,-,-' -------------------,"'-

~

III,

I\"

i:"I

I!

UNIVERSITETI I PRISHTINESFAKULTETI EKONOMIK

Dr. sc. Xhevat Bakra~i

\ro,

)~- ~

MENAXHMENTI I RREZIKUTi DHE SIGURIMET

q:j

-:1;

/

Prishtine, 2007 lt~f

:2:,f

1i!

Recesen te:

1. Prof. dr. Sabahudin Komoni

2. Prof. dr. Nexhat'Muhaxheri

\

II

IJ

I\

II.

.. \'tJtt,

..\."ji

ll!

Permbajtja

KREU I KARAKTERISTIKAT E PERGJITHSHME TE SIGURIMEVE1.1. Koncepti dhe permbajtja e si,gurimeve 71.2. Sigurimi dhe sigurimi social , , , 121.3, Rendesia e sigurimit : 151.4. Parimet e punes ne sigurime 191.5. Zhvillimi historik i sigurimeve ,,: 261.6. Zhvillimi i risigurimit , , , '.. , ,.. , .. ,.,.39

.

1. 7. Demet ekonomike, prevenca dhe sigurimet , .45

KREU II FUNKSIONET E SIGURIMIT2.1. Funksioni mbrojtes i pasurise ne sigurime 572.2. Funksioni mobilizues - financiar i sigurimit , : 63

I

2.3. Funksioni social i sigurimit : 66

KREU III SUBJEKTET E SIGURIMIT3.1. Subjektet e sigurimit , : : 713.2. Kontraktuesit dhe shfrytl!zuesit e sigurimit , 923.3. Ndermjetesuesit eslgurimit , , , , , 93

KREU IV ELEMENTET THEMELORE NE SIGURIMEElementet e sigurimit , , ,; , " , 103

4.1. Rreziqet ne sigurime , ' , .. , , , " 1034.2. Premite e sigurimit - elementi financiar ' 1324.3. Shuma e kompensimit ne sigurime ' , , 149

KREU V MENAXHMENTI I RREZIKUT DHE ORGANIZIMITEKNIK I SIGURIMIT

,...-

FaU!nderoj LTD.-SH.P.K. "Dukagjini" per perkrahjene shumezimin e ketij teksti.

A.5.1.5.2.

5.3.B.

5.4.5.5.5.6.5.7.5.8.5.9

C,

Menaxhmenti i rrezikut " ,.. ,.. ' ' , 161Menaxhmenti me rreziqet pronesore , 161Menaxhmenti me rreziqet financiare , , , " 175

Menaxhmenti me rreziqet personale 181Organizimi teknik i sigurimit " 182Reciprociteti dhe solidariteti ' 184Perdorimi i metodave statistikore ne kuantifikimin e rrezikut 186Ligji i numrave te medha , 191Teoria 'e probabilitetit , , , , , , 194Teoria e lojerave , ' , , , , , , " .. ,195Matematika aktuare , , , , , " , 196Barazimi i rrezikut , " , ,., "'" 200

KREU6.1.6.2.6.3.

VI KONTRATAT DHE DOKUMENTET NE SIGURIMEKontrata (marreveshja) mbisigurimin .Dokumentet ne sigurime ..Lidhja e kontrates mbi sigurimin .

205215225

Rreziku dhe pasiguria vazhdimisht kane qene percjclles dhepjese perberese e aktivitetit dhe e jetes se pergjithshme njerezore.Prania gjithnje me e madhe e rrezikut dhe pasigurise eshtekarakteristike e posa(:me e bates ne te cillin jetojme dhe veprojme.Rreziqeve te shumta njerezit jane perpjelcur t'u kundervihen meformat e ndryshme te sigurimit. Edhe pse me sigurimin nulc mund tenderpriten ngjarjet dhe ndodhite e pahijshme, me lcete nzund teevitohen, ose se paku te zbuten pasojat e tij. Sigurimieshtii forme mee shpeshte dhe me e rendesishme e lu.ftes kunder rreziqeve bart ese,qofte kur behet fjale per sigurimin e jetes ose per sigurimin epasurise. Perve(: mundesise per bartje sigurimin e karalcterizonkrijimi i bashkesise se rrezikut dhe zbatimi i ligjitte nummve temedha. Siguruesit, perkatesisht shoqatat siguruese kane depertuar nemesin e "lojtareve", me te rendesishem ne tregun financiar ndersaelconomia e sigurimeve eshte bere sot nje nga disiplinat me tiirendesishme ekonomike. Per shkaqe te kuptueshme per ne, lcesajdukurie deri me sot nuk i eshte kushtuar vemendje e posa9me.

Ne librin "Menaxhmen ti i rrezikuf dhe 8i,,'" 'f!.': i ", ne radhe tepare perpunohen fushat me te rendesishme tii administri71litperkatesisht menaxhimit me rrezilcun dhe sigurimin, duke pel/shireketu edhe ve(:oritethemelore te rrezikut dhe sigurimit iii pasurise dhepersonave, sigurimin e jetes, adaptimin e rregullatives ti:! politikesekonomike, e cila ndilcon te te gjithe pjesemarresit ne fushen eformavete ndryshme dhe llojeve ti! sigurimit. Vemendje e posa(:me eshtekushtuar administrimit me sigurimin, qe nga formesimi e deri temenaxhmenti me portofolion e siguri71lit. Ne kete liber, ne menyresistematike, profesionale dhe nemenyre te rrumbullakesuar janeperfshire te gjitha aspektet relevante te sigurimit te jetes dhcsigurimit te pasurise. Dulce u perpjekur qe shkencerisht teo vii ne pah

Parathifnie

454

405411416420447

395

337362385

... 237237

.. 240255266

8.1.8.2.8.3.

7.7.7.8.7.9.

Shtojca

KREU IX RREGULLIMI SHTETEROR NE SIGURIME9.1. Pozita dhe roli i sigurimeve ne ekonomine kombetare9.2. Karakteri nderkombetar i sigurimit ..9.3. Sigurimi ne Unionin Evropian .9.4. Zhvillimi i sigurimit ne Kosove ..9.5. Specifikat e industris'e se sigurimeve ne Kosove ..

9.6. Trendet dhe projeksioni i zhvillirnit Ie industrise sesigurimeve ne Kosove .. .

Literatu ra

mundi!siti! e piirparimit te geshtjeve relevante te natyres ekonomike,tekniko-organizative dhe juridike nga fusha e sigurimeve, prezentimibehet ne menyre sistemore 'me perdorimin e metodave te sofistikuaramatematikore dhe statistikore (ligji i numrave teo medha, aktuaristika,probabiliteti, grupimet, indeksat, mesataret etj.), Pra vIera praktike elibrit eshti! plotesuar me perpunimin matematikor dhe statistikor tedisa koncepteve dhe gjendjes se sigurimit.

Libri "Menaxhmenti i rrezikut dhe sigurimi" pal'aqitet nekohen kur segmenti i sigurimit ne sistemin e tregut dhe ate financial'i ndihmon individit dhe ndermarresit, qe ne kushte gjdJ:nje me tiindi!rlikuara te afarizmit ta' minimi~oje nezikun tii cili1 i eshtenenshtruar ne ambientin e tif. Shoqatat e sigurimit, varriisisht ngapuna e tyre ne aplikimin e modeleve teorike nii percjelljen dhembulimit te rrezikut, i nxisin subjektet ekonomike per shfrytezimin einstrumenteve moderne te sigurimit, te cilet i karakterizon 'shkalla nerritje e specializimit.

Meqii industria e sherbimeve te sigurimit paraqet fushe te redhe shumi! pak e hulumtuar, si ne aspektin e njohjes teorike ashtuedhe ne aspektin e aplikimit praktik, ve9mas sa u pi!rket hulumtimeveshkencore kosovare, me kete libel' u perpoqa te kontriboje me nje qasjelcomplekse dhe sistemore ndaj shume geshtjeve te shtruara, qi! supozojeqi! eshte e qi!lluar dhe mjaft aktuale ne kohen e sotme, Mendoj segeshtjet e shtruara dhe perdorimi i metodave adekuate shkencore ni!qasjen diu zgjidhjen e tyre do te jene ne dobi ti! ve9ante per te gjitheata qe merren ii,,; piine te szgurimit ose qi! ne menyra ti! tjera kani! tiibejni! me kete. Do te mund t'u ndihmonte edhenjerezve afarist te ciletni! menyri! te plote dhe profesionale deshirojne te administrojne mefinancat, duke perfshire edhe sigurimin nga rreziku dhe sigurimin mete qeti! te ardhmerisii dhe te tashmes financiare te individeve osefamiljeve te tyre (sigurimi i rentiis).

Sot netregun e sigurimeve, me formimin e shoqatave tii rejasigurimi, si faktor theme lor limitues, paraqitet mungesa e kuadritprofesional sigurues, mungesa epiirvcjiis mbi organizimin teknik te

. sigurimeve si dhe mungesa'e aplikimit te te arriturave te revolucionit'I:'~ te tanishem tekniko-shkencor, ne funksionimin e tregut te

. ~'" ,gjithembarshem te sigurimeve. Ekzistimi i rrezikut dhe mbulesa e tij

.'

.,.-'l

,'l

i

(kompensimi i rrezikut) eshte themel, parakusht dhe esence esigurimit, ndaj para se gjithash nevojitet ne menyre te hollesishme tearsyetohet koncepti, paraqitja, natyra e rrezikut, si dhe administrimi(menaxhmenti) i rrezikut ne sigurime. Pra nevojitet qasje shkencore ezbatimit praktik te ketij problemi.

E tere materia shqyrtuese ne kete' tekst eshte i mbareshtruarnga nenti! kapituj: 1. Karakteristikat e pergjithshme te sigurimeve;2. Funksionet e sigurimit; 3. Subjektet e sigurimit; 4. Elementetthemelore ne sigurime; 5. Menaxhmenti i rrezikut dhe organizimiteknik i sigurimeve; 6. Kontratat dhe dokumentet ne sigurime;7. Llojet e sigurimit; 8. Mjetet, fondet, afarizmi financial' dhemarketingu ne sigurime; dhe 9. Rregullimi shteteror ne sigurime. Nembarim te tekstit jane vendosur disa tabela dhe skema grafike me tedhena statistikore mbi sigurimet ne suazat nderkombetare dhe ne'Kosove.

Gjate hartimit te ketij teksti jane bere perpjeleje te ndiqet njemetodologji sa me e perafi!rt per studentet. Synimkryesor ka qene qe etere materia e nevojshme per studenti! ti! shtjellohet sa me qarte dhe tekuptueshem ashtu qe studentet te pergatisin. me lehtesi lenden neteresi.

Autori eshte i vetedijshem qe ne. telest lea leshime, andajmirepresim verejtjet, propozimet dhe sugjerimet.

Se fundi, u falenderohemi te gjithe atyre qe na ndihmuan nebotimin ~ ketij libri, e ne ve9anti recesenti!ve per kontributin e dllenene persosjen e kesaj vepre.

Prishtine, 2007 .

Aut 0 r

BYRlE

Qe ne kohet me te vjetra njerezit kane insistuar te mbrohennga rreziqet qe i sillte ardhmeria e pasigurte. Me mijera vite janepersosur forma te ndryshme te sigurimit dhe jane zgjeruar mundesitee mbrojtjes nga rrezilcu. Me krijimin e tregut boteror ne shekullinXIX lulezoi edhe sigurimi si pjese perberese i komunikimit te tregut~oteror dhe epokes teknologjike. Me zhvillimin e elconomise, me nitjene" standardit jetesor dhe perparimin e kultutes dhe civilizimit,'sigutimi u be objelct i tendesishem i veptimtatise ekonomilce nepetgjithesi dhe falctor i rendesishem i stabilitetit ekonomik ne shumevende te botes.

Zhvillimi i shpejtuat ekonomik, i bazuar ne zbulimet e medhashkencore, ne te artitutat tekniko-teknologjike, ne paraqitjen dheperhapjen e tregtise boterore, sidomos tregtise detare, paraqet ktheseedhe ne zhvillimin e sigurimeve. Me krijimin e industrive temedha,qe pl"odhojne per eksport, me zbulimin e rrugeve te reja ne kembimin ematerialeve, te energjise dhe te informatave, u krijuan lcushte tefavorshme per paraqitjen dhe zhvillimin e sigurimit modern, perdallim nga format e para te sigurimit. Siguruesit filluan qe permessigurimit edhe te fitojne, te realizojne profit. Kjo karakteristike esigutimit ka mbetur si stimuls kryesot edhe sot. Krijohen dhezgjerohen bazat teknike, otganizative dhe institucionale ne lemin esigurimit.

Sigurimi si institucion ekonomilc i mbrojtjes matetiale, neptaktiken bashkelcohote, u be nevoje shoqerote dhe fotme e nje lufte te

.organizuar pet evitimin dhe zvogelimin e arsyeve qe mund teshkalctojne demet, zvogelimin dhe kufizimin e demeve tashme tekrijuara dhe rasteve te fatkeqesive dhe lcompensimit material perdemtimet (humbje-t), perkatesisht per pagesat e shumave te siguruarapet pasoja, qe nuk mund te evitohen, e as te pengohen. Veti!institucioni i sigurimit eshte aktivitet elconomilc specifik, i cili meperfshitjen e iij e mbron njeriun ne te gjitha aktivitetet e tijelconomike, e madje. edhe jeten e tij. V-eptimi i sigurimit nulc

2zhvil/ohet vetem ne kufijte Iwmbetate te nje shteti, pot edhe me gjete,ne suaza ndetkombetate, sidomos petmes sigutimit dhe tisigutimit.Per kete atsye, ne siguti.m dhe ne ptOblematiken e tij pataqitentaporte ti! ndryshme te nderlikuara financiare-ekonomike, juridike dheshoqerore si dhe in teresa, te cilat studimin petkatesisht hulumtimin ekesaj fushe e bejne specifik, kompleks dhe gjithepetfshires.

