili preparati koji sprječavaju razvoj mikroorganizama. Upotrebljavaju se kao konzervansi u farmaceutskim preparatima.

Konzerviranje je postupak kojim se sprječava razvoj ne samo patogenim, već i nepatogenih mikroorganizama u nekom materijalu. Supstance ili preparati koji se upotrebljavaju za ove svrhe nazivaju se konzervansi.

Sigurno uništavanje mikroorganizama postiže se djelovanjem visoke temperature. Mikroorganizmi su različito osjetljivi na dejstvo toplote. Manje rezistentne prema toploti su sve bakterije koje ne grade spore, neki virusi i neke gljivice. U ovu grupu spadaju bakterije koje izazivaju tifus, difteriju, tuberkolozu, čiji se vegetativni oblici uništavaju na 80° C za nekoliko minuta.

3

Bakterije koje grade spore i saprofitne bakterije i njihove spore su vrlo otporne na dejstvo toplote. Uništava ih temperatura od 100° C tek nakon višesatnog izlaganja, a u autoklavu na 120° C za nekoliko minuta. U ovu grupu „termostabilnih“ bakterija spadaju: neki bacili, anaerobne patogene bakterije. Clostridium, botulinske spore itd.

Sterilizacija se u farmaciji primjenjuje da bi se predmeti ili preparati učinili takvim, da ne mogu da izazovu infekciju onog ko ih upotrebljava ili da se spriječi kvarenje preparata. Sterilizacija ne smije da utiče na svojstva i terapijsku aktivnost preparata ili na svojstva materijala koji se steriliše.

Sterilisan lijek ili materijal mora da se čuva do upotrebe pod uslovima koji osiguravaju sterilnost.

Ph. Jug. IV propisuje sljedeće metode sterilizacije:

1. Sterilizacija vrućim, suhim vazduhom2. Sterilizacija zasićenom vodenom parom uz povišen pritisak.3. Sterilizacija u struji vodene pare ili ključaloj vodi4. Sterilizacija plamenom. Sterilizacija filtracijom 5. Aseptičan postupak

Lijekovima koji se sterilišu postupkom u struji vodene pare ili u ključaloj vodi, bakteriološkom filtracijom ili se izrađuju pod aseptičnim uslovima, dodaju se konzervansi kad je to dozvoljeno, odnosno propisano.

U praksi se koristi sterilizacija suhim vazduhom, vlažnom toplotom, bakteriološka filtracija, aseptičan postupak izrade, a u novije vrijeme i sterilizacija nejonizujućim i jonizujućim zracima i gasna sterilizacija.

Eksperimentalno je ustanovljeno da je brzina uništavanja mikroorganizama približna brzini hemijske reakcije I reda.

4

2. Sterilizacija suhim, vrućim vazduhom

Suhim, vrućim vazduhom steriliše se stakleno posuđe i druga oprema od porculana, hirurški instrumenti i preparati kojima smeta prisustvo vlage (neki prašci, ulja, uljane suspenzije, masti i drugi preparati koji su stabilni na temperaturi sterilizacije).

Suhi, vrući vazduh uništava mikroorganizme oksidativnim razaranjem protoplazme tek dužim zagrijavanjem na relativno visokoj temperaturi; 2 sata na 160° C ili 3 sata na 140°C. Zbog visoke temperature ovom metodom ne mogu se sterilisati predmeti od plastičnih masa, gume, tekstila i termolabilne supstance.

Sterilizacija suhom toplotom izvodi se u sušioniku ili u specijalnim sterilizatorima, različitog oblika i kapaciteta. Da bi se obezbjedila sigurna sterilizacija konstruisani su tako, da održavaju stalnu, željenu temperaturu sterilizacije i da su predmeti koji se sterilišu izloženi dejstvu toplote u svakom dijelu sterilizatora.

Sušionici se zagrijavaju gasom, strujom ili infracrvenim zracima. Najbolje zagrijavanje je strujom. Grijači su postavljeni na dnu ili sa strane sterilizatora, a neki tipovi sterilizatora imaju grijače izvan komora za sterilizaciju, tako da se u njih ubacuje već zagrijan, suh vazduh i posebnim strujanjem vazduha izbjegavaju se nedovoljno zagrijana mjesta u sterilizatoru. Svaki sterilizator mora da ima termometar ili termoelement za kontrolu temperature u toku sterilizacije i uređaj za održavanje željene temperature (termostat).

