Menaxhimi i Qendrueshem i Cungishteve Ne Kosove

8/9/2019 Menaxhimi i Qendrueshem i Cungishteve Ne Kosove

1/54

Qershor 2014

Connecting Natural Values & People Foundation

Fuqizimi i qëndrueshëm i pyjeve tëdecentralizuara dhe private në

Kosovë dhe rajon

Menaxhimi i Pyjeve Cungishte

Menaxhimi i cungishtave në shkallë të vogëlsi një zgjedhje për pyllin cungishte te

degraduar te dushkut në Kosovë

Zbatues i projektit: Financues:Swedish Development Cooperation


2/54

1

Menaxhimi i pyjeve cungishte

Menaxhimi në shkallë të vogël i cungishtave,një zgjedhje për pyllin cungishte te degraduar

te dushkut në Kosovë

Studim i përgatitur ne kuadrin e zbatimit te projektit CNVP-Sida

“Fuqizimi i qëndrueshëm i pyjeve të decentralizuaradhe private në Kosovë dhe rajon”

Haki Kola & Peter Kampen

ne bashkëpunim me stafin zbatues te projektit:

Miftar LokajIsuf Omuri

Sebiha A. Ramaxhiku

Hajrush KurtajArdita DinajLuan Zubaku

Prishtinë Maj 2014


3/54

2

Përmbajtja

Hyrje ...................................................................................................................... 4

1.Qasja / Rishikimi ..................................................................................................... 5

2.Gjendja aktuale e cungishtave ................................................................................... 8

2.1. Sipërfaqja e tokës e përdorur si pyll cungishte ................................................... 8

2.2. Vëllimi .......................................................................................................... 8

3.2.1 Vëllimi sipas klasave diametrike .................................................................... 8

3.3 Arritshmeria e cungishtave të dushkut nga popullsia rurale .................................... 9

3.4 Rritja .............................................................................................................. 11

3.4.1 Analizat e drurëve model ............................................................................. 12

3.4.2. Rotacioni, rritja mesatare dhe vijuese (periodike) vjetore ............................ 14

4.1 Politikat dhe strategjia për zhvillimin e sektorit të pyjeve ...................................... 16

4.2. Ligji i pyjeve .................................................................................................. 16

4.3. Udhëzimet për menaxhimin e pyjeve ................................................................ 17

4.4 Klasat e menaxhimit te cungishtave ................................................................... 17

4.Sistemet e menaxhimit për dushkajat cungishte ........................................................ 19

4.1. Identifikimi sistemeve dhe përshkrimi ............................................................ 20

4.2 Menaxhimi i Thjeshtë (tradicional) i pyjeve cungishte te dushkajave ....................... 21

4.2.1 Pyje cungishte te thjeshtë............................................................................ 21

4.2.2 Cungishte me standarte .............................................................................. 24

4.2.3 Sistemi i krasitjes se degëve ....................................................................... 24

4.3 Sistemet për shndërrimin e cungishtave në trungishte .......................................... 27

4.3.1 Pyje „cungishte te larta‟ ............................................................................... 27

4.3.2 Cungishte për konvertim përmes mbjelljes .................................................... 28

4.3.3. Cungishtat e trajtuara me prerje zgjedhore ............................................... 29

4.4 Krahasimi i normës se rritjes për grumbujt nen regjime te ndryshme te menaxhimit tecungishtave .......................................................................................................... 29

4.4.1 Rasti studimor ne Novobërdë, zona kadastrale Malishincë ................................ 29

4.5 Modelet e propozuara për rehabilitimin e cungishtes ............................................. 31

5.Mësime nga zbatimi: Ndikimi i sistemeve menaxhuese në degradimin e cungishtave ..... 35


4/54

3

5.1 Vleresimi ne IKP i statusit aktual të cungishtave ............................................. 36

5.2. I njejti pyll i prere ne dy menyra te ndryshme, jep gjenerate te re me rezultate tekunderta: degradim ose permiresim ? ...................................................................... 37

6.Konkluzione .......................................................................................................... 39

Shtojca 1: Krahasimi i grumbujve aktuale qe rezultojnë nga sistemet menaxhuese .......... 42

Kriteret e grumbujve për përzgjedhjen e sipërfaqeve prove ........................................ 42

Grumbujt e përzgjedhur ......................................................................................... 42

Rasti studimor në Novobërdë, ................................................................................ 42

Gjakova, rasti studimor “Pashtriku” .......................................................................... 43

Rezultatet e matjeve .............................................................................................. 45

Shtojca 2: Plani i menaxhimit për pyjet publike cungishte te dushkut 2013 ...................... 46

Komente mbi trajtimin e cungishtave me prerje me zgjedhje dhe cikël të gjate ............ 47

Ndikimi I rrallimit mbi numrin e cungjeve dhe në intensitetin e lastarimit pas shfrytëzimittë pyllit ................................................................................................................. 47

Referenca ................................................................................................................ 50 Shkurtime ............................................................................................................... 52


5/54

4

Hyrje

Cungishtat ose siç janë quajtur pyje të ulëta, si pjesë e pylltarisë në shkallë të vogël, janëkonsideruar si pjesë e rëndësishme e aktiviteteve të projektit "Forcimi i qëndrueshëm i

pylltarisë private dhe të decentralizuar, promovimi i zhvillimit ekonomik nëpërmjet ngritjesse kapaciteteve në Menaxhimin e Pyjeve me bazë ferme në Kosovë dhe rajon" . Projektizbatohet nga fondacioni CNVP “Bashkimi i vlerave te natyrës me njerëzit “ me mbështetjefinanciare nga Agjencia Suedeze për Zhvillim (Sida) dhe SNV (Organizata Holandeze përZhvillim) dhe është zbatuar nga janari 2009-mars 2014.Cungishtat mbulojnë 38% të sipërfaqes së përgjithshme të Kosovës dhe përbejnë 84% tësipërfaqes së përgjithshme të pyjeve, te shtrira kryesisht në rrafshin e Kosovës ndërmjet500-800 (metër mbi nivelin e detit). Cungishtat mbulojnë kryesisht pjesën e poshtme temaleve që rrethojnë vendin, malet qendrore veri-jug si dhe shumicën e kodrave, luginave eshpateve në tërë Kosovën. Si rezultat i pranisë në shpat male të formacioneve gjeologjikeme një masë të madhe të kaliumit dhe shkëmbinjve granite me tretshmëri të lartë,elementet ushqyes të transportuara nga ujërat e reshjeve nga majë malet drejt në pjesët etyre fundore i bëjnë tokat në pjesët e ulëta të zinxhirit malor të favorshme për pyje

cungishte me prodhimtari përgjithësisht të lartë.Një pjesë e rëndësishme e cungishtave është e përbërë me lloje të ndryshme të dushkutduke rrethuar kudo tokat bujqësore të kufizuara nga shpate te pjerrëta dhe lugina apo mbikodrat shkëmbore ose në breza apo grupe përgjatë rrjedhës se lumenjve kudo në zonatrurale. Dushkajat cungishte kontribuojnë në krijimin e një peizazhi tipik me kontrasteduke u krijuar sfond te veçantë arave e livadheve. Në rrafshin e Kosovës takohen forma tëndryshme të mbulesës pyjore si cungishte shumë moshore dhe shumëkatëshe (tipike përcungishtet ne pronësi të familjeve), kombinuar me mbulesa pyjore uniforme monotone nedrurë të vegjël në format e shkurreve, të pyjeve cungishte publike, të kombinuara kudo meelemente të agropylltarisë së shëndetshme në anën e arave, kanaleve ,rrugëve e sidomostë lumenjve që sapo kanë zbritur nga shpat malet e kanë rënë në rrjedhat e tyre tengadalta në pjesën e rrafshit, teksa kalojnë nëpër vendbanimet rurale.Cungishtet janë të shpërndara kudo në ngastra relativisht të vogla të izoluara, kombinuarame arat e livadhet duke plotësuar hapësirat në mes 185,764 fermave të vogla bujqësore,(madhësia mesatare e të cilave llogaritet rreth 1,5 ha). Është një koincidencë që në Kosovëmadhësia mesatare e fermës bujqësore është pothuaj e barabartë me atë të fermës pyjore.

Të dyja të vogla me madhësi mesatare 1.5hektarë. Për jetesë të përditshme kjo fermëështë transformuar nga përdorimi i pyllitprivat apo publik ne fermë privatebujqësore, për të siguruar të ardhuratshtesë dhe ofrimin e materialeve, p.sh. përgardhe, mbështetje kulturash bujqësore,dru zjarripër përdorim vetjak, bazëushqimore apo dhe materialet e tjera të

përdorura në fermat e vogla bujqësore.Shumë prej cungishteve janë pyje private,që dallohen që nga larg nga një pamje disi eveçantë që vjen nga prerjet në formë të

brezave të ngushte të krijuara çdo vit ngaprerja rrah nga pronarët për të përmbushurnevojat vjetore për dru zjarri.

Figure 12 Pyll cungishte tipik ne Kosove


6/54

5

Shumica e dushkajave cungishte publike janëtë degraduara dhe të mbi shfrytëzuara.Mendimi i ekspertëve është se pjesa ekonsiderueshme e dushkajave cungishte tepyjeve publike aktuale në Kosovë nuk

shfrytëzojnë plotësisht potencialin prodhuestë vendeve ku vegjetojnë. Për dekadapërpjekjet e administratës pyjore, për tëkthyer cungishtën e degraduar te dushkut nëpyll të lartë kanë dështuar. Aktoret kryesorenë sektorin e pylltarisë, si MBPZHR ashtudhe Agjencia Pyjore e Kosovës (APK) ndajnëmendime të ndryshme nga komunitetet ruraledhe pronarët e pyjeve private në lidhje me

sistemin e menaxhimit të pyjeve cungishtedhe arsyet e degradimit të tyre.

Dokumenti ka për qëllim për të ndarë gjetjet kryesore që rezultojnë nga bashkëpunimi ingushtë me pronarët e pyjeve gjatë zbatimit të projektit dhe ngritjen e vetëdijes në mesin evendimmarrësve të politikave në lidhje me praktikat aktuale dhe problemet e menaxhimit tëpyjeve cungishte. Ne gjetjet propozohet rishikimi dhe përmirësimi i praktikave aktuale tëmenaxhimit që vijnë nga politikat pyjore, kuadri ligjor dhe udhëzimet administrative përplanifikimin dhe menaxhimin, duke përmirësuar praktikat ekzistuese për rritjen e prodhimittë biomasës në Kosovë.

Ky dokument tregon një nga tetë historitë e ndikimit të projektit dhe mësimet e nxjerra.Ofron të dhëna në konceptet, aktivitetet e projektit, rezultatet dhe ndikimet, sfidat dhemundësitë. Funksioni është që të jetë si një dokument bazë për mësim dhe përdorim tëmëtejshëm si dhe ndarjen e rezultateve dhe përvojave me partneret. Shtatë histori të tjerapërfshijnë:

1.Ngritjen e rrjetit te shoqatave te familjeve pronare te pyjeve ne Kosove.2. Decentralizimin e Pyjeve në Kosovë,3. Praktikat e menaxhimit të Qëndrueshëm të pyjeve,4. Zhvillimin e rrjeteve rajonale me REFORD,5. Prodhimin e biomasës se drurit dhe shfrytëzimin me pronarët e pyjeve private (PPP),6. Barazia Gjinore & Pylltaria, dhe7. Ofrimin e shërbimeve nga Shoqatat e familjeve pronare te pyjeve.

1. Qasja / Rishikimi

Ky dokument është një përpjekje për të ndarë përvojat e fituara që vijnë nga studimi ipërgjithshëm i praktikave aktuale të realizuara në pyje cungishte dhe aktivitetet specifike tëprojektit që kanë të bëjnë me menaxhimin e pyjeve cungishte. Planifikimi dhe zbatimi ipraktikave të pyjeve i referohen te kaluarës historike në menaxhimin e pyjeve gjithashtudhe politikave aktuale të pyjeve dhe legjislacionit apo udhëzuesve për përgatitjen e planevete menaxhimit dhe zbatimin e tyre. Fokusi kryesor i dokumentit është pylli i dushkut(bungës, bungëbutës, qarrit e shpardhit) i quajtur cungishte qe e ka origjinën nga lastarët

Figure 3 Pyll Dushku i degraduar


7/54

6

që dalin nga cungu i mbetur pas prerjes së drurit. Këto pyje janë ndarë përafërsisht nëmënyrë të barabartë në pronësi private dhe publike.