Kohe pas kohe ne shoqeti, ne tetesi, pataqiten deme tepasurise, keqesohen kushtet elwnomike, zvogelohen te atdhutatkombetare dhe ne petgjithesi pasutia kombetate, paraqiten fregullimete tjeta dhe keshtu i ndihmohet destabilizimit te gjete ekonomik. Edhepse me sigutime nuk mund te ndetpritet pataqitja e nezikut, mund tendilwhet ne pengimin e demeve ti! medha, gjegjesisht ne zvogeliminose zbutjen e pasojave materiale nga demet qe jane pataqitut. Pasojate ndryshme elwnomike evitohen ne tetesi ose pjeserisht, mjaft mesukses, petmessigutimit.

Petmes sigurimeve zhvillohet lufta kundet neziqeve tepetsetitshme, vefmas ne fushen e sigutimit te kapitalit dhe tepasutise. Me formimin e bashkesise se rtezikut (Fond i sigurimit) dIume perdotimin e ligjit te numrave te medha, sigutimet gjegjesishtshoqatat sigutuese depettojne ne tregun financial' si "lojtari!" me metendesi dhe aktuale. Nga atsye te kuptueshme, tek ne deti me tashsigurimeve nuk u eshte kushtuat kujdes metitot.

Duke pasut parasyshe situaten e posa krijuat ne zhvillimin eshoqerise sone, synimin pet shtetin e pavarut dhe bashkekohot ne tecilin mbreterojne postullatef themelore ne drejtim te perparimit dIu tepetfshitjes ne njedhat ndetlwmbetare, sigutimi si lemi me in teres teposafem shoqi!tor duhet tii fiton vend me rendesi, si btenda venditashtu edhe ne kembimin nderlwmbetat te mallerazJe.

Sigutimi si mekanizem special i akumulimit te kapitalitmonetat shnderrohet ne mjet te fuqishem per mobilizimin e mjetevemonetate te popullsise. Meqe mjetet e akumuluara dhe te bashkuata nesigurim, kane 1'01 te rendesishem ne tete sistemin bankat dhe financial'te fdo vendi, me dispozi~a ligjore ne menyre ti! nepte duhet tepercaktohet qe mjetet nga sigurimi te bashlwhen, tii investohen ose tedeponohen petmes otganiz\ltave financiare, me .qellim te tuajtjes se

3

vleres se mjeteve nga sigurimi dhe shfrytezimit te tyre me efikas neekonomine e tregut. Mje,tet qe formohen nga sigurimi, luajne rol merendesi ne ekonomite kombetare te fdo vendi, sidomose ne ekonomite evendeve ne zhvillim, me ekonomi te tregut.:

Ne kohen e sotme te ekonomizimit, kur nderlikueshmetia nerritje gjithnje e me shume po ndikon ne tregun dhe sistemin financial',segmenti i sigurimeve kontribuon dhe ndihmon individit, gjegjesishtsubjektit ekonomik per minimizimin e rrezikut qe i imponohet ngartethi. Shoqatat siguruese varesisht nga aftesia e tyre, ne zbatimin emodeleve bashkekohore teorike nga lema e vezhgimit dhe mbulimit tetrezikut , ne te ardhshmen duhet te stimulojne subjektet ekonomike

" per perdorimin e instrumenteve moderne te sigurimeve, me shlcall~ telarti! te perfeksionizimit.

Elaborimi i kesaj problematike te nderlikuar kerkon qe ne fillimti! behet definimi dhe shpjegimi i kategorive kryesore nga lema esigurimeve, e qe jane ti! nderlidhura ngushte me njesite e tjera qepasojne.

\\

\ijJ

.~:~

J

.;:-

:~

~::~';.{

~

cC

':.~'

";tI~r.

tt,of

"

";,f:"I':i

:;

KARAKTERISTIKAT EPERGJITHSHME Tit SIGURIMEVE

.--..=-,-...---

7

1.1 KONCEPTI DHE PERlVIBAJTJA E SIGURIMEVE

Qe nga momenti kur eshte paraqitur gjinia njerezore, vete njeriu dhepasurite e tij i jane nenshtruar rreziqeve te shurnta, te cilat ia kane rrezikuarjeten dhe i jane kercenuar se do te shkaterrohet ose demtohet e gjithe ajo tecilen njeriu e ka krijuar me punen e tij ne nje ktmtinuitet, duke krijuar pasuri, ecila bartet prej gjenerates ne gjenerate.

Shpeshhere, forcat natyrore e jorralle here edhe moskujdesi njerezorjane ne gjendje qe per nje c;ast ta shkaterrojne; te gjithe ate te cilen njeriu e kakrijuar ne nje kontinuitet, madje ta rrezikojne edhe jeten e njerezve. Me kete, neshoqeri ne teresi, paraqiten deme te pasurise ose keqesohen kushtet ekonomikeper jeten e njerezve. Rastet e fatkeqesise, gjithashtu shkaktojne deme dhe mundt'i demtojne edhe jeterat e njerezve.l)

Njeriu i bashkuar me njerezite tjere te mjedisit ku ka jetuar, shume meheret ka filluar te zgjedhe menyra dhe mjete qe t'i zvogeloje ose t'i zbusepasojat materiale nga demet qe jane paraqitur. Pasojat ekonomike ngashkaterrimet e tilla dhe fatkeqesite, evitohen mjaft me sukses permes sigurimit.Sigurimi, sipas kesaj eshte kategori historike, i cill si forme e organizuar dhe siveprimtari e posac;me eshte paraqitur ne ate shkalle te zhvillimit te forcaveprodhuese, kur jane krijuar kushtet per paraqifjen e sigurimit si faze e re dhe edomosdoshme ne zhvillimin e gjinise njerezore~

Permes zhvillimit te veprimtarise se sigurimit, kuptimi i sigurimit nedefinimin e tij ka kaluar. neper disa ndryshime, sidomos me rastin eperpjekjeve per t'u dhene nje definicion me preciz. Me rastin e percaktimit tepermbajtjes se sigurimit, lidhshmeria e karakteristikave shoqerore, ekonomikedhe juridike e sigurimit paraqet nje veshtiresi te caktuar, per c;'arsye edheformimi i definimit te sakte te sigurimit paraqet detyre te veshtire, e cilashkakton diskutime te shumta, e shpeshhere edhe lite ashpra". Te gjitha ketodiskutime, qe kane te bejne me c;eshtjet e definimit te sigurimit, mundesojne qete ndric;ohet qe1limi themelor i teorise se sigurimit. Permes ketyre diskutimevendric;ohen dhe shqyrtohen te gjitha aspektet qenesore ekonomike te sigurimit .

Kuptimi sigurim (assurance, insurance), nga aspekti shkencor sikategori ekonomike e prodhimit te mallrave, eshte menyre e posac;me esigurimit temjeteve monetare (fondi i sigurimit) , permes bashkimit te mjeteve.

I) R. Suljejic: "Pravo osiguranja". Pravni fakultet, "Dosije" Beograd., 1997., fq. 13

8Ne kete menyre krijohen mjete me qellim qe te shperndahen demet nepershume subjekte tek te cilat ekziston rreziku nga demet.

Me se shpeshti, sigurimi si kategori ekonomike e prodhimit te mallravedefinohet si vijon: sigurimi paraqet mbi baze vullnetare ose te obligueshmeforme te organizuar te formimit kolektiv te mjeteve monetare per sigurim(fondi per sigurim); ne baze te parimeve te reciprocitetit dhe solidaritetitpermes bashkimit te mjeteve me ndermjetesimin e institucioneve tespecializuara,2) Kjo behet me qellim qe permes shfrytezimit te metodavestatistikore, ne menyre individuale te ndahen per mbulese te rasteve teardhshme ose masive ndermjet anetareve te bashkesise per sigurim,perkatesisht te bashkesise se rreziqeve.

Sigurirni eshte institucion, i cili i kompenson demet ekrijuara ne njeshoqeri, ne kuader te ekonomise se tij ose tek njerezit, per shkak te veprimit testihive natyrore dhe rasteve te fatkeqesise. Sigurimi paraqet qe me pareorganizim per perteritjen e pasurive ekonomike te cilat do te humben nenveprirnin e stihive. Gjithashtu, permes sigurimit sigurohet qe me pareperkrahja materiale e njeriut, nese atij ose atij qe e mban ate, i ka ndodhurfatkeqesia. Sipas kesaj, sigurimi eshte nje institucion ekonomik perkompensirnin e demeve, te krijuara per shkak te stihise dhe ngjarjeve te tjera tejashtezakonshme, gjithashtu edhe nga rastet e fatkeqesise, te cilave u janenenshtruar individet dhe shoqeria. Me sakte, sigurimin e perben bashkesia e terrezikuarve, reciprociteti dhe lidhshmeria e tyre me qellim te sigurimit temjeteve monetare per rastet e krijimit te demeve ekonomike te nje anetari tecaktuar nga kjo bashkesi. Se kendejmi, esenca teknike e sigurimit ka te beje meate se bashkohen ne menyre direkte ose indirekte individe dhe subjekteekonomike, te cilet u nenshtrohen rreziqeve te njejta ose te ngjajshme ne teashtuquajturat bashkesi te rreziqeve. Me formimin e bashkesive te rrezikut,rreziku te cilit i eshte nenshtruar e;do anetar vee; e vee; i bashkesise, ndahet nemenyre te barabarte sipas e;elesit te caktuar qe me pare, per te gjithe anetaret ebashkesise, keshtu qe demi eventual i godet te gjithe se bashku, ne vend teindivideve , kuptohet me nje ashpersi shume me te vogel, me e;ka demi permessigurimit atomizohet. Me aplikimin e parimit te reciprocitetit, me kompensim,

perkatesishr-me nivelimin e rrezikut, me kete edhe te demit, shmangenfatkeqesite, ndonjehere m~dje ecW~pasojatkatastrofaleper anetare te cakhmte bashkesise se rrezikut, te ciletV~te, pa sigurimnuk di'J'te mund t'i barh-un ene te njejten kohe te mos dobesohet situata ekonomike e madje edhe sikur terrezikohej ekzistenca e tyre ekonomike."---"'~

2) Tasic A., "Osnovi osiguranja", Privredno-finansijski vodit, Beograd, 1976, fq.44

iI1!f

T"1:

,-,:,:

\':

::t:.'(

9

Sigurirni mund te kuptohet edhe si raport juridik, i cill paraqitet nebaze te marreveshjes ose ligjit, te i cHi njera pale ne sigurim, e keto janeinstitucionet per sigurim, ndermerr obligim ndaj pales tjeter, e keto janepersonat e siguruar ose personat e h-ete, ne dobine e te cileve bazohet sigurimi,ne kompensimin e demit te sigurimi i mallit ose pagesa e nje shume te caktuarte parave te sigurimi i personave, me kusht qe te paraqiten rastet e paparaparate siguruara dhe qe i siguruari ta kete paguar me kohe shumen e cakhlar teparave, te quajhlr premi.

Ne literahrren nga lemi i sigurimit hasim mendime, sipas te cilaveelemente me te rendesishme te konceptit sigurim si kategori ekonomike, janeketo: a) elemente ekonomike, ku bejne pjese: 1. krijimi i fondit monetar; 2.sigurimi te bazohet mbi parimet e reciprocitetit dhe solidaritet; 3. sigurimirealizohet permes bashkimit; 4. kjo realizohet per shkak te mbulimit te rastevete ardhshme te shkakhlara rastesish, me teresine e tyre per nevojen per para; 5.permes organizimit te instihlcioneve te realizuara, perkatesisht fondeve temjeteve; b) elemente te pimes ekonomike komerciale, ku bejne pjese: 1. ndarja errezikut ndermjet anetareve te bashkesise per sigurim ose te Bashkesise serrezikut, qe kane paguar premi; dhe 2. permes metodave statistikore, me tecilat vihet ne nje shkalle me te larte te realitetit me rastin e perllogaritjes serreziqeve, pasojave nga rreziqet dhe lartesise se kompensimit.3)

Ne evolucionin e deritashem te teorise dhe praktikes se sigurimit janebere mjaft perpjekje qe te definohet sigurimi. Me kete rast hasim shumedallime ne definirnin e sigurimit, te cilat dalin nga sa vijon a) nga paraqitja errezikut te sigurimit, qe haset ne mjedise te ndryshme; b) nga percaktimi indryshueshem i esences ekonomike te sigurimit; c) nga ajo, se sigurimi shihetsi pune juridike. Per kete arsye jane bere perpjekje qe te benet edhe klasifikimi idefinicioneve ekzistuese te koncepht te sigurimeve. Ne kete kontekst do temImd te permendeshin keto grupe te definicioneve te sigurimeve.