Od posebnog značaja za sterilizaciju suhim, vrućim vazduhom je da u sušioniku ne postoje „mrtvi uglovi“, koji se javljaju usljed nepravilnog strujanja vazduha, tako da u uglovima sušionika nema kretanja vazduha. Temperatura u tim dijelovima može da bude znatno niža od temperature koja je postignuta u sredini sušionika. Zbog toga su neki sušionici snadbjeveni uređajima za strujanje vazduha. Materijal u sušioniku treba da bude tako postavljen da ne ometa strujanje vazduha, da ne zatvara rupe na perforiranoj ploči i da se sušionik napuni do doređene granice. Predmeti koji se sterilišu treba da su upakovani ili uvijeni u papir, da im se poslije sterilizacije i vađenja iz sušionika očuva sterilnost. Najbolje je da se sterilišu zajedno predmeti podjednake veličine, a supstance u manjim pakovanjima. Prašci se sterilišu u što tanjem sloju i u metalnim sudovima tankih zidova ili u petrijevim šoljama (kad se sterilišu manje količine).

Na početku sterilizacije treba omogućiti izlazak vazduha iz sušionika dok se ne postigne temperatura od 100° C, da bi vruć vazduh potisnuo vlagu iz materijala. Vrijeme sterilizacije računa se od momenta kada je postignuta temperatura sterilizacije.

Vrijeme sterilizacije zavisi od postignute temperature u sušioniku, jer efekat suhog, vrućeg vazduha zavisi od temperature, na primjer efekat vazduha na 160°C nije isti efektu vazduha na 140°C. Ukoliko je temperatura sterilizacije viša, za toliko je kraće vrijeme potrebno za uništavanje mikroorganizama.

Zagrijavanjem materijala u sušioniku izvodi se provođenjem, konvekcijom i zračenjem toplote. Toplota se predaje premetu provođenjem preko metalnih uložaka na koje se predmeti stavljaju, ali je ono neznatno zbog male dodirne površine. Konvekcija (prenošenje) toplote izvodi se pomoću vazduha.

5

Da bi se kontrolisala temperatura u sušioniku u toku sterilizacije upotrebljavaju se test trake ili supstance sa određenom tačkom topljenja, kao na primjer:

dioksidifenilmetan, koji se topi na 160° C tiodifenilamin, koji se topi na 180° C holesterol, koji se topi na 148° C

Suha toplota nije pogodna za sterilizaciju vodenih rastvora, jer bi dejstvom toplote došlo do isparavanja vode i povećanja pritiska u boci, izbacivanja zatvarača ili prskanja zidova boce.

Suhi sterilizator (slika)

3. Sterilizacija zasićenom vodenom parom pod pritiskom

Zasićena vodena para pod pritiskom ima znatno jače baktericidno dejstvo od suhog, vrelog vazduha i na nižim temperaturama i sterilizacija znatno kraće traje.

Vodena para ubija mikroorganizme koagulacijom proteina plazme i inaktiviše enzime.

Para pod običnim pritiskom ima istu temperaturu kao i ključala voda. Ako se voda zagrijava u zatvorenom sistemu dolazi do povećanja pritiska, a time do porasta temperature na kojoj voda ključa, odnosno temperature vodene pare, koja je u ravnoteži sa ključalom vodom. Pritisak koji nastaje u zatvorenom sistemu nema sam po sebi sposobnost sterilizacije, već samo uslovljava povećanje temperature na kojoj voda ključa i temperaturu pare. Para služi kao nosilac toplote, ona zagrijava i steriliše.

6

Sterilizacija parom pod pritiskom izvodi se u autoklavima. Autoklavi su hermetički zatvoreni sudovi, koji moraju da sadrže ventila sigornosti, uređaj za mjerenje temperature, manometar, ventil za dovod i odvod pare. Najčešće su cilindričnog oblika i mogu da budu vertikalno ili horizontalno postavljeni ili četverougaonog oblika, koji su uvijek horizontalni. Izrađuju se od nehrđajućeg čelika i bakarnog lima.

Autoklav (slika)

Cilindričan-vertikalan autoklav pogodan je za sterilizaciju manjih količina. U veće tipove ovih autoklava materijal se teže unosi i teže istjeruje vazduh.

Cilindričan-horizontalan autoklav lakše se puni i prazni.