Figure 5 Pylli, që e ka prejardhjen ngafara thirret pyll i lartë ose trungishte

Pylli i ulët ose cungishtja e dushkut e ka origjinën nga lastarët.

Figure 6: Pylli i ulet ka orgjinë (i) nga lastarët ne cung, (ii) nga lastarët ne rrënje ose (iii)degët qe rrënjëzojnë

Gjenerata e pyllit që vjen pas prerjes se pyllit te larte (faror) jo nga fara por nga lastarët qëçelin në cungun ku është bërë prerja, nga rrënjët apo nga rrënjëzimi i degëve që prekintokën quhet pyll cungishte ose shpesh thirret pyll i ulet. Ky e ka origjinën që nga kohet e

lashta rreth 10 mijë vjet më parë, kur njeriu primitiv filloi të organizojë jetën në tokë. Mesëpatën e parë prej guri, njeriu primitiv e preu drurin e dushkut për nevojat e jetës sëpërditshme. Për çudi të tij, ai vrojtoi që në vendin e prerjes kishte ndodhur mrekullia. Cungui mbetur nuk ishte tharë. Në vendin e prerjes kishin çelur lastarë të rinj

Lastarët te dale nga cungu Lastarët te dale nga rrënjët Shtim me copa ose dege qe rrënjëzojnë

Figure 4 Pyll i lart i dushkut ne Leskovice, Kacanik


8/54

7

Figure 7 Hartimi I planit te menaxhimit përpyjet e familjeve pronare ne konsultim

Informacioni mbështetës është mbledhurnga burime të ndryshme. Dokumentetkryesore të politikave pyjore dhe kuadritligjor të përdorura janë:

Ligji i pyjeve të Kosovës 2003/3; Dokumenti i Politikave dhe Strategjia

për zhvillimin e pyjeve në Republikën eKosovës;

Udhëzime për përgatitjen e planevetë menaxhimit të pyjeve;

Inventarët Kombëtare të Pyjeve (IKP) të vitit 2002 dhe 2012 dhe Formati i përdorur në planet vjetore operative te pyjeve.

Për më tutje janë përdorur edhe gjetje e fakte të rezultuara gjatë zbatimit të aktiviteteve tëprojektit, si vrojtime të ndryshme në pyje private e publike, sipërfaqet provë të ngritura përmatje në pyje publike e private, në kuadrin e hartimit të planeve të menaxhimit, si ngadrurët model që janë përzgjedhur, matur dhe analizuar. Shumë të dhëna e gjetje kanërezultuar nga konsultimet me popullsinë rurale dhe pronarëve të pyjeve private. Rezultatet ematjeve në pyje cungishte janë përdorur dhe analizuar për të krahasuar ndikimin esistemeve të ndryshme të menaxhimit ne pyje private e publike. Ndër të tjera, kërkesat përdru zjarri, të kombinuara me identifikimin e pengesave ligjore për zbatimin e trajtimevetradicionale (prerje të pastra apo ricungime ne breza) të pyllit cungishte janë marrë nëkonsideratë.

Për të përgatitur dokumentin janë përdorur të dhënat e mbledhura në terren në kuadër tëpërgatitjes se planeve të menaxhimit për pyjet publike në shkallë zone kadastrale në

Llabjan, Malishince (komuna Novobërdë), Lypovec (Komuna e Gjakovës), si dhe planet emenaxhimit të pyjeve private në Gjakovë , Kaçanik dhe Novobërdë. Janë bere konsultimeme pronarët e pyjeve , janë përdorur të dhënat nga analiza e rritjes mbi drurët model,përvoja e stafit të projektit, artikuj profesional e raportet te hartuara për progresin eprojektit. Karakteri është eksplorues-përshkrues me prezantimin e gjetjeve kryesore qëvijnë nga analizat e dokumenteve të politikave pyjore dhe ligjore dhe krahasimi irezultateve të matjeve ne terren (sipërfaqe prove dhe vëzhgime) analizimi i faktevethemelore dhe shqetësimeve te evidentuara nga formulimi i pyetjeve kryesore përhulumtimet e ardhshme mbi ndikimin e sistemeve të menaxhimit në dushkajat cungishte nepyjet private dhe publike dhe raportimin e sfondit historik dhe shkaqeve për gjendjen dhemenaxhimin aktual te pyjeve cungishte në Kosovë.

Studimi është i ndarë në katër pjesë kryesore. Pjesa e parë përshkruan gjendjen aktuale tëcungishteve në Kosovë, të bazuar në Inventarin Kombëtar të Pyjeve (2012), ndjekur ngaanalizat e politikave aktuale dhe kornizës ligjore që lidhet me pyjet cungishte. Prioritetet eaktorëve kryesorë që lidhen me menaxhimin e pyjeve cungishte janë identifikuar dheanalizohen në pjesën e tretë duke grupuar dy prirjet kryesore, në mbështetje të menaxhimittë pyjeve cungishte tradicionale dhe rezultatet (statusin e arritur) nga zbatimi i sistemevetë menaxhimit që synojnë shndërrimin e pyjeve cungishte në pyje të larta. Pjesa e fundittregon gjendjen aktuale të grumbujve të ndryshëm pyjor te regjimit te cungishtëvë, dhepërshkruan eksperimente të ngritura me mbështetjen e projektit dhe rezultatet e arritura.


9/54

8

2. Gjendja aktuale e cungishtave

2.1. Sipërfaqja e tokës e përdorur si pyll cungishte

Cungishtat në Kosovë mbulojnë rreth 405,200 ha, duke ndarë 38% të sipërfaqes sëpërgjithshme të vendit apo 84,2% të sipërfaqes totale

Tabela 1. Kategoritë e përdorimit te tokës Figura 8. Cungishtat ne Kosove

Nga sipërfaqja e përgjithshme e cungishteve 397,800 ha karakterizohen si pyje të thjeshtacungishte dhe 7.400 ha si cungishte me standarde. Pylli cungishte është 166,400 ha (41%)në pronësi private, 234,800 ha (58%) publike (në pronësi të shtetit) dhe rreth 4.000 haështë klasifikuar si pronësi e panjohur.

2.2. Vëllimi

Vëllimi total i pyjeve të Kosovës duke marrë parasysh drurët me diametër më të madh se7cm mbi lëvore llogaritet 40.508.000 m3. Vëllimi i cungishtave të dushkut është 9.243.000m3 ose 22% të vëllimit total. Kjo është tepër e ulët kur merret në konsideratë sipërfaqjatotale e zënë nga cungishtat në totalin e pylltarisë së Kosovës. Sipërfaqja e ndarë sipasllojeve, tregon se lloje te ndryshme të dushkut (Quercus spp.) mbulojnë më shumë se200.000 ha. Llojet, përbërja dhe shpërndarja rezultojnë të ndryshme në raportet e IKP2002 -2012. Sipas inventarit te fundit te pyjeve, pyjet e dushkut ndahen në mes qarrit(Quercus cerris) me 46% të volumit, Bunga (Quercus Petrea) 40% të volumit dhe lloje tëtjera një kategori të dominuar nga shpardhi (Quercus frainneto) 14 % të fondit tëpërgjithshëm.

3.2.1 Vëllimi sipas klasave diametrike

Sipas klasave diametrike të pyjeve të Kosovës pjesa kryesore (42% të vëllimit tëpërgjithshëm) është në kategorinë 10-20cm. Dominimi i diametrave të vegjël vijnë nga faktiqë shumica e pyjeve janë te reja dhe me prani te madhe te pyjeve cungishte (shih figurënnr. 2).

Pyll i larte

7%

Pyje

cungishte

38%

Toka te

tjera pyjore

3%

Toka

bujqesore

29%

livadhe

15%

Vendbanim

e

4%

Ujra

0%

Ligatina

0%

Toka te

tjera

4%

Përdorimi i tokës ne Kosovë sa zenë

cungishtet

Kategoritë epërdorimit tetokës

Sipërfaqjane ha

Pyll i larte 75800Pyje cungishte 405200Toka te tjerapyjore 29200Toka bujqësore 309000livadhe 161400Vendbanime 48000

Ujëra 5200Ligatina 800Toka te tjera 42400


10/54

9

0

1000

2000

3000

4000

5000

60007000

8000

Prania e dushkut dhe ahut ne volum ne kembë sipas lartësisë

mbi nivelin e detit

Dushku

Ahu

Figure 9 Shpërndarja e vëllimeve sipas klasës diametrike

3.3 Arritshmeria e cungishtave të dushkut nga popullsia rurale

Mbivendosja e dyhartave, atë tevendbanimeve tëKosovës me hartëne mbulimit me pyje

tregon lehtësinë earritshmerisë sëpyllit të dushkutnga familjet ruralesidomos nëcungishtat edushkajave siprivate ashtu dhepublike. Shumica etyre janë tëvendosur deri në900 m mbi det.

Figure 10 Shpërndarja e dushkajave dhe ahishtave sipas lartësive mbi detare

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

07-10. 10-20. 20-30 30-50 50-70

Vëllimi sipas klasave diametrike dhe llojeve

Querqus cerris

querqus petrea

Other quercus


11/54

10

Shumica edushqeve sibungu, qarriapo shpardhimbulojnëlartësitë

mbidetarendërmjet 500dhe 1000metër.(grafiku 5).Ahu mbulonkryesishtlartësi më tëmëdha se 900m. Të dhënate detajuara teInventaritdëshmojnë

vlerësimin epyjeve tëllojevekryesoregjetherënësedhe afërsia e

tyre me vendbanimet, si dhe lehtësia e familjeve rurale për ti mirëmbajtur. Në anën tjetërdëshmojnë gjendjen e tyre, vëllimin e mundësinë për furnizimin me dru zjarri dhe afërsinëme vendbanimet përkatëse. Përafërsisht pyjet e dushkut janë të vendosura në të njëjtënlartësi me vendbanimet e Kosovës të cilat lejojnë qasje të lehtë për njerëzit që punojnë nëmirëmbajtjen e pyjeve dhe ofrojnë distanca të shkurtra transporti për dru zjarri.Nga pikëpamja ekologjike dushqet ndodhen ne zona kryesisht kodrinore të vendit, ndërsa

ahu është vendosur në shpatet malore. Kjo çon në dallimet në klasë te pjerrësive teshpateve ku ndodhen pyjet. Përafërsisht 62% e vëllimit te pyjeve cungishte është vendosurnë shpatet me pjerrësi më të vogël se 45%. Specifika për pyjet e Ahut është e ndryshme,shumica e vëllimit të tyre (57%) është vendosur në shpatet me te pjerrëta se 45% (grafikunr 11).

Figure 11 Pyje cungishte trajtuar nga familjet pronare ne Suhareke


12/54

11

Figure 12.Vëllimi ne këmbë i dushkut dhe ahut sipas klasave te pjerrësisë terrenit (nga 15-

>60%)

Shfrytëzimi dhe transporti ne terrene ku pjerrësia është > 45% vështirësohet dhe nëpërgjithësi kostot janë më të shtrenjta. Gjatësia e shpatit te pjerrët dhe distanca për rrugëpyjore duhet gjithashtu të merret në konsideratë gjatë vlerësimit të arritshmerisë. Nëpërgjithësi kjo është më e favorshme në pyjet e dushqeve ne krahasim me pyllin e ahut, pornë varësi të rrethanave lokale dhe të infrastrukturës rrugore të pyjeve. Dallimet nëarritshmeri mund të merren në konsideratë kur objektivat e menaxhimit dhe sistemet janëtë përcaktuara. Rritja e nivelit te pjerrësisë mund të çojë gjithashtu në rrezik të rritjes përerozionin dhe si i tillë gjithashtu ndikon në praktikat për Menaxhimin e Qëndrueshëm tëPyjeve (MQP).