Nje grup te definicioneve e perbejne definicionet ekonomike tesigurimeve. Kehl, sigurimi definohet si veprimtari ekonomike, qe sherben perrealizirnin e ndonje qellimi, perkatesisht detyre te sigurimit. Ne kete grup tedefinicioneve i hasimketo definicione: 1. definicioni i kompensimit te demit,sipas te cilit sigurimi eshte instihlcion i cili e kompenson demin e qytetareve,subjektet ekonomike dhe te shoqerise, te krijuara si1ezultat i veprimit te disastihive ose rasteve te fatkeqesise; 2. definicioni i sigurimit, sipas te cilit, qellimimbi te cilin bazohet sigurimi eshte siguria. Pra, sigurimi mundeson sigurin e

3) A. Tasic, D. Ogrizovic etj. "Ekonornika osiguranja", ZOlL, Sarajevo, 1985

premise, Hton per vete ose per personat e trete te drejten e prestacionit(zhdemtirnit), ne rast te realizirnit te ndonje rreziku, e kete zhdemtirn do t'iapaguaje nderrnarrja ose organizata, e cila duke marre mbi vete nje bashkesirreziqesh, ne menyre reciproke i kompenson ne pajtirn me ligjshrnerite eievizjeve, te paraqitura me ndihrnen e te dhenave statis~kore.

Grupin e peste te definicioneve e perbejne definicionet, sipas te cilavesigurirni definohet sipas dispozitave te ligjit mbi te drejten obligative neekonomine kombetare. Ne r;do vend, ne r;do ekonomi kombetare, merregullirnin e pergjithshem te marredhenieve obliguese, rregullohen edhemarredheniet ne sigurirne.

Sir; permendem, sigurirni paraqetbashkirn te te gjithe atyre, te ciiet inenshtrohen nje rreziku te njejte. Sipas kesaj, baza e sigurirnit qendron neparirnin e reciprocitetit. Kjo ndodh nga ajo set per shembull, nese dihet se gjatenje viti do te ndodhin ne nje bashkesi te cakrnar, dhjete raste te demeve, pOl'nuk dihet se kur do te goditen nga keto deme, te gjitha subjektet tek te cilatmund te ndodhin keto deme, vijne deri tek njohuria se eshte e nevojshrne tebashkohen me te gjithe te tjeret, q~i jane ne.ns.htruar atij rrezikll, per shkak tebartjes se perbashket te dem&e. Ketu perqendrohet karakteristika ereciprocitetit, prkatesisht e solidaritetit per sigurirn. Nese ne baze te pervojesdihet se tek nje mije ndermarrje pritet se do te ndodrun pese deme gjate nje vitidhe r;do dem ie te jete mesatarisht nga 10 mije , demi i pergjithshem do te jete50 mije . Nese keto 50 mije , u ndahen 10ndermarrjeve do te duhet ta bartebarren e demit te ardhshem prej nga 5 mije , ose nje te dhjeten e demit temundshem. Nga ana geter, nese u ndahet demi i pergjithshem prej 50 mije gjate nje viti, 200 ndermarrjeve, tek te cilat pritet te realizohet kjo, atehere barrae demit te ardhshem te r;do nderrnarrje do te jete 250 , ne vend te 5 mije , kurdemi ndahet ndermjet 10 nderrnarrjeve. Bashkimi i tille sa eshte i rendesishemnga aspekti i ekzistences se ndermarrjes, shikuar ver; e ver;, aq eshe irendesishem edhe nga aspekti i bashkesise, ngase ne te kunderten bashkesia dohurnbte 10 ndermarrje. Ky shembuli tregon se perrnes sigurirnit barazohendemet, perkatesisht behet i ashrnquajrnri barazirn (nivelizirn) i rrezikut. Neesence, behet fjaie per t~ ashrnquajturin atornizirn te rrezikut, shpemdarjen,prerjen e demeve te pergjithshrne ne deme me te vogia, me pak tepadurueshrne.

Me kompensirnin, perkC!fsisht nivelirnin e rrezikut (te demeve)shrnangen pasoja te veshtira, shpthhere edhe katastrofaie nga aspekti i disaanetareve te bashkesise se rrezikut, te cHat vete, pa sigurirnin, nuk do temundeshin t'i bartin, e ne te njejten kohe qe temos u keqesohet situata e tyreekonomike, madje mund te rrezikohet edhe ekzistenca e tyre ekonornike.

10

asaj se do te perterihet ajo qe eshte shkaterruar, perkatesisht pasojat ngarreziku do te evitohen me siguri, kurse pasuriapo ashhl do te kompensohet mesiguri; 3. definimi i nevojave, sipas te cilave sigurimi deHnohet si mbuiesereciproke e nevojave te rastesishrne te parave qe mlmd te vieresohen, ne bazete menyres se njejte te subjekteve te rrezikuara; dhe 4. definicioni i fondit persigurirne, sipas te cilit sigurirni me se miri mund te flmksionoje nese me mjetete sigurimit formohet fondi i sigurimit. Mjetet nga ky fond shfrytezohen sipasrregullave te percakrnara me pare, te destinirnit te tyre.

Grupin tjeter tedefinicioneve e perbejne definicionet juridike, te cilat ipercaktojne ato vija karakteristike te sigurirnit, ne te cilat sigurimi paraqitet siraportjuridik. Ne keto perkufizirne, sigurimi ver;cihet nga iojerat e fatit dhelidhja me bast. Ne kete grup te definicioneve te sigurirnithasirn dy njohuriteorike. Sipas njohuris se pare teorike, e kjo eshte teoria e zhdemtirnit sigurirnieshte institucion i cili siguron nga pasojat e demshrne te cilat mund t'i ndodhinte siguruareve, Keshtu, ,marreveshja per zhdemtirn, ne esence eshtemarreveshje per dernin. Sipas njohurise se dyte teorike, e kjo eshte teoria eprestacionit, siguruesi ne lFompensirn per prernine qe e merr nga i siguruari,ndermerr obligirne qe t'i evitoje pasojat e demshrne qe do te paraqiten meparaqitjen evenrnaie te rastit te siguruar.

Grupin e trete te definicioneve per sigurirnin e perbejne definicionetteknike, definicione keto tek te cHat nisemi nga eiementet teknike, tedomosdoshrne per flmksionimin e sigurimit. Kehl behet fjaie per bazat,menyrat dhe mjetet e sigurirnit te qellirneve te sigurimit. Ne kete kontekstsipasnje koncepcioni teorik, esenca e sigurirnit duhet te kerkohet nendermarrjen e organizuar teknikisht e cila mbi baza shkencore ne menyreprofesionaie i ndermerr rreziqet dhe i perllogarit premite, me te cilat ketorreziqe mbuiohen, dhe ketu behet fjaie per teorine e ndermarresise. Sipas njekoncepcioni tjeter teorik (teoria e kompensimeve), esenca e sigurimit duhet tekerkohet ne veprirntarin.e e sigllruesit si ndermjetes ne mesin e me shumesigurllesve, te ciiet qe me pare sipas rregullit te reciprocitetit ne baze te tedhenave statistikore dhe metodave matematikore bejne kompensimin edemeve. Sipas koncepcioneve te kesaj teorie, sigurirni ka tre eiemente qenesore:kompensirnin e rrezikut, reciprocitetin dhe te dhenat statistikore.

Grupin e katert te definicioneve e perbejne definicionet sintetike,perkatesisht definicionet eperziera, definicione keto qe insistojne t'i perfshijnete gjitha aspektet dhe eiementet e sigurimit. Sipas koncepcioneve te ketyredefinicioneve, sigurimi do te mlmd te definohej ne kete menyre: sigurimi eshteoperacion, me te cilen individi me ndermjetesirnin e kontributit, perkatesisht

.,.,,r;;

i,

11

i&

~

~

l :~

,:\

,

'::f'

~ ~.

/

~ r';j:

'II 11

12

. Qe nga paraci~lja e sigl1rimit e .deri me sot, gjithnje e me shume. imponohet njohuria se sigurimi eshte nevoje shoqerbre. Pra, sigurimi eshterezultat i drejtperdrejt i nevojes shoqerore per mbrojlje ekonomike. Ne botenbashkekohore, ne te cilen njeriu deri me tash ka arritur nivel te papareekonomik, teknik dhe kulturor te zhvillimit, ky njeri i njejte eshte bere gjithnjee me shume i varnr dhe i lidhur me shoqerine ne permbushjen e nevojave te tij,por edhe ne nevojat per mbrojtjen dhe sigurimin ekonomik. Njeriubashkekohor ballafaqohet me rreziqe gjithnje e me te medha dhe te reja te cilati bart me vete perparimi.

Nga keto arsye, sigurimi si institucion ekonomik i mbrojljes materiale,u be nevoje shoqerore dhe forme e nje lufte te organizuar per evitimin dhezvogelimin e arsyeve qe mund te shkaktojne demet, zvogeIimin dhe kufizirnine demeve tashme te krijuara dhe rasteve te fatkeqesise dhe per kompensimmaterial per demtimet, perkatesisht per pagesat e shumave te siguruara perpasojat, qe nul< mund te evitohen, eas te pengohen.

Sipas kesaj, vete institucioni i sigurimit eshte aktivitet ekonomikspecifik, i cili me perfshirjen e tij e mbron njeriun ne te gjitha aktivitetet e tijekonomike, e madje edhe jeten e tij. Veprimi i sigurimit nuk eshte vetem nekufijt kombetare te nje shteti, por edhe me gjere, ne suaza nderkombetare,sidomos permes sigurimit dhe risigurimit. Per kEM arsye, ne sigurim dhe neproblematiken e tij paraqiten raporte te ndryshme dhe te komplikuaraekonomike, juridike dhe shoqerore si dhe interesa, te cilat studimin e kesajfushe e bejne specifik, kompleks dhe gjitheperfshires.

1.2. SIGURIMI DIlE SIGURIMI SOCIAL

1.2.1. NDARJA E SIGURIMIT SOCIAL NGA SIGURIMIPREMISOR

Nga ftmdi i shekullit XIX, si rezultat i luftes klasore dhe zhvendosjevete medha sociale, sidomos nenpresionin e klases punetore gjithnje me teshumte dhe me te forte, erdhi deri te rrilja e intervenimit te shtetit sa i perketsigurimit dhe ne ndarjen,e siguriIIlit social, zbatimin e te cilit shteti e mori mbivete. Qe atehere, ketodYlnstituciqrte jane nda~e plot~si;ht - sigurimi social kakaluar ne fushen e te drejtave publike dhe ka marreqellime krejt ndryshe.Megjithate, per shume

14

interesi vetanak i punes, ndersa n~ siguriminsocial shihet kujdesi i shtetit(Bashkesia shoqerore) mbi interesat e tegjitha shtresave te popullates.

Bisa qellime jane individuale, ndersa tjerat sociale - politike. Sekendejmi dalin dallimet sa i perket menyres se themelimit, burimet te sedrejti:\s, rrethi i te siguruarve dhe marrja ecilesise te te siguruarit, vellimi irrezikut, te drejtat dhe obligimet e te siguruarve, te disponuarit me te drejtatdhe menyren e realizimit te te drejtave.

Ne menyren e krijimit, dallimi themelor qendron ne ate se sigurimisocial eshte i karakterit detyrues, nderkaq sigurimi i premise, sipas rregulliteshte vullnetar. Kontrata si burim i te drejtave qe ekziston te sigurimi premisor,te sigurimi social zevendesohet me dispozita ligjore. Te sigurimi premisorperve

16

pergjithshme e fjales ne realitet.tejet bukur shenon qeHimin e sigurimit, i cili kate beje edhe me ofrimin e ndonje sigurie. Per

...

18

permes sigurimit, mundeson realizimin e qellimit te parashtruar, prareparacionin e shpejte te demeve te krijuara, e me kete edhe eliminimin engecjes ne procesin e prodhimit. Perve

20

posa

r!

23

rast, sipas rregullit, premite e sigurimit arketohen qe me pare per kohe tecaktuar te sigurimit. Per dallim nga premite, demet mund te paraqiten nekohen prej dites se pare deri ne te fundit gjate kohes se sigurimit, per c;kapaguhet premia per sigurim. Per keto arsye eshte shume veshtire te parashihendhe te planifikohen demet ne sigurime, e me kete edhe afati i arritjes seobligimeve sa i perket ketyre demeve. Eshte e mlmdur te planifikohenobligimet sa i perket premive ne sigurime dhe dinamikes se tyre te arketimitdhe pagesave nga ana e bashkesiguruesve. dhe risiguruesve, c;'prej seeventualisht mund. te paraqitet demi. Kehl duhet pasm parasysh se veteparaqitja e rastit te siguruar, nuk paraqet ne .te njejten kohe edhe arritje teobligimit per pagese. Pra, nga dita e paraqitjes se demit ndodh qe pagesa edemit te behet ne kohen e nevojshme te caktuar. Kjo kohe mund te jete disadite e madje edhe disa muaj. Kete kohe e percaktojne keto delenninante:arsyeja per demin e krijuar, veilimi i demit, lloji i demit te pasurise ose i sedrejtes ne pasuri, madhesia e demit, koha e nevojshme per reparacion ose persjelljen e objektit ne gjendjen e meparshme, pergatitja e dokumentacionit tenevojshem etj.

Likuiditeti i sigurimit ne teresi dhe i pjeseve te tij paraqet aftesi perpagesen e c;do demi dhe te gjitha demeve ne pergjithesi ne momentin kur kanearritur per pagese. Kjo praktikisht do te thoti:~ se siguruesi duhet qe ne c;dokohe te disponoje me mjete te lira monetare ne lartesi te demeve te arrihlra perpagese. Me mbajtjen e nive1it te likuiditetit nga ana e siguruesit, nevojitet qe tekihet kujdes per kete: niveli i likuiditetit nuk guxon te jete as shmne i ulet asshume i larte. Nese niveli i likuiditetit eshte shume i ulet, atehere siguruesi jovetem qe nuk do te jete ne gjendje t'i paguaje obligimet e tij, par do te fiiloje tazvoge10je aktivitetin e tij. Nga ana tjeter, nese niveli i likuiditetit eshte shume ilarte, atehere sigl.lruesi do te mund ni:' mc:"yr::: komode t'i realizoje te gjithaobligimet ne para, por kjo do te ndikoje ne realizimin e parimit te rentabilitetitne sigurime.