Pravougaoni autoklavi su uvijek horizontalni i danas se sve više koriste. Neki mogu da budu snadbjeveni i uređajima za hlađenje. Boce se hlade vodom ili vazduhom. Konstruisani su i specijalni autoklavi za sterilizaciju masti i vodenih gel preparata. Postoje i autoklavi sa kontinuiranim radom, kod kojih se postiže ušteda u vremenu, električnoj energiji i velikog su kapaciteta.

Lonac pod pritiskom koji se koristi u domaćinstvu može se takođe koristiti za sterilizaciju malih predmeta. Pritisak u ovom loncu je nešto veći, te se mora ugraditi manometar ili termometar da bi se kontrolisala temperature sterilizacije.

7

Sterilizacija u autoklavu se izvodi pod pritiskom, zbog toga se pri upotrebi autoklava treba da poštuju propisi o „izradi i upotrebi parnih kotlova, parnih sudova, grijača pare i zagrijane pare“, koji je objavljen u Službenom listu. Svi autoklavi moraju da budu jakih zidova, snadbjeveni manometrom. Manometri se moraju povremeno kontrolisati na ispravnost. Pored manometra autoklavi moraju da imaju ventil sigurnosti, kojim se reguliše pritisak u autoklavu. Termometar treba da bude postavljen na dnu autoklava. Ako se sterilizacija pravilno izvodi i ako je manometar ispravan, kod malih autoklava nije neophodoan termometar, jer se iz vrijednosti pritiska može da zna temperatura u autoklavu. Ovi podaci važe samo za zasićenu paru. Ako je u autoklavu prisutna pregrijana, nezasićena vodena para ili vazduh, ovaj odnos neće biti tačan. Kada je para pomješana sa vazduhom, temperatura smjese para/vazduh zavisi proporcionalno od parcijalnog pritiska pare i vazduha u smjesi.

Pregrijana vodena para ima isti efekat kao i vazduh i isto je slabo baktericidno sredstvo kao i vazduh.

Zavisnost temperature od pritiska, ako je prisutna suha vodena para ili mješavina para-vazduh:

Proces sterilizacije u autoklavu odvija se u više etapa: odstranjivanje vazduha, sterilizacija određeno vrijeme, odstranjivanje vodene pare, hlađenje i sušenje materijala.

Odstranjivanje vazduha se izvodi potiskivanjem parom kroz otvoren ventil. Hladan vazduh je oko 2 puta teži od pare, te ga para potiskuje na dolje, a ventil mora da bude na dnu autoklava, što je lako kod horizontalno postavljenih autoklava, gdje se para uvodi odozgo.

Kod malih vertikalnih autoklava ventil se ostavi otvoren 2-5 minuta, što je dovoljno da para istisne vazduh.

Efikasno odstranjivanje vazduha iz autoklava može se postići primjenom vakuma, što se posebno koristi pri sterilizaciji zavojnog materijala i para bolje prodire u materijal.

Kad se istisne vazduh, autoklav se dalje zagrijava dok se ne postigne temperatura sterilizacije i steriliše se određeno vrijeme, po propisu naše farmakopeje, 20 min. na 120°C i jedna atmosfera nadpritiska ili 6 min. na 135°C i 2 atmosfere nadpritiska.

Vrijeme sterilizacije se sastoji iz: vremena zagrijavanja, održavanja (kada se uništavaju mikroorganizmi) i vremena sigurnosti. Vrijeme za koje se vrši sterilizacija je produženo da bi bili sigurna da je materijal sterilisan.

Zagrijavanje materijala koji se steriliše vrši se provođenjem toplote kroz zidove boca i konvekcijom. Prodiranje toplote u neku tečnost zavisi od debljine stakla, količine tečnosti, odnosa površine boce i zapremine, brzine zagrijavanja, temperaturne razlike itd.

8

U bocama dolazi do povećanja pritiska usljed razvijanja pare (isparavanjem vode iz rastvora koji se steriliše). Boce se ne pune potpuno, jer često dolazi do pucanja zidova napunjenih boca, posebno pri hlađenju ili otvaranju autoklava. Do prskanja zidova boca dolazi zbog razlike u pritiscima u boci i okolini, jer pritisak u boci sporije opada od pritiska u autoklavu. Preporučuje se da se zbog toga boce pune najviše do 80% svoje zapremine.