3.4 Rritja

Të dhënat mbi rritjen janë marrë nga IKP të Kosovës (2012). Të gjitha vëllimet erritjes dhe prerjes se drurëve janë dhënë në metër kub mbi lëvore. Rezultatet tregojnë serritja totale vjetore e pyjeve të Kosovës ka rënë pak; diferencat me të mëdha rezultojnë përllojet e dushkajave, ndërsa rritja e llojeve halore është ngritur.

Tabela 2 rritja vjetore për drurët me diametër me >=7 cm ne pyje (2002 and 2012)

Llojet Pyjore Gjendja totale 2002 Gjendja totale 2012000 m3 % bazuar ne

llojet epyjeve

000 m3 % bazuar nellojet e pyjeve

Qarri (Quercus cerris) 258 16.5 193 12.4

Bunga (Quercus petrea) 182 11.6 158 10.2Dushqet e tjerë si Shpardhi Bulgri (Quercus frainneto,Quercus trojana etc)

5 0.3 68 4.4

Nëntotali i dushqeve 445 28.4 419 26.9Ahu (Fagus spp) 501 32.0 576 37.0Gjetherënëset e tjerë 174 11.1 329 21.1

=60

1122

2394 2339 2346

1041

206

2920

4865 4819

5715

Vëllimi ne kembë i dushkut dhe ahut sipas klasave te pjerresisë

Cungishte dushku Cungishte ahu


13/54

12

Gjetherënës te pa identifikuar1 228 14.6 0 0.0Nen totali i Ahut (Fagus spp) dhe te gjetherënësve tetjerë

903 57.6 905 58.2

Bredhi bardhe (Abies Alba) 92 5.9 82 5.3Hormoqi (Picea abies) 51 3.3 71 4.6Pisha (Pinus spp) 70 4.5 77 4.9Haloret e tjere 8 0.5 2 0.1

Nen totali i haloreve 221 14.1 232 14.9Total 1567 100.0 1556 100.0

Mesatarja e vëllimit ne këmbë për cungishtat e dominuar nga dushqet rezulton 39.7 m3 /ha. Ndërsa mesatarja e vëllimit në këmbë për totalin e pyjeve të Kosovës është llogaritur84 m3 / ha. Rritja mesatare vjetore në pyjet te dushkut është vetëm 1.98 m3 / ha. Raportete inventarit për 9 vitet e fundit jep shfrytëzimin e 2.002.000 m3 nga dushkajat cungishte

3.4.1 Analizat e drurëve model

Në kuadër të projektit të pyjeve Sida CNVP, u realizuan analizat e trungjeve te drurëvemodel për 16 drurë, si pjesë e trajnimit si dhe për përgatitjen dhe zbatimin e planeve të

menaxhimit të pyjeve private. Qëllimi i këtij vëzhgimi është të përcaktohen marrëdhënietmoshë-diametër, moshë-lartësi dhe moshë-vëllim dhe ecuria e tyre gjatë gjithë jetës sëdrurit. Analizat e bëra vlerësojnë ecurinë e rritjes mesatare të diametrit, lartësisë dhe tërritjes në vëllim. Këto drurë janë përzgjedhur që të kenë përgjithësisht moshë më ta madhese sa rotacioni i aplikuar për shfrytëzim. Ato përfaqësojnë edhe cilësinë mesatare tëgrumbujve, për të cilët rezultatet e vëzhgimit duhet të zbatohen. Lartësia e drurit dhegjerësia e kurorës gjithashtu është matur dhe regjistruar pasi druri është prerë. Matjet eelementeve të mëposhtme të drurit model janë realizuar e riregjistruar:

Lartësia e kurorës, Pika me e lartë dhe pika më e ulët e kurorës, Lartësia totale e drurit, dhe Vëllimi i kurorës.

Druri i prerë është i ndarë pastaj në seksione nga baza duke përfshirë trungun, në çdometër duke filluar nga 130cm. Pjesa e majës së drurit trajtohet si një pjesë e veçantë. Druriështë prere më pas dhe ne çdo seksion është marrë një rondele 5-8cm e trashë, së cilës iështë shënuar numri rendor duke filluar me numrin për rondelën një afër sipërfaqes sëtokës e vijuar ne progres. Rondelat shërbejnë për te bërë numërimin e rrathëve të krijuarnga rritja e çdo viti. Për çdo seksion, rrezja mesatare është llogaritur mbi bazën e dydiametrave te kalibruar në drejtë-kënde, totale, mesatare të përgjysmuar dhe pastaj tëregjistruar në tabele. Rezultatet e llogaritjes për një dru model janë në tabelën nr. 3.Diametri mbi dhe nen lëkurë është matur siç shpjegohet në figurën 12. Janë bere matjet eprerjes se tërthorte të drurit model.

1 Kjo kategori ishte e përdorur gjate IKP për rritjen te një pjese te pyjeve te vendosur ne zona te pa arritshme neshumicën e rasteve ishte e klasifikuar si “gjetherënës te papërcaktuar”. Shumica e këtij volumi është klasifikuar neIKP 2012 qofte Ah ose lloje te tjerë gjetherënës.


14/54

13

Figure 13. Prerja e rondelave matjet dhe numërimi i rrathëve vjetor te drurit model

Tabela 3. Llogaritjet e vëllimit te drurit model ne mosha te ndryshme

Nr. Lartësia eseksioneve Zona e prerjes se tërthoret (cm2) dhe vëllimi (dcm3) i një druri 28 vjeçar

M 28 vjetMbi lëkurë Nen

lëkurë 25 20 15 10 5

I 1.3 7.54385 5.936563 5.024707 3.363647 2.0096 1.029155 0.301754

II 2.3 3.974063 3.834019 2.83385 1.947291 0.898747 0.395719 0.059366

III 3.3 3.379916 3.061991 2.236735 1.605247 0.362984 0.2418 0

IV 4.3 2.804099 2.431616 1.650463 1.32665 0.311567 0.166106 0

V 5.3 2.715786 2.137163 1.560659 1.149319 0.2826 0.04712 0

VI 6.3 2.473241 1.984559 1.494954 1.020186 0.255047 0.009499 0

VII 7.3 2.255325 1.885963 1.430663 0.800779 0.224687 0.003317 0

VII 8.3 2.137163 1.516699 0.907166 0.336785 0.021372 0 0

IX 9.3 1.947291 1.378166 0.821525 0.259541 0.010382 0 0

X 10.3 1.650463 1.111639 0.521417 0.138474 0.007085 0 0

XI 11.3 1.484141 0.993516 0.390165 0.022687 0 0 0

XII 12.3 1.399047 0.94985 0.2826 0.015386 0 0 0

XIII 13.3 0.882026 0.738607 0.362984 0.00785 0 0 0

XIV 14.3 0.521417 0.184652 0.016505 0 0 0 0

XV 15.3 0.336785 0.090746 0.013267 0 0 0 0

XVI 16.3 0.131959 0.104582 0.011304 0 0 0 0

Totali 32.36533 26.27189 18.8723 11.9706 4.384068 1.892714 0.36112

Vëllimi (dm3) 323.6533 262.7189 188.723 119.706 43.84068 18.92714 3.611196

Vëllimi i majës 0.175945 0.139442 0.015072 0.010467 0.009446 0.004422 0.079154

Vëllimi i trungut 0.754385 0.593656 0.502471 0.336365 0.20096 0.102915 0.030175Vëllimi total .(dm3) 324.584 263.452 189.241 120.053 44.051 19.034 3.721


15/54

14

3.4.2. Rotacioni, rritja mesatare dhe vijuese (periodike) vjetore

Analiza e rritjes ndihmon për të caktuar periudhat optimale të rotacionit (apo turnusit tëprerjes). Rezultatet e rritjes janë analizuar dhe janë ndare me administratën e pyjeve (APK),Ministrinë e Bujqësisë Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR) dhe aktorëve të tjerë nga anae projektit për të hapur debatin në lidhje me marrjen e vendimeve për moshën e aplikuar

për prerjen e drurëve. Kjo përbën rotacionin e prerjes. Në vartësi të objektivave tëmenaxhimit të pyllit, aplikohen disa rotacione. rotacione fizike, rotacione silvikulturore, rotacione teknike, rotacione te vëllimit të prodhimit më të madh, rotacione te të ardhurave më të larta dhe rotacione financiare.

Lloji i rotacionit duhet të zgjidhet nga menaxheret e pyjeve në konsultim me pronarët epyjeve. Ky debat nuk është i zakonshëm tek ne pavarësisht nga fakti se ai mund të jetë njëfaktor i rëndësishëm në zgjedhjen e llojit dhe gjatësinë e rotacionit që i përshtaten qëllimitte menaxhimit. Preferencat ndryshojnë midis udhëzimeve të administratës së pyjeve dhepraktikave të pronarëve të pyjeve private.

Administrata e pyjeve ështënë favor të rotacionevesilvikulturore dhe fizike (tëdy rotacione të gjata) dhepërkon me periudhënnatyrore te jetës së një llojinë një vend të caktuar2,katër të fundit janë tëorientuara më

drejtpërdrejtë mbiproduktin, (dru zjarri osedimensionet për lendendërtimi), si dhe kthimetfinanciare. Në kushtetaktuale të Kosovës mekërkesa të larta për druzjarri shumica e pronarëvetë pyjeve privatë,pavarësisht se u mungojnënjohuri teorike, lidhur me

rotacionin, bazuar në eksperiencën e tyre brez pas brezi, kanë prirje për të aplikuarrotacione të shkurtër, apo teorikisht mund të konsiderohet të jenë te orientuar në rotacionin

e prodhimit të vëllimit më të madh apo rotacionin që jep sasinë më të madhe vjetore tëmaterialit.

2 F.C. Osmaston, Menaxhimi i pyjeve, tekst i printuar ne Britaninë e Madhe Aberdeen University

Press

Figure 14. Aftësia lastarizuese e cungjeve varet nga moshadhe gjendja e cungut. Pamje nga trajtimi i pyllit privatNovobërdë


16/54

15

Mbi bazën e matjeve të bëra janë hartuar disa grafike e tabela lidhur me ritmet e rritjes sëdrurit në diametër e lartësi. Për të ilustruar mënyrën e përcaktimit të rotacionit, që jepvëllimin më të madh drusor, është hartuar grafiku i ecurisë se rritjes mesatare vjetore tedrurit .Siç tregohet qartë nga grafiku i ecurisë se rritjes se drurit model te kalkuluar pas matjeverezulton se rritja vijuese ndryshon nga viti në vit, dhe kjo është si një mesatare e çdo 5

vitesh, e quajtur rritje të periodike vjetore (kurba PAI ne grafik). Kurba e rritjes mesatarevjetore (MAI) tregon ecurinë e rritjes prej origjinës deri në moshën llogaritur. Momenti kurPAI dhe MAI takohen është momenti kur MAI arrin maksimumin e vet dhe ështëkonsideruar rotacioni me prodhimin e vëllimit më të madh, rreth 23 vjet në grafikun emëposhtëm. Duke analizuar ecurinë e kurbave mesatare dhe asaj vijuese te rritjes (siçtregohet në figurën 14, ecurinë e tyre me kalimin e viteve dhe pozitën e pikës së tyre tëkryqëzimit, shihet se pylli I ulet e realizon rritjen maksimale ne moshe relativisht te re dhepas moshës 23 vjeçare ajo pakësohet. (Ne pyllin e larte kjo pike e takimit arrihet ne moshën80-100 vjeçare). Këto gjetje janë me interes të veçantë për vendim marrjen nemenaxhimin e pyjeve në varësi të objektivave të pronarit. Rotacioni i orientuar në sasi (i ciliështë vlerësuar zakonisht si vëllim i druri mbi një trashësi minimale) është e preferuar dhekërkohet nga pronaret. Gjatësia e rotacionit apo turnusit në këtë rast padyshim do tëpërputhet me vitin kur rritja arrin maksimumin dhe I mundëson pronarit qe te marre

vëllimin me te madh të mundshëm nga prona e tij dhe po kështu edhe te ardhurat arrijnënë maksimum.