Ne ekonomite e tregut dhe ne ekonomite stabile, te politika ekonomikee koncipuar ne menyre te drejte, qe para se gjithash mbeshtetet ne postulatettearike dhe praktike, likuiditeti nuk do te duhej te vije ne pyetje. POI', kur janene pyetje shoqatat siguruese ne vendet e pazhvilluara, ose ne vendet nezhvillim, likuiditeti shpeshehere behet problem vete me vete. Nje nga"kundershtaret" me te medhenj te likuiditetit te shoqatave siguruese te vendetne zhvillim, ne menyre te pakontestueshme eshte inflacioni.

Inflacioni, vete me vete eshte barre per c;do ekonomi nacionale,sidomos per lemin e sigurimit. Ky eshte problem jo vetem ekonomik, pOl' edhe

15) M. Bijeli6: "Osiguranje", Birotehnika, Zagreb, 1998, fq. 81

..

1.4.2. PARIMI I LIKUIDITETIT

Likuiditeti ne sigurime eshte nje nga parimet me te rendesishmeekonomike. Ky, para se gjithash eshte produkt i politikes ekonomike tekoncipuar mire te siguruesve, permes arketimit te premive te sigurimit tepercaktuara ne menyre te drejte. Por, arketimi i premise eshte vetem nje ngafaktoret e likuiditetit, ketu mlmd te nurnrojme arketimet, nga demet ebashkesigurimit dhe risigurimit, plasmanin dhe mbarsjen e mjeteve cilesore tesigurimit.

Parirni i likuiditetit eshte parimi i dyte ne punen ne sigurime.Likuiditeti ne sigurime paraqet aftesi te siguruesit qe me mjetet e tubuara ngate siguruarit te mund t'i kompensoje te gjitha obligimet e arritura. Ne praktikene sigurimeve, likuiditeti analizohet ne nivel te bashkesise se sigurimeve, nenivel te bashkesise se rrezikut dhe ne nive1 te njesive afariste. Gjithashtulikuiditeti ne sigurime duhet te definohet cLt-te ti:!- shqyrtohet edhe ne nivel,perkatesisht nga aspekti i te siguruarve ne kuptim te asaj se ne c;'mase tesiguruarit i kryejne obligimet e tyre ndaj siguruesve ne pagesen e premive persigurime. Sipas kesaj, parimi i likuiditetit duhet te realizohet nga te gjithepartneret e sigurimeve. Kjo do te thote se likuiditeti ne sigurime, i kuptuar siaftesi ne realizimin e obligimeve te tij, duhet te kuptohet si tregues sintetik ne

realizim~ obligimeve financiare te te gjitha subjekteve ne procesin erealizimit te sigurimeve.

Ne praktiken e sigurimeve, siguruesi, mjetet monetare i realizonpermes arketimit te premive te sigurimit dhe permes inkasirnit te pjeses, tepjesemarrjes ne deme nga ana e bashkesiguruesve dhe risiguruesve. Ne kete

lemin e sigurimeve me kuota mjaft heterogjene, si p.sh. te sigurimi i anijeve,aeroplaneve, objekteve te medha industriale dhe objekteve joprodhuese etj. 15)

Parimi i sigurise ne sigurime, ashtu sic; realizohet ne bankieri, neplmen financiare, ne subjektet ekonomike dhe ne fusha tjera te plmes afariste,nevojitet qe ne mase adekuate dhe ne menyre adekuate, partneret afariste: tesiguruarit, siguruesit, risiguruesit, dhe subjektet e tjere, te hyjne nemarredhenie afariste ne sigurim me shkalle te larte te sigurise. Sipas kesaj,parimi i sigurise ne sigurime eshte i rendesishem per, siguruesit, pOl' edhe perte siguruarit.

22~----_.

25

17) D. Ogrizovic: "Ekonomika osiguranja", ZOIL Sarajevo. 1985., Sarajeve fq. 645

HP =te hyrat epergjithshmeMj = Mjetet(themelore + xhiruese)FN = Fitimi neto

FN x 100M j

ose R =f,

HP x 100M j

Kjo do te thote se afarizmi rentabil ne sigurirn eshte ne funksion tedrejtperdrejt te suksesit te shoqates, duke e shqyrtuar para se gjithash permesaspektit financiar.

Matja e rentabilitetit mund teshprehet edhe me keto modele:!?)

-

sigurime me se shpeshti shfrytezohet per.vleresirnineplmes te bashkesise serrezikut ne lemin. funksionit te kompensimit te demit, perkatesisht per plmen epergjithslune te organizatave te sigurimeve.

Kryesisht rentabiliteti i afarizmit te bashkesive te rreziqeve oseshoqates paraqet raport ndermjet rezultatit te realizuar financiar dhe te hyravete pergjithSlune te realizuara te mjeteve te sigurimit. Nese gjate nje viti eshterealizuar rezultat financiar negativ, duke e" shikw:tr ne kontekshn e teprices tete dalave mbi te hyrat, atehere shoqata eshte bere jorentabile. Nderkaq neseeshte realizuar rezultat financiar pozitiv, pra teprice e te hyrave ne raport me tedalat, bashkesia e rreziqeve (shoqata) ka punuar ne menyre rentabile. Nesigurim, rentabiliteti matet dhe tregohet me shkalle te realizuar te rezultatitfinanciar.

ku eshte marre raporti i te hyrave te pergjithshme dhe i Jitirnit netondaj mjeteve (themelore dhe qarkulluese) te angazhuara ne afarizmin eshoqates. Te formula e pare japirn pergjigje ne pyetjen sa ka realizuar shoqatate hyra te pergjithslune ne 100 nj.rn. te mjeteve te angazhuara,ndersa memodelin tjeter fitojme .pergjigjen ne pyetjen, sa eshte fitirni i realizuar neto ne100 nj.m. te mjeteve te angazhuara. Ne vend te fitimit neto, ne formulen emesiperme mund te perfshihet kategoria e fitimit bruto, nete cilen eshteperfshire tatimi.

Nebaze teasaj qe u tha me pare, mlmd te konkludojme se rentabilitetisi faktore iparimit ekonomik te afarizmit te shoqates siguruese eshte indikatormjaft i rendesishem i suksesit te afarizmit, e para se gjithash duke e shikuar siparirn te ekonomise,~, maturme efekte te realizuara"fjnanciare.

Rt,

Rentabiliteti si nje nga faktoret e parimit ekonomik te afarizmit tekompanive siguruese, shfrytezohet rralle. Ky, rendom zbatohet ne vleresirnin eafarizmit te disa segrnenteve, pjeseve ose me mire te themi llojeve te mbrojtjessiguruese.

~u_ Pel a!l:Him nga parimi i likuiditetit, i cili kerkon ruajtjen e shumave mete medha te mjeteve likuide ne forme te rezervave te likuiditetit, parimi irentabilitetit niset ngiirealizi!nl" i nje shka~e sa me .~e larte te angazhimit temjeteve, me qellim qe te realizohet fitimi sa me i madh. Rentabiliteti ne

problem i natyres politike. Mlmd te themi lirisht se ne jeten tone ekonomikeinflacioni ishte i pranishem ne 20-te vitet e ftmdit te paraluftes. Ne sigurim kandikim te madh, shkaterues, drejtperdrejt ndikon edhe ne likuiditetin eafarizmit te c;do shoqates siguruese. Per t'iu kundeivenekesaj "semundjeje" tekeqe, shoqatat siguruese u slunangen modeleve te ndryslune, siC; jane:indeksimi ose kufizimi i obligimeve te tyre te pergjithslune.

Kur eshte inflacioni ne pye*, ai ne menyre te drejtperdrejt oseindirekte ka ndikirn pothnaj ne te gjitha punet ne sigurim e para se gjithash nekerkesat per c;'demtim, kalkulirnin e premise te sigurimit, te hyrat ngaplasmani i mjeteve te sigurimit, lartesia e rezerves, lartesia e pageses tedividendes aksionareve etj.

Problemet qe krijohen per shkak te inflacionit nuk lidhen vetem pershkallen e rritjes se c;rn.imeve, por keto varen edhe nga ngecja relative eadaptimit te te hyrave. Faktoret relativ qe mlmd te theksohen jane:

Ngecja e adaptimit te premise;Ngecja e te hyrave nga plasmanet;Ngecja te modifikimi i demeve.Ngecja te modifikimi i shpenzimeve te afarizmit.16) Kryesisht duke

pasur parasysh keto ngecje te perrnendura qe oscilojne sipas kohezgjatjes,pozita financiare e shoqatave siguruese mlmd te zhvendoset shume shpejtenga pozitivja nenegative, perkatesisht ne jolikuiditet, duke i sjelle ndermarrjetsiguruese ne situata te afarizmit me humbje, perkatesisht para bartkrotirnit tedrejtperdrejt.

1.4.3. PARIMI I RENTABILITETIT

24

~-~61"D: Ogrizovlc: "Opsti razvoj i poJozaj osiguranja u Jug.", institut za uporedno pravo, Beograd,1990, fq. 233.

26

1.5. ZHVILLIMI mSTORIK I SIGURIMEVE

Njerezit dhe pasuria materiale vazhdimisht kane qene te rrezikuaranga fatkeqesite, te shkaktuara nga ngjarjet e stihive natyrore dhe nga rastet efatkeqesive. Njerezit vazhdimisht kane luftuar kunder ketyre fatkeqesive edheate ne dy menyra: se pari, kane luftuar dhe kane bere ~do gje qe ka qene nemundesine e tyre qe t'i zvogelojne dhe evitojne fatkeqesite, e me kete edhepasojat nga keto fatkeqesi dhe ngjarje; dhe e dyta, pasi te ndodhnin fatkeqesiteose ngjarjet, eshte bere ~do gje qe te evitohen pasojat nga keto fatkeqesi, teperterihet e tere ajo qe eshte shkaterruar ose prishur: Aktiviteti i pare, neesence, ka qene preventive, kurse i dyti sigurim. Sipas kesaj, sigurimin siftmksion, si aksion e hasim me paraqitjen dhe zhvillimin e njerezimit.

Sigurimi ka kaluar rrugen e tij te gjate shume shekullore te zhvillimitderi ne format bahkekohore, te cilat sot i nenkuptojme me kete koncept - rrugeqe ka filluar me ndihmen reciproke te njerezve dhe ndarjen e perbashket tedemeve nga aksionet e paorganizuara dhe individuale deri te sistemet e sotmete organizuar te mbrojtjes ekonomike.

Evolucioni i sigurimeve do te mlmd te shqyrtohej permes shqyrtimit tekarakteristikave te sigurimit ne bashkesine e pare njerezore, ne shekullin evjeter, ne shekullin e mesem dhe shekullin e ri, perkatesisht ne kushtetbashkekohore te ekonomizimit dhe te jetes.

1.5.1. Sigurimi ne bashkesine e pare njerezore. - Njeriu ne luftenper veteekzistence, ka mundur qe vetem i bashkuar me anetaret e tjere tebashkesise me te ngushte ta siguroje ekzistencen dhe jeten e tij lakuriqe. Nekushtet e tilla te jetes, nuk do te mund te flitej per sigurime, par vetem persigurin, te cilin njeriu e ka kerkuar dhe e ka gjetur ne bashkesine e tij me tengushte. Ne radhe te pare behet fjale per ndihme fizike e l1"landej edhe perndihme ekonomike ne prodhimin dhe kooperimin e perbashket. Per kete arsye,ne bashkesine e mehershme edhe s'ka mundur te paraqitet problemi isigurimeve, dhe kjo jo vetem ne kuptimin e sotem te fjales, pOl' edhe ashtu si~eshte paraqitur sigurimi ne periudhen skllavopronare dhe ne shekulIin emesem.

Fillet e para te siguriJ.nit, perkatesisht fillimet e para te mbrojtjesekonomike nga demet, ne te cilat jane shqyrtuar edhe disa fom,a te para tesigurimit, jane paraqitur ne mjediset ne te cilat shoqeria kishte arritur nivel mete larte te zhvillimit ekonomik dhe kulturor dhe nje nivel te caktuar tezlwillimit te arcave prodhuese.

27

Format e para me te thjeshta te slgurirnit jane paraqitur pothuaj para 5mileniumesh, edhe ate me pare ne lemin e transportit te mallrave. Qysh paratre mije vjetesh, para Krishtit, tregtaret kinez ne transportin e perbashket temallit te tyre neper lumin Jangcekjang, ne vendet ku lundrirni ka qene irrezikshem, per shkak te rrymave detare dhe shkembinjve, i shkarkonin dhe indanin mallrat nga anijet e medha ne disa barka me te vogla, me qelllim qe tereketo mallra te mos ia nenshtronin rrezikut nga demtirni ose fundosja. Kjo kaqene edhe ndarja e pare e njohur e nje rreziku me te madh ne disa rreziqe me tevogla. Nga ana tjeter, ne rast te shkaterrimit ose ftmdosjes se disa barkave memall, pronaret e mallrave qe h'ansportohej me sukses me barkat tjera, i jepninnje pjese te mallit te tyre si konpensim tregtarit, i cili kishte pesuar demin.