Poslije izvršene sterilizacije autoklav se ostavi da se ohladi, dok pritisak ne padne na nulu,a zatim se ventil otvori. Ako bi se autoklav ranije otvorio, došlo bi do nagle promjene pritiska, prskanja boca i ampula. Pri kondenzaciji vodene pare dolazi do koncentracije volumena i do blagog vakuma u autoklavu, zbog toga se mora prije otvaranja autoklava, da otvori ventil, da bi došlo do izjednačenja pritiska. Ventil se obično otvara kad temperatura padne ispod 90°C. Vrijeme hlađenja je posebno dugo kad se sterilišu boce od 1 litra i može da traje i do 24 sata. Da bi se ubrzalo hlađenje boca konstruisani su autoklavi za brzo hlađenje. Brzo hlađenje se postiže uvođenjem vazduha pod pritiskom i raspršivanjem hladne vode po bocama ili nekim drugim tehničkim rješenjem. Vrijeme sterilizacije zavisi od postignute temperature, što se vidi iz sljedećih podataka:

Vrijeme sterilizacije zavisi i od količine rastvora koji se steriliše. Boce sa 1000 ml rastvora sterilišu se 40 min na 120°C i 1 atm. nadpritiska.

Za kontrolu temperature sterilizacije mogu se upotrijebiti test supstance, koje se nalaze u zatvorenim cjevčicama, a stavljaju se na pojedina mjesta u autoklavu. Kao test supstance za sterilizaciju u autoklavu koriste se:

acetiltiourea čija je tačka topljenja na 120°C bademova kiselina 118-121°C benzoeva kiselina 120-122°C beta-naftol 122°C

Za kontrolu temperature sterilizacije u autoklavu se koriste indikator-papiri koji mijenjaju boju tek nakon što se postigne temp. sterilizacije.

9

4. Sterilizacija u struji vodene pare ili ključaloj vodi

Sterilizacija se izvodi na 98°C-100°C, 30 minuta. Pri sterilizaciji predmeti moraju zaronjeni, a boce veće 30 ml moraju se držati duže u ključaloj vodi.

Sigurnost sterilizacije u struji vodene pare ili ključaloj vodi se povećava dodatkom baktericidnih sredstava.

Ova sterilizacija može se izvesti i u autoklavu pri čemu je ventil autoklava otvoren.

5. Sterilizacija plamenom

Predmeti se provlače nekoliko puta kroz neosvjetljen dio plamena u kome se zadržavaju najmanje 20 sekundi. Vrlo nesigurna metoda i koristi se samo za sterilizaciju dijelova aparature, koji su otporni na dejstvo visoke temperature.

Najčešće se primjenjuje u mikrobiološkim laboratorijima za dekontaminaciju bakterioloških ušica. Predmet se zagrijava nad plamenom dok se ne užari, a zatim se hladi na zraku.

6. Sterilizacija filtracijom

Sterilizacija rastvora termolabilnih supstanci ili velikih količina tečnosti izvodi se bakteriološkom filtracijom. U te svrhe upotrebljavaju se različiti filtracioni medijumi, koji imaju mali dijametar pora, oko 1 μm i mrežastu, kapilarnu strukturu, tako da se bakterije uklanjaju iz rastvora sijanjem ili adsorpcijom. Filtracija se može izvoditi pod pritiskom ili vakumom. Filtracija pod pritiskom može se izvoditi u atmosferi inertnog gasa. Koloidni i jako viskozni rastvori ne mogu se sterilisati bakteriološkom filtracijom. Bakteriološkom filtracijom ne mogu se ukloniti neki virusi.

Filtracioni medijumi se ne smiju dugo da upotrebljavaju i povremeno se mora vršiti kontrola sterilnosti dobijenog filtrata.

10

Da bi se povećala sigurnost sterilnosti preparata dobijenih sterilnom filtracijom, Farmakopeja dozvoljava dodavanje konzervansa.

Aparati koji se upotrebljavaju, moraju da budu sterilisani odgovarajućim toplotnim metodama, a bakteriološko filtriranje rastvora izvodi se pod aseptičnim uslovima i sterilan filtrat puni se u sterilne ampule, bočice ili boce.

Bekerfieldove svijeće su cilindričnog oblika izrađene od dijatomejske zemlje. Filtracioni cilindar ima mikroskopski sitne pore, koje su toliko male da bakterije i nečistoće ne mogu da prođu. Srednja vrijednost dijametra pora je oko 0,75 mikrona. Ovaj filtracioni medijum ima veliku moć adsorpcije, tako da se i bakterije, čija je veličina manja od 1μm, zadržavaju na filtru iako je dijametar pore nekad duplo veći od bakterije.