Figure 15 kurba qe rezulton nga matjet e drurit model qe dëshmon piken ku takohet kurba erritjes vijuese me kurbën e rritjes mesatare vjetore (MAI-RrMV), si moshën e rotacionit përvëllimin me te madh qe ne ketë rast rezulton ne vitin e 23-te


17/54

16

Vlerësimi i biomasës se drurit model është realizuar nëpërmjet llogaritjes tradicionale tëvëllimit të trungut duke i shtuar edhe vëllimin e kurorës. Kjo është llogaritur përmesmetodës së mostrave të përzgjedhura. Nga numri total i degëve janë përzgjedhur disamesatare qe janë peshuar me gjethe dhe pa gjethe. Lidhja midis vëllimit dhe peshës janëllogaritur në bazë të peshës specifike të trungut në momentin e matjeve. Rezultatet janë nëtabelën 4.

Tabela 4 Vlerësimi i Biomasës

Komuna Kline Mosha vite 28 Pesha e trungut kg 363.35

Sipërfaqja prove nr. 1 D cm 22.5 Pesha e degëve te kurorës kg 119.6

Lloji pyjor Shpardhi(QuercusFrainneto)

Lartësia m 17.76 Totali i biomasës kg 532.35

Druri model nr. 1 Volume total idrurit m3

0.325 Faktor zgjeruës 1.47

3. Politikat dhe kuadri ligjor

4.1 Politikat dhe strategjia për zhvillimin e sektorit të pyjeve

Qeveria e Kosovës ka përgatitur dokumentin e politikave dhe Strategjisë se Zhvillimit tesektorit te pyjeve me një proces të filluar nga muaji Maj i vitit 2008 dhe të finalizuar emiratuar versionin përfundimtar në muajin Mars te vitit 2010. Në lidhje me cungishtët edushkajave si burim kryesor të prodhimit të druve të zjarrit strategjia rekomandon për tëfutur sistemet e përbashkëta të menaxhimit në të cilat komunitetet lokale, Shoqatat e

Pronarëve të Pyjeve Private (SHPPP) dhesipërmarrësit me aftësi dhe kapacitete të dëshmuaramarrin përgjegjësi më të mëdha për menaxhimin e

pyjeve për zona të caktuara. Sipas strategjisëprioritet do të jepet në zonat e pyjeve të ulëta, kupjesa dërrmuese është prodhimi i drurëve te zjarritpër te cilat ekzistojnë planet e reja të menaxhimit tëpyjeve.

4.2. Ligji i pyjeveNë ligjin aktual të pyjeve 2003/3, nuk ka artikuj tëveçantë, që lidhen me pyje cungishte. Në nenin 3.7përcaktohet: "Asnjë person që bën prerje te drurëve,nuk mund të lënë vendin me më pak se dyzet përqind të mbuluar me drurë" Pa referenca të qarta në

lidhje me sistemin e menaxhimit se ku do të zbatohetapo për dimensionet e sipërfaqes, përkufizimi irekomanduar në ketë nen, krijon interpretime tëndryshme lidhur me zbatimin e sistemit tëmenaxhimit te cungishtave. Administrata e pyjeve einterpreton këtë nen me kuptimin që në asnjëcungishte nuk lejohet te aplikohen prerje rrah ose siçthirren në regjimin e cungishtave, ricungime, as edheFigure 16: Diskutim pronare- APK


18/54

17

me shirita të ngushtë. Kjo mendohet se është një nga arsyet që ka çuar në pengim tëmenaxhimit të cungishtëvë.

4.3. Udhëzimet për menaxhimin e pyjeve

Pas vitit 2006 me mbështetjen e donatorëve ndërkombëtarë dhe investimet e qeverisëpothuajse gjysma e njësive të menaxhimit janë të mbuluara me planet e përditësuara tëmenaxhimit. Prioritet i është dhënë për të zhvilluar plane të menaxhimit për njësitë emenaxhimit të dominuar nga pyje të larta. Udhëzimet e aplikuara për planet e menaxhimitndjekin të njëjtën qasje me IKP. Udhëzimet për planet e menaxhimit të pyjeve dhe raportetpërfundimtare të IKP (2002 dhe 2012) përdorin si bazë analizimin e sistemit aktual tëmenaxhimit. Ka gjashtë kategori themelore të pyjeve të përfshira në planin e menaxhimit tëpyjeve. Kategoritë janë:

pyje të larta me rigjenerim natyror, pyje të larta të degraduara, plantacione pyjore, pyje cungishte (te ulëta), toka te zhveshura dhe

zonat jo-produktive.

Metoda e planifikimit të menaxhimit të pyjeve përfshin klasifikimin e grumbujve pyjore nëbazë të klasave të menaxhimit, një kombinim i secilës është bere nga kategoritë dhe njësitee klasifikimit ne bazë te llojit dhe përbërjes se produktivitetit të tokës. Çdo grumbull ështëcaktuar për një klasë të menaxhimit të bazuar në karakteristikat ekologjike dhe metodaplanifikuar e trajtimit silvikulturor. Në përgjithësi klasat e menaxhimit janë të emëruarasipas llojeve te drurit dominues, për shembull klasa e menaxhimit te ahut nga fara (d.m.th.pyjet e larta te ahut), apo klasë e menaxhimit të cungishtave të dominuar nga dushqet.Ndarja aktuale e zonave te pyjeve në kategori të ndryshme dhe klasave të menaxhimit,ndryshon në dokumente të ndryshme që përdoren nga APK apo shërbimi pyjor në njëKomunë. Përcaktimet e kritereve të përdorura nuk janë aq të qarta dhe jo të lehta për t'u

përdorur.

4.4 Klasat e menaxhimit te cungishtave

Cungishte është një pyll tipik për Kosovën qendrore. Shumica e grumbujve e kanë marrëformën aktuale nga ndikimi intensiv i njeriut dhe regjimeve të ndryshme të pronësisë, që nëbashkëveprim përcaktojnë shumë nga karakteristikat aktuale të tij. Aktivitetet e projektitSida- CNVP janë fokusuar në statusin aktual të cungishtave si të pronësisë publike dhe asajprivate. Projekti vlerësoi situatën e përgjithshme në lidhje me kriteret dhe treguesit përMQP. Mbledhja e të dhënave dhe analiza janë realizuar gjatë zbatimit të aktiviteteve tëprojektit, duke mbështetur komunat dhe pronarët e pyjeve private në përgatitjen e planevetë menaxhimit të thjeshtëzuara, në nivel zone kadastrale për pyjet publike dhe grupi i

pronarëve të pyjeve private për menaxhimin e pyjeve privatë.


19/54

18

Tabela 5 te dhënat e klasave te menaxhimit për cungishtat (IKP 2012)

Klasat e menaxhimitSip neha

Sipne %

Shtesat ne000 m3

Shtesat ne%

Rritjamesatarem3/ha

Prerjet000m3ne 9vitet

efundit

Prerjet %ne 9vitetefundit

Cungishtat

Ahu i dominuar nga cungishtat 37000 7.7 4556 11.2 123.1 893 10.3

Pyll Ahu i përzier me gjetherënës te tjerë 15800 3.3 1066 2.6 67.5 370 4.3

Pyll Dushku i dominuar nga cungishte 209200 43.5 8305 20.5 39.7 2002 23.2

Pyll cungishte e degraduar nga zjarret nepyje

5200 1.1 224 0.6 43.1 27 0.3

Pyll cungishte e degraduar nga arsye te tjera 1000 0.2 43 0.1 43 0 0.0

Pyll cungishte e degraduar nga menaxhimi joi duhur

18600 3.9 213 0.5 11.5 801 9.3

Pyje Shkoze ku dominojnë cungishtat 23600 4.9 897 2.2 38 199 2.3Pyje cungishte nga gjetherënës te tjerë 79600 16.5 3578 8.8 44.9 1090 12.6

Shkurret

Toke me shkurre e përshtatshme për tukthyer ne pyje pishe

1200 0.2 0 0.0 0 0 0.0

Pyje me Kerleke 1800 0.4 30 0.1 16.7 0 0.0

Toke me shkurre jo e përshtatshme përkonvertim (kthim)

5800 1.2 349 0.9 60.2 1 0.0

Zona te pa klasifikuara 2200 0.5 0 0.0 0 0 0.0

Totali i Cungishtave 401000 83.4 19261 47.5 5383 62.4

Totali i pyjeve të Kosovës 481000 100 40508 100 84 8633 100

Sipas udhëzimeve pyjet e cungishtave janë ndarë në 6 klasa të menaxhimit të emëruarsipas llojit te drurit dominuese:

pyje cungishte, pyje Ahu te dominuar nga cungishtat, pyje ahu te përziera me gjetherënës te tjerë, Pyje dushku te dominuar nga cungishtat dhe Pyje shkoze ku dominojnë cungishtat

Pyje cungishte nga gjetherënës te tjerë pyje cungishte e gjethegjera të tjera. Tre klasat e tëtjera te menaxhimit për pyjet cungishte janë ndare në IKP fundit:

Pyje cungishte te degraduara nga zjarret ne pyje Pyje cungishte te degraduara nga arsye te tjera dhe Pyje cungishte te degraduara nga menaxhimi i papërshtatshëm.

Sipas të dhënave të inventarit të kaluar situata e përgjithshme në pyjet me cungishte tedushkajave rezulton me më pak vëllim total të drurit në këmbë, apo vëllim të ulët përhektar. Cungishtat dominohen nga dushkajat qe mbulojnë 43.5% të sipërfaqes sëpërgjithshme, ndërsa vëllimi në këmbë i tyre përbën vetëm 20.5% te vëllimit total nëkëmbë të pyjeve të Kosovës. Gjendja e tyre aktuale nuk është e kënaqshme, d.m.th. nëlidhje me kapacitetin e prodhimit, përbërjen e llojeve, cilësinë, stabilitetin, vitalitetin,shëndetin, strukturën e moshës etj. Nga ana tjetër në përgjithësi pyjet e cungishtave shpeshzënë pjesën e tokës me cilësi të lartë me një potencial më të lartë të prodhimit. Ka dallime


20/54

19

në vëllimin në këmbë , rritjen vjetore dhe përbërjen në mes pyjeve qe dominohen ngacungishtat e dushkajave në pronësi private dhe publike. Ne cungishtat e pyjeve privaterezultatet e Inventarit Kombëtar të Pyjeve (2012) dëshmojnë për një situatë më të mirë..

4. Sistemet e menaxhimit për dushkajat cungishte

Një sistem silvikulturor merr rëndësi kur ajo i plotëson kërkesat e veçanta të shoqërisënjerëzore mbi pyjet. Sistemet e menaxhimit në pyjet cungishte janë ndër praktikat më tëvjetra pyjore, që përdoren për të siguruar furnizimin e rregullt me dru të madhësive tëvogla. Në kohën e romakeve pyjet cungishte me çeltira të prera çdo vit për prodhimin edruve të zjarrit, shtyllat e vreshtave dhe materiale të tjera të vogla janë quajtur “silvacaeduae”, ku janë zbatuar rotacionet e shkurtra. Plini, në librin e tij "Historia e Natyrës",përmend rotacionin me 8 vjet për pyjet e gështenjës për prodhimin e shtyllave për vreshtadhe 11 vjet rotacion për prerjen e cungishtave ne dushqe. Pas rënies në shekullin e fundit,cungishtat përjetojnë një lloj ringjalljeje ne të gjithë botën, për shkak të arsyeve që janë tëlidhura ngushtë me prodhimin e energjisë bazuar te biomasa ose drutë për ngrohje (Stähr)3.

Pyll cungishte do të thotë gjëra të ndryshme për politikë bërësit, specialistët e pyjeve dhepopulli në përgjithësi dhe kjo vjen nga kontekste të ndryshme socio-ekonomike. Kjo vlenedhe për Kosovën dhe ne rastin konkret menaxhimi i cungishtave çon në mosmarrëveshje.Këto vijnë nga mospërputhjet konceptuale midis dy aktorëve kryesorë të Kosovës në pyjeqe kanë të bëjnë me sistemet e aplikuara për menaxhimin e pyjeve cungishte, shtetit që bënpolitikat e ligjet dhe pronarëve te pyjeve që i përdorin gjeneratë pas gjenerate. Nga njëraanë (i) shteti si pronar i pyjeve publike ka treguar në dekadat e fundit një argument të fortëpër konvertimin e pyjeve cungishte në pyje të larta, për përqendrimin e vëmendjes se tijenë lëndë drusore dhe vlerësimin më të mirë ekonomik dhe e ka mbështetur atë me kuadrinligjor, ndërkohë që (ii) pronarët e pyjeve private konsiderojnë pyje cungishte, si pjesëpërbërëse te fermave e trashëgimisë së te tyre duke siguruar punësimin lokal, jetesën dhesigurimin e materialeve, p.sh. materiale ndërtimi dhe rrethimi e veçanërisht dru zjarri dheqymyr (Evans, 1992).