Dispozitat e para te shkruara mbi ndarjen e rrezikut dhe mbulimin ehumbjeve gjenden ne dispozitat e ligjit te Hammurabit (Iat. CodexHammurabi), qe ishte nje permbledhje ligjesh e.mbretit babilonas Hammurabit,qe ka jetuar prej v.1729-1686 . , para Krishtit. Sipas tij tregtaret pjesemarresit ekaravaneve, te cilet e bartnin mallin neper shkretira, ishin te obliguar qe nemenyre solidare ta ndajne demin qe do te pesonte ndonje pjesemarres ikaravanit, per shkak te sulmeve te pirateve te shkretirave. Me rendesi eshtedispozita mbi pergjegjesine e ndertuesit me te cilen percaktohet zhdemtirni ishfrytezuesit te nderteses, nese objekti nuk eshte ndertuar ne menyre cilesore(shih me poshte):

"CODEX HAMMURABI"

Dispozitat mbi pergjegjesite e nderhleSit te shtepise te gdhendura meleter-kuj arkaike ne dioritin e zi te ligjit te Hammurabit, te zbuluar ne fillim teketij shekulli, ne germadhat e qytetit te vjeter Suze (tani gjendet i ekspozuar neMuzeun e Luvrit):

28

t1!

';

ji..,

~,

Ne perkthimin e lire dispozitat e kodit jane si vijon: "Kur ndertuesi ndertonshtepi per porositesin, ky (parositesi) doemos duhef te paguaje dy sekele argjende perqdo sal' te shtepise (1 sekel = 360 kokrra gmri, 1 sal' = 14.88m2 siperjaqe).

Nese'ndertuesi tiuk iLderton 'shtepi 1rijaft te jorte, ecila per klfte arsye rrenohetdhe i humbejefen pronarittiishtepisendertUesi duhet te vritet: '.. ' '....

Nese rrenimii shtepise shkakton vdekjen e birit te pronarit iii shtepis~, do tevritet edhe djali edhe ndertuesi.

Nese rrenimi i shtepise shkakton vdekjen e rrobit te pronarit te shtepise,ndertuesi doemos pronaritte ~htepise, duhet t'i jap nje rrob te vleres se njejte".

Me tutje e drejt~eVj'~;er Indaseperca.ktoI\tese borxhliu, i ciIiudhetonte neper vise te largeta, te gjata e te veshtira, duhet t'i paguaj tebesuarit per huane e fihlar 10% kamate ne muaj, per shkak te rrezikut teshtuar, qe i nenshtrohej gjate udhetimit. Nese, tregtari udhetonte neper det,

29

kamata(e kompensimitperrrezikun} ka. qene20% ne muaj, e cila ishte4 hereme e madhe nga kamata e atehershme e rendomte qe ka qene 5% ne muaj.

Burimete par,a te sigurimit detari gjejme ne TaImudin hebrej (U,YI) ,nepermbledhjen e dispozitave juridike,.debateve dhekodeve religjioze, sipaste dlave prcmari ianijesicili pa fajin e vet e humbte anijen mente .ngabashkesia e anije-ndertuesve anije tjeter.

, . , "".

Popujtemesdheut, dukeevazhduartraditen e popujvelindor, shumeheret ~kane njohur dhesherbeheshin me instihlCionin e sigurimit detar tengjajshem me ate te tashem "havarite epergjithshme".Ky institucion kishte tebente me obligimin e kontributeve te te gjithe pjesemarresve te .transportitdetar ne demet dhe viktimat .cie i beheshin anijes dhe banes gjate ltmdrimit, ep~r shkak terilteresitte perbasli.ket te tegjithe pjesemanepveqe te shpetohetanija dhepjesaljetere barres. Dispozitatdhe parimet e ketyre koheve te cHat igjejme ne "ha';arine e sotme tepergjithshme", pershihen ne dy. "permendorejuridike" historike nga permbledhja e njohur te mbretit Justinijan:

. Digestanga viti 533:De lege RhodijaDe iactu iLex Rhodija Deiactu-mbi hedhjene banes ne det, Digesta XIV, 2,4).IB) Edhe pse ketu nuk flitetdrejtepersedrejti. mbi .. havarite .e pergjithshme, me keto rregulloheshinmarredhenil;!t qe krijoheshin per shkak te hedhjes se banes ne det dhe demevete tjera nderIDJet pjesemarresve ne udhetimin. detar. .

. ";.;-, ,.' . ," ,"'" .

E drejta RoIIlake nukika ;njohtlr institutin e sigurimit,kurse ~ rreziqetde tare i mbuionte me hua de tare (foenus nallticum}, edhepse e tere e drejtapronesore romake orientohej pikerisht ne majtien e interesave pronesore.I9)

:: . i .- . ,C - .J

Mendohet se ins titutin e huase detare e kane njohur edhe Fenikasit, nga te dIetekanemarre grE~ket(romaketdhe popujt tjere te Mesdheut, te dIetjane maneme hlndrim" 'detar dhe tre~eti, (!he kjo me siguri i k~ kenaqur nevojateatehershme, ndaj edhe nllk jane mane dispozita te tjera.

Huane detare ,~merrtep,ronari i anijes ose j mallit para rmges, dher~se anija dre malli\ITrininne cak t pa

30

deri ne shekullin XI para eres sone, nuk ka pasur gjurrne per paraqitjen dhezhvillimin e disa formave te reja te sigurimit.

1.5.2. Sigurimi ne shekullin e mesem. - Huaja detare si institut isigurimit detar eshte ruajtur edhe ne shekullin e mesem, ngase edhe me tutje imbulonte nevojat e shkalles se atehershme te zhvillimit te tregetise. Megjithate,ajo ka qene edhe pengese per kerkimin e fonnave me te preferueshme tesigurimit. Prandaj per nje kohe te gjate nuk ka gjurme nga fo~mat e reja e derine shekullin XI, sigurimi zhvillohej ne kuader te huase de tare, edhe psezhvillirni i tregtise dhe forcave prodhuese gjithnje e me shume kerkontezgjidhje bashkekohore te mbrojtjes te h'ansportit detar te mallit.

Ne kohen e krijimit te korporatave (cehet), gildeve dhe formave te tjeraorganizative te kastave paraqiten idete per ndihme reciproke. Ne statutet e tyreketo organizata pennbanin edhe dispozitat per te ndihmuar anetaret e tyre neraste te zjarrit, semlmdjeve, vdekjes ose fatkeqesive te tjera qe do t'i gjenin.Keto ishin organizata te mbyllura te kastave mbi parimet e interesave teperbashketa te rrezikut, kurse kompensirni per dem ose ndihme kishte shenjenkaritative. Keshtu, ndihma reciproke e anetareve sendertohet edhe ne llojet etjera te sigurimit: nga zjarri, rastet e fatkeqesive dhe sigurimit te jetes. Keshhlpsh. , ne Island ne shekullin XI, qytetaret organizoheshin ne gilde (vel1azeri)per bartje te perbashket te rreziqeve nga zjarri, ngordhjes se kafsheve etj; neAngli per mbulimin e rrezikut nga vjedhjet, te cilet krahas sigurirnit te demitkishin shenjen e reciprocitetit dhe mireberjes.

Gjendja ne fushen e sigurirnit detar ne esence ndryshon ne vitin 1234,kur kisha katolike me dekretin e Papes, Gerguri IX, ("Decreta1e Naviganti") enda10i dhenien e huase detare per shkak te kamatave te larta. Pas ndallimit tehuase detare, keto plU1e megjithate zhvilloheshin ne fillim, te mbu1uaret li,,"plme te tjera juridike dhe me shmangien e ndalimit ne menyra te tjera, ngasekjo nevoje per mbu1imin e rrezikut ne tregetine detare mbeti e hapur dheperforcohej gjithnje e me teper. Lidheshin kontrata fiktive ndaj kontraktohejsikur anija dhe barra jane shitur me kusht se c;mimi i shitjes do te paguhetvetem ne rastet efundosjes se anijes. Nese anija arrinte ne cak, kontrata mbishitb1erjen prishej. Duke marre parasysh huane detare, risi paraqet edhe ajo seanijetari, qe ne fillim duhej t'i jepte bleresit shumen perkatese te cilen b1eresi

.. nuk e merrte, por ia linte huadhenesit si kompensim per rreziktm e ndermarre.Keshhl u paraqit edhe e1ementi themelor i sigurimit, e kjo eshte pagesa epremise si mb-ulese per rreziklm e nderrnarre, ndersa kompensimi ikontraktuar per demin, b1eresit i paguhej ne rast te realiziJ.nit te rrezikut te

31

kontrakhlar, ne rast te shkaterrimit te anijes. Sipas kesaj shitblelia ka qene nenjefare menyre e pa percaktuar dhe e kishte formen e marreveshjes ne fat.

Kjo dhe disa forma te tjera me te cilat tentohej te zevendesohejhuaja enda1uar de tare ishin te papranueshme dhe akoma nuk u pergjigjeshinnevojave, ngase ne to akoma nuk ishte krista1izuar esenca e sigurimit.Zhvillimi i tregtise dhe qarkullimit, pikerisht per kete kerkonte zgjidhje te reja,te cilat ende nuk e kishiJ.1 'formen e kontrates se pavarur mbi sigurimin, porkishin formen e dokumer;.teve notare qe kishin te benin me shitb1erjen.Kontrata e pare e njohur shitb1erese qe kishte te bente me sigurimin eshteperpiluar ne fonnen e nje,dokumenti no tar, dhe kjo rrjedh nga viti 1347, dheeshte ruajtur ne arkivin e m'Jtarise ne Gjenova (Itali).20)

, '

Kalimi nga dokumenti notar mbi shitblerjen dhe sigurimiJ.1 deri nekontraten e pavarur mbi sigurimiJ.1, perkatesisht polisen e sigurimit, ka qeneshume i shpejte. Polisa e pare e sigurimit daton nga viti 1384, e eshte leshuar nePiza te Italise. Nga Italia,sigurimi detar zgjerohet shpejt; krijohen permbledhjete para te zakoneve de tare (Ordonanci i Barcelones, i vitit 1435 etj). Perkodifikimin e kontrates se sigurirnit detar, me rendesi te jashtezakonshme ishteligji mbi sigurimiJ.1 detar "Ordo super Assecur,atoribus" (Rend, perkatesishtdispozita per siguruesit), i miratuar ne Dubrovnik ne vitin 1568.21) Dispozitat eketij ligji perfshiniJ.1 c;do gje qe praktika e deri atehershme i konsideronte si tejette nevojshme per Sigllrm1in e anijes dhe barres ne raste te fatkeqesise ne det,plac;kitje te pirateve ose te c;faredo demeve te tjera . E drejta DetareDubrovnikase dhe e Drejta e sigurirnit, sipas rendesise se tyre i tejkalojnesuazat ne te cilat jane krijuar. Sipas burimeve te njohura deri me tash arkivoredhe burimeve te tjera, ky ligj i Dubrovnikut eshte lloj me i vjeter ne bote.22)

1.5.3. Sigurimi ne shekullin e ri. - Karakteristikat themelore tesigurimit ne shekullin e ri jane: komercializimi i sigurimit dhe vendosja e tijmbi baza teknike. Zhvillimi i pergjithshem ekonomil(, shpirteror dhe juridik qee ka sjelle koha ere, ka kushtezuar fillimisht paraqitjen e ndermarrjeve temedha siguruese (ne lmd te shekullit XVII) e mandej edhe ne fillm1in eorganizimeve racionale te ketyre ndermarrjeve me zbatimin e te arrituraveshkencore matematikore dhe statistikore (gjysma e shekullit XVIII). Se lmdi nekete periudhe kemi edhe intervenimin e'shtetit.

Nderrnarrjet e medha paraqiten se pari ne sigurimin nga zjarret dhesigurimet detare. Nje nga parakushtet e paraqitjes se siguruesve te ketille,

20) FjaJa noter del nga t]ala latine notarius - ge do te thote njeri. i cili verteton dokllmentet~lIblike, perkatesisht dokllmentet_I) D. Pavic: Po my., fg. 21

33

28) Dispozitat mbi sigurimin rendom sillen ne kuader te Iigjeve tregtare: Ligji tregtare Italian(888); Ligji tregtare Hungarez (1875), Ligji tregtare Spanjoll (1855), Ligji tregtare Gjerman(1897); Me ralle miratohen ligjet e ves;anta mbi sigurimin siS; eshte rasti ne Belgjike ne vi tin 187429)- LV. Jankovec: Paraqitja e situates ne lemin e sigurimit nga rreziqet berthamore ne KongresinII, te AIDA - s, OIP, nr. 101I966

Te gjitha.. supozimet per krijimin e sigurimit modem, keshtu, janerealizuar qe nga fillimi i shekullit XIX. Kjo, tashme eshte kohe e ne te cilenkemi edhe intervenime te para te shtetit sa i perket sigurimit, keshtu qe negjysmen e dyte te shekullit XIX, jane paraqihlr edhe ligje te shumta qe kane tebejne ose me kontrollin e punes se shoqatave siguruese, ose me raportetkontraktuese ndermjet siguruesve dhe te siguruarve. Shume nga keto ligjeedhe sot jane ne fuqi.28) Ne shekullin XX, eshte verejtur rriga e sigurimeveobliguese. Ne shekullin XIX, kemi edhe zhvillimin e risigurimit, kurse menisjen e shekullit XX, paraqiten edhe dege te reja te sigurimit, te cilat pervec; tevjetrave (zjarrit, jetes, transportit detar eg). , paraqesin shprehjen e nevojes tejetes modeme (sigurimi i automjeteve motorike, makinave, kredive, rreziqeveberthamore eg.29)

1.5.4. Bazat e sigurimit bashkekohor (modem) te sotem. -Arrige te medha shkencore, shpikjet, zhvillimi ekonomik dhe lulzimi i tregtiseboterore kane shkaktuar nje kthese te pergjithshme, me kete .edhe, kthese nezhvillimin e sigurimit, qe del nga suazat e ngushta te shekullit te mesem dhetiparet e veta reciproke-karitative, zevendeson me mbrojgen ekonomike.