Bekerfieldovi filtri se mogu sterilisat vodenom parom, dok je sterilizacija vrućim vazduhom nepoželjna, jer dolazi do deformacija filtracionog medijuma.

Stakleni filtri. Za sterilnu filtraciju upotrebljavaju se filtri od sintrovanog stakla, filter G-5, čija je veličina pora od 1-1, 7 mikrona. Ovi filtri mogu da budu različite veličine i kombinuju se sa različitim aparaturama. Pri filtraciji kroz ove filtre ne dolazi do promjene pH vrijednosti, boje i koncentracije rastvora.

Filtri su hemijski rezistentni. Sterilišu se u autoklavu ili sušioniku, ali se ne smiju prati sa hrom-sumpornom kiselinom, jer može da dođe do zadržavanja hrom-oksida u filtracionom medijumu. Ako se sterilišu u sušioniku, stavljaju se u hladan sušionik, da ne bi došlo do naglog širenja filtra, što bi dovelo do deformacije fine mrežaste strukture. Peru se vodom i 80% sumpornom kiselinom uz dodatak 0,1% KNO3. Pri pranju voda se uvijek propušta u suprotnom smijeru od protoka filtrata.

Membranski filtri su izrađeni od polusintetskih i sintetskih supstanci: celuloznog nitrata, celuloznog acetata, regenerisane celuloze, polivinilhlorida, poliamida, želatine ili alginata. Imaju vrlo finu mrežastu, kapilarnu strukturu.

Filtracija membranskim filtrima je u stvari efekat sijanja, jer je veličina pora od 10 μm do 5 nm.

Upotrebljavaju se u različite svrhe: za analitički, biološki ili bakteriološki rad.

Filtracija se može izvesti pod pritiskom ili u vakumu. Za bakteriološku filtraciju upotrebljavaju se membranski filtri sa srednjom veličinom pora oko 0.22 μm. Filtracioni aparati su izrađeni iz stakla, čelika, polivinilhlorida, polikarbomida i različitog su oblika i kapaciteta.

Membranski filtri su vrlo male težine (3-5 mg /cm2). Podnose pritisak, te se kod uređaja za filtriranje koji rade pod pritiskom može primjeniti i pritisak od 7-10 atm. Ovi filtri imaju uložak od staklenih vlakana ili nekog drugog materijala. Većina je termostabilna, te se mogu sterilisati toplotnim metodama sterilizacije. Filtri od celuloznog nitrata, regenerisane celuloze mogu se sterilisati na 120°C i 1 atm. nadpritiska u autoklavu i preko 30 min.

Filtri od celuloznog acetata, regenerisane celuloze se sterilišu na temperaturi od 160°C, 3 sata ili na 180°C 1.5 sat. Filtri se mogu sterilisati i etilen oksidom.

Želatinski filtri i alginat-filtri se sterilišu hemijskim metodama, tretiranjem sa 3% rastvorom formaldehida 24 sata ili 0,1% rastvorom mertiolata.

11

Membranski filtri su hemijski stabilni, ali se neki ne podnose sa organskim rastvaračima. Proizvođači za svaki filtar daju sve podatke o podnošljivosti, metodi sterilizacije filtra i za koje rastvore se mogu upotrijebiti.

Za filtraciju velikih količina injekcionih rastvora upotrebljavaju se aparat sa membranskim filtrima, koji imaju veliki kapacitet filtracije.

Membranski filtri upotrebljavaju se za klasifikaciju infuzionih rastvora i drugih farmaceutskih tečnosti i rastvara, za sterilizaciju supstanci osjetljivih na toplotu, za izradu preparata sa bjelančevinama, seruma, vakcija i za sterilizaciju vazduha.

Za uklanjanje gljivica i nekih virusa upotrebljavaju se filtri od celuloznog nitrata. Za sterilnu filtraciju masti upotrebljavaju se filtri od regenerisane celuloze, čija je veličina pora 0,15-0,05 mikrona.

Sterilizacija vazduha izvodi se propuštanjem vazduha pod pritiskom kroz filtre želatine, celuloznog nitrata ili specijalne staklene filtre, čija je veličina pora 3 mikrona.