Siç u përmend më pare, zbatuesit e ligjit të pyjeve, e interpretojnë ligjin si ndalues përaplikimin e ricungimit në pyjet e ulëta, duke e konsideruar këtë si prerje rrah (pasi nëbrezin ku bëhet prerja lihen më pak se 40% të drurëve). Përkundër këtij interpretimi tëligjit si veprim të ndaluar, pronarët e pyjeve, që janë njëkohësisht edhe menaxherët epyjeve private në shumë raste e zbatojnë ricungimin me breza të ngushtë në pyllin e tyre,si në pyje cungishte të thjeshta edhe dhe pyjet e cungishtave me standardet. Këtë ebazojnë në trashëgiminë e familjes lidhur me vetinë e drurit të dushkut, për të prodhuarlastarë në cungun që mbetet pas prerjes së drurit, rritjes së shpejtë të tij, pasi është mbi njësistem rrënjor të fuqishëm. Kjo metodë e zbatuar prej tyre ka rezultuar grumbuj pyjore tëvegjël të rreshtuar në shirita me mosha nga 0-40 vite por duke dominuar ato 1-20 vite. Mekëtë prerje pronarët kanë siguruar shumicën e produkteve pyjore. Shfrytëzimi total i

qëndrueshëm vjetor nga një prone prej 1.5 ha4

është vlerësuar si një ekuivalent me 5 m3dhe me një vlerë tregu prej afërsisht 300 € (FAO, 2005)5.

3 Rilindja dhe shfrytëzimi global te sistemeve cungishte

4 Madhësia mesatare e pronave pyjeve te familjes

5 Raport mbi pyjet Private ne Kosove, përgatitur nga ekspertet e FAO-s Prishtinë Mars 2005.


21/54

20

Figure 17 Agropylltaria kombinim i llojeve drusore qe krasiten me kulturat bujqësore

Qasja e CNVP në kuadër të zbatimit të projektit është për të punuar e ndërgjegjësuarnjerëzit, ose e thënë ndryshe “për të vënë njerëzit para drurëve” . Kjo është realizuar dukediskutuar se si pronarët e pyjeve ndjehen rreth ligjit te pyjeve dhe situatës se pyjeve. Kjoka treguar se banoret lokalë janë të hutuar rreth pyjeve te tyre si publike dhe private, përshembull, duke besuar qe nëse i menaxhojnë ato si cungishte është “si ta kthesh pyllin nekasaphanë" Një qasje me pjesëmarrje është aplikuar në studimin dhe krahasimin e të dysistemeve te menaxhimit të pyjeve cungishte, sistemin që aplikohet nga pronarët privatedhe sistemet e zbatuara në pyllin publik me qëllim konvertimin e tyre në pyll të lartë mekontributin e ekspertëve të pyjeve dhe të pronarëve të pyjeve. Vlerësimi i ndikimit tëndërhyrjeve të njeriut në të kaluarën dhe te tanishmen ne te dyja format e menaxhimit

është analizuar duke u bazuar në gjendjen aktuale te grumbujve te dushkajave cungishte.Ky vlerësim u realizua në dy faza. Në fazën e parë sistemet kryesore të menaxhimit janëklasifikuar ashtu siç janë zbatuar nga aktorët kryesorë në të kaluarën dhe në të tashmen,dhe hapi i dyte ka qenë ngritja dhe analiza e matjeve me anë të sipërfaqeve provë tëvendosura në sistemet e ndryshme të menaxhimit , duke e shoqëruar me analizën dhekrahasimin e rezultateve që ka sistemi i menaxhimit i aplikuar nga pronaret ne pyjet privatedhe ne pyjet publike.

4.1. Identifikimi sistemeve dhe përshkrimi

Në kushtet aktuale të pyjeve cungishte dhe menaxhimit të tyre në Kosovë, sistemet eidentifikuara mund të ndahen në dy nëngrupe të rëndësishme:

Sistemet e cungishtave tradicionale dhe Sistemet për konvertimin e cungishtave në pyll të lartë.

Në kuadër të sistemeve tradicionale te cungishtave janë identifikuar tre praktika tëmenaxhimit:

Sistemi tradicional i thjeshte, Cungishte me standardet dhe Sistemi me krasitje të degëve apo I prerjes se trungut kryesor në lartësi të caktuar.

Grupi i dytë konvertimi i cungishtave në pyll të lartë është i ndarë:


22/54

21

Pyje Cungishte të “Larta”, Pyje cungishte për konvertim dhe Pyje cungishte më prerje me zgjedhje (selektive).

Për secilën prej këtyre është paraqitur një përshkrim i shkurtër teorik

4.2 Menaxhimi i Thjeshtë (tradicional) i pyjeve cungishte te dushkajave

4.2.1 Pyje cungishte te thjeshtë

Sistemi i cungishtës se thjeshtë nuk është i vetëm në Kosovë. Është një sistem i vjetërsilvikulturor, që është i bazuar në aftësinë e drurëve (kryesisht gjethegjere) për të çelur, nëfjalë të tjera me aftësinë e ripërtëritjes vegjetative me lastarë që dalin në vendin ku bëhetprerja. Cungishtat zakonisht priten në sezonin e letargjisë, në afërsi të tokës për tumundësuar lastarëve që dalin formimin e rrënjëve te reja e te pavarura prej cungut tëmbetur, cungut i bëhet prerja e pjerrët dhe e lëmuar në sipërfaqe. Pronarët i japin rëndësimënyrës së prerjes, për të parandaluar kalbëzimin nga uji që mund te qëndrojë e tëshkaktojë kalbëzim. Cungishtat në të shumtën e rasteve kur aplikohen si sistem imenaxhimit , përfaqësojnë në thelb një sistem të aplikuar nga pronarët e pyjeve për

prodhimin e druve të zjarrit dhe të materialit të vogël dhe te mesëm deri në madhësi tëhunjve. Rotacioni varion nga 1-2 vjet në rastin e shelgjeve në 10-40 vjet për prodhimin eshtyllave dhe dru për ngrohje.Cungishtat tradicionale praktikohen me metodën e sipërfaqes se brezave që priten për çdovit. Rotacioni apo numri i viteve pas të cilëve çdo shirit pritet për së dyti, përcaktohet nëbazë të dimensioneve të drurit që preferohen nga pronari në momentin e prerjes. Mosha nëtë cilën arrihet diametri I pritur dhe mund të bëhet prerja e drurit quhet rotacion (shpeshthirret turnus). Për aq vite sa përcaktohet rotacioni, po aq është numri i shiritave që ndahetngastra, e që do priten për çdo vit, deri sa cikli të rifilloje.

Figure 18 Plani I prerjes sipas viteve

Figure 19 Prerjet e realizuara sipas viteve neMalisheve Kosove

Për çdo vit ricungohet një shirit i ri. Në rastin e pronave të vogla pyjore, kur kërkohet teplotësohen nevojat vjetore ne breza te ngushte, atëherë pronari synon rotacion që tësiguroje prodhimin maksimal vjetor. Tradicionalisht kjo është bërë duke i prere me rripa ose

breza mostrat e moshave të ndryshme, e duke matur vëllimin e drurëve për njësi tëmostrës se prere (100 m2) e duke vrojtuar se ne cilën moshe arrihet prodhimi më i lartë.Pronari është pak a shume i njohur me pyllin, si nga përvoja e tij, edhe nga mësimet e tepareve, dhe pak a shume orientohet për te gjetur moshën ku merr prodhimin maksimal përnjë ari (0.01 ha) të prerë.


23/54

22

Figure 20: Skeme e trajtimit me prerje te cungishtës se thjeshte me prerje me çeltira, oseprerje me shirita (apo breza e konopë siç thirren nga pronaret)

Në këtë mënyrë llogaritet numri i viteve apo rotacioni kur prerja e te njëjtit brez përsëritet.Duke përshtatur këtë procedure, nga çdo pronar, sipërfaqja e përgjithshme e nevojshmepër të prodhuar sasinë e nevojshme vjetore të druve të zjarrit mund të reduktohet nëmaksimum. Megjithatë, sistemi është shumë fleksibël dhe ky lloj peizazhi i cungishtavemund të shihet kudo nga një pyll cungishte private në një tjetër. Kjo i lejon filizave teveçanta për të prere pjesërisht apo për te lënë më gjatë për nevoja të ndryshme të pronaritsi prodhimin foragjere ose çfarëdo nevoja specifike të infrastrukturës blegtorale.Në një cungishte të mirë-menaxhuar, filizat janë afër njëri tjetrit (nga 1,2-1,8 m).Dyshemeja e pyllit është hijezuar plotësisht nga gjethet e lastarëve që kanë shpërthyer e

janë duke u rritur. Në vitin e parë pas prerjes së brezit, rrezet e diellit derdhen ne tokën esapo zbuluar nga gjethet, farat e fjetura te llojeve të ndryshme të bimëve, që kanë priturpër dritën shpërthejnë, shpendë të ndryshëm, zvarranikë, flutura e insekte popullojnëlivadhin që po krijohet nga filizat e sapo shpërthyera në habitatin e krijuar rishtazi. Pas 3-5vitesh lastarët rriten e toka fillon përsëri të hijezohet shkallë shkallë deri sa drita nuk e arrintoken. Bimët barishtore i fshehin përsëri farërat apo tuberët nën tokë, nën pylli rrallohet sëtepërmi, por çdo gjë është në pritje dhe sapo prerja e cungishtës përsëritet, i gjithë cikli

përsëritet.5.2.1.1 Preferencat për regjimin cungishte sipas grupeve të interesit

Figure 22 Drurët me moshe dhe lartësi tëndryshme qe janë te pranishëm.

Figure 21 pamje nga një zone e prerjesvjetore te brezit


24/54

23

Shumica e pronarëve të pyjeve ne komunat e fshatrave të përzgjedhura si pjesëmarrës nëprojekt, marrin pjesë dhe kontribuojnë për të realizuar matjet pyjore në pyjet e menaxhuaraprej tyre. Ata kontribuojnë në zbatimin e aktiviteteve të projektit, si ne ngritjen esipërfaqeve prove te përhershme, edhe në matje për të llogaritur vëllimin në këmbë apoanalizuar ecurinë e rritjes së drurit model, vëllimit dhe rritjen mesatare vjetore në mënyra

të thjeshta.Shumica e pronarëve janë fermerë që punojnë me kohë të pjesshme për të prodhuar druzjarri, dhe kanë më shumë përvojë praktike se sa njohuri teorike në lidhje me pyjet e tyrecungishte. Debatet me pronarët dhe shpjegimet që ata japin dëshmojnë se pronarët enjohin nga afër ciklin jetësor të pyllit të tyre dhe veçoritë përtëritëse te drurëve pasprerjes. Ata preferojnë cungishtat për të përmbushur kërkesat e tyre vjetore për dru zjarri.Me këtë mënyrë menaxhimi pronari pothuaj se nuk investon asgjë për prodhimin drusor qëpret, me përjashtim te pastrimit që u bën cungjeve të prera, apo shkurreve, degëzave tëmbetura në kohën që realizon prodhimin e drurëve për ngrohje. Pra kapitali i investuar përtë realizuar prodhimin e ri të drurit për ngrohje është kryesisht punësim i familjes pronare,si dhe obligimi i një anëtari të familjes, për te ruajtur 2-3 vitet e para nga dëmet që mund tëshkaktohen prej kullotjes. Periudha e rritjes më të shpejtë (d.m.th., në rini të hershme)është avantazhi i shfrytëzuar duke i prerë brezat e radhës sapo arrin maksimumi i rritjes,

dhe duke filluar një cikël të ri. Prandaj sasia e drurit të prodhuar në vit, nga disa autorëvlerësohet se është më e madhe se sa në pyjet e larta me origjinë farore. Fakti se filizëria edalë nga cungjet e ka të gatshëm sistemin rrënjor dhe rritet më shpejt në vitet e para se safilizat me origjinë nga faroret e mbështet këtë teori.