Sigurimi modem, siC; e njofim sot e organizuar mbi baze shkencore dhee udhehequr nga personat te cilet ne menyre profesionale dhe kualifikuesemerren me kete pune ne format e zhvilluara juridike ne te cilat paraqitet edheme nje intervenim te shtetit ne organizim dhe afarizmin e organizatavesigururese, eshte krijesee kohes me te reo Mbi sigurimin e ketil1e mund te flitetvetem duke u nisurnga gjysma e dyte e shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX.Megjithate, keto forma te persosura jane rezultat i nje zhvillimi i cili shtrihetgjate tere historise dhe fillimet e te cilit shihen qe ne kohen antike. Vete ideja embrojges me forca te perbashketa nga rreziqet e panjohura ose te paparaparaeshte e vjeter me slguri aq sa edhe bashkesite e para te qenieve njerezore.Megjithate, nga format e para te paraqiges se realizimit te kesaj ideje kanekaluar shume shekuj, perderisa nuk eshte formesuar ne nje instrmnent juridikte mbeshtetur ne baza komerciale (shekulli XIV), perderisa nuk jane vendosurthemelet shkencore te teknikes se sigurirnit (shekulli XVIII), derisa nuk janeparaqitur shoqatat e IDedha siguruese (fillimi i shekullit XVIII) dhe derisa nukka ardhur te kod!fildmet e para (sheku~iXIX) d];:te intervenimi i shtetit nepunet e sigurimiJ.>..... '. . >C.

gjithsesi'eshteparaqiga edemeve te medhaqe kane shkaterruar pasurite e njerrethi . te gjere te personave, gje qe ka shkaktuar nevojen e formimit tebashkesive sa me te medha te rrezikut - sic; ka qene psh. zjarri katastrofal neLonder, ne vitin 1666, mec;'rast jane djegur numer i madh ndertesash. Ketoshoqata te medha siguruese nga te cilat shumica ekzistojne edhe sot, janeparaqitur ne Gjermani,23.) ne Angli,24) dhe ne France.25)

Keto shume shpejte me kapitalin e tyre te madh i kane zbrapsursiguruesit individual, individet, pervec; ne Angli, kuedhe sot ne ktlader teLloyd's-it ekzistojne dhe luajne 1'01 te rendesishem.26)

I pari qe ka vendosur percaktimin e rentes jetesore ne llogari te' sakta'.ka qene shtetasi dhe. matematikanti: holandez Jan te Witt (1625-1672), dhe

bashkekombasi i tij, mat~matikani dhe juristi Johannes Hudde (1628-1704). Seshpejti vijne edhe arrijget me matematiken e Dekartit, Njutnit, Labjnicit,Paskalit eg., qe mund te zbatoheshinne sigurim. Sidomos duhet vec;uarkerkimetnga teoria e probabilitetit, te cilave i kane kushhlar kujdes njenumer imadh shkenctaresh, e qe ka qene e rendesishme per sigurimin' e jetes, ngaseedheatehere eshte vendosur ligji i numrave te medha nga Jakob Bernoulle(1654-1705), ne persosjene te cilet kane punuar metejSimon de Laplace (1749-1827), Duvillard (1755-1832), Carl Friderich Gauss (1777-1855). Matematikes ijanebashkuar edhe te arriturat nga statistika dhe qene vitin 1693, Akademiame e vjeter, angleze e shkencave Royal Society i ka kontribuar perpilimit tetabelave te para dhe tabelave te vdekshmerise,27) gje qe ka qene vendimtarepet aplikimin e teknikes se sigurimit te jetes.

22) V. Brajkovic:Simpozij 0 pomorskom osigurannju, Dubrovnik, 1981., fq. 16 .2?) "Hamburger Ferkass" - i me i vjeter eshte themeluar ne vitin 1676, e mandej sipas modelit tetij jane paraqitur nje sere illha,;i, publike - juridike nga zjarri (Brendkassen)dhe shoqata(Feursozietaten). Ne Hamburg dhe dy qytete te Hanzeates. Libek dhe Breme janeverejttirthemelimet e para te shoqatave aksionare te sigurimit detar, numri i te cilave eshte rrimrdukshem. Ne Hamburg eshte themeluar edhe bursa e sigurimit.24) Drejtpersedrejti pas zjarrit te permendur eshte themeluar "Fire office". (zyra per sigurimet ngazjarri), 1681.,e mandej ne fillim te shekullit XVIII, nje sere shoqatash per sigUlimin e zjarreve,jetes, detarise nga te cHat njihen: "Sun", (1710), "Loyd's" (fund i shekullit XVII), "RoyalEhchange" (1717).25) Byroja e.pate...e-.zjarrit ("Bureau de~ Incedies"), eshtethemeluarne Paris, 1717. Qe meheretkane ekzistuar shoqatat per'sigufimdetllf, por gjate koh~s se Rev()lucionit francez - '1789 janeshuar, , .' ...... , . . . .26)Loyd's si korporate e individeve-~iguruesve, esht~ krijuar ngafundi i shekullit XVII nekafenene e njefare Edvard Loydi, ne te cilen tregtaret takuheshin dhe lidhnin sigurime per anijete tyre.27) Nebazele shqyrtimeve statistikore ne baze te !indjes dhe vdekjes qe i ka bere teologu CasparNeuiiiail(1648 - 1715), me ndermjetesimin e Akademise me te vjeter angleze te shkencave-Royal Socciety, dhe me pjesemarrjen e matematikanit dhe astronomit te njohur Edmond Halley,1693, eshte paraqitur tabela e vdekshmerise.

- 32-

34

Me krijimin e industrive te medha, qe prodhojne per eksport, mezbulirnin e Amerikes dhe me hapjen e rrugeve te reja ne drejtim te h1.dise,Amerikes, Afrikes etj., u krijuan kushte per paraqitjen dhe zhvillill1.in esigurimit modem, per dallim nga sigurimi i meparshem. Pra, rrenjet esigurimit modem paraqiten qysh ne shekullin e vjeter, ne sigurimin etransportit, sidomos ne lundrimin detar. Me sigurim fiUuan te merren disatregtare dhe njerez afariste, dhe keshtu behet Iende e ofertave dhe kerkesave, ingjashem me mallrat dhe sherbimet tjera. Sigurimi ka filluar t'i fitoje edhebazat e para tekJ:{ike dhe n~e kete gradualisht te perjashtoje elementin ealeatoris (nga fjaia Iatine alea-bixhoz, pune fati, plme bixhozi). Gjithashtusiguruesit filluan ,qe permes sigurimit edhe te fitojne, te realizojne profitgjegjesisht te k.erl

Ne SHEA, sigurimi detar eshte paraqitur ne vitin 1721, si sigurimindividual, kurse ne vitin 1792 eshte themeluar shoqata "The InsuranceCompany of North America", por mjetet per sigurim, deri ne Luften e PareBoterore, kryesisht plasoheshin permes shfrytezimit te tregut londinez, e paskesaj, ne menyre te shpejtuar u zhvillua edhe tregu amerikan i sigurimit.

Me fillirnin e shfrytezimit te matematikes dhe statistikes ne sigurim,me persosjen e teknikes se punes ne sigurim, fillon koha e re ne zhvillimin esigurimit, si dege e nje veprimtarie (profesioni) dhe kuptohet si disiplineshkencore ne lemin e ekonomise, sidomos ne lernin e financave.

Sigurimi jetesor eshte zhvilluar 'ne rrethana paksa me ndryshe. Filletthemelore te sigurimit jetesor i kemi ne shekullin e mesem, kur shoqatat(firmat) paguanin shuma te cakhlara te rnjeteve ne erner te ndilunes farniljeveper shkak te vdekjes se ndonje anetari te tyre. Shuma e mjeteve varej nganevoja e anetareve te familjes, dhe nga mundesite e firmes, ndaj se kendejmirnund te flitet veten;rper aspel,

38

Kontrata e pare e njohur mbi sigurimin jetesor eshte lidhur me VilijarnGibbons-in me 18.YI.1536 ne Britanine e Madhe. Kjo ka qene nje kontratenjevjec;:are mbi sigurimin per rast vdekjeje, ne 400 ftmta britanike. Gibbons, neate vit ka vdekur ndaj eshte paguar shuma prej 400 funtave britanike.31)Kontrata te ngjajshme jane lidhur edhe me vone, tek siguruesit e ndryshem.

Ne fillet e sigurimit te jetes, keto kontrata mlmd te lidheshin percilendo njeri, ne njefare dore ajo ka pasur karakterln e bixhozit, ngase sa mepare te vdiste personi, kontraktuesi i sigurimit kalOl;.te me mire. Prandaj eshteparashtruar kerkesa se duhet te ekzistoje lidhja midis kontrakhlesit te sigurimitdhe te siguruarit, perkatesisht se patjeter duhet te ekzistoje interesi isigurueshem.

Premite e sigurimit ne fillim nuk vareshin nga probabiliteti i paraqitjesse vdekjes te te siguruarve ne nje periudhe me te gjate, nderkaq llogariteshinper c;:do vito Qe te mund te kalkulohej premia ne baze te vdekshmerise, ka qenee nevojshme te perpilohej nje tabele e vdekshmerise, sipas te ciles premitepercaktoheshin per c;:do :vit per kohezgjatjen e sigurimit. Prandaj, premia ngaviti ne vit rritej sipas vdekshmerise. Me te njejtin me vone u percakhla edhepremia fikse ne baze te vdekshmerise mesatare per tere kohezgjatjen esigurimit, e cila, logjikj,sht ne vitet e para te sigurimit ishte me e larte ngarreziku i vdekshmerise, e me vone me e ulet.

Tabelat e para te vdekshmerise (me te dhenat mbi vdekshmerine enjerezve), te cilat paraqesin baze per percaktimin e premise ne sigurimin ejetes, i ka perpiluar qe ne vitin 1693 Edmlmd Halley vane perpiluar ne baze testatistikes se vdekshmerise ne qytetin Wrbcllaw ne periudhen 1687-1691).Megjithate, jane nevojihlr edhe 100 vjet te plota qe ne baze te percjelljessLslislikore te numrit te personave te vdekur per te perpilohej tabela evdekshmerise, te cilen sadokudo jepnin parashikimet e sakta mbivdekshmerine e popullates.

Shoqata e pare. qe ka plmuar me sukses, eshte themeluar ne Angli nevitin 1762, me emrin Equitable Society for the Assurance of Life andSurvivorship. Kjo, ne punen e vet aplikonte premite qe ndryshonin duke marreparasysh moshen e te siguruarve. Pemdryshe shoqata e pare per sigurimin ejetes eshte themeluar ne vitin 1699, me emrin Society for the Assurance ofWidows and Orphans.32)

31) S. A-V. Petranovic: "Ekonomika osiguranja", "Alfa". Zagreb, 1996., fg. 7632) S. A-V. Petranovic: Po aty., fg. 77.

39

Parimet, te aferta me sigurimin e sotem te jetes i ka vene James Dodsonne vitin 1756, e keto ishin: Qasje ne shoqate kane te gjithe personat qe ipergjigjen starusit shendetesor qe i kerkon shoqata; premite jane fikse;kompensimet pagtlhen pas vdekjes ose perjetimit; anetaret mlmden, por nukeshte e thene ta perterijne kontraten e tyre, anetaret marrin pjese ne fitimin eshoqates. Per shkak te sigurimit afatgjate dhe premise fikse nevojitet tepercaktohet lartesia e mjeteve rezerve dhe metoda per llogaritjen e tyre, ndajkjo shkaktoi edhe zhvillimine shpejte te teknikave aktuare, qe kane rendesiqenesore per afarizmin e sigtlruesit.

1.6. ZHVILLIMI I RISIGURIMIT

Ndikim te madh ne zhvillimin e pergjithshem te sigurimit ka pasur edheparaqitja dhe zhvillimi i risigurimit, i cili mundesonte ndermarrjen e rreziqevete medha dhe te komplikuara. Me kete, risigurimi u be kusht i pare perzhvillimin e metejshem dhe perhapjen e sigurimit. Se kendejmi del edhe fjala eurte: "

40

, menyre qe te lirohen menjehere nga ato dhe t'i bartin ne risiguruesit, te dIetduke u mashtruar me pune te lehta, ndermerrnin, pune te ketilla tepaverifikuara ne risigurim. Prandaj, risiguruesit e ketille deshtonin dukshem,nderkaq ndalimin e puneve terisigurimit e orientoi zhvillimi i Loydit.

Shume shpejte, perve

42

menyren e afarizmit. Pra, supozohet se ne h'egun e Lloyd's-it, nuk do tembizoteroj me atmosfera kaotike e mehershme, ku nje numer i madh isindikatave plmojne krye ne vete, po do te kete nje rregull, te cilen do taimponojne sindikatat me te suksesshme.33)

Pasojat e 11 shtatorit, megjithate do te jene dukshem me te medha se sajane pritur. Numri i madh i njerezve mbeten pa plme. Humbesit l1"ljaft temedhenj ne keto trazira jane edhe korporatat e sigurimit, te cilat meren mesigurimin e jetes perkatesisht te rentes (ne forme te pensioneve personale).Korporatat Prudental, AXA, Sun Life etj., pesojne humbje shume te medha,pasi qe ato ishin te lidhura ngusht me bursa. Fondet te cilat akumulojne ngaqytetaret investonin ne aksione kurse vIera e aksioneve kishte nje renie tetheksuar shumehere mbi 50 per qind nga vIera nominale e tyre.