Seitz-ovi bakteriološki filtri sastoje se iz celuloze i azbesta, debljine oko 4 mm. Imaju vrlo finu mrežastu „kao lavirint“ strukturu i veliku unutrašnju površinu, tako da se veće čestice i bakterije uklanjaju sijanjem, a manje čestice adsorpcijom.

7. Aseptičan postupak

Aseptičnim postupkom lijek se izrađuje pod uslovima koji iskljućuju kontaminaciju. Sve supstance, pribor i posuđe za izradu i pakovanje lijekova, koji podnose sterilizaciju toplotom moraju biti sterilisani suhom ili vlažnom toplotom. Supstance koje ne podnose sterilizaciju toplotom, sterilišu se, ako nije drugačije propisano, drugim prikladnim postupkom ili se dodaju pod aseptičnim uslovima, a zatim lijek izradi i pakuje u aseptičnom prostoru i u što kraćem vremenskom intervalu.

Za aseptičan rad upotrebljavaju se komore. Unutrašnjost komore steriliše se UV-zracima i baktericidnim aerosolima. Aseptični postupak izrade primjenjuje se u industriji za izradu, obradu i punjenje skoro svih antibiotika. U prostoriji za aseptičan rad mora da bude sve sterilno.Preparati se pune u sterilne ampule. Osoblje mora da bude u sterilnoj odjeći. Uklanjanje prašine izvodi se

12

električnim putem, prskanjem baktericidnih aerosoli. U prostoriju se ubacuje sterilan vazduh. Vazduh se kreće određenom brzinom, laminarno po horizontali ili vertikali. Sterilizacija vazduha izvodi se elektro-filtrima, membranskim, keramičkim ili filtrima sa aktivnim ugljem i ozračivanjem prostorije sa UV zracima.

Preparat izrađen ovim postupkom možemo reći da je sterilan tek ako je ispitan na sterilnost.

8. Sterilizacija UV-zracima

Sterilizacija ultraljubičastim zracima primjenjuje se za sterilizaciju aseptičnih komora, prostorija u kojima se obavlja rad pod aseptičnim uslovima, operacionih sala. Baktericidno dejstvo UV-zraci imaju pri talasnoj dužini od 2400A°-2800A°, a maksimalno dejstvo pri 2650A°i ozračenju od 0,5-100 miliwatt sekundi na 1 cm2. Dejstvo UV zraka zavisi od intenziteta ozračenja, talasne dužine, vrste, količine i osobina materijala koji se steriliše. UV-zraci imaju slabu prodornost kroz rastvore. Sterilizacija punih ampula ili bočica nije moguća UV-zracima, jer ih staklo absorbuje. Sterilizacija praškova može se izvesti samo ako je praškasta supstanca u vrlo tankom sloju.

Neke ljekovite supstance i pomoćne materije UV-zraci razaraju, zbog toga se svaka supstanca mora prethodno ispitati na dejstvo UV-zraka, odnosno da se provjeri da li se mijenja pod dejstvom UV-zraka.

9. Sterilizacija jonizujućim zracima

Jonizujući zraci imaju veliku sposobnost uništavanja mikroorganizama. Za sterilizaciju upotrebljavaju se samo  β i γ zraci. Oni djeluju bez zagrijavanja i mogu se upotrijebiti za sterilizaciju supstanci koje su kako lako osjetljive na toplotu. Kao izvor jonizujućih zraka koriste se radioaktivni izotopi: Co60, čije je poluvrijeme radijacije 5,5 godina i C137 čije je poluvrijeme radijacije 33 godine. Doziranje se izražava u rad (jedinica absorbovane doze radijacije 1 rad = 100 erg/g) i Mega rad = 10 6

13

rada. Dozvoljena doza ozračenja γ zracima za sterilizaciju je 0,5 m rada. Doza ozračenja za postizanje sterilnosti masti zavisi od vrste mikroorganizama, starosti, debljine materijala i od vlažnosti.

γ zraci imaju veliku prodornost, te se koriste i za sterilizaciju zavojnog materijala. γ zraci se šire u svim pravcima od izvora, pa je rukovanje sa njima vrlo važno i sterilizacija se mora izvoditi u posebnoj aparaturi.

γ zraci brzo sterilišu plastične predmete, boce, folije i slične materijale za potrebe bolnica, katetera i šprice.

Pod dejstvom γ zraka neke supstance mijenjaju boju i nastaju promjene u mehaničkim osobinama plastičnih masa.