Sigurimi i ripërtëritjes nga lastarët vegjetative është e thjeshtë dhe e sigurt në krahasim meripërtëritjen nga fara. Avantazhi i pronave private konsiston në mbrojtjen e mirë të filizavetë rinj nga kullotja në vitet e para pas ricungimit.

Ky sistem ofron një produkt të vlefshëm të shumë kërkuar nga tregu e me kërkesa të lartadhe në përgjithësi çmime të lartë në tregun e druve të zjarrit në Kosovë. Studimet e rasteveme fermerët që menaxhojnë mire pyje cungishte, ka treguar qe ky sistem mund të sigurojë

nga një hektar, nevojat e tyre për dru zjarri për me shumë familje. Përveç druve te zjarrittradicional, nga ky sistem menaxhues mund të prodhojnë ashkla druri për përdorim nësistemet e reja të ngrohjes. Distancat shkurtër për transport për përdoruesit përfundimtarëpërbëjnë një avantazh të rëndësishëm.

Cungishtat krijojnë një habitat dinamik ciklik dhe ekosistem te veçantë, dhe është një ngadisa modelet e simbiozës se njohur në natyrë, ku njerëzit janë pjesë e rëndësishme emarrëdhënieve6. Ka disa debate në lidhje me madhësinë minimale të sipërfaqes që duhetnjë prerje rrah për një vit. Familjet e Kosovës në përgjithësi kane ne pronësi sipërfaqepyjore shumë të kufizuar me dushqe. Prerjet me brezat vjetore janë në përmasa shumë tëvogla, në varësi të madhësisë mbajtëse te pyjeve ndërmjet 0.05-0,5 ha. Në disa zona ështëaplikuar matja me konop7. Në zbatim të ligjit aktual pronarët duhet që për çdo vit tëkërkojnë leje prerje nga autoritetet. Interpretimi i ndikimit të këtij ricungimi tradicional për

nevojat vjetore të aplikuar në çeltira shumë të vogla, dhe përkufizimi i saj shkencor, kërkonvëzhgime dhe konsultime të mëtejshme (aktualisht trajtohet nga autoritetet si prerje rrahnë sistemin ligjor të Kosovës dhe është e ndaluar, për shkak të interpretimit të akteveligjore).

6 Rruga e pyjeve: një qasje e perimekulturës pe Menaxhimin e Qëndrueshme te Pyjeve, Ben Law Publikimet e Përhershme, 2001 - Nature -

7 Konopi është një litar rreth 9 metër I gjatë. Ai është pjesë e samarit, I cili përdoret për të ngarkuar drurin për ngrohje në kafshët që përdoren

për transport.

http://www.google.com/search?tbo=p&tbm=bks&q=inauthor:%22Ben+Law%22http://www.google.com/search?tbo=p&tbm=bks&q=subject:%22Nature%22&source=gbs_ge_summary_r&cad=0http://www.google.com/search?tbo=p&tbm=bks&q=subject:%22Nature%22&source=gbs_ge_summary_r&cad=0http://www.google.com/search?tbo=p&tbm=bks&q=inauthor:%22Ben+Law%22


25/54

24

4.2.2 Cungishte me standarte

Inventari i fundit kombëtare i pyjevevlerëson një prani prej 7,400 ha.cungishte me standarde. Këto cungishtepërbëhen nga dy elemente dalluese:

Pylli më i ulët një moshar me njëkat është trajtuar si pyll cungishte tëthjeshtë dhe

Cungishte me dy kate, një kat tësipërm me drurët e lartë që quhenamësore, dhe një kat më drurë të ulëtduke formuar një prodhim shumë moshar,dhe të trajtuar me parimet e sistemit tëpërzgjedhjes si pyll të lartë.

Figure 23 Pyll Cungishte me drurë farore standard ne pyll privat (Caralevë)

Prerjet me breza zbatohen njëlloj si në rastin e cungishtes së thjeshtë dhe rotacioni ështëfiks sipas objektivave e kërkesave për produktin final. Pylli është i ndarë në aq breza vjetoresa vite ka në rotacionin e paracaktuar. Si çdo brez që përfaqëson prerjen vjetore kur i vjenradha kryhen edhe veprimet e mëposhtme:

brezi është prere rrah si në rastin e cungishtes së thjeshtë dhe një numër i caktuar i drurëve ekzistues të thirrur amësorë apo standard, janë lënë

pa u prerë për të paktën një rotacioni tjetër cungishtave dhe pjesa tjetër është prerë.Si rregull drurët faror standart janë të shpërndarë në formë individuale mbi zonën (si nëfigurën 11). Ndonjëherë drurët faror standart janë të përqendruara në grupe në mesin ecungishtes, ose në rripa me ndërhyrje te rripave te cungishtave, një mbarështim i ciliprodhon krahas drurit për djegie edhe dru teknik kur amësorët e arrijnë moshën eshfrytëzimit.

4.2.3 Sistemi i krasitjes se degëve

Krasitja (apo prerja e gjethit) është një sistem i vjetër i menaxhimit të pyjeve cungishte, ecila ofron një përdorim produktiv të drurëve sidomos në një situatë kur familja menaxhonedhe blegtori. Krasitja (prerja e gjethit) është term i përdorur për të përshkruar përshembull një dru dushku, të cilit nëpërmjet prerjeve te degëve anësore dhe kur arrin njëlartësi të caktuar edhe të majës i formohet dalëngadalë një skelet i kurorës i cili destinohette prodhoje lastarë të rinj, që priten sipas një cikli 2-4 vjeçar. Praktika e menaxhimit tëdushkajave për prodhim gjethi duket të jetë pothuajse e zhdukur ne Kosovë vetëm neraste të rralla mund të vërehet sidomos në anë të arave apo livadheve ku deri në ditët e

sotme ekzistojnë drurët e vjetër te dushqeve të krasitur që e tregojnë praninë e saj ende.Ky sistem i menaxhimit të pyllit për prodhim të bazës ushqimore është akoma I pranishëmnë shumë zona të Shqipërisë.


26/54


27/54


28/54

27

4.3 Sistemet për shndërrimin e cungishtave në trungishte

4.3.1 Pyje „cungishte te larta‟

Ky term mund te përdoret për grumbujt e cungishteve te menaxhuara nga sistemisilvikultural tipik për trungishtet te tille si periudha te gjata rotacioni dhe ka si objektiv teprodhoje drurë me dimensione te mëdha nga trungje me cilësi te mira8. Njësia e Menaxhimitte Pyllit “Blinaja” (NjMP) është një shembull i zhvillimit te këtij sistemi te menaxhimit sirezultat i përpjekjeve për te konvertuar cungishtat ne trungishte. Aktualisht pylli kafunksionin e rezervatit te gjuetisë.

Figura 29 Pyll Cungishte “I larte” ne Blinajë

Prerja e fundit rrah ishte ne vitin 1946. E gjithë sipërfaqja ishte rrethuar me rrethojë dhenuk është bërë asnjë prerje me qëllim shitjeje gjate 68 viteve te fundit. Periudha erotacionit është zgjatur, duke mundësuar rritje të drurëve në diametër e lartësi dhecungishta ka marrë tashmë pamjen e një pylli të lartë (trungishte).

Ky sistem është zbatuar për te konvertuar cungishtën ne trungishte, por rezultatet nuk janëte kënaqshme për sa i përket prezencës së filizave të rinj apo ripërtëritjes natyrore. Dukeanalizuar te dhënat nga plani i menaxhimit te vitit 2013, vërejmë qe sipërfaqja pyjore etrajtuar ne procesin e transformimit për një periudhe tepër te zgjatur mbulon 2,027 ha.Cungishtat me te mira me një (filizëri te bollshme dhe te shëndetshme) me rritje vjetoreprej 4.8 m3 /ha/vit me vëllim 194/m3 /ha, kompozuar me dominim te specieve me vleraekonomike (dushqe dhe gjetherënës te tjerë te shpërndarë) ne stacione cilësi-mira terrethuara dhe mbrojtura për 70 vite janë përfshirë ne ketë forme menaxhimi, cungishte neproces transformimi.

8 Menaxhimi i cungishtave ne te shkuarën dhe te tashmen ne disa rajone te Evropës Jug -Lindore, Branko Stajic et.al,

Universiteti i Beograd, 2009


29/54

28

4.3.2 Cungishte për konvertim përmes mbjelljes

Cungishtat për konvertim ne grumbuj me drurë me origjinë farore, përfshirë grumbujt edominuar kryesisht nga lloje te ndryshme Dushku dhe Ahu ne vende te mira, ne kushte temira shëndetësore janë me produktivitet relativisht te larte. Konvertimi në pyje të lartë me

mbjelljen e fidanëve halore ishte vendosur si

mënyra kryesore e menaxhimit te tyre negjysmën e dytë të shekullit të kaluar.

Dy raste studimore janë ndërmarrë ngaprojekti. I pari ishte ne Komunën e Istogut neNj.Menaxh. „Lugu i bute‟, parcela nr. 21. Nevitet 50-60 te shekullit te fundit ishte vendosurte eksperimentohet me adoptimin dhe shtimine specieve me rritje te shpejte si Hartina(Pinus sylvestrus L), Duglasi (Pseudotsugamenzienses), Larshi Europian (Larix deciduayn. L. europaea) dhe Pisha e Zeze (Pinusnigra), mbjellë ne pyjet e degraduara teDushkut. Pas rrallimit te pare ne vitin 1980dhe përmirësimit te kushteve te dritës,prezenca e filizave/lastarëve te dushqeve ka

ardhur duke u rritur. Mesatarja e vëllimit te sipërfaqes se eksperimentit u vlerësua ngaInstituti i Pyjeve - APK ne Peje si 332 m3 /ha. Disa stuhi te renda te Janarit 2012 rrezuandhe thyen me shume se 30% te drurëve te mbjelle. Mbetet për të studiuar nëse rezistenca eulët karshi stuhisë së erës vjen si rezultat i llojeve pyjore.

Rasti i dyte studimor është realizuar ne komunën e Junikut me Bredhin e bardhe kryesishtgjate periudhës 1970-1985. Pyllëzimi artificial u realizua pas prerjes rrah te pyllit ekzistueste Ahut me breza 30 metër te gjere, duke ndërthurur trungishtja dhe cungishtja e përzier eAhut u zëvendësuan me Hormoqin evropian (Picea abies) breza te mbjelle me halore me

breza me vegjetacionin ekzistues te Ahut. Zhvillimi i drurëve te mbjelle shkoi mire. Ka njëkonkurrence te madhe ndërmjet drurëve te Hormoqit dhe Bredhit te mbjelle dhe filizërisë seAhut. Ngrënësi i lëvores se Hormoqit (Ips typographus L.), është identifikuar nga Instituti iPyjeve APK si insekti qe shkakton dëmtime tek drurët e mbjelle gjate dekadës se fundit.Rreziku i larte i zjarreve ne pyllin e mbjelle me Hormoq dhe Bredh është një tjetërshqetësim. Pas 1970, u prit qe transformimi do te arrihej ne një periudhe relativisht te ulet(disa dekada), përmes konvertimit ne halore te cungishtave te Ahut. Pavarësishtpritshmërisë fillestare, sipërfaqja totale e trungishtes qe rezultoi nga mbjellja dhe farëzimiartificial rezultuan 2,000 ha ne pyll publik dhe 800 ha ne pyll privat (IKP 2012).

Pavarësisht përpjekjeve për te konvertuar te gjithë sipërfaqen e cungishtës ne trungishtedhe zvogëlimit te sipërfaqes ne menaxhimin e pyllit si cungishte e thjeshte (përmes ndalimitte cungimit dhe mos planifikimit te aktiviteteve te ricungimit ne ligjin e Pyjeve) gjithë

përpjekjet rezultuan ne një rezultat kontradiktor, sipërfaqja e pyjeve te kthyera ngatrungishtja ne cungishte rezultoi e shtuar ne totalin e sipërfaqes pyjore. Te dhënat e IKP2003 tregojnë qe cungishtat përbejnë 46% te sipërfaqes totale te pyllit te vëzhguar. Tedhënat e Inventarit Kombëtar te Pyjeve (IKP) 2012 sidoqoftë tregojnë qe cungishtetpërbejnë 84%. Ndoshta një pjese e këtij trendi jo-logjik ne shtimin e sipërfaqes secungishtes erdhi nga klasifikimi i gabuar ne terren nga IKP e pare. Por duhet pranuar se ne50 vitet e fundit është një trend i shtimit te cungishtave ne Kosove.