Analiza e disa trendeve dhe ndryshimeve ne treglm boteror dheevropian te sigurimit dhe risigurimit, shpie ne disa njohuri:

1. Per shkak te katastrofave natyrore dhe ngarkesave te medhafinanciare per mbulimin e ketyre demeve, per shkak te rezervave tepamjaftueshme per demet ne sigurimin e pergjegjesise dhe disiplines sepamjaftueshme me rastin e ndermarrjes se sigurimit ne disa vitet e hmdit,konsolidimi i tregut global te sigurimit po zgjat akoma. Pra, prej fillimit te vitit1990 ne SHBA, gjashtembedhjete risigurues profesionale dhe ne vendet tjera tebotes afro 100 shoqata ti? risigurimit nuk paraqiten ne treglm e sigurimit dherisigurimit. Ne te njejte? kohe, 149 sindikata te "Loyd"-it jane shperndare.Konsolidimi, kryesisht realizohet tek risiguruesit me te vegjel, te cilet nukdisponojne me kapital te madh.

Nese merret si kriter boniteti i risiguruesve nga 100 shoqatat me temedha per risigurim ne vitin 1994, 84 bejne pjese ne reiting te kategorise prejAAA deri BBB, kurse nga te tjerat 12 konsiderohet se jane te ndieshme nec;rregullime. Mendohet se deri ne fund te shekullit XXI numri i risiguruesve dote zogelohet edhe me tej, edhe pse do te rriten kerkesat per mbulin"lin erreziqeve jo te rendoml2., qe kerkojne njohuri speciale gjate ndermanjes se tyre.

33) Kompania me e madhe e sigurimit, Munchner Ruck. e cila garanton kompanite me te vogla tesigurimit, qe ne tetor te vitit 2001 ishte pajtuar me humbjen prej 2,1 miliarde eurosh. KorporataSwiss Re,firma e dyte boterore ne risigurime ne prill te vitit 20021ajmeron humbjen e pare nehistorine e saj 130-vje~are, kuptohet per shkak te sulmit te 11 shtatorit. Llogaritet se shuma ehumbjes ne vitin afarist 2001, ishte rreth 165 milione franga zvicerane. Kjo, eshte performanceshume negative, ne krahaslm me nje vit me pare, vitin 2000, kur shenon nje profit prej 2,97miliarde franga zvicerane. Kjo humbje mund te jete edhe shume me e madhe, nese Swiss Re ehumbe aktakuzen ne Gjykaten e Nju Jorkut nga pronari i binjakeve, ku eshte padite se sulmet nedy binjaket duhet te trajtohen si te ndara (ve~ e ve~) dhe eshtu te paguhet sigurimi i tyre. e jo si"nje plan" me pergjegjesi vetemper nje kerkese kompc11S1mi.

43

2. Vellimi i neto-premive te degeve te pajete te sigurimit, i realizuar nevitin 1993, ishte 12 rniliarde hmta, qe paraqet 3 per qind te pjesemarrjes netregun boteror. Me pjesemarrje ne treglm boteror te sigurimit detar me 37 perqind dhe ne sigurimin e aeroplaneve me 45 per qind, siguruesit dherisiguruesit londineze, prijne ne bote.Ne tregun londinez, keto dege, se bashku me sigurimin e transportit, marrinpjese 44 per qind ne vellimin e neto-premise. Mendohet se ne kohen prej vitit1987 deri ne vitin 1992, tregu londineze globalisht ka mlmd te ruajepjesemarrjen e tij ne tregun boteror. Ne kete periudhe kohore, ne vitin 1987 dhe1988, vellimi i premive eshte zvogeluar, mandej ka stagnuar, kurse ne vitin1991 dhe 1992 perseri ka filluar te rritet. Gjate kater vjeteve, ne "Loyd's", eshteakumuluar borxh ne shume prej afro 7 miliarde funtash, qe ishte me i madhnga neto premia e pergjithshme ne vitin 1992. Si rezultat i humbjeve te medhadhe si rezultat i dezinflacionit, kapaciteti i tregut londinez ne vitin 1995 eshtezvogeluar dukshem ne raport me nivelin mesatar te vitit 1988/89.

3. Ne Unionin Evropian, si rezultat i aprovimit dhe nenshkrimit, eashtuquajtura gjenerate e trete te Udhezimeve (direktivave) nga lemi isigurimit, qe nga 1 qershori i vitit 1994, siguruesi i cill eshte regjistruar si organmbikeqyres per sigurim tek vendi anetare i UE-se, e ne te cilin ka seline, mundta punoje ne tere rajonin e Unionit. Megjithate, kjo nuk eshte realizuar ne teresi,per shkak te ekzistimit te metejshem te pengesave juridike. Per keto arsye,akoma nuk eshte e mundshme te zhvillohet dhe te plasohet e ashtuquajturapolise "evropiane" e sigurimit.

4. Ne praktiken bashkekohore, ne sigurim behet fjale per ate sesiguruesit dhe risiguruesit gjithnje e me shume shfrytezojne instrumentefinanciare derivate, me qellim qe ta zvogelojne rrezikun e portofolit te tyresigurues dhe investues. Per keto arsye paraqiten edhe perputhjet e reja tedetyrave ne sektorin e sigurimit dhe bankarise. Se kendejmi, paraqiten edheforma te reja te bashkeplmimit. Pas te te ashtuquajturave tendencagjithefinanciare ne vitet e tetedhjeta te shekullit XX qe kishin per qellimvendosjen, perkatesisht shfrytezimin e kanaleve te perbashketa dish-ibuese persherbimet e bankave dhe sigurimit (sidomos sigurimt te jetes), zhvillimi itashem paraqet hap te metejshem ne drejtim te fshirjes se kufijve ndermjetdegeve te sektorit financiar.

Kuptohet, afersimi i tashem paraqitet si nevoje logjike nese killenparasysh funksionet themelore ekonomike te tregut te parave dhe te tregut tesigurimit. Me sakte, edhe tek instihlcionet bankare edhe tek siguruesit dherisiguruesit, ne plan te pare eshte rindarja e rreziqeve individuale dhe te atyre

44

te pergjithShme ekonomike, keshtuqe edhe njeri edhe tjetrijane te vetedijshemper rendesine 'e detyres se nderrnjetesve. Pra, sektori bankar, tradicionalishteshte perqendruar ne menaxhmentin financial' - ekonomik me rrezikun, dukendertuar keshhl portofol veprues - inveshles ne Btrategjine gjithnje e mesubtile te "holdingut", pra te sigurirnit hmder humbesve me ndihrnen etransakcioneve nga pala tjeter, per rindarje optirriale te rreziqeve sistemore tetregut me ndihrnen e instrumenteve financiare derivate. Ne sektorin esigurimit dorninonte sigurimi tradicional i rreziqeve real-ekonomike. Lidhja emarreveshjeve, ne kuptirn te punes se tregut financial' mund te kuptohet siblerje e letrave mevlere. I siguruari nga kompania per sigurim blen te drejten epremtuar te zhdemtimit financial'. Gjithashtu; ne sigurirn, analogjikisht mesektorin bankar pason procesi dyshkallesh i rindarjes se rreziqeve reale-ekonomike. Me forrnirnin e portofolit, siguruesi ndermerr diversifikacione dheme kete eliIninim te caktuar te rrezikut. Ne shkallen vijuese pason rindarja nenivel boteror ndermjet siguruesit dhe risiguruesit.

Edhe perkunder asaj se ekzistojne ngjashrneri ne detyrat themelore,ekonomike, deri me tash rindarjen e rreziqeve financiare reale- ekonomike, dhete sektorit sigurues e beninndaras.Disa vite me pas, kjo ndarje klasike shlyhetgjithnjeeme shume. Tani nderrnarrjet financiare dhe industriale perpiqensime rreziqet bilancore pasive, ashtu, edhe me rreziqet bilancore aktive teadministrojne jo ndaras, pOI' ne menyre integrale. Te tjereve u jepen vetem atepjese te rreziqeve te cilat ne kuader te grupit nuk mund te diversifikohenose teruhen pavaresisht. Trendi i ketille kuptohet, hap fushe te gjere tebashkepunirnit ndermjet bankave,siguruesve dhe risiguruesve.

Ekziston edhe nje arsye tjeter qe ndikon ne afersirnin e barlkave dheshoqatave te sigurirnit. Kjo eshte fyti i ngushte i kapaciteteve te sigurirnitpermbulirnine rreziqeve te demeve te medha dhe katastrofike. Qete mund tetejk3lbhet kyfyt i ngushte, nevojitet te shfrytezohen burirne te reja financiare teinvestuesve ne tregtm e kapitalit. Pra, ne vend qe rreiiqet real-ekonomike tembulohen vetem permes shoqatave te sigtlriinit, rreziqet ne forme teleti'ave teperirntesuara te vleres dergohen ne tregtlTI financial' dhe atjebehen me tekapshrne per investuesit einteresuar. Ne vitin 1992 eshte bereperpjekja e pareneChikago Board of Trade,kueshte tregtuar me fjw;:ersa ("Fuhlres") ose meobcione. Mendohet se, qe te mund te tregtohet me mire me rreziqet real -ekonomike neformete derivateve ose obcioneve te vertete te sigtlrirnit, do teduhet te ekzistoje nje kombinirn me subtil dhe me i guximshem i diturive ngalemii barlkarisedhe sigurimit.

'-r"..4..'..-."....~.. -,~ ,j~.~.l!~!.~1/~~'..W1...'.".~t~!IJ~~i'cst"'k:;~1,.:,~t.

~,~.t~,.;~r.

IWW:~i

\~r

I}~'~t',il~~i'

,~~"W,~;~f,"f'~.'..> .'..,;,;1.:,~~':,~,'~.. ii::~~'.if~~

..~.. .;,.!- ;":\'~I',~~ ,'.,'.1: ,"";tP-~"'lk

It1'::;'~ ::,!:;:' "",,:'~ ".":," .~~;.'~411~~(.,

"- ;:~.'. ',::;.

F"I'

fI'~

103

ELEMENTET E SIGURIMIT

Praktika e deritasp.me nga puna e sigurimit shpie ne njohurine, sIpas sedIes mekanizrni i sigurimit funksionon ne nje menyre te posac;me specifike.Pra, ne sigurim vlejne parime te vec;anta, tjeterfare nga parimet qe i hasim nefushat tjera te punes, siC; jane bankieria, tregtia, komunikacionit etj. Ne sigurim,sipas kesaj ballafaqohemi me elemente, te cilat paraqesin vec;anti te vetesigurimit. Me sakte, sigurimi ka metodologjine e tij te posac;me, dhe i, kaelementet e tij specifike. Ne pyetjen, cilat jane elementet specifike te sigurimit,do te mund te pergjigjeshim se behet fjale per: a) rreziqet e sigurimit, b)premite e sigurimit, dhe c) kompensimet nga sigurimi, perkatesisht shuma esigurimit. Sigurimi bashkekohor disponon edhe me organizimin e tij teknik.Nga keto arsye, ne shpjegimet e metejshme ne fillim do te flasim per elementete sigurimit, e mandej edhe per organizimin tekrrik ne sigurime.

4.1. RREZIQET NE SIGURIME

4.1.1. KONCEPTI I RREZIKUT Nit SIGURlME

Fjala rrezik vjen nga gjuha latine risico, nga ajo frenge risique dhe ngaanglishtja risk. Etimalogjikisht, shpie ne rrezik, nenshtrim rreziku, ndermarrjete guximshme ne pune ase deponime (investime) qe kane te bejne me rrezikunper t'iu rrenuar ase per t'u humbur. Qysh gjate kohes se stergjysherve dhegjysherve tane kane ekzistuar fjalet e urta: "kush punon, ai mund edhe tehumbe", perkatesisht "nuk ka fajde pa rrezik". Rreziku ne punen epergjithshme, sipas kesaj, edhe ne punen financiare, ne menyre permanenteeshte i pranishem dhe mund te zvagelohet ose zbutet, par jo edhe temenjanahet ne teresi. Nga keto arsye, ne perpunimin teorik dhe ne punen eperditshme kUjdes i madh u kushtahet determinanteve dhe pasajave terreziqeve dhe menyres se minimizimit te tyre.

Ne teorine dhe praktiken e sigurimit, rreziku k'a trajtimin e elementit tedyte ne konceptin e sigurimit. Pra, pa rrezik nuk ka sigurim, perkatesisht qe te

105

p=]

p=O

O

106

b) Rreziqet ekonomike. - perkatesisht rreziqet e shkaktuara ngadeterminantet ekonomike, ne esence mund te jene t e k n ike, f i z ike dhe fina n cia r e. Rreziqet tekpike dalin nga teknologjia e punes dhe shfrytezimi iteknikes, nga mundesia per paraqitjen e veprimeve te demshme si pasoje emenyres se kryerjes se veprimeve afariste. Rreziqetfizike jane te lidhura mepermbajtjen materiale te mjeteve ne procesin e punes, perkatesisht per veprimeqe sjellin deri ne renienose krijimin e materies per shkak te veprimit te disaforcave te caktuara. Rreziqet financiare paraqiten si mundesi per paraqitjen edemeve, si pasoja te kryerjes se puneve finarlciare ne ndermarrje, perkatesishtne ndryshimet e kushteve ~anciare,nen te cilat kryhen punet (marreveshje tekeqia afariste, kalkulime dhe perllogaritje te gabueshme, si masa financiare nevend dhe ne boten e jashtme). Rreziqet ekonomike mund te shkaktohen ngadetenninante objektive dhe subjektive, nga determinante interne dhe eksternedhe mund te kene aspekt makro dhe mikro. Ne kuader te C;do ekonomiekombetare dhe Iie marredheniet nderkombetare ekonomike, marredhenietekonomike ndermjet subjekteve ekonomike mund te jene: te shkelqyeshme, temira, te dobeta ose te keqia, por ne te njejten kohe keto marredhenieekonomike mund te jene: te pashmangshme, te obligueshme, te volitshme, terrezikshme, te parekomandueshme dhe te pamtmdshme.