β zraci imaju manju sposobnost prodiranja, svega nekoliko cm. Ubijaju mikroorganizme za nekoliko sekundi. β zraci, odnosno elektroni dobijaju ubrzanje u specijalnim aparatima- acceleratorima i tako ubrzani elektroni se upotrebljavaju za sterilizaciju.

Upotreba jonizujućih zračenja ograničena je velikom cijenom opreme u kojoj se stvaraju zraci i u kojoj se vrši sterilizacija. Jonizujući zraci mogu da dovedu do promjene mirisa, ukusa i boje preparata. Organska jedinjenja reaguju pod dejstvom jonizujućih zraka više u rastvorima, nego u suhom stanju. Najveća mogućnost primjene je za sterilizaciju hirurškog i bolničkog materijala, a naročito za sterilizaciju plastičnih šprica za jednokratnu upotrebu. Od ljekovitih supstanci ovom metodom mogu se sterilisati: vitamini (kalciferol), kortizon, prednisolon, K-benzilpenicilin, ergotamin tartarat, morfin sulfat i dr. Sterilizacija jonizujućim zracima nema široku primjenu, jer je postupak skup i potrebne su posebne mjere zaštite.

10. Gasna sterilizacija

Gasna sterilizacija je metoda hemijske sterilizacije. Sterilizacija se izvodi supstancama u gasnom ili parnom stanju. Ova metoda se naročito razvila posljednjih godina, jer omogućava sterilizaciju rasznih materijala i predmeta, koji se ne mogu sterilisati običnim metodama sterilizacije.

Gasna sterilizacija se može izvoditi na sobnoj ili na niskim temperaturama, te se zbog toga i naziva „hladna sterilizacija“. Gasnom sterilizacijom mogu se sterilisati predmeti od kože, plastičnih masa, drveta, papira, neki biološki preparati, osjetljivi laboratorijski instrumenti, elektrilni uređaji, ljekovite supstance (antibiotici, hormoni).

Od gasova se kao sredstva za sterilizaciju upotrebljavaju formaldehid, etilenoksid, propiolakton, trietilenglikoli ili aerosoli raznih supstituisanih fenola, a ranije su se za dezinfekciju prostorija upotrebljavali i sumpor-dioksid i hlor.

Materijal sterilisan gasnom sterilizacijom mora se kontrolisati na sterilnost i ispitati na prisustvo rezidualnog, odnosno zaostalog gasa u materijalu.

U novije vrijeme vrše se pokušaji sterilizacije primjenom ultrazvuka i infracrvenih zraka. Međutim ove metode nisu našle primjenu.

14

11. Propisi Farmakopeje za sterilizaciju posuđa, pribora i zavojnog materijala:

Staklo i porculansko posuđe i pribor steriliše se u sušioniku na 160°C, 2 sata, na 140°C 3 sata ili u autoklavu na 120°C.

Metalni pribor steriliše se u sušioniku ili u autoklavu.Pojedini dijelovi metalnog pribora koji su otporni na visoku temperaturu, mogu se sterilisati i plamenom.

Metalne tube koje nisu prevučene lakom sterilišu se metalnim zatvaračem (u kome je plutani uložak) u autoklavu i suše se. Metalni, stakleni i porculanski predmeti i pribor sterilišu se i depirgeniziraju grijanjem 1 sat, suhim, vrućim vazduhom na 200°C.

Gumeni predmeti se sterilišu u autoklavu. Poslije sterilizacije se suše na oko 80°C.

Gumeni zatvarači se operu prije sterilizacije, isperu vodom i prokuhaju nekoliko puta u vodi, uviju u papir i sterilišu u autoklavu na 120°C 30 minuta. Čepovi za zatvaranje boca za injekcione rastvore, koji sadrže konzervanse sterilišu se u autoklavu u rastvoru konzervansa čija je koncentracija dvostruko veća od koncentracije u injekcionom rastvoru.

Zavojni materijal se stavlja u specijalno perforirane metalne kutije ili se umota u porozan papir ili u tkaninu i steriliše u autoklavu. Poslije sterilizacijce materijal se ohladi i osuši.

Filtri. Porozni stakleni filtri sterilišu se u sušioniku ili autoklavu, a azbestni filtri u autoklavu. Poslije sterilizacije se ohlade, a zatim suše u sušioniku zagrijavanjem do 100°C.