Figure 30 Cungishtat e konvertuara: Pamjepas stuhisë se erës ne Istog


30/54

29

4.3.3. Cungishtat e trajtuara me prerje zgjedhore

Ky koncept menaxhimi i cungishteve është shume i ngjashëm me sistemin e prerjes mepërzgjedhje në trungishte. Damkimi i drurëve realizohet nga APK. Drurët e klasavediametrike te mëdha shfrytëzohen dhe u krijohen mundësi rritje për klasat me te vogladiametrike. Ekspertet e Pyjeve e konsiderojnë ketë prerje selektive ne cungishte një rruge

me te përshtatshme te rigjenerimit te pyllit sesa prerja rrah. Tharja e cungjeve që mbetenpas prerjes se filizave dhe ulja e numrit te cungjeve aktive nga rrëgjimi i papërshtatshëm idritës për cungishtën e Dushkut nuk është marre ne konsiderate. Ekspertet preferojnë ketëmenaxhim për mbrojtjen e tokës nga erozioni, duke argumentuar se një mbulese evazhdueshme pylli e benë atë veçanërisht te përshtatshëm ne mbrojtjen e sipërfaqeve ngaerozioni9. Që herët ne vitin 1937, Šenšin (1937) e rekomandoi atë si një nga sistemetmenaxhuese me te përshtatshme për pyjet private te Jugosllavisë se asaj kohe10. Kjometodë bazohet ne prerjet e çdo viti të filizave me diametër më të madh në çdo cung.Aktualisht ne Kosove ky koncept menaxhimi po zbatohet nga APK.

4.4 Krahasimi i normës se rritjes për grumbujt nen regjime te ndryshme temenaxhimit te cungishtave

Matjet e para për te vlerësuar korrelacionet midis pyllit tradicional cungishte te thjeshte dhepyjeve cungishte te krijuar nen sistemin e prerjes selektive janë realizuar ne kuadër teprojektit te pyjeve te CNVP ne Kosove. Kjo është bere duke kombinuar aktivitetet e projektitpër përgatitjen e planeve te thjeshtëzuara te menaxhimit për pyjet private dhe përgatitjen eplaneve te menaxhimit te pyjeve bazuar ne zonat kadastrale si pjese e pilotimit temenaxhimit te decentralizuar te pyllit11. Fakti se drurët janë bashkërisht, produkti për tushfrytëzuar dhe bashke me faktorët ne terren, makineria e prodhimit, komplikoi vlerësimindhe krahasimin. Edhe pse llojet e informacionit te kërkuar janë te ndërvarura dhe tendërthurura me njeri-tjetrin ato konsiderohen sipas disa indikatorëve siç vëllimi në këmbë(struktura, përbërja specifike, dendësia, mosha, madhësia dhe vëllimet), rritja dhe pronësitë

mbi pyllin (detajet janë dhëne ne shtojcën 1).

4.4.1 Rasti studimor ne Novobërdë, zona kadastrale Malishincë

Zona kadastrale Malishincë ne Novobërdë u zgjodh për te krahasuar pyjet cungishte tethjeshta me prerje me zgjedhje. Ne te njëjtën zonë ekzistojnë pyje private me cungishte tethjeshte dhe pyje publike me cungishte të trajtuara me prerje me zgjedhje. Pavarësisht ngakushtet e ngjashme te stacionit, strukturën dhe përbërjen e grumbullit, moshat dhemadhësia e drurëve ne grumbujt e përzgjedhur janë te ndryshme për shkak te sistemeve tendryshme te menaxhimit te zbatuara. Pylli privat është cungishte i thjeshte, me origjine ngaprerja rrah dhe pylli publik vjen nga prerja selektive (shih shtojcën 2 për aktivitetet e

planifikuara për pyje cungishte ne 2013).

9 Ne fakt, erozioni nuk ka pothuajse asgjë te beje me sa shume drurë është hequr, por ka pothuajse çdo gjë te beje me mënyrën se si ai është

hequr. Zonat pa-rruge te prerjeve rrah janë te përbëra nga masa rrënjësh dhe humusi i tokës pyjore. Kjo mase rrënjësh është sfungjeri me i mire

per reshjet dhe rrjedhjet, pavarësisht nga prania e trungjeve.

10 Branko Stajic tek al: E shkuara dhe tashmja e menaxhimit te cungishtës ne disa rajone te Evropës Jug-Lindore; Silva Balcanica, 10(1)/2009;

11 Referojuni për me shume informacion mbi këto aktivitete sikurse artikulli tematik mbi Decentralizimin dhe Menaxhimin e Qëndrueshëm te

Pyllit, te CNVP, 2014.


31/54

30

Figura 31 Pyll publik cungishte e selektuar Figura 32 Pyll privat cungishte 50 vjeçare

Treguesi i rritjes se pyllit është përdorur si përfaqësues vital i kushteve te grumbullit dhe

është përdorur për te krahasuar rritjen dhe produktivitetin e grumbujve pyjore. Rendimentete vazhdueshme nga pylli varen nga e ardhura neto qe është thelbësore për te arritur njëgjendje dinamike te ekuilibrit, i cili siguron dallimet qe vijnë nga sisteme te ndryshme temenaxhimit te zbatuara. Rezultati përfundimtar, për produktet pyjore varet nga sasia edruve qe mund te pritet ne vit. Mënyra e punimit te tokës pyjore (një sistem menaxhimicungishte selektive, ose sistem cungishte e thjeshte) do te varet se si rritja mund te mbahetose te përmirësohet ne sasi dhe cilësi.

Katër parcela te përhershme prove janë krijuar, dy ne pyll cungishte te thjeshte dhe dy nepyll cungishte selektive. Duke qene ne mosha te ndryshme (pyll cungishte selektive 18 vjeç,pyll cungishte e thjeshte 36 vjeç) vëllimi në këmbë ne rritje është eliminuar. Dallimet nerritjet vjetore rezultuan me një koeficient k = 2.9: (i) ne një rritje vjetore prej 11.1 m3 / ha

/ vit ne pyll cungishte e thjeshte, dhe (ii) në një rritjeje vjetore prej 3.8 m3 / ha / vit ne pyllcungishte selektive (detajet janë paraqitur ne shtojcen 1)

4.4.2 Rasti studimor “Pashtriku”

Njësia Menaxhuese” Pashtriku” ne Gjakovë, zona kadastrale Lypovec është përzgjedhur sirasti i dyte studimor. Te katër parcelat prove te përzgjedhura kane kushte te ngjashme tegrumbullit, strukturës dhe moshës se grumbullit. Dallimet janë paraqitur ne përbërjen egrumbullit, numrit te drurëve, diametrit, vëllimit në këmbë dhe rritjes vjetore. Koeficienti idallimeve te treguesve te vëzhguar (ne kolonën e fundit) është shume i lartë ne vëllim nëkëmbë dhe ne rritje vjetore. Ndikimi i regjimit te dritës për cungjet e mbetura ne hije pasprerjes selektive dhe prerjeve intensive ilegale selektive ne pyll publik ne krahasim meregjimin e duhur te dritës dhe mbrojtjes dhe mirëmbajtjes se mire ne pyje private ne

cungishte te thjeshte konsiderohet si faktori kryesor për ketë diference te larte ne treguesite rëndësishëm te grumbullit pyjor.


32/54

31

Tabela 6 Matjet dhe koeficienti i diferencave për numrin e drurëve, vëllimin në këmbë dherritjen vjetore ndërmjet dy sistemeve te menaxhimit

Sistem menaxhimi Njësi matëseCungishte e

thjeshteCungishteselektive

Koeficienti idiferencave %

Sipërfaqja e parcelës prove m2 100 100 Nuk ka diference

Mosha vit 17 15 Nuk ka diferenceLartësia metër 7.2 4.5 160

nr. i drurëve për parcele prove nr. i drurëve 51 111.5 46

Diametri mesatar cm. 7 2.615 268

Volumi në m3 /sip. prove m3 0.7 0.19 370

Volumi m3 /ha m3 71 18.9 370

Rritja vjetore m3 /ha/vit m3 4.17 1.3 334

Dallimet ne mes te dy praktikave janë treguar ne mënyrë te qarte. Praktika e menaxhimit tecungishtës se thjeshte jep një produktivitet me te larte. Situata ne pyjet cungishte selektiveështë duke treguar një situate negative te cungishtës se degraduar te paqëndrueshme.

Situata ne këto pyje te degraduara cungishte vjen nga menaxhimi aktual i pyjeve.Administrimi i pyjeve te Kosovës po synon konvertimin e cungishtës ne trungishte. Ky fokuskombëtar nga strategjitë e kaluara me planifikim te ulet aktual dhe veçanërisht zbatimi me iulet i aktiviteteve nga APK ka çuar ne një mos-menaxhimin te shumicës se pyjeve cungishteku ndodh prerja e paligjshme. Siç është shpjeguar me pare kjo cungishte selektivegradualisht po degradon pyjet cungishte.

4.5 Modelet e propozuara për rehabilitimin e cungishtes

Pyetja kryesore është si te ndryshojmë situatën e pyjeve cungishte te degraduara. Dy

modele janë propozuar dhe zbatuar ne shkalle te vogël për demonstrim. Këto modele janëpropozuar ne baze te analizës ne përpjekje te përbashkët nga ana e projektit dhe palët epërfshira. Modelet e sugjeruara janë duke ofruar një mundësi te MQP për t'u marre me këtopyje te degraduara cungishte ne Kosove. Modeli synon tek një ndikim me i larte i regjimit temenaxhimit sipas rehabilitimit te cungishtes se degraduar te Dushkut.

4.5.1 Novobërdë, modeli i MalishincësNjë plan i ri menaxhimi i thjeshtuar është përgatitur për zonën kadastrale Malishincë neNovobërdë. Plani i menaxhimit është bere ne bashkëpunim te ngushte me APK-ne ne Gjilan,Drejtorinë e Bujqësisë se Novobërdës dhe APPP ne Novobërdë. Është përcaktuar parcela kudo te krijohet zona e eksperimentit. Pese parcela te përhershme prove janë krijuar. Bazuarne mbledhjen dhe përpunimin e te dhënave u përgatit një skeme e detajuar e testimit ushënua ne terren dhe u zbatua ne fund te prillit 2012. U zbatua një skeme cungishteje e

prerjeve rrah te alternuara ne breza te vegjël (shih skemën ne figurën 22).


33/54

32

Figure 33 Skema e eksperimentimit te prerjes rrah me shirita me gjerësi te ndryshme dukelenë numër te ndryshëm standarte. Zbatuar ne Novobërdë viti 2012

Qëllimi i trajtimit është te demonstroje rehabilitimin e pyjeve te degraduara dhe për tetransferuar atë ne pyll cungishte me standarte. Dimensionet e brezave dhe numri istandardeve janë zbatuar ne tre skema te ndryshme:

brez 20 m te gjere me një rresht drurësh standart ne mes me 10 m distance, brez 20 metër te gjere me një rresht ne mes me drurë Dushku standart ne distance 5

m dhe brez me gjerësi totale 20 metër, i kombinuar me 2 shirita 9 metër te gjere te prere

rrah dhe 2 metër drurë ekzistues te paprekur ndjekur nga brez i dyte Prerja u këshillua afër tokës, duke i dhëne një sipërfaqe lehtësisht te pjerrët për te parandaluar

mbajtjen e ujit e cila do te shkaktonte kalbjen.

Ne terma afat-gjate qëllimi i eksperimentit ishte: Te testoje dimensionet optimale te çeltirës apo brezit qe pritet çdo vit dhe terekomandoje dimensionet e çeltirës ( sipërfaqen e prerjes vjetore)

Te vlerësoi moshën e rotacionit bazuar ne madhësinë e materialit te kërkuar, Te përcaktoi rotacionin e vëllimit te prodhimit vjetor maksimal dhe Te monitoroi praninë e biodiversitetit sipas shiritave të prere çdo vit.