I Rreziqet II I IRreziqet I Rreziqet Ie 1: c,n ami ke j oekonomike

~: Rrez. fizike I.: Rrez. teknike II f' . II Rrez. InanClare

skema nr. 4

107

Sipas kesaj, ne kryerjen e te gjitha marredhenieve ekonomike dhe puneveperkatese ekziston nje rrezik i caktuar. ShkaHa e rrezikut eshte e determinuarme shume faktore dhe rrethana. Duke marre parasysh ate se efekti i fundit ngapuna e ndermarrjeve eshte rezultati financiar, te gjitha rreziqet e mundshme

. mund te ndikojne ne lartesine e rezultatin financiar. Kur e paragesim kete,duhet pasur parasysh si vijon: e para, te gjitha Hojet e mundshme te rreziqeve,

'ne instance te fundif, ndikojne ne rezultatit financiar te subjekteve ekonomike;e dyta, nje segment ngapergjithshmeria e rreziqeve mund te jene rreziqet ne

., koncipimin dhe realizimin e strategjise financiare dhe politikes financiare te)"tdermarrjes, perkatesisht rreziqet qe realizohen ne kuader te menaxhmentitfinanciar (administrimit financiar) ne ndermarrje.

Sistematizimi i permbajtjes te konceptit te rrezikut eshte e mundur ne,me shume menyra. Paraqitjen e njeres nga mundesite e ketilla te rrezikut kemine skemen nr.5.54)

4.1.2.2. Rreziqet e pastra dhe spekulative55)

Rreziqet, duke marre parasysh rrjedhen perfundimtare mund tendahen ne rreziqe te "pastra", dhe spekulative. Rreziqet e pastra jane rreziqeqe jane pasoje e ngjarjeve te rastit ose te stuhise e jo nga veprimi i vetedijshemte njeriut, si psh. , vdekja, zjarri, etj. Nderkaq rreziqet spekulative jane ate ne tecilat njeriu hyn me vetedije, psh. lojerat e fatit, te venit bast, avancimet neprojekte te rrezikshme. Me sigurimin mbulohen vetem rreziqet e pastra, te ciletkur paraqiten rezultojne eksluzivisht me humbje, nderkaq rreziqet spekulativemund te rezultojne me fitim ose hurnbje.

54) M. R. Greene, J. S. Trieschmann, S. Gustavson, "Risk insurance", fq. 4.55) Anglisht: Pure & speculative risks

109

RrezIku spektilativ nuk esht~ lend~ e sigurimit, ngase nuk eshte nepajtim me funksionin themelor te sigurimit te mbroj*s nga humbja per shkak

- te stihise dhe ngjarjes, pra mbrojtjes dhe integritetit te njeriut dhe pasurise. Ngapasojat negative, te rreziqeve spekulative subjektet mbrohen ne ndonje menyretjeter, psh. me kontratat futures, vetesigurimin dhe me masa tjera te ngjajshme.Sigurimi nuk i mbulon ngase nuk ekzistpjne baza per perpunim matematikor -statistikor qe do te sherbenin per percaktimin e premise se nevojshme.

Me sigurimin, nuk mund te mbulohen perhere plotesisht e as te gjitharreziqet e I pastra".Per shembull, rreziqet nukleare, katastrofale, ekologjike,siguruesit i pranojne per t'i mbuluar ~e kushte te tjera, qofte ne lartesine emjeteve te grumbulluara, qofte me ndarje'!1 e rrezikut ne risigurim etj.

Ne boten bashkekohore gjithnje e me shume imponohet rreziku pernjeriilll dhe rrethinen nga shperthimi i berthames atomike dhe shfrytezimi ienergjise atomike. Se kendejmi, gjithnje.e me shume shkohet ne rreziqe dhepasoja nga rreziqe te ashtuquajtura atomike ose nukleare. Gjithnje e me shumeformohet njohuria sipas se ciles ky rrezik i ri bashkekohor, tashme e katejkaluar konceptin e meparshem te rrezikut katastrofal. Kur behet fjale perrrezikilll nuklear, perkatesisht atornik, millld te thuhet se sigurimi si institucioni mbrojtjes ekonomike ka mbet prapa, sepse te ky lloj i rrezikut nuk mlmd teshfrytezohen zgjidhjet e meparshme per balancimin (mbulimin) e rrezikut. Ngaketo arsye, deri me tash, sigurimi kufizohej ne mbulimin e shumave telimituara te sigurirnit nga pergjegjesia per deme, qedo re paraqiteshiIi. ngarreziku nuklear.

, Rreziqet katastrofale jane rezultat i fuqive te medha natyrore,elementare, te cilat shkaktojne humbjen e nje numri te madh te jeterave tenjerezve dhe deme te medha ekonornike. Ne numrin me te madh te vendeve tebotes, ky Hoj rreziku ka trajtimin edhe te fatkeqesise elementare, mbiforces etj.Duke marre parasysh kete, se pasojat nga rreziqet katastrofale nuk mund tembulohen ne teresi nga mjetet e sigurimit per pagesen e kompensirnit tedemeve te tilla, formohen rrezerva te posa~me, kurse obligimet nga sigurimijane vetem ne lartesine e mjeteve te rezervave te posa~e.

Rreziqet e pastra siguruese, parimisht millld te rradhiten ne tregrumbuj thE;m~!q!,sip~,~ kriterev.~':,f"ijcm,~~l1enshtruar rrezikut personat,pasuria e ~~ ~s~'b~h~tfjale pe~ mbcilirr{in .~ 'humbjes per personat te trete.Grupet themelore te rrezikut jane:

Rr.ngapergjegjesia

Rr.pronesore

Rr.objekt.te dobeta

Rr. object.temira

Rr. subjek.te dobeta

Rr. subjek.te mira

Rr. financiare

Rr. pa milllde-si sigurimi

Rr. fizike

Rr. me muncie-si sigurimi

Rr.objektive

Rr. subjektive

~:.~~:;t~;e

Rr. variabile

Rr. individuale

Rr.te perbashketa

Rr. spekalutive

Rr. e pastra

Rr. ekonomike

va..vo

~'T""""~.ClN~

~

::l..l

.......,

110

a.- Rreziqet personate - rreziqe te cileve u eshte nenshtruar individiper shkak te vdekjes, moshes, semundjes, fatkeqesise, papunesise, per ~kakrijohen humbje finaneiare te individit dhe familjes se tij, ndaj prej tyreinsistohet te mbrohet, ne menyre me te shpeshte permes sigmimit;

b.- Rreziqet pronesore - rreziqe te eileve ueshte nenshtruar pasmia. (sendet) realizimi i rreziqeve te ketilla ka si pasoje demet direkte dhe (ose)indirekte;

C.- Rreziqet nga pergjegjesia - rreziqet lidhm me mbulimin ehumbjeve te shkaktuara personit te trete per te eilin eshte pergjegjes i siguruarl.

"Pergjegjesia mund te jete ligjore (sigurimi i pergjegjesise automobilistike) osekontraktues (psh. sigurimi me garand~ i prodhimeve, sigurimet me garanee igabimeve konstruktive - gabimet ne material, ne llogarine teknike - llogaritese,ne konstrukcion ose ne kryerjen e puneve). Pereaktimi i demeve te ketilla qeJane krijuar gjate zgjaljes se 'sigurimit mund te zgjasin madje 10 vite dhe meshume nga krijimi i tyre.

4.1.2.3. Rreziqet e perbashketa dhe individuale56)

Kjo eshte ndarje e rreziqeve qe bazohen ne shqyrtimin e efekteve tetyre. Rreziqet e perbashketa jane ate te eilat menjehere rrezikojne nje grup mete madh njerezish, psh.papunesia, lufta, termeti ose ndolja e ambientit. Neparim nuk u takojne sigurimeve "komerciale - te pagtleshme" dhe trajtohen siproblem i shoqerise ne teresi, e madje si problem global.. Keto rreziqe, pak asnume jane jashte kontrollit te individit i eiIi i dmon pasojat e tyre, ndajpergjegjesine per baljen e rreziqeve te kptiJk d:.hi't ta ndermarre shoqeria, dhejo individi. Edhe pse sigurirPj i disa nga keto rreziqe benet permes sigurimitprivat, kjo eshte menyra e pasnembullt per sigurimin e rreziqeve te shumta teperbashketa. Shteti insiston fi zbuse permes programeve te ndryshme tembrojljes, psh., ne afrimin e ndihmes popullates nga ana e bashkesise se gjeredhe me sigurimin social, ne raste te papunesise ose te paaftesise per pune.

Perkunder kesaj, rreziqet individuale kane pasoja te kufizuara dhe neparim hyjne ne rreziqet siguruese. Ato paraqiten si pasoje e ngjarjeveindividuale dhe i ndiejne individet, e jo menjehere grupe te tera njerezish emadje edhe tere popullata.

56) Anglisht: fundamental & particular risks

III

Duke u nisur nga ajo se ~fare eshte shkalla e koneentrimit te rreziqeve,rreziqet grupohen ne disa grupe, ne kuader te nje te ashtuquajture fushesigurimi. Nese fushen e sigurimit e definojm~ si lemi te punes se siguruesit, nete eilen fushe formohen bashkesi rreziqesh, nese nuk ekziston monopoliterritorial per sigurim te eaktuar ose kur eshte fjala per sigurim te obligueshem,fusha e sigurimitnga aspekti hape~inor eshte e kufizuar dhe rregullisht vetemper siguruesit e shumte. Sa me emadhe te jetefusha e sigurimit, me e gjere, mee perhapur, kurse objektet e sigurimit jane me te shumta dhe relativisht tebarazuara, gjithnje e me homogjene, perkatesisht te eaktuar ne menyre me tebarabarte ne kete rajon, ekziston dispersior: me i plote dhe me i mire ihapesires, por ne te njejten kohe, edhe dispersion kohor i rrezikut. Me sakte,nese te gjithe ose numri me i madl1 'i lendeve'te sigurimit ne fushe te eakhlardhe mjaft te perhapur te sigurimit janeinkuadruar ne bashkesine e rrezikut,realizohet barazimi optimal i rrezikut ne portfolin e siguruesit. Ne kuader tefushes se sigurimit, rreziqet jane kOReentruar, grupohen ne grupe me te medhaose me te vogla, dhe si te tilla jane lende sigurimi. Por, ne kete grupim hasimedhe disa rreziqe qe mund te dallohen nga rrezikshmeria mesatare e portofolitte te siguruarit dhe nuk i mundesojne siguruesit te realizoje barazimin erreziqeve me mjetet e tijpersonale, shpeshhere edhepermes ndarjes se rrezikutne bashkesigurim dhe risigurim. Me sakte, ne sigurim hasim kumula, rreziqenukleare dhe katastrofale, realizimi i te eilave shkakton deme dhe pasoja terenda per njerezit dhe pasurine e tyre.

Kumula definohet si koneentrim i nje numri me te madh te objekteve tendryshme, sidomos. me vIera dhe intensitet me te madh te veprimit ne njehapesire relativisht te ngushte ose te kllfizuar. Disa objekte jane lidhur ashhlndermjet vete, te ngjeshur, sa qe r.e pi...\.epamje te rrezikshmerise pushonindividualiteti dheizolimi i tyredhe krijojne n'ezik te perbashket ase terer,irreziku me rrezikshmeri te medha poteneiale..Me .se shpeshti,' kumUli nesigurim eshte produkt i faktorit njeri permes rrethanave te rastesisJ:urle, tevetedijshme ose permes rrethanave te eaktuara, per shembull, te nje pishine tengushtuar e te madne industriale, porti detar ose lumor, vendbanirn elj. Ne njekonstelaeion te ketille, disa objekte nuk paraqesin njesi te izoluar, objektetindividuale qe paraqesin rrezik, por edhe objektet permes te eilave mund tebartet rrezil:-shmeria dhe demi edhe ne objektet ljera. Rrezikshmeria e kumulit,me se shpeshti ne sigurim, vleresohetsipas objektit te shkalles me te larte terrezikshmerise, madje edhe ne rastin kur ky objekt nuk eshte i siguruar. Nepraktiken bashkekohore ne sigurim, lloj speeifik i kumulave ne sigurimin

112

tranportues, jane anijet e medha e me barra te medha, gje qe paraqet rrezik teperbashket gjate lundrimit. Gjithashtu lloje te posac;me te kumulit jane edheaeroplanet moderne eg.

4.1.2;4. Rreziqet objektive dhe subjektive

Marre nga aspekti i permbajtjes dhe i ndikimit te faktoreve objektivedhe subjektive,te dIet veprojne' ne madhesine dhe cilesine e rreziqeve, behetndarja e tyre ne rreziqe objektive dhe subjektive.57)

Rreziqet objektive jane, rezultat i rrethanave objektive dhe relativishtmund ~e maten lehte. Varen riga lenda e sigurimit, vIera e saj, madhesia dheshpeshtesia e demeve dhe nga zgjatja e mbulimit. Mirepo, ne kuader terreziqeve objektive mund te numrojme, edhe llojet e ketilla te rreziqeve, psh.,rreziqet nga bresheri, nga rrufeja, paraqitja e thatesise, paraqitja e ererave tefuqishme, paraqitja e karkaleca~e, etj.

Rreziqet subjektive, jane ato realizimi i te dleve varet nga