Špricevi za injekcije sterilišu se sa izvađenim klipom umotani u gazu u autoklavu, odnosno kuhanjem 20-30 minuta u rastvoru fenilmerkuri nitrata (5 mg %) ili u rastvoru nekog drugog prikladnog antiseptika.

12. Ispitivanje na sterilnost

Materijal za ispitivanje uzima se pod aseptičnim uslovima i samo ispitivanje izvodi se pod aseptičnim uslovima, ali ne i direktno djelovanje UV-zraka ili aerosola sa dezinficijensima.

Materijal za ispitivanje sterilnosti, koji je sterilisan u autoklavu uzima se najmanje iz 10 uzoraka, a ako je sterilisan ostalim metodama sterilizacije, najmanje 20 uzoraka iz svake serije.

Propisana količina preparata, ukoliko u pojedinačnoj monografiji nije drugačije propisano, zasije se na tečne hranjive podloge C1 i C2. Zasađena C1 podloga inkubira se 10 dana na 33°-35°C, a podloga C2 14 dana na 20°-25°C.

Podloga C1 služi za razvoj bakterija, a podloga C2 služi za razvoj gljivica i plijesni.

15

Preparat je sterilan ako se u propisanom vremenu ne pojavi rast ni na jednoj od zasađenih podloga. Ako se na jednoj javi rast mikroorganizama ispituje se ponovo još 2 puta na istom tipu podloge, ako se svaki put javi rast mikroorganizama, preparat ne odgovara propisu za ispitivanje sterilnosti.

Ispitivanje sterilnosti membranskom filtracijom

Uzorci se rastvore, ako nije drugačije propisano, u rastvoru peptuna i filtrira kroz membranski filter (0,45 mikrona). Filter se izreže na dva dijela, jedna polovina zasije na C1, a druga polovina na C2

podlogu. Podloga C1 se inkubira na 33°C, 7 dana; a podloga C2 na 20-25°C 10 dana.

Preparat je sterilan ako se u određenom vremenu ne javi nijedna podloga na kojoj su se razvili mikroorganizmi. Ako se na jednoj podlozi javi rast, postupa se kao što je to opisano u prethodnom postupku.

Ispitivanje sterilnosti preparata na bakteriostaticima odnosno fungicidima.

Ispitivanje se izvodi:

1. Poslije membranske filtracije2. Poslije dodatka supstanci koje inhibiraju bakteriostatično odnosno fungicidno dejstvo

preparata 3. Razblaživanjem preparata do koncentracije u kojoj preparat djeluje bakteriostatično odnosno

fungicidno

Dokazivanje bakteriostatičnog odnosa fungistatičnog dejstva

Preparat djeluje bakteriostatično ako se poslije inkubacije od najmanje 5 dana na 33°-35°C ne pojavi rast na podlozi C1, kojoj je dodat ispitivani preparat i koja je inokulirana razblaženom kulturom bakterija osjetljivih na taj preparat, uključujući i sporogene oblike. Kao kontrolna proba služi hranjiva podloga sa inokuliranom bakterijskom vrstom, ali bez dodatka preparata koji djeluje kao bakteriostatik.

Preparat djeluje fungistatično, ako se poslije inkubacije od najmanje 7 dana na 20°-25°C ne pojavi rast na podlozi C2 kojoj je dodat ispitivani preparat.

13. Literatura

1. Zora Torbica, asistent Farmaceutskog fakulteta po predavanjima prof. Dr. Nikole Tufegdžića- Farmaceutska tehnologija drugi dio, Beograd, 1985.

2. Autori: Dr. Viola Buchrieser, Maria Theresia Enko, Gertrud Hauser, Dr. Leo Marzi, Mag. Dr. Tillo Miorini - Osnovna skripta za reprocesiranje medicinskih instrumenata i pribora - wfhss/ÖGSV 2009

3. http://hr.wikipedia.org/wiki/Sterilizacija

16

Zapažanja mentora:

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ocjena maturskog rada_____________( __ )

Pitanja za usmenu odbranu i prezentaciju maturskog rada:

1._____________________________________________________________________

2._____________________________________________________________________

3._____________________________________________________________________

Ocjena usmene odbrane i prezentacije maturskog rada: _____________ ( __ )

KONAČNA OCJENA MATURSKOG RADA: _______________ ( __ )

Komisija:

1.____________________________

2.____________________________

3.____________________________

MENTOR:

________________________

17