Kjo ndërhyrje pilot ne Malishincë është zbatuar ne Maj te vitit 2012 në bashkëpunim me tegjitha palët e interesuara (APK, Komuna e Novobërdës, APPP e Novobërdës dhe komuniteti


34/54

33

lokal). Leje e veçante është dhëne nga APK për te zbatuar ketë praktike. Për shkak teinterpretimit për ndalimin e prerjeve rrah një dialog ishte i nevojshëm për prerjet ne pyjecungishte. Meqenëse ju është dhëne leje, modeli u praktikua ne breza me një gjerësi mepak se 1.5 here sa lartësia e drurit dhe duke lenë standardet brenda brezave. APPP mekomunitetin rural, nen mbështetjen teknike te Komunës dhe APK, zbatuan aktivitetet. CNVPofroi mbështetjen e përgjithshme dhe udhëzime si pjese e projektit te pyjeve.

Figura 34 Breza te prerë me drurë farore, zbatim ne Malishincë, Maj 2012

Monitorimi nga APK, Komuna dhe CNVP u realizua përmes vizitave mujore ne terren. Matja enumrit dhe dimensionit telastarëve regjenerues te rinj teperiudhës se pare tevegjetacionit (Maj – Tetor 2012)u realizua përmes ngritjes se dysipërfaqeve te përhershme provene dy ndërhyrje te ndryshme ne

një sipërfaqe prej 100m2 mepërmasa 20m*5m. Te dhënat

janë regjistruar për te gjithë (i)cungjet dhe (ii) për llojet eDushkut. Pesëdhjete lastarëpërfaqësues te lartësisëmesatare prej secilës sipërfaqeprove janë prere.

Figure 35 Pamje e eksperimentit ne vitin 2014


35/54

34

Figura 37 Prerje me breza me drurë farore teshpërndarë, Nëntor 2012

Figura 38 Zhvillimi lastarëve te rinj, Maj2014

Tabela 7 Përmbledhje e te dhënave qe rezultojnë nga matjet ne sipërfaqet prove

Treguesi i te gjithë cungjeveLastarët e Bungës, te dhënat

për lastarët mesatare

QarriTe dhënat për lastarët

mesatareNr. lastarëve për sip. Prove 50 Gjatësia cm. 59.0 Gjatësia cm. 60.0

Pesha g 1352 Diametri mesatar cm. 0.6 diametër cm. 0.5Pesha mesatare e nje lastari 27 Volumi ml. 20.0 Volumi ml. 15.0

Numri i cungjeve për ha 6750 Pesha e lastarëve me gjethe 27.0 Pesha pa gjethe g. 26.6

Mesatarja e lastarëve përcung

11 Pesha e lastarëve me gjethe 19.9 Pesha pa gjethe g. 13.3

Nr. lastarëve për ha 74250 Pesha e gjetheve 7.1 Pasha e gjetheve g. 13.3

Pesha me dhe pa gjethe është matur. Volumi i 5 lastarëve mesatare është matur ne cilindrate graduar. Ekspertet vlerësuan rritjen e vëzhguar si rigjenerim vegjetativ dhe rritje vjetorete mire te lastarëve bazuar ne ketë sezon te pare vegjetacioni.

4.5.2 Modeli Gjakovës: eksperimenti ne “Pashtrik”,

Modeli i dyte u zbatua ne Nëntor – Dhjetor te vitit 2012 ne Gjakove, në zonën kadastraleLypovec, Nj.Memaxh.” Pashtrik”. Modeli u projektua mbi brezat e alternuar 20 metër tegjere dhe 100 drurë farore te shpërndarë brenda brezit duke përzgjedhur drurët me te mirene skemat me distance afërsisht 10*10 m.

Figura 36 Modeli skematik i aplikuar ne Pashtrik

Një përqasje e ngjashme u ndoq sikur ne Novobërdë me përfshirjen e komunitetit lokalpërmes APPP ne Gjakovë ne bashkëpunim me Komunën dhe APK.


36/54

35

Vegjetacioni i vitit te pare po konkurrohej nga insektet dhe infeksioni i bute gjate Maj-Qershor 2013. Ne fillimin e vitit te dyte filloi lastarimi i ri. I dyti dukej premtues siç edheparaqitur ne foton e Majit 2014. Nevojiten vëzhgime dhe studime te mëtejshme për te diturndikimin e prerjes selektive ne dendësinë dhe mundësinë e lastarimit te cungjeve.

5. Mësime nga zbatimi i projektit: Ndikimi i sistemeve menaxhuese nëdegradimin e cungishtave

Rezultatet e matjeve të realizuara në sipërfaqet provë, në sistemin e cungishtës së thjeshtënë pyllin privat, dhe në cungishtën pyll publik që trajtohet me prerje përzgjedhëse,dëshmuan vëllim dhe rritje më të madhe në rastin e cungishtës së thjeshtë. Pyetja shtrohet:Është ky një realitet apo kemi të bëjmë thjeshtë me një rezultat rastësor. Një ngaargumentet gjerësisht i pranuar i atribuon gjendjen ekzistuese të degraduar të cungishtavenë pronësi publike, nivelit të lartë të prerjeve ilegale. Ky është fakt që vërtetohet edhe ngaInventarët Kombëtarë të Pyjeve të viteve 2002 dhe 2012. Matjet e inventarit të vitit 2012,dëshmojnë se në 10 vitet e fundit janë prerë mesatarisht për çdo vit 1.600 mijë m3.Shumica e tyre duket se është përballuar nga pyjet cungishte. Hipoteza që shtrohet këtu ka

të bëjë më së tepërmi me krahasimin e rritjes dhe zhvillimit kur cungishtat trajtohen në dymënyra të ndryshme – prerje me zgjedhje në cungishtën publike krahasuar me prerjen mericungim ne celtira, breza apo shirita në cungishten ne pronësi private. Cili do të ishterezultati, nëse prerjet do ishin bere me leje dhe do aplikoheshin në sistemin e prerjes meçeltira apo shirita sipas një programi të hartuar për çdo ngastër pyjore? A do të sigurohej injëjti prodhim vjetor legal për Kosovën pa shkaktuar degradim të pyllit, ???

“Tabuja” e mos trajtimit të pyllit me ricungime, si për pyllin e thjeshtë të cungishtës ashtuedhe për cungishte me standarte, është gjerësisht i përhapur tek ne por edhe në pjesë tëtjera të Ballkanit. Përgjithësisht shumica e ekspertëve të pyjeve dhe politikë bërësve të këtijsektori, shprehen kundër aplikimit të këtij sistemi. Argumentet qëndrojnë në faktin që pasprerjes rrah në disa gjenerata, në të shumtën e herës pas gjeneratës së tretë pylli cungishte

degradohet. Në programet mësimore të shkollave dhe Fakulteteve të pyjeve, i jepet mëtepër hapësirë mësimit se si të konvertohet pylli cungishte se sa si të trajtohet sistemi imenaxhimit në vartësi të objektivave të pronarëve.

Pas viteve 1990 disa autorë (Evans, Buckley, Rackham, Fuller and M S Warren, Peterken) nëpunime të ndryshme shprehen se sistemi menaxhimit të cungishtës bazohet në aftësinë enjë pjesë të drurëve gjethore për lastarizim pas prerjes. Ricungimi vlerësohet si proces qëka ndikim në shtimin e jetës së drurëve për disa shekuj.Në kuptimin e menaxhimit të qëndrueshëm të pyjeve (MQP) sipas Konferencës Ministrorepër Mbrojtjen e Pyjeve në Evropë (KMEPMP-MCPFE) çështje të tilla si pyje cungishtekonsiderohen shprehimisht brenda kritereve Pan-Evropiane për MQP (MCPFE, 1998). Ështëpranuar se forma tradicionale e menaxhimit kontribon në ruajtjen e biodiversitetit pyjor(Kriteri 4), dhe ka një rol të vlefshëm në lidhje me aspektet sociale të tilla si ruajtja e

njohurive dhe praktikave tradicionale (Kriteri 6).Vëzhgimet dhe eksperimentet e ngritura në kuadrin e zbatimit të projektit Sida CNVP,dëshmojnë se zbatimi me korrektësi i sistemit menaxhues të cungishtës së thjeshtë nukështë shkak për degradimin dhe uljen e prodhimtarisë së cungishtave. Kërkime e vëzhgimetë mëtejshme janë të nevojshme për të realizuar njohje më të mire të këtij sistemi tëshumë kërkuar në kushtet e nevojave të larta për biomasë në zonat rurale të Ballkanit.


37/54

36

Nga analizat paraprake të bëra, konkludohet se objekt i degradimit masiv ne te shumten erastyeve janë pyjet cungishte publike. Ka një diferencë të madhe midis udhëzimeve përtrajtimin e këtyre pyjeve dhe zbatimin në praktikë të tyre. Bazuar në udhëzimet e miratuara

këshillohet qëcungishtët të trajtohenmë prerje me zgjedhje

me cikël (rotacion) tëgjatë mbi 50 vjet.Prerjet me zgjedhje nëkëto pyje janë realizuarkryesisht më rrallime nëvitet e rinisë, si dhe meprerje ilegale selektive(zgjedhore) dominuarnga një metode që nëKosovë quhet “prerjeselektive negative‟ nëcikël mjaft të shkurtër.Në këtë sistem priten

me zgjedhje ilegalishtdrurët që arrijnëdiametrin më të madh.

5.1 Vleresimi ne IKP i statusit aktual të cungishtavePër të përcaktuar statusin aktual të cungishtave të dushkut i referohemi përshkrimit të bërënë raportin e Inventarit Kombëtar te Pyjeve të Kosovës të vitit 2002. “Pylli cungishte (115800 ha) është pyll qe gjatë një periudhe të gjatë kohore ka qenë subjekt i prerjes së druvetë zjarrit duke përdorur ciklin shumë të shkurtër te prerjes, shpesh në limitet 5-7 vjet. Kjoprerje intensive ka krijuar mundësi të vogla rehabilitimi për masivet dhe ka rezultuar nëshumë pyje të degraduara me vëllim të ulët te drurëve ne këmbë(mesatarisht 27.2 m3 /ha) dhe ritëm te ngadaltë te rritjes (rritja 1.3 m3 për ha ne vit). Situata në pyjet privateështë pak më mirë se në pyjet publike”.

Përkundër të dhënave bindëse vleresuese të inventarit (2002) për vëllimin në këmbë dherritjen aktuale vjetore te cungishtave, konfuzion krijohet lidhur me sistemin menaxhues teaplikuar, pasi përdoret termi “cikël i shkurtër i prerjes”. Është fakt se në të shumtën ecungishtave të degraduara, prerja është realizuar përgjithësisht me cikël të shkurtër, ngaana tjeter, në diskutim është regjimi në të cilin prerja është zbatuar: prerje me zgjedhje?me breza ? apo me çeltira?. Prerjet e realizuara në cungishte publike klasifikohen si “prerjeme zgjedhje negative” duke prerë per cdo vit, drurët me diametër më të madh. Kjo prerjeme cikel te shkurter, supozohet qe te jete shkak kryesor i degradimit. Me te drejte shtrohet

Figure 39: Krahasimi skematik I prerjes ne grupe me prerjen edrurëve te veçantë me zgjedhje


38/54

37

pyetja: Cila do të ishte situateaktuale e cungishtave tëKosovës, nëse prerja ecungishtave do të ishterealizuar sipas planit, dhe eorganizuar me breza ose

çeltira duke u rikthyer nebrezin apo çeltirën e parë kurtë ishte arritur diametrimesatar i dëshiruar? Tre janepergjigjet apo realitetet epritura: E njëjtë ? Më e mire?Më e keqe ?

E verteta e kësaj pyetje ështënjë nga sfidat por edherrugedaljet për pylltarinë eKosovës. Nëse rezulton seprerja e cungishtave me breza

apo çeltira nuk ndikon në degradimin e pyllit pas ciklit të dytë apo të tretë, ky perben celesine zgjidhjes. Analiza serioze dhe pergjigja e sakte, hap rruge per reflektim, për t

Documents

Menaxhimi i Qendrueshem i Cungishteve Ne Kosove